Յարալեզներուն դաւաճանութիւնը

ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ ՇԵՓՈՐ

1

Զենոբ Գլակ պատմաբան-իմաստասէրին կեանքին մէջ նշանակելի առաւօտ մը գոյութիւն ունեցած է: Այդ առաւօտուն է, որ Զենոբ Գլակ ապրած է իր ամենախոր եւ ամենաբուռն գայթակղութիւններէն մին:

Գլակ կռնակի վրայ պառկելու սովորութիւն ունէր: Երբ այդ առաւօտուն աչքերը բացաւ, իր բաց բերնին ճիշդ դէմը տեսաւ թիթեռնիկ մը եւ անմիջապէս բերանը գոցեց: Գարնան դեղնորակ թիթեռնիկ մըն էր, ճառագայթի մը պէս վառ թիթեռնիկ մըն էր եւ որ կը թափահարէր: Ո՞ր ծակէն կրցած էր ննջարան մտնել ան:

Գլակ ըսաւ.

— Ծօ, դուն ո՞ր ծակէն կրցիր ներս մտնել:

Յետոյ իր բոպիկ ոտքերը գրաւ գետին, գիսախռիւ մազերը ճմռթելով քունին վերջին կաթիլները քամեց եւ ուղղուեցաւ դէպի պատուհան: Բացաւ այն ամբողջութեամբ ու մնաց անոր առջեւ ափ ի բերան:

Իր աչքերուն առջեւ կը պարզուէր Հայոց աշխարհի ամենագեղեցիկ առաւօտներէն մին: Գարնան աննկարագրելի առաւօտ մը: Եւ ահա որ գայթակղեցաւ Զենոբ Գլակ: Ափը վերցուց բերնին վրայեն եւ բացականչեց.

— Վա՛յ, շան որդի… Աս ի՜նչ տօն է, աս ի՜նչ հանդէս է, աս ի՜նչ հարսանիք է…

Եւ անմիջապէս յետոյ աւելցուց.

— Եւ ի՞նչ իրաւունքով: Ի՞նչ բանի առթիւ, եւ ինչո՞ւ համար: Ամէն կողմ սուգ կայ ու ցաւ: Աղջամուղջը պատեր է մեզ: Կեանքը ծանր տուրք մը եղած է միշտ, եւ հոգիները ցաւատանջ պիտի մնան յաւէտ: Եւ դուն, գարուն, ի՞նչ իրաւունքով հարսնիք կը սարքես: Աս քու ըրածդ տարրական հակասութի՛ւնն իսկ է կեանքին: Դո՛ւն, գարուն, ի՜նչպէս չես անդրադառնար, որ ծիծաղելիութեան վերջին աստիճանին հասած ես, յոյս ներշնչելու քու ձեռնարկովդ: Որովհետեւ, խոստովանէ՛, յոյսով կը ներկայանաս մեզի, վերակենդանութենէ կը բարբառիս, զարթօնք կը խոստանաս: Եւ այս բոլոր խաբուսիկ բաները դուն լուրջ կերպով կը ներկայացնես: Գարո՛ւն, քու ըրածդ տղայութիւն է, եւ վտանգաւոր տղայութիւն, քանի որ անմիտները եւ պարզամիտները խաղի կը բերես, զանոնք ոտքի կը հանես եւ խենթ բաներ ընել կու տաս անոնց: Դուն ե՞րբ խելքդ գլուխդ պիտի ժողվես, գարո՛ւն: Դուն ե՞րբ պիտի լրջանաս եւ հասուն մարդ դառնաս, գարո՛ւն:

Այսպէս խօսեցաւ Զենոբ Գլակ, թռչնագիր լեզուով: Անկէ ի վեր շատ մը մարդիկ իր այս խօսքերը վերլուծեցին, բացատրեցին, եւ մանաւանդ վիճեցան անոնց հետ: Մենք միայն սա գիտենք, որ գարնան առաւօտը իրաւամբ խաղի կը բերէ եւ կը մանկացնէ բազմաթիւ բաներ: Շեփորը զոր օրինակ:

Մինչդեռ երեկոյեան շեփորը խելահաս է ու լեցուն` մեկնումի մելամաղձոտութեամբ, առաւօտեանը կ՚ըսէ տղայական ու անկապակից բաներ: Եւ հակառակ իր այդ հանգամանքին, կամ իր այդ հանգամանքին իսկ պատճառաւ, որքա՜ն հաստատակամութեամբ կը շեփորէ: Տղայական բաները կը ստորագծէ, կը պնդէ ըսածին վրայ, երդում-պատառ կ՚ըլլայ, երկինք-գետին արձագանգ տալով: Ունի ճամփորդութեան հրաւէրներ, ունի աղեղնէր երկնասլաց, եւ ժպիտներ` արդարի: Ո՛չ, գարնան առաւօտներու փողը մարդ պիտի՜ չըլլայ, խելքը գլուխը պիտի չժողվէ, պիտի չլրջանա՜յ:

Ահաւասիկ ան արթնցաւ մութ նրբանցքի մը խորը, որ կը պատկանի հրշէջ զօրանոցի մը: Անմիջապէս ոտքի հանեg քնացող զինուորները եւ սկսաւ առաջանալ: Ներդաշնակ քայլերով ուղղուեցաւ դէպի ելքի մեծ դուռը, որ բաց կը մնայ գիշեր թէ ցերեկ: Հոն կանգ առաւ սուինաւոր պահակին քով, որուն գլուխը կայ կարմիր սաղաւարտ մը, իսկ մէջքին լայն գօտի մը, նմանապէս կարմիր: Իր կեցած տեղը բարձրագաւթակ մըն է, քանի որ հոն կարելի է բարձրանալ քովընտի երկու սանդուխներով: Գաւթակին առջեւ կան չորս սիւներ, որոնք իրենց վրայ կը կրեն յունական frontonը թրքական դրօշակով մը միասին: Սպիտակ սիւներուն մէջէն է, որ առաւօտեան շեփորը կը հնչէ կրկին: Իր առջեւէն սկսող մեծ պողոտան, որ Սելամսըզի շուկային մեծ աղիքն է, կ՚ուռեցնէ իրմով, կ՚երթայ մինչեւ գնչուներուն թաղը, նոր ասպատակութիւններ կը փորձէ աջ ու ձախ եւ յանկարծ կը փափաքի իջնել մինչեւ վար, մինչեւ նաւամատոյց Վոսփոր: Ապահովաբար կը հասնի իր նպատակին, քանի որ երբ կը լռէ, իր պզտիկ բերնէն ջուրը կը կաթկթի: Պահակը կը բարեւէ զայն յարգանքով:

………………………………………………………………

Ամէն կողմ սուգ կայ ու ցաւ, աղջամուղջը պատեր է մարդիկ եւ հոգիները ցաւատանջ են, քանի որ պատերազմի չորրորդ տարին է: Հազար ինը հարիւր տասնութը: Բայց ի՜նչ գարուն: Առաւօտը կը սահի հեշտօրօր, գաղջ, անտարբեր: Հրշէջներու վարդագոյն զօրանոցին դէմ Ինճէեան դեղարանը հիւանդ է, ինչպէս ամբողջ շուկան: Իր ոսկեզօծ մեծ տառերը դժգուներ են, եւ տախտակներուն ներկը կը թափի նշխար առ նշխար: Դեղագործ Արթաքի էֆէնտին իր գրասեղանին առջեւ նստած է եւ խոր զզուանքով ականջ մը կու տայ պաշտօնական զեկոյցին: Յաղթեցինք, պիտի յաղթենք, մեզմէ ջորի մը միայն մեռաւ, շաքարը պիտի սղէ, բոլշեւիկները սկսան մանուկներ ուտել։ Ընթերցումը կը կատարէ ծերուկ Տոքթ. Փաշայեանը, դեղագործին դէմը նստած, ինչ-ինչ նախադասութիւններ կը կարդայ շարականի եղանակով, «ի Դանիէլէ մարգարէ»ով: Ծաղրելու իր ձեւն ալ այս է: Յետոյ կը խօսին պարտասած ձայնով մը: Բժիշկը շատ բան կը յուսայ Ամերիկայի Ուիլսընէն, իսկ դեղագործը` նոր բաշխուած պանիրի վէսիքայեն: Ցնցոտիներ հագած կիսամեռ թուրք զինուորներ անօթի աչքերով ներս կը նային դեղարանէն, ու կը հեռանան` աչքերնին ետեւ: Արթաքի էֆէնտի կը սկսի ծուէն-ծուէն եղած դրամատոմսեր կարկտել ու ափովը արդուկել, դէմքը աւելի թթուեցնելով: Դուռը կը բանայ ծաղկոտ լաճ մը, հանրածանօթ Բենիկը, ըսելով. — «Հաց կուզե՞ս»: Դեղագործը կը հարցնէ, թէ ի՞նչ տեսակ հաց է ու յետոյ կը գոչէ. — «Գետնին տա՛կը անցնի քու վէսիքայի հացդ: Դգալ մըն ալ պէտք է այդ ցեխը ուտելու համար»: Եւ մինչ Բենիկ կը հեռանայ, Արթաքի էֆէնտի կը պոռայ ետեւէն. — «Եթէ զինուորի հաց գտնես՝ բեր, կ՚առնեմ»:

Բժիշկն ու դեղագործը բոլորախորշին (rotonde) ետեւ գացին: Հոն է, որ քիչ վերշ լսեցին Աղաւնիի խնդուքը: Տոքթ. Փաշայեան հարցուց, թէ ի՞նչ վիճակի մէջ է Աղաւնիի սէրը: Շատ շնորհակալ եմ, լաւ վիճակի մէջ է: Նշանածները շատ յարմարած են իրարու եւ կը պաշտեն մէկզմէկ: Երկուքն ալ կապուելիք խենթեր են: Իմ արիւններս կը դարձնեն: Գրեթէ ամէն առաւօտ Աւետիս կու գայ «Պարտէզ» ու կը սիրուըտի Աղաւնիին հետ: Եթէ երբեք ես բուռն կեպով կը փափագիմ պատերազմին վերջաւորութեանը, պատճառներէն մէկն ալ սա է թէ, այդ պարագային Աղաւնի պիտի ամուսնանայ, պիտի կորսուի, տեֆ պիտի ըլլայ, եւ ես, Արթաքի, մոմ մը պիտի վառեմ Ս. Թագաւորին առջեւ:

Բժիշկը պստիկ եւ մաշած ակռաներով ժպտեցաւ, ձեռքերը շփեց ու մտաւ նրբանցքը: Յառաջացաւ կիսաստուերին մէջ ու հասաւ այն գոց դրան առջեւ, որուն ետին կը գտնուի «Պարտէզը»: «Պարտէզը» հազիւ երկու մեթր խորութիւն ունի: Պատերազմէն առաջ ան խճողուած էր հաստափոր շիշերով, տուփերով, սնդուկներով, որոնք երբեմն տախտակորմէն վեր ալ կը բարձրանային: Այժմ ոչինչ մնացած է այդ բազարէն: Վառած են, ծախած են եւ մնացած է միայն հոր մը: Հոն է, որ Աղաւնի կարեւոր գործեր կը գտնէ ընելիք, ամէն առաւօտ:

Ընդդիմացաւ Արթաքի էֆէնտին: Բժիշկի ձեռքի հրաւէրներուն պատասխանէք, ըսելով. — «ձգէ՛ սա խենթերը»: Յետոյ` «կ՚երեւայ քու սիրտդ կենիշ է»: Յետոյ` «դուն բնաւ պիտի չփոխուի՞ս»: Ուրիշ այս կարգի բաներ մըն ալ ըսաւ եւ վերջը ինքն ալ գնաց «Պարտէզի» դրան առջեւ:

Ականջ տուին:

Սանդի աղմուկը երբ որ լռեց, Աղաւնիին ձայնը ըսաւ:

— Շա՛տ լաւ գիտես որ կիրակի օրերը մայրիկիս կ՚երթամ: Վերջն ալ միս-մինակս կը վերադառնամ Գատըգիւղէն մինչեւ հոս: Եւ դուն բնա՜ւ չես մտահոգուիր խորհելով որ կրնայ ճամբան ինձի փորձանք մը պատահիլ: Դուն ի՜նչ տեսակ նշանած ես: Չե՞ս գիտէր, որ Հայտար-Փաշա գերմանացի զինուորներ կը վխտան:

— Կը վխտան…

— Եւ ես շա՜տ կը վախնամ գերմանացի զինուորներէն. շա՜տ կը վախնամ… սաստի՜կ…

Աղաւնի աւելցուց անմիջապէս յետոյ.

— Որովհետեւ շա՜տ գեղեցիկ են անոնք… Ան ի՜նչ վարդագոյն այտեր, ի՜նչ ոսկեզօծ մազեր… ես շա՜տ կը վախնամ աղուոր զինուորներէն… Հապա՞ եթէ փորձանք մը պատահի…

Դեղագործը իր բռունցքները ուղղեց գոց դրան, բայց բժիշկը բռնեց զանոնք: Արթաքի էֆէնտի, ըսաւ. — «քսանը մէկ տարեկան է` հաւու չափ խելք չունի»: Բարեբախտաբար սանդին մրճահարութիւնը վերսկսաւ եւ խափանեց իրենց փսրտուքը:

Գուշակելի է, թէ Աւետիս կը շոյէ աղջիկը: Իր խուլ ձայնը կ՚ըսէր մեղմօրօր. — «սիրե՜մ, ես քու լօփիկ միսերդ սիրեմ… վախկոտ միսերդ սիրեմ…»:

Քիչ վերջ նոյն արու ձայնը ըսաւ՝ այս անգամ առանց փաղաքշական շեշտի.

— Չե՜մ դիմանար կոր, Աղաւնիս, չե՜մ դիմանար կոր… Այս պատերազմը ե՞րբ պիտի աւարտի, որ կարգուինք մենք… քեզ քանի կը սեղմեմ, այնչափ գէշ կ՚ըլլամ կոր… չե՜մ դիմանար կոր…

— Ինչո՞ւ կը տրտնջաս, — ըսաւ Աղաւնի: — Նորէն Աստուծոյ փառք տուր, որ ասանկ հանգիստ տեղ մը մնացեր ես: Ի՞նչ պիտի ընէիր եթէ քեզ լեռները ղրկէին, քար կոտրելու ղրկէին ամէլէ թապուռիին մէջ: Ուրիշներ հարիւրաւոր ոսկիներ ծախսեն՝ նորէն չեն կրնար քեզի պէս հանգիստ զինուորութիւն ընել: Աղօթէ, որ լաւ խոհարարութիւն գիտէիր, եւ շուն Սուլէյմանը քեզ քովը առաւ:

Աւետիս կրկնեց.

— Խոհարարութիւն գիտեմ… բայց չե՜մ դիմանար կոր…

Տքթ. Փաշայեան նստաւ բանի մը վրայ, որ ճռնչեց: Արթաքի էֆէնտի, որ կ՚ուզեր անոր հեռանալը տեսնել, դժգոհեցաւ, որ կը տեղաւորուի մարդուկը: Իր դժգոհութիւնը ծածուկ չըլլալուն համար բժիշկը բռնեց դեղագործին դաստակը եւ ըսաւ. — «բազկերակդ գէշ կը տեսնեմ, դո՛ւն ալ չես դիմանար կոր…»:

Յանկարծ Աղաւնիին ձայնը ըսաւ,

— Ձգէ՛… մ՚ըներ…

— Ի՞նչ կ՚ըլլայ, աղուորս, — պատասխանեց խոհարարը: — Մարդ մարդասանք չկայ: Մեզ ո՞վ կտեսնայ…

— Ինչ ըսի՞ր:

— Ո՞վ կը տեսնայ:

— Ո՞վ պիտի տեսնայ… մօրաքոյրս: Գիտնալս վերի պատուհանէն նայելու սովորութիւն ունի… աչքդ մէյ մը վեր առ՝ առանց յայտնի ընելու:

Դեղագործը ըսաւ բժիշկին ականջն ի վար. — «կնիկէս այդքան մը խելք չեմ յուսար, ամա… կեցիր երթամ մէյ մը նայիմ»: Թէեւ Աւետիսին ձայնը կ՚ըսէր, թէ նայող չկայ, բայց Արթաքի էֆէնտի հեռանալու պատրուակ մը գտած ըլլալով` հեռացաւ: Անձայն քայլերով մտաւ կողմնակի բաց դուռը եւ սկսաւ կատուի պէս բարձրանալ սանդուխները: Երբոր գաւիթը հասաւ, յառաջացաւ չորս ոտքի վրայ, մինչեւ ննջասենեակին առջեւ: Ննջասենեակին դուռը բաց էր բարեբախտաբար եւ Արթաքի էֆէնտի վիզը երկարեց: Քիչ մը աւելի, քիչ մը աւելի: Ճիշդ այդ պահուն է, որ սաստիկ վախեցաւ դեղագործը: Սարսռաց ամբողջ մարմնով, որովհետեւ իրենց ճերմակ փիսիկը՝ ոստումով մը իր կռնակը նետուած էր: Արթաքի էֆէնտի հայհոյութիւնը կուլ տուաւ, թողուց, որ կատուն իր ծոծրակին վրայ տեղաւորուելու փորձեր ընէ եւ կրկին գլուխը երկարեց: Իրաւամբ կինը ննջարանն էր: Մէկ պատուհանը կիսով վեր առած էր եւ տակը դրած իրենց մեծ ու սեւ խոզանակը: Քիթն ու բերանը բացուածքին մէջ դէմքը վարագոյրով պատսպարած տիկին Էլպիս կը ջանար թէ՛ լսել եւ թէ տեսնել:

— Իրա՛ւ է եղեր, — ըսաւ Արթաքի էֆէնտի, երբ որ բժիշկին քով դարձաւ: — Կնիկս ալ մտիկ կ՚ընէ կոր… Ա՜խ, Աւետիս. ոչ տեսնող կայ, ոչ ալ լսող… մա՜րդ-մարդասանք չկայ…

Կրկին դադրեցաւ սանդին աղմուկը, եւ Աղաւնի ըսաւ.

— Երկուքիս ալ անունը Աով կը սկսի: Մեր ճերմակեղէններուն վրայ միշտ Ա. մառքան պիտի ըլլայ: Էյ ան ատեն ի՜նչպէս իմ ճերմակեղէններս քուկիններէդ պիտի զանազանենք…

Նշանածը ըսաւ.

— Քա Աղաւնի, աղ ի՜նչ գէշ լուր տուիր…

— Հապա՜, — շարունակեց աղջիկը խնդալով, շա՜տ գէշ լուր… Չելլաս իմ քոմպինէզոններս հագնիս… Ան ատեն ես ալ քու փաչալը վարտիքներդ կը հագնիմ… հա՛, հա՛, հա՛…

Համբոյրին աղմուկը այս անգամ երկար տեւեց: Րոպէ մը կը դադրէր ու կը վերսկսէր: Իրարու կը նայէին երկու տարեցները, քիթ փակցուցած: Տքթ. Փաշայեան վերլուծեց բնախօսական պատճառներ: Դեղագործին բարկութիւնը աւելցնելու գնով՝ ըսաւ թէ Մարտը կատուներուն ամիսն է, իսկ Մայիսը…

— Աս բերանդ հաճի Պէքիր է, — ըսաւ Աւետիս, — աս քիթիկդ ֆնտըխ թուռփի է: Աս աչուկներդ պիլեայ են… Գառն աստուծոյ ես, Աղաւնիս… իջանելոյ Աղաւնոյ…

— Ի՞նչ ըսիր…

Դեղագործը, իր բռունցքը գլխին զարնելով, ըսաւ.

— Հա՜ստ է, հա՜ստ… Առաւօտեն մինչեւ իրիկուն «ի՞նչ ըսիր» մտիկ կ՚ընեմ: Միտքը արագ չի գործեր: Մէկ բանը տասն անգամ պիտի կրկնես որ խելքին մէջ տեղաւորուի:

— Շատ իմացած էի որ սիրահարները կը հալին կը մաշին, բայց շատ ականջ չէի կախած: Հիմա կը հասկնամ կոր, որ շիտակ է եղեր: Քու սիրովդ հալեցայ, Աղաւնիս… նայէ՛, միշտ կը նիհարնամ կոր…

— Աւելի աղէկ, — ըսաւ միւսը, — ես ալ նուրբերը կը սիրեմ: Կը կարծես, որ ես գո՞հ եմ իմ այս գիրութիւնէս:

— Բայց շա՜տ կը նիհարնամ կոր, Աղաւնի՛ս: Քանի վրադ կնայիմ, այնքան գէշ կ՚ըլլամ… ինձի անանկ կու գայ, որ սիրտս կը հալի, կու լայ, ջո՛ւր կ՚ըլլայ… անօթի եմ… չէ՛, չէ՛, սիրով է, որ անօթի եմ…

— Ինչ ըսի՞ր… ես քեզի կ՚ըսեմ, որ լաւ չես ուտեր կոր… հա՛, հա՛, հա՛…

Նշանածը քիչ մը մտածեց կ՚երեւի եւ իր նոյն թրքախառն հայերէնովը ըսաւ.

— Չե՜մ գիտէր: Միայն թէ միշտ անօթի եմ, միշտ ուտել կ՚ուզեմ։ Եկուր տես, որ մեր խառավանայէն բան հասկցած չունիմ: Շատ անգամ սոված գայլի պէս անօթի եմ… գա՜յլ…

— Սո՛ւս, — ըսաւ Աղաւնի, — գիտես, քի սա ծակէն մէկը կը նայի կոր մեզ…

Դեղագործն ու բժիշկը, որ չէին գիտէր, թէ ո՛ր ծակին կ՚ակնարկուի, անգամ մը եւս նայեցան դրան նիգին, զոր հրած էին արդէն:

— Նայող չիկայ, ճանըմ, — ըսաւ Աւետիս: — Առջի օր ալ ատանկ ըսիր, եւ դուրս ելայ` որ Լիոռին շունն էր:

— Շունը-մունը ես չեմ գիտեր… Միայն սա գիտեմ, որ դուն զիս բնա՛ւ չես սիրէր կոր: Սո՛ւտ ես, ինձի համար չէ, որ կը նիհարնաս… Զիս սիրող նշանածը քու ըրածդ չըներ… Հրամմե՛ր ես, միւսիւ, դուն լեռնցի ես, գաւառացի ես: Պոլսեցին աս քու ըրածդ չ՚ըներ… ի՞նչպէս, ի՞նչպէս, ըսել է տեղեկութիւն անգամ չունիս ըրածէդ… բայց ժա՛մ մըն է, որ հոգիս ելաւ հավան ծեծելով, եւ չես ըսէր, որ տուր ես ծեծեմ…

Կ՚երեւայ տղան աճապարեց ծեծելու, բայց Աղաւնի սկսաւ ծիծաղիլ ծաղրանքով եւ ըսաւ, թէ արդէն ծեծելիք բան չէր մնացած, թէ ինք նիհարցող չէր, եւ մէկ ժամուան աշխատութիւնը շուտով կը լմնցուներ: Նշանածը, ինքզինքը արդարացնելու համար, կրկնեց իր յանկերգը.

— Ա՜խ, մէյ մը կարգուինք… Չես գիտէր, որ առաւօտները որքա՜ն գէշ կ՚ըլլամ կոր: Երբոր աչքերս կը բանամ, մութն ու լուսուն քեզի կը մտածեմ եւ «ա՜խ» կը քաշեմ… կը հալիմ կոր Աղաւնիս…

— Միայն դո՞ւն, — պատասխանեց աղջիկը: — Բան մը չըսելուս մի՛ նայիր, ե՛ս ալ շատ գէշ կ՚ըլլամ կոր: Երբոր առտուն փողը կը հնչէ, վերմակիս տակ կը սարսռամ, եւ ծունկերս կը դողան: Ի՜նչ ալ ուժով կը փչես, Աւօս, մինչեւ ոսկորներուս ծուծը կը մտնայ կոր ձայնը: Հապա՜… ծունկերս կը սեղմեմ եւ կը դողամ փիսիկի պէս կծկտելով… շա՜տ գէշ կ՚ըլլամ…

— Հէլպէ՛թտէ ուժով կը փչեմ, — ըսաւ Աւետիս խրոխտաբար:

Ամէն ոք գիտէ, թէ շեփորը զարնողը Աւետիսը չէ, եւ աւմենէն առաջ` նոյն ինքն Աւետիսը: Աղաւնին ալ գիտէ: Բայց ուրեմն ինչո՞ւ երկուքն ալ իրարու սուտ ընդունելով կը զուարճանան: Աչքերը բացած` Արթաքի էֆէնտի բնաւ չէր կրնար ըմբռնել եւ յուսահատութեամբ կ՚ըսէր թէ երկուքն ալ խենթ են, կապուելիք խենթ են:

Նոյն պահուն է, որ բռունցքի եւ ոտքի հարուածներ տեղացին «պարտէզ»-ի տախտակորմին վրայ, եւ Բենիկին ձայնը ճչաց.

— Օրիորդ Աղաւնի՛, ադ պաչիկէն ես ալ կ՚ուզեմ…

Եւ մինչդեռ բժիշկը կ՚արձակէր շատ երկար բացականչութիւն մը, քանի որ անգամ մը եւս կը հաստատուէր, թէ սիրահարները տեսնող բնաւ չկայ լսուեցաւ վեր ելլող պատահանի մը սկրթուքը: Գրեթէ միաժամանակ Արթաքի էֆէնտիին կինը պոռաց վերէն.

Ծօ Բենիկ, ծօ չամչցա՜ծ տղա… աս անգամ պիտի ըսե՛մ միւսիւ Արթաքիին: Պիտի ըսե՛մ…

— Հայտէ՛ քա, — պատասխանէց կաւռօշը, չէ քի ես` դուն պիլէ չես վախնար միւսիւ Արթաքիէն:

Այնքան ուժով, որ ձեռքը պիտի վիրաւորէր, Արթաքի էֆէնտի քաշեց նիգը (բժիշկը փախաւ), սլացաւ «պարտէզ», բացաւ տախտակորմին դուռն ալ եւ սկսաւ լաճը հալածել: Իրեն հետ կը վազէր նաեւ հրշէջ զինուոր մը` Աւետիսը:

Աղաւնի կու լար: Մէկ ձեռքին մէջ բռնած էր սեւ ու խոշոր խոզանակ մը, որ վերի պատուհանէն ինկած էր իր գլխուն վրայ: Երկու արցունքով կու լար:

շ

Բուռն վիճաբանութիւն մը կար սպաներու սենեակին մէջ: Ձայները կը լսուէին թէ՛ փողոց են եւ թէ խոհանոցէն: Գրգռուած ու գայթակղած` Արիֆ պէյ իր ամբողջ ուժով կը քննադատէր Գատըգիւղը: Անոր պատճառով է, որ Մաւթէփէի հրդեհը այդքան մեծ համեմատութիւն էր առած: Սեղանին վրայ էր Ագշամը, ուր լրացուցիչ տեղեկութիւններ կային աղէտին վրայ: Այրած են 102 տուն, 10 խանութ, 1 մզկիթ եւ 1 պանդոկ: Եւ այս բոլորը այն պատճառով, որ Գատըգիւղ չէ ուզած օգնութեան փութալ, առարկելով թէ Մալթէփէ քաղաքապետութեան սահմանէն դուրս կ՚իյնայ: Իրաւ է, թէ դուրս կ՚իյնայ, բայց միթէ Մալթէփէն մարդ չէ՞: Արիֆ պէյին գեղեցիկ մոյկերը կ՚երթուդարձեն սենեակին մէջ կրկնելով. — «Միթէ Մալթէփէն մարդ չէ՞»:

Խոհանոցին մէջ ալ նոյն նիւթին շուրջ կը խօսուի: Ցած աթոռի մը վրայ նստած, Րէճէպ կը կարդայ նոյն Ագշամը, եւ ուրիշ զինուորներ ականջ կու տան: Հո՛ս ալ Մալթէփէն քաղաքապետութեան սահմանէն դուրս կ՚իյնայ: Հոս ալ Գատըգիւղ օգնութեան չի փութար եւ կը պատասխանէ իրեն եղած հեռաձայնի կրկնակ հարուածներուն. — Մինչեւ որ հրշէջ զօրաց հրամանատարութենէն հրաման չառնենք, չենք կրնար ճամբայ ելլել»: Բայց չեն կրնար արտօնութիւն առնել, որովհետեւ «հրամանատարը անհանգիստ ըլլալուն» համար մէկ քանի օրէ ի վեր հանգիստ կ՚ընէր իր տունը: Փոխ-հրամանատարն ալ բացակայ էր, որովհետեւ Պաքրքէօյ էր գացած, ագարակի մը մէջ այրուող խոտերը հրդեհ կարծելով: Մինչ այս, մինչ այն, կրակը մեծ համեմատութիւն էր ստացած: Ստիպեալ` Մեծ Կղզիէն օգնութիւն ուզեցին: Մեծ Կղզիի հրշէջ գունդը ճամբայ ելաւ անմիջապէս, բայց կարելի չեղաւ գտնել Պաղտատ շոգենաւին նաւապետը: Մալթէփէի կէսը մոխիրի վերածուած էր արդէն, երբոր Գատըգիւղ ճամբայ ելաւ վերջապէս: Հրամանատարը իր տունէն արտօնութիւն տուած էր հեռախօսով: Բայց Գատըգիւղի օթօները Պօսթանճը հասած` «պէնզինի խողովակները աւրուեցան…»:

— Ա՜խ, սա աղաւնիներուն նայեցէք, — ըսաւ Աւետիս, — որ պատուհանին մէջ էր նստած: Ի՜նչ համով կ՚ըլլայ փիլաֆին հետ…

Ճակատը երկաթէ հաստ ձողերուն կռթնցուցած` անօթի Աւետիս կը նայի Սուրբ խաչ եկեղեցիի աղաւնիներուն: Անոնք աղբիւրի ջրակոյտերուն շուրջ կը դառնան, կը վուվույեն եւ կը լոգնան: Գիտեն թէ զանգակատունը զիրենք պիտի կանչէ քիչ վերջ եւ կ՚ուզեն մաքուր ներկայանալ անոր: Վերջալոյսը բռնկած է անշուշտ տուներու ետին, քանի որ մթնոլորտը վարդագոյն է եւ բարձր թառած փոքրիկ պատուհան մը հնոցի պէս կը ճարճատի: Վո՜ւ, վո՜ւ:

Օգնական խոհարարը, Րէճէպ, թերթը ձգելով մօտեցաւ պատուհանին եւ նոյնպէս անօթի աչքերով նայեցաւ թռչուններուն:

— Ի՜նչ լաւ կ՚ըլլար է— ըսաւ ան ալ, — մէկ հարուածով սա երեքը մէկ փռէի…

Եւ իր թեւերուն տուաւ զէնք մը կրելու դիրքը, գլուխը քիչ մը դէպի աջ ծռեց, ձախ աչքը գոցեց ու նշան առաւ: Յետոյ աջ ձեռքին ցուցամատը պարապին մէջ խաղցնելով, զէնքի ձայնը կեղծեց

— Պո՛ւմ…

Իրաւ ալ աղաւնիները թափահարեցին սարսափած` հակառակ, որ Րէճէպին ձայնը բնա՛ւ իրենց հասած չէր կրնար ըլլալ: Աւելին կայ: Թռչուններէն մէկը ինկաւ ու սկսաւ տապըլտկիլ, ոգեվարիլ:

Զարնուած էր:

Պատուհանին մէջ խմբուած գլուխները սկսան մէկզմէկ դիտել` կատարելապէս ապուշցած: Բայց շուտով պարզուեցաւ խնդիրը: Չես գիտէր որ անկիւնէն դուրս նետուած էր Բենիկ, որուն ձեռքին մէջն էր տակաւին պարսատիկը: Ոստումով մը տղան հասաւ վիրաւոր աղաւնիին մօտ, անոր վիզը ոլորեց եւ իր ծոցը նետեց անասունը: Երկաթէ ձողերուն ետեւէն պոռացին, հայհոյեցին, սպառնացի՜ն ալ, բայց բոպիկ տղան հեռացաւ ծիծաղելով: Նոյնիսկ համարձակեցաւ ընել աւելին: Կղմինդրի կտորի մը վրայ թքաւ, ու այն արձակեց դէպի խոհանոց՝ պարսատիկին շնորհիւ:

Ոչ միայն պատուհանը պարպուեցաւ շուտով, այլ նաեւ զինուորները ցրուեցան խոհանոցէն, որովհետեւ Ֆախրի պէյը ներս էր մտած: Ենթասպան Աւետիսի առջեւ դրաւ փոքր ծրար մը, որուն հաստ ու դեղին թուղթեն կ՚երեւար, թէ միս կը պարունակէ: Պատուիրեց, որ շուտով կասկարայ ընէ այն, որովհետեւ այս իրիկուն կանուխ ճաշել կ՚ուզեր: Անմիջապէս գործի սկսաւ Աւետիս, շատ սովորական ակնարկ մը նետելով միսին վրայ: Իրականին մէջ յուզուած էր, որովհետեւ միսը առաջնակարգ էր: «Սառի պէս»:

Ենթասպան կը դառնար խոհարարին շուրջ անհամբերութեամբ: Պահ մը դուրս ելաւ երթալ երկու բառ տեղաւորելու համար ներսի վիճաբանութեան մէջ, եւ յետոյ վերադարձաւ կրկին: «Հարիւր երկո՜ւ տուն» կը կրկներ Ֆախրի պէյ: Յանկարծ հարցուց.

— Ան չէ ամա, քիչ մը առաջ ինչո՞ւ կը պոռայիք կոր:

— Պեյս, — ըսաւ Աւետիս պատուհանը ցոյց տալով, — շան որդի լակոտ մը կայ, Բենիկ կ՚ըսեն…

— Կը ճանչնա՛մ, — ընդմիջեց սպան, — նորէն ի՞նչ ըրաւ:

Սովորականէն տարբեր տրտմութիւն մը կար երեկոյեան ղօղանջին մէջ: Կարծես թէ զանգակատունը երկչոտութեամբ կու լար իր մէկ անդարձ աղաւնին: Մօր մը պէս ղօղանջը կը դառնար թաղէ թաղ, երեք լեզուով տեղեկութիւն կը ժողվէր, ու յետոյ յուսահատ կը նուաղէր: Կը կանչէր, նորէն կը կանչէր աղաւնին ու կու լար դառնօրէն:

— Հաւատքի՛ս քֆրեց, — ըսաւ Աւետիս:

………………………………………………………………

Ֆախրի պէյ այնքան բրտօրէն բացաւ դեղարանին դուռը, որ ցուցափեղկին մէջի զմռսուած սկիւռը վար ինկաւ: Աղաւնիին սիրտը թունդ էր ելած: Ֆախրի պէյ աղջկան հարցուց անձկութեամբ:

— Ո՞ւր է Արթաքի էֆէնտին: Շո՛ւտ, շո՛ւտ կանչէ Արթաքի էֆէնտին:

Դեղարան կը մտնէին նաեւ զինուորներ: Անոնցմէ մէկը Աւետիսն էր: Երբոր Աղաւնի իր նշանածը այդ վիճակին մէջ տեսաւ, աղեկտուր ճիչ մը արձակեց ու նուաղեցաւ:

Իզուր սպան ջանաց ցնցել ու արթնցնել գետինը փռուած աղջիկը: Զգաց, որ այդ բանը ժամանակի կարօտ է եւ ինք բնաւ ատեն չունէր կորսնցնելիք: Փողոց նետուեցաւ ու պոռաց դեղագործին անունը: Շուկան, որ երեկոյեան պատճառով քիչ մը ոգեւորութիւն ստացած էր, յուզուած է արդէն: Կը վազվզեն դրացի խանութպաններ, «Արթաքի էֆէնտի՜» պոռալով: Գտան այն Լիղօռին սրճարանը, ուր թուղթ կը խաղար: Իրեն երկու բառով բացատրեցին պատահածը: Աւետիս` ենթասպային բացակայութենէն օգտուելով, միսի կտոր մը նետած էր բերանը, բայց կոկորդը մնացած էր ան` երբոր փորձած էր կլլել, Ֆախրի պէյի յանկարծական վերադարձին պատճառով:

Երկու զինուորներ անհուն դժուարութիւններով կը զսպեն Աւետիսը: Աւելի ճիշդը` կը ջանան զսպել: Աւետիս կը խեղդուի: Կը ճանկէ, կը գալարուի, կը մեռնի: Աչքերն ու լեզուն դուրս են ինկած, վիզին երակները ուռած են զարհուրելիօրէն եւ շատ վախնալիք գոյն մը առած է իր դէմքը: Կը մեռնի:

— Չեմ տեսնար կոր, — ըսաւ Արթաքի էֆէնտի, — լոյսին առջեւ քաշեցէք սա…

Իր ծունկերուն վրայ ինկած հայ զինուորը քաշկռտեցին: Սպան անոր գլուխը անշարժացուց նորէն, բայց դեղագործը այս անգամ ալ չյաջողեցաւ: Կը սահէր գործիքը: Մկրատի նմանող երկարավիզ իր աքցանը երբոր չորրորդ անգամ ըլլալով մխրճեց կոկորդին մէջ, կրցաւ բռնել միսը: Զգուշութեամբ քաշեց այն ըսելով. — «հոս եկար, հոս եկուր նայի՜մ»: Երբոր միսը «հոս կու գար», Աւետիսին համար կարծէք արե՛ւ, արե՛ւ, արե՛ւ կը ծագէր:

Արթաքի էֆէնտի նայեցաւ իր աքցանէն կախուող միսին, յետոյ նայեցաւ Աւետիսին ու ըսաւ.

— Չի՛ւշ… աւանակ:

Անմիջապէս, որ վերցուած էր թեւերու կաշկանդումը, Աւետիս ինկած էր գետնի քարերուն վրայ: Կը շնչէր կուշտ ու կուռ եւ կը ժպտէր երանութեամբ: Կիցի հարուածներով զինքը ոտքի հանեց ենթասպան ու դուրս շպրտեց դեղարանէն: Դռան առջեւ խմբուած բազմութիւնը ճամբայ բացաւ զինուորներու փոքրիկ խումբին, եւ ամէն ոք ակնարկով հետեւեցաւ Հայուն: Բացորոշ է, թէ ոսկորները կոտրելու աստիճան պիտի ծեծէն Աւետիսը: Ոչ ոք կը մեղադրէր զայն: Ներկաները, բոլորն ալ առաւել կամ նուազ անօթիներ, կ՚արդարացնէին անշուշտ խոհարարին արարքը, եւ ծերուկ կին մը կ՚ըսէր` արցունք մը սրբելով. — «քա անօթութիւնը ի՞նչ ընել չի տար»: Շատեր կ՚երթային լուրը տարածել, արդէն իսկ չափազանցելով միսին մեծութիւնը: Այս բոլորին մէջ մէկ հոգի մը միայն ուշադրութիւնը ունեցաւ շնորհաւորելու Արթաքի էֆէնտի Ինճէյեանը իր մեծ ճարտարապետութեանը համար — Բենիկը:

Արթաքի էֆէնտի դեղարանին դուռը գոցեց ամէն մարդ դուրս ընելէ յետոյ եւ զարմացաւ` սեղանին վրայ տեսնելով խաղի թուղթեր: Իր աճապարանքին մէջ` հետն էր բերած զանոնք: Ըսաւ. «Ամէն մեղքիս` երկու հատ ալ պէյ ունէի»: Երբոր դեղագործը դէպի աղբաման կ՚երթար աղտոտ միսը նետելու համար, նրբանցքին առք եւ դէմ դէմի եկաւ Աղաւնիին հետ, որ սաստիկ դժգոյն էր դեռ: Աղաւնի նայեցաւ աքցանէն կախուող կարմիր միսին ու բացականչեց լեղապատառ.

— Աւոյիս լեզո՜ւն… Աւոյիս լեզո՜ւն…

Արթաքի էֆէնտի ատեն չունեցաւ «լեզու չէ» ըսելու: Երկրորդ անգամ ըլլալով նուաղած էր Աղաւնի:

3

Կրկին նստաւ անկողնին մէջ եւ գլուխը երկու ձեռքերուն մէջ առաւ Արթաքի էֆէնտի: Կը տառապէր անվերջանալի գիշերին խորը: Պառաւ կիներու պէս կ՚օրօրուէր, իր գլուխը սեղմելով շատ ուժով, կարծես մահուան մտածումը ճզմելու համար հոն: Երբեմն իր խաշած կոպերը կը բանար արտակարգօրէն, խաւարը հարցաքննելու համար, բայց դժգոյն պատուհանի մը չէզոքութենէն զատ բան չէր տեսնէր: Մտովի կը կրկներ միշտ. «եթէ իրա՛ւ մեռաւ…»: Արթաքի էֆէնտի կտրած անցած է գիշերուան բոլոր յարկերը վերէն վար, կորսուած է աղջամուղջին նկուղներուն մէջ եւ վերջապէս խրած՝ մութին մրուրին խորը: Յոգնած միտքը գիտէ թէ փրկութեան միջոց պիտի չգտնէ այլեւս եւ վիշտը ծամելով պիտի տուայտի: Կը կրկնէ միշտ «մա՜նչս, մա՜նչս…»: Կը ճգնի խորհրդածել, բայը իր խորհրդածութիւնը մարմին չունի այլեւս. անոր սկիզբը անմիջապէս կը յանգի վախճանի մը, որ միշտ նոյնն է: Լոյսին ցանկութիւնը: Միայն այն կը ցանկայ, կառչելու համար բանի մը, բաներու, բայց նախ իր մարմնին: Կը զգայ, թէ լոյսը իրեն պիտի բերէ սովորութիւններ, հարկադրութիւններ, պատշաճութիւններ, մէկ խօսքով փրկարար վատութիւներ: Բայց լոյսը մէկ անգամէն չի գար, ու մարդը կ՚օրօրուի:

Գարնան արշալոյսը իր յաւիտենական արդարութեամբ համբուրեց իրերը, անոնց երկու երեսներէն: Բայց տրտմութիւնը հետզհետէ աւելի պտղեցաւ դեղարանին մէջ ու թանձրացաւ: Խորապէս ընկճուած` Արթաքի էֆէնտի դարձաւ ու դարձաւ իր խանութին մէջ, եւ դեղարանին առարկաները ամէն օրուընէ աւելի իրեն յիշեցուցին իր «մանչը»: Թուրքը կ՚ըսէ` «Աղջիկը` հօրաքրոջ, տղան մօրեղբօր կը նմանի»: Եւ ճիշդ իրեն կը նմանէր իր քրոջ որդին: Չորս տարի աշխատեցաւ ան սա բոլորախորշին ետեւ ու իր ստուերը շրջեցաւ շիշերը ծածկող մեծ ապակէ դուռներուն մէջ: Արթաքի էֆէնտիին «մանչը» եղաւ չորս տարի եւ երեք ամիս, որ զինուոր տարին: Փրկագինն ալ օգուտ չըրաւ ու զինուոր տարին: Սուտ ու սխալ լուրեր շատ կու գան Անատոլուէն, այդ բանը լաւ գիտէ Արթաքի էֆէնտի, բայց ատենը անգամ մը հառաչելով կը կրկնէ. — «եթէ իրա՛ւ մեռաւ…»:

Ժամանակը չէր առաջանար կարծես, քանի որ նոյն տխուր նիւթով էր գրաւուած եւ եղած էր միակտուր Ժամանակ մը: Ան իր բնոյթը չփոխեց, երբ որ Արթաքի էֆէնտիին քոյրը դեղարան մտաւ ու աթոռի մը վրայ փլաւ: Չխօսեցան քոյր եւ եղբայր: Յայտնի է, թէ տարէց կնոջ վրայ ուժ չկայ բնաւ, բայց անզսպելի զգացում մը զայն կը նետէ աջ ու ձախ: Տիկին Արմէնուհիի աչքերն ալ կարմիր են անքնութեամբ եւ կը փայլին վախով: Արթաքի էֆէնտի ակնարկը վեր չ՚առնէր ու կը տեսնէ իր քրոջ կօշիկները` փոշիով սպիտակ: Գիտէ թէ անոնք դարձեալ մութն ու լուսուն վազած են Ս. Կարապետ, Ս. Խաչ, երկուքն ալ աղօթելու համար:

— Նորէն նամակ չկայ, — ըսաւ մայրիկը:

Արթաքի էֆէնտի գիտէ, թէ հաւատացեալ չէ Արմէնը: Գիտէ, թէ քաջ է Արմէնը: Միայն թէ «եթէ իրա՛ւ մեռաւ…»: Տիկին Արմէնուհի յոյսեր ունի, պիտի երթայ մինչեւ Նահապետեաններուն, անոնց հարցնելու համար, թէ իրենց փեսայէն լուր առա՞ծ են այս վերջերս: Նահապետեաններուն փեսան Ներսէսին հետ էր այս ձմեռ. ճիշդ է, թէ անկէ ի վեր բաժնուած էին իրարմէ, բայց տիկին Արմէնուհի յոյսեր ունի: Արթաքի էֆէնտի պոռպռաց, բայց գրեթէ անմիջապէս վերջը զղջաց՝ քոյրը յանդիմանած ըլլալուն համար։ Զղջաց որ ձայնը բարձրացուցած էր անիմաստօրէն եւ խօսած կոպտութեամբ: Ինչո՞ւ դպիլ յոյսերուն: Լռեցին: Բայց գիտէին, թէ իրենց լռութեան մէջ կայ միշտ նոյն նիւթը: Նրբանցքին խորէն կու գար Աղաւնիին աղմուկը եւ աջ կողմի ցուցափեղկին դեղին ջրագունդը կը վառէր արեւի մը պէս: Մէկ ճառագայթով բռնկած էր ան: Աղաւնի բան մը կոտրեց ու ըսաւ. «շո՛ւն շան որդի»:

— Եթէ մանչս հոս ըլլար, սա աղջկան տէրտը պիտի չունենայիր, — ըսաւ տիկին Արմէնուհի իր եղբօր բարկութեան:

Դեղագործը փախուստի դուռ մը գտած ըլլալով սկսաւ առատօրէն խօսիլ։ Գանգատեցաւ իր քրոջ՝ Աղաւնիին ձեռքէն քաշածները թուելով: Կը խօսէր յուզումով, ու թէեւ բացորոշ էր, թէ այդ յուզումը ուրիշ նիւթի մը կը պատկանի, բայց Արթաքի էֆէնտի գոհ էր: Պատմեց Աւետիսին գլխուն եկած փորձանքը եւ իր միջամտութիւնը: Քիչ մը ժպիտ եկաւ Արմէնուհիին դէմքին վրայ, եւ վերջն ալ կուշտ քահ քահ մը թող տուաւ մայրիկը, երբ որ լսեց Աղաւնիին խօսքը. — «Աւոյիս լեզու՜ն, Աւոյիս լեզու՜ն»: Արթաքի էֆէնտի ըսաւ, որ Աղաւնի տեղեկութիւն չունէր, թէ ինչ տեսակ փորձանք եկած է իր նշանածին գլխուն, քանի որ նուաղած էր բացատրութիւն ստանալէ առաջ: Եւ սթափելէ յետոյ, երբ որ փախած էր դեղարանէն` ակնթարթի մը ընթացքին հազիւ տեսած էր, թէ Արթաքի էֆէնտի բաներ մը կ՚ընէ դուրս ինկած լեզուին հետ: Ու բնականաբար, իր կարճ խելքով լեզու կարծած էր աքցանէն կախուող միսի կտորը: Տիկին Արմէնուհի գլխով հաստատական նշան կու տար, հասկցայ ըսելով ու կը խնդար: Դեղագործը խօսելով հանդերձ կը զգար, որ իր տուած բացատրութիւնները բոլորովին աւելորդ են, բայց կ՚ուզեր երկարել իր քրոջ զուարթութիւնը, ի գին նոյնիսկ կրկնութեան:

— Աչքդ խաղայ, Արթաքի, — ըսաւ ան. — դուն բնաւ պիտի չփոխուիս: Օր մը եթէ մեռած զիս դեղարան մտցնեն, խնդալիք բան մը պատմելով զիս նորէն ոտքի պիտի հանես:

Եւ արցունքներ կ՚իջնային իր այտերէն: Դեղագործը ըսաւ, թէ սաստիկ ծեծուած էր Աւետիս: Իր ոռնոցը դուրսէն իմացած էին: Հիմա երկու օր է, որ մէջտեղ չէր ելած եւ Աղաւնի բոլորովին թռցուցած էր իր չունեցած խելքը: Կոտրած շիշերուն հաշիւը չկար: Հաշիւը չկար նաեւ «ի՞նչ ըսիր»ներուն:

— Ճիշդ ու ճիշդ կնիկս է, — ըսաւ Արթաքի էֆէնտի: — Մէկուն տէրտը չէր բաւէր` հիմա երկուք եղաւ:

Եւ այս ըսելով, ձեռքը կ՚երկարէր դէպի ոտնաձայներ, որոնք ապահովաբար իր կնոջ կը պատկանէին: Իրաւ ալ, երբ որ սանդուխներուն կրճտուքը աւարտեցաւ, Տիկին Էլպիս մտաւ դեղարան, ըսելով, թէ Ձայն մը իրեն հաղորդած էր ծանօթի մը ներկայութիւնը: Երբեմն այսպէս Ձայներ կը լսէր Տիկին Էլպիս եւ վար կ՚իջնար: Ջրոտ համբոյրներ տեղաւորեց ան Տիկին Արմէնուհիի այտերուն վրայ, որպէս թէ ամիսներէ ի վեր նոր տեսած ըլլային մէկզմէկ: Դեղագործին քոյրը ուրիշ ատեններէ աւելի դժկամութեամբ հանդուրժեց այս յարձակողականին եւ կորսնցուց իր զուարթութիւնը: Տիկին Էլպիս երբ որ լսեց, թէ «նորէն նամակ չկայ», յուղարկաւորութեան դէմք մը առաւ ու քիչ վերջ սկսաւ թղկալ բացէ ի բաց:

Բնականաբար դեղագործին բարկութիւնը մեծ եղաւ: Աթոռները զարկաւ գետին, պոռաց ու գոռաց իր լալկան կնոջ դէմ: Ըսաւ, թէ կին արարածը պէտք է գուլ սղոցով սղոցել, որովհետեւ պարզ հացի դանակը շատ քիչ բան է: Բայց վե՜րջապէս, ինչո՞ւ լալ, ի՞նչ բանի համար, ի՞նչ է պատահեր: Աղմուկը չափազանց մեծցաւ դեղարանին մէջ, որովհետեւ քանի Արթաքի էֆէնտի իր կինը կը հրէր դէպի սանդուխ, ան աւելի կը ճչար: Ոչ միայն կը դիմադարձէր ամուսնին, այլ նաեւ կը պնդէր, թէ կարեւոր բան մը ընելու համար է, որ իջած էր դեղարան: Ի՞նչ ընելու համար իջած էր: Ինչո՞ւ զինքը կը շփոթեցնէին ու մոռցնել կու տային այդ բանը:

— Բան-ման չկայ, — պոռաց Արթաքի էֆէնտի շատ ուժով, — չկա՛յ… քիչ մը առաջ Ձայն մը քեզի ըսաւ, որ վար իջնաս, հիմա ալ ուրիշ ձայն մը կ՚ըսէ կոր, որ վեր ելլաս… ասկէ կորսուի՜ս… ա՛ս ալ ձայն է, իմացի՛ր…

Պոռպռոցէն զզուած` տիկին Արմէնուհի ուզեց մեկնիլ եւ ոտքի ելաւ: Բայց երբ ելքի դուռը կը բանար, դէմ դէմի եկաւ Աւետիսին հետ ու նահանջեց:

Աւետիսին դէմքը կը ճառագայթէր երանութեամբ: Աննախընթաց երջանկութիւն մը կար իր աչքերուն, կարմիր այտերուն եւ խնդացող բերնին մէջ:

Երբ որ երեքն ալ զարմացած կը նայէին զինուորին, Տիկին Էլպիս ըսաւ յուզումով.

— Ա՜չքս ելլայ… արդեօք որչա՜փ ծեծեցին քեզ…

Այս խօսքը բաւական եղաւ, որ նշանածն քիթն ու բերանը կախէ: Ծեծին վերհիշումով տրտմեցաւ, ջղայնոտեցաւ, բարկացաւ նոյնիսկ: «Ա՜խ. խօսքը մ՚ընէք» կ՚ըսէր ու իր բռունցքը կը զարնէր զիստին: Իսկ դեղագործին քովնտի ակնարկը կ՚ըսէր իր կնոջ. — «նորէն ըրիր-չըրիր` պարկ մը թուզը փչացուցիր»:

Մանրամասնօրէն Աւետիս նկարագրեց իր ծեծը, փոթորկալից խօսելակերպով մը` ուր թուրքերէնը կը տիրապետէր: Բայց յանկարծ իր մէկ նախադասութիւնը կէս ձգելով ուզեց յետադարձ ակնարկ մը նետել եւ ըսել, թէ ինչո՞ւ միսի կտորը բերանը նետած էր: Այս կէտը կարեւոր էր: Խիստ շատ կարեւոր: Միսի կտորը բերանը նետած էր` որովհետեւ անօթի էր: Սոված գայլի պէս անօթի: Այսինքն արտասովոր կերպով քաղցած։ Ուշադրութիւն ըրէք այս խօսքիս, հիմա պիտի հասկնաք, թէ տակը ինչ կայ: Կ՚ըսէի ուրեմն, թէ զիս ծեծեցին, երբ ասկէ ելլելով զօրանոց դարձանք: Ոտքերս, թեւերս կապեցին, զիս վարի ծակը նետեցին, եւ ես կովերու պէս պոռացի: Ահաւոր բան էր: Կնքուած օրս միայն այդքան շատ պոռացած եմ: Տիկին Էլպիս, եթէ հիմա հանուիմ, չորս կողմս սեւ նշաններ կան դեռ: Աչքերը գոցած` հանդիպած տեղին կը զարնէր շուն Ֆախրին: Քիթիս, բերնիս, հապա՞ փորիս: Ինձի այնպէս թուեցաւ, որ աղիքներս իրար կ՚անցնին, թնճուկ կ՚ըլլան: Բայց այդքանով չի բաւականացաւ Ֆախրին: Բանտերու մէջ հաշիշամոլ բանտարկեալները պատժելու եւ զիրենք այդ գէշ ունակութենէն զզուեցնելու համար, իրենց բերնէն վար աղտոտ բաներ կը լցնեն ըսաւ: Եւ որպէսզի ես ալ ուրիշ անգամ գողութիւն չընեմ, ուզեց պատժել նոյն կերպով: Ու բերնէս վար լեցուց գարշելի բան մը: Լաւ ուշադրութիւն ըրէք այս խօսքիս: Այս կէտը խիստ կարեւոր է: Աղտոտ ջուր մը լեցուց բերնէս վար բռնութեամբ: Լուացքի՞ ջուր էր, ի՞նչ էր, լաւ չեմ գիտեր, բայց զզուելի հեղուկ մըն էր: Պիտի փսխէի, պիտի մեռնէի եւ աղիքներս մէջ մէջի անցան: Ամբողջ գիշերը չեմ կրցած քնանալ ցաւերուս պատճառաւ ու ապահով էի, թէ թունաւորուած եմ: Բայց ահա որ վերջը…

Աւետիս հոս կանգ առաւ եւ իմաստալից ակնարկ մը պտտցուց իր դէմիններուն վրայ, որոնք մեծ ուշադրութեամբ կը հետեւէին պատմութեան: Անշուշտ` մեծ էր Տիկին Էլպիսի սարսափը: Եւ Աւետիս սկսաւ ժպտիլ կրկնելով. — «բայց ահա որ վե՜րջը…»: Կրկին իր դէմքին վրայ եկած էր այն ուրախութիւնը, որ ունէր` դեղարան մտած ատեն: Ըսաւ.

— Արթաքի էֆէնտի, չըլլալիք բան մը պատահեցաւ վերջը… խելքէդ միտքէդ չանցնիր, Արթաքի էֆէնտի… փորէս որդ ինկաւ, ո՜րդ… շէրիտ ունիմ եղեր…

Եւ որովհետեւ Տիկին Էլպիս չէր հասկնար, ստիպուեցաւ աւելցնել, թէ աղտոտ ջուրին պատճառով որդ ինկած էր աղիքներէն, ո՜րդ… Դեղագործին կինը իր երկու ականջները գոցեց եւ ճչաց.

— Արթաքի, եթէ այդ բանը ինձի պատահի, վախէս կը մեռնիմ…

Աղաւնի, որ իր նշանածին ձայնը առնելով բոլորախորշին ետեւը եկած էր ու պատմութիւնը գրեթէ ամբողջութեամբ լսած, առաջ անցաւ ու միացաւ միւսներուն: Աւելի կանուխ չէր կրցած ընել այս շարժումը, որովհետեւ յուզուած էր եւ սրտին բաբախումները ինքը կը գամէին կեցած տեղը: Այժմ միայն սկսաւ շնչել հանգստութեամբ:

— Հիմա խնդիրը բացատրուեցաւ, — ըսաւ Տիկին Արմէնուհի զինուորին, — այդ որդին պատճառաւ է, որ միշտ անօթի ես եղեր: Իրաւ ալ անօթութիւն կը պատճառէ ան, քանի որ քու սնունդդ…

— Հապա՜, — ընդմիջեց զինուորը, — իմ սնունդս ան կ՚ուտէ… Ատոր համար է, որ սոված գայլի պէս եմ եղեր… բանով մը չէի կշտանար եւ ծակ աչք եղած էի, գող եղած էի… Յանցանքը ի՞մս է. մարդ կը կերակրեմ կոր եղեր ու լուր չունիմ… եւ ատոր համար է, որ միշտ կը նիհարնամ կոր եղեր:

Հանդարտեցան վերջապէս: Աւետիս իր ձեռքերը շփեց գոհունակութեամբ եւ Արթաքի էֆէնտիէն խնդրեց, որ պէտք եղած դեղերը պատրաստէ, քանի որ դեռ փորին մէջ բաներ մը մնացած էր: Պէտք էր մաքրել ամէն ինչ: Դեղագործը ըսաւ, որ ատկէ դիւրին բան չկայ եւ թէ կրնայ կէսօրէ վերջ հանդիպիլ, դեղը առնելու համար: Յանկարծ Տիկին Էլպիս ըսաւ Աւետիսին.

— Սա՜նկ ըսէ… ատոր համար է, որ միշտ կը նիհարնաս կոր եղեր. մէյ մըն ալ կ՚ըսէիր, որ աս աղջկանը պատճառաւ է, որ կը հալիս կը մաշիս կոր… սիրոյ չես դիմանար կոր… ի՜նչ սէր, որդին համա՜ր է եղեր…

Իր ամբողջ մարմնով ցնցուեցաւ Աղաւնի: Բաց գոյն ֆէսի մը պէս շառագունեցաւ վայրկենաբար: Ամբողջ արիւնը գլուխն էր խուժած: Ահաբեկուած աչքերով նայեցաւ իր շուրջիններուն որպէս թէ անոնք հսկայական որդեր ըլլային, բայց իր ակնարկը մանաւանդ գամեց Աւետիսի աչքերուն մէջ: Արթաքի էֆէնտի եւ իր քոյրը փորձեցին միջամտել, բայց Աղաւնի չէր լսէր զանոնք: Իր ակնարկը բնաւ չէր հեռացներ զինուորէն, հեւ ի հեւ պահանջելով, որ խօսի, ըսէ, պոռայ, բողոքէ: Թէ այդ գարշելի որդը իրենց սէրին մէջ գործ չունի, չի կրնար ունենալ բնաւ: Կը նայէր Աւետիսի բերնին, եւ կարծէք անդունդի մը եզրը կախուած էր Աղաւնի, մէկ մատով: Աւետիս ըսաւ դեղագործին կնոջ` խեղճ ձայնով մը— «Ատ ըսածդ վայլե՞ց. խելքը գլուխը մարդու խօ՞սք է»: Բայց այս խօսքերը Աղաւնիին համար հաստատումներ էին ինքնին եւ ոչ թէ ժխտում մը, եւ ոչ թէ պոռթկում մը: Մատը փրթաւ սուր ցաւով, ու Աղաւնի ինկաւ անդունդը, այսինքն փախաւ սաստիկ լալով:

Դեռ քիչ մը առաջ լման արեւ մը կար աջ կողմի ցուցափեղկին մէջ: Այժմ կայ միայն հասարակ ջրագունդ մը` մէզի գոյն:

4

Կարկուտ մըն է գլխուս պիտի տեղայ` լաւ է, որ ժամ առաջ տեղայ: Այսպէս խորհեցաւ Աւետիս եւ անգամ մը եւս ուղղուեցաւ դէպի «պարտէզ»: Քալեց կորագլուխ եւ սրտաբեկ: Թէ՛ կը փափաքէր, որ իր նշանածը վերջապէս ինքը ընդունի եւ անխուսափելի կարկուտէն յետոյ հաշտուին, եւ թէ կը փափաքէր, որ Աղաւնի կրկին վանէ զինքը, որպէսզի բախումը քիչ մը եւս ուշանայ: Շաբաթէն աւելի է, որ զիրար չեն տեսած արդէն: Երեք անգամ դիմած էր Աւետիս եւ երեք անգամուն ալ վռնտուած էր Աղաւնիին կողմէ, նոյնիսկ անգամ մը Արթաքի էֆէնտիին ներկայութեան: Այդ անգամուն սապէս եղաւ: Զինուորը դեղարան մտաւ յանցաւորի կերպարանքով եւ դեռ բերանը չէր բացածդ երբ Աղաւնի դուրս նետուեցաւ բոլորախորշէն եւ մատը իրեն ուղղած` պոռաց դեղագործին.

— Աս հոգաբարձուին պիտի ըսես` որ իր երեսը, երեսը, երե՜սը տեսնալ չեմ ուզէր:

Եւ խոհարարը սաստիկ ամչցաւ Արթաքի էֆէնտիին առջեւ, որ իր գլուխն իսկ վեր չէր առնէր: Բայց հոգաբարձուն իմա՛ստ չունի կ՚ըսէր Աւետիս, եւ անիմաստ ըլլալուն համար կրկնապէս ծաղրական կը գտնէր զայն: Յետոյ կանգ կ՚առնէր իր այս խորհրդածութեանը պատճառով ու կը ժպտէր գէշ կերպով: Այլեւս բնաւ չհամարձակեցաւ դեղարանին դուռը ափ առնել: Իր միակ յոյսը «պարտէզն» էր, ուր նոյնիսկ եթէ գէշ ընդունելութիւն մը ստանար, գոնէ ականատեսներ պիտի չգտնուէին:

Հակառակ անոր, որ ամէն վայրկեան կ՚ուզեր ետեւ դառնալ ու փախչիլ, զինուորը հասաւ վերջապէս «պարտէզ»-ի դրան առջեւ, ուր սատկած կատու մը կար եւ զարմանալիօրէն մեծ մարգարտածաղիկ մը: Փոքրիկ հարուած մը տուաւ դրան եւ սպասեց: Պատասխան չկար: Ի փոխարէն գէշ անակնկալ մը կար տախտակորմին վրայ: Հոն կաւիճով գրուած էր հետեւեալը, ապահովաբար Բենիկին կողմէ.

Հարցում. — Որդը ի՞նչ կընէ:
Պատասխան. — Որդը կը նիհարցնէ:

Աւետիս իր թեզանիքովը աւրեց գրութիւնը, ջանալով նուազագոյն աղմուկ յարուցանել, որպէսզի Աղաւնի չլսէ ու մէջտեղ չելլէ: Յետոյ սպասեց հոն, որպէսզի Աղաւնի վերջապէս մէջտեղ ելլայ: Բաւակա՛ն երկար ատեն հոն կեցաւ լքուած սիրահարը, չորս կողմը դիտեց, ամչցաւ ու հառաչեց խորապէս: Լիղոռի սալորենիին վրայ տեսաւ սպիտակ ամպ մը եւ զայն նմանցուց Իզմիրլեան պատրիարքին: Յետոյ ուզեց մեծ մարգարտածաղիկը քաղել, բայց սատկած կատուին մօտիկութիւնը աղտեղութիւն կը նետէր նաեւ ծաղիկին վրայ: Երբ որ Աւետիս կը մեկնէր յուսահատ, յանկարծ «պարտէզ»ին դուռը բացուեցաւ, եւ Աղաւնի ներս առաւ զինքը` թեւէն քաշելով:

Խոհարարին գուշակութիւնը ճիշդ էր: Կարկուտը զարհուրելի եղաւ: Աղջիկը իր ամբողջ բարկութիւնը պարպեց եւ ատենը անգամ մը նայեցաւ դռնէն դուրս, որպէսզի իրենց լսող չըլլայ: Ըսաւ թէ դժբախտ է, աննկարագրելիօրէն դժբախտ: Եթէ ամբողջ աշխարհի վրայ քննութիւն մը կատարուէր, իրեն չափ դժբախտ աղջիկ կարելի պիտի չըլլար գտնել այս միջոցիս: Հո՛ս նայէ: Մէկ հատիկ նշանած մը ունէր. մէկ հատիկ սիրտ մը ունէր. մէկ հատիկ ալ սէր մը ունէր այդ սրտին մէջ: Արդ` այս բոլորը, որ իր միակ գանձը կը կազմէին, նետուած էին կղկղանքի մէջ, ցեխերու, մէզերու եւ աղիքներու մէջ: Սկսաւ լալ Աղաւնի: Եւ ինչո՞ւ նետուած էին: Մէկ այս գարշելի որդին պատճառաւ: Ինչո՞ւ համար Աղաւնիի անկեղծ ու վճիտ սէրը ամէնուն բերանը իյնար: Ինչո՞ւ յիմար արարածներ ծաղրէին զինքը: Այո՛, բոլորը քաշքշեցին Աղաւնին, այն բաղդատելով որդին հետ, այդ աղտոտ մակաբոյծին նիհարցնելու կարողութիւնը աւելի բացարձակ գտնելով: Դեղարան հանողը կ՚ըսէ հեգնանքով. — «Օրիո՜րդ Աղաւնի, մեր Աւետիսը քեզի համար չէ, որ կը նիհարնայ եղեր, այլ…»: Ո՞վ կ՚ըսէ: Բայց շուն Արիֆը, դիմացի Մօսիկը, Լիղօռը, բոլորը, բոլորը: Եւ օրերէ ի վեր: Հապա՞ ան ջատուկ կիները…: Սկսաւ լալ Աղաւնի:

— Զիս բոլորին առջեւ խայտառակեցիր, — ըսաւ ան հեկեկալով, — ծիծաղելի եւ ծաղրելի դարձուցիր… իմ անկեղծ սէրիս հանդէպ յարգանք չունեցար… եւ ես կ՚ատեմ քեզ… ամբողջ… ուժովս կ՚ատեմ քեզ: Դուն այլեւս իմ նշանածս չես, կորսուէ՛… կորսուէ՛…

Աւետիս խղճալի ձեւով մը ուզեց հասկցնել, թէ որդին դէպքը ինք չէ, որ տարաձայնած էր, այլ շուն Արիֆը եւ շատախօս Տիկին Էլպիսը: Աղաւնի շատ աւելի բարկացաւ ու ըսաւ, թէ միակ յանցաւորը դուն ես: Եւ արդէն չի կրնար ուրիշ մը ըլլալ, քանի որ ամբողջ աշխարհի վրայ քեզի պէս յիմար չկայ:

— Ապո՛ւշ արարած, — աւելցուց աղջիկը իր երկու բռունցքները զինուորին փորին զարնելով. — ապուշ արարած, մարդ չի զգա՞ր, թէ ուրկէ կը նիհարնայ կոր: Դուն չե՞ս գիտէր, թէ սիրտդ հոս է, փորդ ալ հոս: Դուն ի՞նչպէս կ՚ըլլայ, որ փորէդ եկած նիհարութիւնը կը վերագրես սրտիդ: Միթէ իմ պատճառած նիհարութիւնս կը նմանի՞ փիս որդի մը պատճառած նիհարութեան:

Արդէն խնդրին այս կէտը ամենէն փափուկը կը թուէր Աւետիսին: Աղաւնի իրաւունք ունէր, բայց ինք ալ անիրաւ չէր, քանի որ իսկապէս կը սիրէր իր նշանածը եւ սիրտը կը հալէր: Եւ քանի որ սիրտը հալ ու մաշ էր, կը նշանակէ, որ կը նիհարնար: Միթէ քիչ մը քի՞չ հառաչած էր Աւետիս իր անկողնին մէջ:

— Սո՛ւտ ես, — գոչեց կարմրած աղջիկը կուրծքը ալեկոծելով, – սո՛ւտ ես. զիս չէիր սիրեր… զիս բնա՛ւ չես սիրած…

— Աստուած վկայ Աղաւնի, Աւետիսը կը սիրէր քեզ: Խաչ վկայ` կը պաշտէր քեզ:

Աղաւնի պատասխանեց, թէ երդում ընելու պէտք չկայ: Ինք կը սիրէ յուսալ, թէ զինուորը չի ստեր, գոնէ այս տեսակ րոպէի մը, բայց նոյն զինուորը պէտք է գիտնայ, թէ այլեւս իր նշանածը չէ: Ամէն ինչ լմնցած է իրենց միջեւ: Նուիրական կապը խզուած է: Եւ արդէն միթէ կրնա՞ր, կրնա՞ր ուրիշ կերպ ըլլալ այս ահաւոր, ահաւո՜ր դէպքերէն յետոյ:

— Մի՛ պոռար, կը լսեն մեզ, — ըսաւ Աւետիս պատուհանը ցոյց տալով: — Աղաւնի այդ կողմէն մտահոգ չէ, որովհետեւ պէտք եղած նախազգուշական միջոցները ձեռք է առած: Իր շատախօս մօրաքրոջմէն դժգոհ` կղպեց ննջարանին դուռը, որպէսզի ան կրկին վերէն ականջ չտայ իրենց խօսակցութեան: Ահաւասիկ հոս է բանալին: Նայէ՛ եթէ չես հաւատար:

— Հա՛րկաւ, — աւելցուց Աղաւնի, — անոնք ի՞նչ իրաւունք ունին մեր խօսքերը իմանալու: Դուն իմ Աւօս ես, եւ ես քեզ կը յանդիմանեմ: Իրաւո՛ւնք ունիմ: Բայց անոնք պէտք չէ, որ լսեն:

Զինուորը յանկարծ ուժ առաւ այս անսպասելի խօսքէն եւ սկսաւ աղջիկը շոյել: Տարօրինակ հովեր կան Սկիւտարի մէջ: Չես գիտեր ուրկէ կու գան անոնք, չես գիտեր որո՞ւ կը հարցնեն իրենց ճամբան, եւ բնաւ չես գիտէր, թէ վերջը ուր կը մեկնին: Համարձակ ու խրոխտ հովեր կան Սկիւտարի մէջ, որոնք տերեւները կը քշեն ուղիղ գծով եւ փողոցներէն կ՚անցընեն երեք հոգի — Աթօս, Փորթօս, Արամիս: Երբեմն համբոյրի նման հովեր կան Սկիւտարի մէջ: Երկնքի վերնատուներուն հարցուր` «չէ՛, մենք չղրկեցինք» պիտի ըսեն, եւ պիտի ժպտին վերնատուները: Կլորիկ աղջիկը զղջացած էր արդէն՝ իր յետին միտքը պարզած ըլլալուն համար: Խոհարարը մանկունակ եւ քնքուշ խօսքեր կը կմկմար ու կը հոտոտէր իր նշանածին մազերը, կրկնելով. — «լմնցաւ, ա՛լ լմնցաւ»: Բայց երջանիկ չէր Աղաւնի: Աղաւնի դժբախտ էր, միշտ շատ դժբախտ: Ըսաւ, թէ իր նշանածը պիտի գիրնար այլեւս, քանի որ որդերը ինկած էին: Գիրնա՜լ, միայն ա՛յդ էր պակաս: Աղաւնի բնաւ չէր սիրէր գիրութիւնը:

Ու յանկարծ աւելի բորբոքեցաւ եւ ճչաց զինուորին երեսն ի վեր.

— Խելք ըսեմ` չունիս. զարգացում ըսեմ` չունիս. հարստութիւն ըսեմ` չունիս. գեղեցկութիւն ըսեմ չունիս. մէկ որդ մը ունէիր, որ քեզ նուրբ կը պահէր, հիմա ան ալ չունիս…

Բոլորովին սմքած` զինուորը կակազեց.

— Ան ալ չունիմ… մեղքը ի՞մս է… Աստուած տուաւ` աստուած առաւ…

— Ինչ ըսի՞ր…

— Աստուած տուաւ` Աստուած առաւ…

Արթաքի էֆէնտի ստիպուեցաւ խիստ բառերով միջամտել, Աղաւնիին աղմուկը լռեցնելու համար: Աղջիկը, որ սաստիկ գայթակղած էր Աստծոյ անունը գարշելի որդին խառնուած տեսնելով եւ շատ պոռացած, գլուխը կախեց ու հանդարտեցաւ: Նշանածներուն ամէնէն աւելի բուռն, բայց նաեւ վերջին վիճաբանաթիւնը եղաւ այս: Հաշտուեցան տխրութեամբ:

Այդ տխրութիւնն ալ կորսուեցաւ յաջորդ օրը, նոյնիսկ սպասուածէն աւելի հիմնապէս: Աղաւնի իր սիրականը տեսաւ թէ չէ, նետուեցաւ վիզը սուր ճիչերով ու պատմեց հետեւեալը:

Նախորդ օրը Աղաւնի կղպած էր ննջարանին դուռը, որպէսզի իր մօրաքոյրը վերէն զիրենք չլսէ: Բայց սիրակա՛ն Աւօ, տիկին Էլպիսը ներսն է եղեր ու բանտարկուած մնացեր է: Հապա՜, բանտարկուէր է: Գետինը նստած վերմակ կը խափլայէ եղեր, եւ Աղաւնի չէ տեսեր զայն մահճակալին պատճառաւ, որ կը ծածկէր կինը: Տիկին Էլպիս դուռը ծեծեր է, «ես հոս եմ» պոռացեր է, բայց հակառակ իր փնտռտուքներուն` Աղաւնի չէ կրցեր գտնել բանալին: Աղջիկը աւելցուց խնդալով.

— Քա փէ՛ք խենթ աղջիկ եմ, Աւօ՛… ինձի պէս խենթ դուն ի՞նչպէս կը սիրես, Աւօս…

Զինուորը ուժգին եւ լորձունքոտ համբոյրներ դրոշմեց աղջկան այտերուն վրայ, ինչպէս որ 1910ին «Շանթ» ֆուտբոլի միութեան կնիքը կը դրոշմէր: Մնայուն ժպիտով մը սիրեց իր նշանածը եւ որոշեցին Ուրբաթ օր սինեմայ երթալ, քանի որ նոյն օրը կէսօրէ վերջ ազատ էր Աւետիս: Գացին: Հաճելի ներկայացման մը հանդիպելու բախտը ունեցան եւ Աղաւնի ունեցաւ տանելի յուզում մը: Ֆրանսերէն վերտառութիւնները թարգմանեց բարձրաձայն, եւ Աւետիս հասկցաւ ամէն ինչ: Այո՛, այո՛, վերջաւորութիւնը եւ ձկնորսներուն տեսարանը լաւ էր:

Այս եղաւ երկու նշանածներուն վերջին տեսակցութիւնը:

5

Ահա թէ ինչու:

Սինեմայէն ճիշդ երեք օր ետք, այսինքն երկուշաբթի, Աւետիս լուացք ըրաւ: Թեւերը սօթտած աշխատեցաւ ուրիշ զինուորներու հետ: Յետոյ ճերմակեղէնները տարին փռել Կոռէլին մէջ երկար չուաններու վրայ, որոնք կքեցան: Զօրանոցին ետեւ կ՚երկարի այն մեծ ու լքուած թրքական գերեզմանոցը, զոր կը կոչենք Կօռէլ: Ճերմակեղէնները օգտուեցան արեւէն, քանի որ արեւ կար: Յետոյ Աւետիս գլուխը խոթեց հսկայ կաթսաներու մէջ, անոնց մաքրութեան համար ալ աշխատեցաւ եւ ըրաւ ուրիշ բաներ` յիշատակութեան անարժան: Եւ ահա որ փլած պատէն տեսնուեցաւ Տիկին Արմէնուհին, որ ապահովաբար դեղարան կ՚երթար: Աւետիս զայն կանչեց եւ պատին երկու կողմերը կեցած խօսեցան: Նախ զինուորը իր ուրախութեանը յայտնեց Զաւէնէն լաւ լուրեր եկած ըլլալուն համար: Բարի լուրը ամենուն բերանն էր, եւ լսած էր նաեւ Աւետիս: Չափազանց երջանիկ է Տիկին Արմէնուհի եւ չի գիտեր, թէ ինչպէս պիտի կարենայ համբերել ինը օր՝ տեսնելու համար իր մանչը որ երկու ամսուան օդափոխութիւն ստացած է: Արդեօք ի՞նչ վիճակի մէջ պիտի տեսնենք: Տասնըչորս օր հիւանդ պառկած է եղեր: Աւետիս նիւթը փոխելով ըսաւ, որ մեծ խնդրանք մը ունի ընելիք: Ծառայութիւն մը պիտի խնդրէ Տիկին Արմէնուհիէն եւ կանխաւ կ՚աղաչէ, որ պատասխանը մերժողական չըլլայ: Շատ կ՚աղաչէ:

Ըրաւ իր խնդրանքը:

Տիկին Արմէնուհի նախ չափազանց զարմացաւ, յետոյ բացականչեց ու թէերը վեր առաւ, եւ վերջապէս ուզեց մեկնիլ` կրկնելով, թէ ինք այս տեսակ բաներու չ՚ուզէր խառնուիր Ոչ, ոչ, ինք յանձն չէր առեր:

Թէեւ ցած, բայց ինքնավստահ ձայնով մը շարունակեց խօսիլ Աւետիս: Այդ խօսելակերպը, որուն ապահովաբար չէր սպասէր կինը, պատճառ եղաւ, որ չկարենայ անմիջապէս մեկնիլ Տիկին Արմէնուհի:

Զինուորը ցոյց տուաւ քիչ մը հեռուն կախուած ճերմակեղէնները, որոնք ճշմարիտ պատնէշ մը կը կազմէին եւ զիրենք կը ծածկէին զօրանոցեն: Ոչ ոք կրնար տեսնել երկու հայերը: Տիկինը պատէն անցաւ ու խոհարարին հետ գնաց նստիլ գերեզմանաքարի մը վրայ, որ տաք էր:

— Եթէ դուն չընես, ո՞վ պիտի ընէ, — ըսաւ զինուորը: — Էլպիս հանըմին չեմ կրնար խօսիլ: Կատարեալ անմիտ մըն է: Բարի կին, լաւ կին, բայց ինչո՜ւս պէտք… վերնատունը մարդ չկայ: Կը մնայ Արթաքի էֆէնտին: Այո՛, բայց ա՛ն ալ չըլլար: Երէկ գնաց իրեն, բայց ճամբուեցաւ, որովհետեւ եղբայրդ ալ քեզի պէս կ՚ըսէ, որ չ՚ուզէր այս տեսակ գործերու խառնուիլ: Զայն չէր մեղադրեր Աւետիս: Գիտէր, թէ Արթաքի էֆէնտին զինքը բնաւ չի ճանչնար: Այսինքն ճշմարիտ Աւետիսը չի ճանչնար, եւ իր այդ վարմունքը արդարանալի է: Ուրեմն Աւետիս իր վերջին յոյսը դրած է քու վրադ, որ եղբօրդ նման խելքը գլուխը անձ մը ըլլալէ զատ, չունիս նաեւ կանխակալ կարծիքներ:

Ոչինչ պատասխանեց տիկին Արմէնուհի: Զինուորը իր տաբատի գրպանէն հանեց ծխատուփը, որուն վրայ Այա Սոֆիայի պատկերը կար, եւ գլանիկ մը ոլորեց: Գոհ էր անոր լռութենէն, որ եթէ հաստատական պատասխան իսկ չէ իր խնդրանքին, կը նշանակէ, թէ Աւետիսը մարդու տեղ կը դնէ` իր խօսքերուն ականջ տալով:

— Ատ ըսածդ խօ՞սք է, – ըսաւ Տիկինը քիչ մը ամչնալով, որովհետեւ իսկապէս շատ մարդու տեղ դրած չէր զայն այս հանդիպումէն առաջ: — Ինչո՞ւ քեզ մարդու տեղ չդնեմ: Բայց լաւ կ՚ըլլայ, որ քիչ մը աւելի մտածես եւ յետոյ միայն այդ տեսակ որոշում մը տաս: Մի մոռնար, որ երիտասարդ աղջիկ է, դեռ շա՜տ կը փոխուի:

Բարձր եւ խիտ նոճիներուն մէջ արեւը կ՚իյնար երկար լուսեղէն սիւներով, միշտ նոյն սրանկիւնով: Նոճիները կազմած էին մայր եկեղեցի մը եւ երկինքը պատուհաններ նուիրած էր այդ մայր եկեղեցիին: Թռչուն մը կար վարը, ուրիշ մը վերը, եւ երբեմն անոնք լոյսը կը կտրէին կ՚անցնէին առանք պատարագին թելը կորսնցնելու: Թանձր շուքերու մէջ մարմար փաթթոց մը կը փրփրէր:

Զինուորը երերցուց իր գլուխը ժխտականօրէն, որովհետեւ ըստ իրեն այդ տեսակ աղջիկ մը չէր կրնար փոխուիլ։ Եթէ տարիքը առնէ, եթէ ամուսնանայ, եթէ նոյնիսկ զաւակներ ունենայ, պիտի մնայ նոյն Աղաւնին: Կենդանի օրինակը մէջտեղն է. տե՛ս Էլպիս հանըմը: Ճիշդ իր մօրաքրոջ պիտի նմանի: Խենթ չէ, ապուշ չէ, բայց ուրիշ ծուռ բան մըն է: Զայն սահմանելու համար ճիշդ բառը չկրնար գտնել Աւետիս, բայց կը զգայ ու ապահով է, թէ դուն ալ կ՚ըմբռնես: Ինք զարգացած տղայ չէ. տե՛ս, իր խօսելակերպէն իսկ յայտնի է: Իբրեւ թէ հայերէն կը խօսի, բայց գործածած բառերուն մեծ մասը թուրքերէն է: Թէեւ կ՚ամչնայ, բայց միւս կողմէն ալ գոհ է Աւետիս, այն պատճառաւ որ դուն կը տեսնես, թէ ինք գիտակցութիւնը ունի իր թերութիւններուն, գիտակցութիւնը ունի իր վիճակին: Այդ պատճառաւ է, որ դուն նստած ես եւ իր խօսքերուն ականջ կու տաս. այլապէս շատոնց մեկնած պիտի ըլլայիր, ինչպէս որ ուզեցիր ընել միւս Աւետիսին դիմաց: Այդ միւս Աւետիսը գոյութիւն չունի: Անշուշտ Արթաքի էֆէնտին բաներ մը պատմած է քեզ, եւ ըսածները սուտ ու սխալ չեն, գոնէ ինչ որ կը վերաբերի Աղաւնիին: Օր մը ծակ մը ըլլար եւ ականջ տայիր երկու նշանածներուն խօսակցութեան: Անհաւատալի բան էր, յուսահատական բան էր: Կարելի չէր Աղաւնիին հետ խօսիլ լրջօրէն: Սկիզբները շատ փորձած էր Աւետիս, բայց տեսած էր, որ դէմը մարդ չկայ: Այնպիսի աղջիկ մըն է, որ միայն տղայական խօսակցութիւններէ եւ խնդուքէ կ՚ախորժի:

— Մարդ ըսածդ տարօրինակ է, — աւելցուց Աւետիս: — Վերջ ի վերջոյ ես ալ սկսած էի Աղաւնիին պէս խօսիլ: Տեղւոյն վրայ այլեւս ուշադրութիւն իսկ չէր ըներ, բայց անմիջապէս որ հեռանար իր նշանածէն` կ՚անդրադառնար իր խօսքերուն ու կը տրտմէր: Շատ քիչ անգամ միայն կը խնդար` այն ալ դեղին խնդուքով մը: Տիկին Արմէնուհի, մարդ ըսածդ այսպէս է. երբ կը տեսնայ, թէ ի՛նչ բանէ կ՚ախորժի իր սիրած անձը, կ՚ընէ այդ բանը, նոյնիսկ եթէ ան անախորժ է: Դիմացինին ժպիտը վայելելու համար` կ՚ընէ այդ բանը:

Նորէն լռեցին: Աւետիսի աջ բազուկին վրայ, որ մերկ էր եւ լուացքէն կարմրած, կը քալէր նոճիէն ինկած միջատ մը: Խոհարարը զայն վար նետեց, ու ըսաւ. — Մարդ ըսածդ տարօրինակ է: Կոյր է կ՚ըսեն: Ինք չէր կարծեր: Կը խորհէր, որ մարդս կուրութիւն կ՚ընէ, բայց շատ անգամ գիտակցութիւնը ունի իր այդ կուրութեան: Բայց վե՜րջապէս, եթէ ուժով է, պիտի գայ օր մը, որ իր անձը պիտի զսպէ: Պիտի հեռանայ գէշէն: Աւետիս դպրոց տեսած չէր, բայց փորձառութեամբ գիտէր, որ զուտ բարին գոյութիւն չունի: Ինք անգամ մը գտնուած էր դրան մը առջեւ, ուր կար սատկած կատու մը եւ զարմանալիօրէն մեծ մարգարտածաղիկ մը: Դո՛ւն ըսէ, այս չէ՞ ճշմարիտ խորհրդանշանը կեանքին: Դուռ մը, որուն առջեւ կը սպասենք, շրջապատուած չարով ու բարով, լաւով ու գէշով: Բայց վերջապէս, երբեմն կը պատահի, որ սատկած կատուն շատ նեխած կ՚ըլլայ եւ իր նեխութիւնը կու տայ նաեւ մարգարտածաղիկին: Այն ատեն նշանը ետ կ՚ընէ եւ կը մեկնի Աւետիս:

Նետուած սիգարեթի կտորը կը մխար խոտերուն մէջ, եւ մուխին մէկ ծայրը արեւին մէջ թաթխուելով գոյն կը փոխէր: Պատերազմը այլեւս աւարտելու մօտ էր, եւ Աւետիս կրկին պիտի բանար իր խանութը: Կ՚ըսէր, թէ պէտք ունէր խելքը գլուխը աղջկան մը, ընկերոջ մը, գործակցի մը:

— Մարդս տարօրինակ է, — կրկնեց նորէն, — կարելի չ՚ըլլար կոր մէկ անգամէն բաժնուիլ: — Ինք շատոնց է, որ վճռած էր այս խզումը: Բայց նոյնիսկ, նո՛յնիսկ որդի դէպքէն վերջ — որ այլեւս «Բոլոր դռները գոցեց» — գնաց տեսաւ Աղաւնին, հաշտուեցաւ ու միասին ժամանակ անցուցին: Մի՛սն ալ յանցանք ունի, աւելցուց Աւետիս. երիտասարդ ենք, եւ միսն ալ շատ յանցանք ունի: Բայց կարեւորագոյնը այդ չէ, այլ ան, որ անգամ մը սիրտ ես տուեր: Ատեն մը, հոգ չէ թէ կարճ, հրճուէր ես տեսնելով այդ գլուխը, այդ աչքերը, բոլո՜րը վերջապէս: Բան մը նուիրէր ես անոնց յուզումով եւ հիմա չես կրնար մեկնիլ առանց այդ բանի՛ն: Մարդ ամօ՛թ կը զգայ ինքն իր առջեւ ու մանաւանդ կը մեղքնայ դիմացինն ալ: Դիմացի՛նն ալ` ոչինչ պիտի հասկնայ այս բոլորէն:

6

Տիկին Արմէնուհի` իր եւ Աւետիսին տուած որոշումը հաղորդեց դեղագործին, եւ Արթաքի էֆէնտի Ինճէյեան համակարծիք գտնուեցաւ: Տարակոյսէ վեր է, թէ Աղաւնի սիրտ տուած է իր նշանածին, եւ հիմա, որ խզումը անդարմանելի է, պէտք էր ջանալ մեռցնել, կամ գոնէ տկարացնել այդ սէրը: Եւ ոչինչ այնքան մահացու հարուած կրնար տալ Աղաւնիի մը սիրոյն, որքան նիւթականի հարցը: Արթաքի էֆէնտի ըսաւ, թէ լաւ խելք ըրած էին այդ տեսակ սուտ մը յարմարցնելով, բայց անհրաժեշտ գտաւ նախ սուտը կլլեցնել իր կնոջ:

Երբոր Տիկին Էլպիս լսեց, թէ Աւետիս դրամի տէր այրի մը գտած է, եւ անոր շնորհիւ խանութ մը բանալու հաւանականութիւնը տեսնելով լքած էր Աղաւնին՝ բարկացաւ: Դեղնեցաւ, շառագունեցաւ, եւ սկսաւ կռուիլ իր ամուսնու հետ: Ձայն մը տիկին Էլպիսին ըսած էր, թէ այս զզուելի տղան դրամապաշտ է: Արդէն երբեք իր աչքը չէր խածած այս զինուորը, այս կեղծաւորը, այս գաւառացին որ բողոքականի կը նմանի: Դուք չէք գիտեր, բայց ես վերի պատուհանէն ականջ տալու սովորութիւն ունէի եւ շատ անգամ լսած եմ Աւետիսին խօսքերը: Լսած եմ եւ հասկցած, թէ այս տղան ստախօս մըն է: Աղաւնիի հանդէպ սէր կը կեղծէ, բայց իրականին մէջ աչքը միայն դեղարանին վրայ է: Կ՚ուզէ անոր տիրանալ:

Քոյր եւ եղբայր ջանացին մանաւանդ իրեն հասկցնել, թէ պէտք չէ Աղաւնիին առջեւ այս կարգի խօսքեր ընել: Արթաքի էֆէնտի յանձն կ՚առնէր կարգադրել ամէն բան, բայց նորէն կը կրկներ թէ` արգիլուած է ամէն օր Աւետիսին խօսքը ընել, նոյնիսկ աննպաստ կերպով:

Դարձեալ իր քրոջ ներկայութեանն է, որ դեղագործը խօսեցաւ Աղաւնիին, կէսօրէ վերջ: Բայց շուտով անդրադարձաւ, թէ իր պատրաստած փոքրիկ ճառը աւելորդ է: Աղաւնին ալ իր մօրաքրոջը պէս բարկացաւ, խենթ խօսքեր ըսաւ, զինուորը անուանարկեց, նուաստացուց եւ վերջապէս ճչաց.

— Աս վերջին դէպքերէն յետոյ եթէ ան իսկ նշանտուքը ետ չ՚ընէր, ե՛ս, ե՛ս պիտի ընէի…

Ձեռքը զարկաւ կուրծքին խրոխտաբար եւ հեռացաւ դեղագործէն:

Տիկին Արմէնուհի իր ժպիտը ծածկելու համար հովանոցին կոթը կը քսէր իր քիթին, ու միաժամանակ քովընտի եւ սուր ակնարկով մը կը նայէր իր եղբօր, ըսել ուզելով. — «Արդեօք աւելորդ չէի՞ն մեր նախազգուշութիւնները: Միամտութիւն չէ՞ կարծելը, թէ ինչը որ մէզի համար դժնդակ է, բոլորին համար ալ պիտի ըլլայ ծանրակշիռ եւ խորապէս տխուր: Մնաս բարով»:

Դեղագործը զարմացած էր, որովհետեւ քիչ մը աւելի լաւ կը ճանչնար Աղաւնին: Իրաւ է թէ մեծ բան չէր սպասէր անկէ, բայց չէր յուսար նաեւ այսքան անտարբերութիւն, գիտնալով, որ անոր մէջ սէրը իրական է:

Իր զարմացումը փարատեցաւ երեկոյին միայն, դէպքի մը պատճառաւ: Ոչ մէկ բան նախագուշակել տուաւ այդ դէպքը: Շատ սովորական երեկոյ մըն էր: Լամբարը վառեցին եւ նստան սեղանը, զոր Աղաւնի յարդարած էր ամէն օրուան պէս: Լաւ տեսակի ձիթապտուղ կար եւ եփած էին թարմ բակլայ:

Սովորական խօսակցութեան ընթացքին Արթաքի էֆէնտի ըսաւ.

— Աս բակլան քիչ մը սեւ է:

Այսքան միայն: Եւ ահա, որ Աղաւնի աղաղակեց շատ ուժով.

— Ի՞նչ ըսիր…

Երբեք այսպէս չէր պոռացած Աղաւնի: Անծանօթ ձայն մըն էր, շատ խորէն եկող ձայն մըն էր, իրական յուզումով թրթռացող ձայն մըն էր: Դեղագործն ու իր կինը այս ճիչէն ցնցուած` վեր առին իրենց գլուխը, բայց բառ մը իսկ չկրցան ըսել` աղջկան այլայլումը տեսնելով: Շատ լաւ համակցած էին, թէ այդ «ի՞նչ ըսիր»ը որեւէ կապ չունի բակլային սեւութեան հետ: Աղաւնի մնացած էր քարացած, աչքերն ու բերանը բաց, եւ մէյմէկ դանակ իր ձեռքերուն մէջ: Այդպէս մնացին երեքն ալ անշարժ, մինչեւ որ կապ մը փրթաւ, եւ Աղաւնի փախաւ սեղանէն լալով:

Դէմ առ դէմ նստած ամուսինները իրենց կտուցը մօտեցուցին իրարու, եւ միաժամանակ ըսին ցած ձայնով.

— Հասկցա՜ւ…

7

Համաձայնական օդանաւերը այլեւս կանոնաւորաբար կու գային Պոլսոյ վրայ, Սան-Սթեֆանոյի կողմէն: Շատ աղմուկ կը հանէր Հայտար-Փաշայի գերմանական մարտկոցը, բայց Սկիւտարի նաւամատոյցը իր մօտիկութեան պատճառաւ աւելի դղրդագին էր: Մանուկները չափազանց կը զուարճանային այս անվնաս ռմբակոծութեամբ եւ կը վազվզէին ճչալով: Միայն թէ չես գիտէր ինչու մեծ աճապարանօք վար կ՚առնէին իրենց թռուցիկը: Մեծ աճապարանքով: Շռափնէլները կապոյտին վրայ կը կազմէին փոքրիկ սպիտակ ամպեր, որոնք յետոյ կը նուաղէին: Արթաքի էֆէնտի իր դիտակին մէջէն կը խօսէր օդանաւորդներուն հետ եւ ձայնը կը բարձրացնէր, որպէսզի լսելի ըլլայ: Անխուսափելիօրէն կ՚ըսէր.

— Շո՛ւն շան որդիներ, նետեցէ՛ք, ռո՛ւմբ նետեցեք… Ո՞ր օրուան կը սպասեք… թող քար քարի վրայ չմնա… Սատկինք ամէնքս ալ, Տաճիկներն ալ, մե՛նք ալ…

Բայց իրականին մէջ գոհ էր եւ համաձայնական օդանաւորդները կը կոչէր «իր քեռիին տղաքը` Ժօզէֆները»: Դեղագործին համար անոնք կը նմանէին նաեւ շատ գեղեցիկ դեղի մի կաթիլներուն, որոնք հակառակ իրենք պզտիկ թիւին, կրնան մեծ ծաւալով հեղուկ մը պղտորել: Եւ Պոլսոյ երկնքին մէջ այդ քանի մը «Ժօզէֆ»-ներուն վաղանցուկ ներկայութիւնը փոխած էր շատ բան: Նախ որ Հայերը այլեւս քիչ մը նուազ կը սարսափէին Թուրքէն, եւ յետոյ առհասարակ մարդիկ ջղայնոտած էին: Յայտնի է, թէ պատերազմը այլեւս պիտի լմննայ, եւ յայտնի է, թէ որո՛ւն պարտութեամբ պիտի լմննայ: Բայց ուրեմն ինչո՞ւ չ՚աւարտիր: Անօթի քաղքենիները ջղայնոտած էին, իսկ Արթաքի էֆէնտի այդ ընդհանուր պատճառէն զատ ուրիշ մը եւս ունէր ջղայնոտելու համար։ Ներսէս — որուն օդափոխութիւնը յաջողած էին երկարաձգել տալ — չէր կրցած ինքզինքը գտնել: Տակաւին տկարակազմ ըլլալով անկարող էր դեղարան գալու եւ այսպէսով կ՚ուշանար Արթաքի էֆէնտիին մեծ փափագին իրագործումը` որ էր Աղաւնիի մեկնումը: «Ա՛լ առաջուան Արթաքին չեմ, կ՚ըսէր, սիրտս նիհարած է: Աս աղջկան տէրտը չեմ կրնար կոր տանիլ»: Ամէն օր Աղաւնիի երեսն ի վեր կը պոռար, երբոր անճարակութիւն մը ընէր ան կամ թէ բան մը ուշ հասկնար, թեւէն բռնելով կը ցնցէր, «դուն մարդ պիտի մեռցնես եւ իմին արիւնս պիտի մտնաս» կ՚ըսէր, ու աղջիկը կը ճամբէր վեր: Այս կռիւները անպակաս էին եւ կ՚աւարտէին նոյն ձեւով: Դեղագործը քիչ վերջ սանդուղին առջեւ կ՚երթար ու կը պոռար.

— Նորէն ո՞ր ծակը մտաւ աս աղջիկը… Արթաքին սիրողը ասա՞նկ կ՚ընէ… մենք ձեզի ի՞նչպէս հասկցնենք, որ վարը գո՜րծ կայ, գո՜րծ…

Իրականին մէջ Աղաւնի առաջուընէ աւելի անճարակ չէր բնաւ: Իրաւ է, թէ իր նշանտուքի խզման սկզբի օրերը անհեթեթ բաներ ըրաւ, բայց շուտով վերադարձաւ իր բնականոն վիճակին: Այդ խաղաղութեան պատճառը այն է, որ Աւետիս անհետացաւ Սէլամսըզի շուկայէն եւ բնաւ հաւանականութիւն չմնաց, որ նախկին նշանածները իրար տեսնեն: Մալթէփէյի աղետալի հրդեհին մէջ շատ անճարակ դեր մը կատարած էր Գատը գիւղի հրշէջ գունդին հրամանատարը եւ այն պաշտօնանկ ըրած էին թուրք մամուլին յարձակումներուն պատճառով: Անոր տեղ նշանակուեցաւ Սուլէյման պէյը, որ Գատը գիւղ անցնելով իր հետ տարաւ նաեւ Աւետիսը, իր սիրական խոհարարը:

Օր մը Աղաւնի երբ ըստ սովորութեան գացած էր իրենները տեսնելու, պարապը ելաւ: Ոչ մայրը տունն էր, ոչ ալ իր պզտիկ եղբայրը: Միայն իրենց դրան տակէն դուրս ելած էր ջուրի նեղ երիզ մը, որ կը նեխէր: Աղաւնի անցաւ Իսկուհիենց սենեակը, ուր կարի մեքենաներու խլացուցիչ աղմուկը կար, նստաւ հոն բաւական ժամանակ եւ քիչ մը թելակար քակեց: Իսկուհիէն իմացաւ, որ իր մայրը Յոյնի մը տունէ կանչուած էր լուացք ընելու համար եւ անտարակոյս գիշերէն առաջ չպիտի գար: Իսկ Խաչիկը մզկիթ գացած ըլլալու էր` ապուրի: Աղաւնի սպասեց միշտ, յուսալով, որ եղբայրը գոնէ կը վերադառնայ, եւ սենեակին անկիւնը պառկած նիհար տղու մը, որ քրտնած էր, ճերմակեղէնները փոխեց, դեղը տուաւ ու նայեցաւ: Հիւանդ տղայ մըն էր եւ շատ նիհար: «Քիչ մը հանգչեցա՞ր», հարցուց Աղաւնի: Մանչուկը ըսաւ նողկանքով, ձեռքը դէպի մեքենաները նետելով. «Աս ի՜նչ փաթըռտը է, Ալլահըմ»: Դեգերեցաւ Աղաւնի մզկիթին շուրջ: Անօթիներու այդ խառնիճաղանջը, որ յուսահատական պոչ մըն էր կազմած մզկիթին առջեւ, կը նեխէր արեւին տակ: Գոյնզգոյն չարշաւներ կային, եւ երկու դպրոց լեցնելու չափ մանուկներ: Աղաւնի իզուր փնտրեց Խաչիկը եւ եկաւ պահ մը, երբ ինկաւ կատարեալ թմրութեան մը մէջ ու ինքզինքն ալ մոռցաւ: Իր մէկ խոպոպը երկարօրէն պլորեց ականջին շուրջ եւ ինքզինքն ալ մոռցաւ: Նստած էր ստուերոտ անկիւն մը, մզկիթին ցած պատուհաններէն մէկուն մէջ, Թրքուհիներու քով: Հոն է, որ Խաչիկ գտաւ իր քոյրը եւ ճչաց ուրախութեամբ: Երկու ընկերներու հետ տեղաւորեցաւ Աղաւնիին շուրջ եւ մէջտեղը դրին ալիւմինիոմէ աման մը, ուր ապուր կար: Խաչիկ գրպանէն հանեց զինուորի մեծ դգալ մը, որուն կէսը պատառաքաղ էր եւ Աղաւնիին տուաւ, որ ան ալ ուտէ: «Իմարեթ է պապա՜մ, իմարէթ» կ՚ըսէր խնդալով: Աղաւնին ալ խնդաց, բայց վերջը երբոր դեղարան կը վերադառնար, ճամփան կորսնցուց: Քիչ մը տեղ վազեց, վախցաւ թրքական թաղէն, «խելքս գլուխս չէ» ըսաւ եւ սիրտը սկսաւ տրոփել: Եւ երբոր հեռուն, շատ հեռուն նշմարեց Ս. Կարապետի մէկ զանգակատունը, այլեւս ուժը չունեցաւ յառաջանալու, այնքան յուզուած էր: Կեցած տեղը մնաց եւ զգաց, որ պիտի լայ: Եւ թերեւս լար, եթէ երբեք նոյն պահուն չի նշմարէր հրշէջ զինուոր մը: Սեւամորթ հրշէջ զինուոր մըն էր: «Աւետի՜ս», ըսաւ Աղաւնի սրտակեղէք հառաչով մը ու փախաւ:

Դեղագործ Արթաքի էֆէնտի գիշեր մը արթնցաւ եւ սարսափեցաւ: Արթնցաւ եւ անմիջապէս հասկցաւ, որ տունը գող կայ: Ամառ գիշեր մըն էր, խաղաղ, անլուսին եւ շատ յառաջացած գիշեր մըն էր: Արթաքի էֆէնտի որոշ կերպով լսեց վախկոտ ոտնաձայնը որ կը մօտենար: Բայց չհամարձակուեցաւ ոտքի ելլել կամ ձայն բարձրացնել, որովհետեւ գողը զինուոր մը կարծեց: Այդ օրերուն յաճախադէպ բան էր, որ անօթի զինուորներ գողութիւն ընէին: Անշարժ պառկած` Արթաքի էֆէնտի նայեցաւ ննջարանին բաց դրան, զոր հետզհետէ աւելի լաւ կը նշմարէր: Եթէ գողը առնուազն վարը ըլլար, անշուշտ բան մը պիտի ընէր դեղագործը, բայց անոր ա՛յսքան մօտիկութիւնը զինքը կ՚անշարժացնէր: Չորս ոտքի վրայ քալելով եւ մեծ զգուշութեամբ` գողը վերջապէս ներս մտաւ: Գողը Աղաւնին էր: Չափազանց զարմացաւ դեղագործը եւ իր ծունկերը կծկուեցան վերմակին տակ, հակառակ իր կամքին: Ոտքի նետուիլ կ՚ուզեր, բայց շուտով զսպեց ինքզինքը եւ շարունակեց իր շունչը բռնել՝ մեծապէս նեղուելով: «Արդեօք այս աղջիկը գիշերաշրջի՞կ եղաւ» մտածեց, այնքան որ իրեն անհաւատալի կը թուէր գողութեան մը կարելիութիւնը: Բայց արդէն Աղաւնի բազմոցին առջեւ ծունկի եկած՝ դեղագործին հագուստները կը խառնէր: Գրպանները խուզարկեց, պրպտեց եւ յետոյ սկսաւ հեռանալ միշտ չորս անդամներու վրայ: Երբոր ննջարանէն դուրս ելաւ, Արթաքի էֆէնտի կրցաւ արտաշնչել: Կռնակն ի վար քրտնած էր: Անմիջապէս նստաւ անկողնին մէջ եւ իր սիրտը մեծ աղմուկ հանեց կուրծքին տակ: Կ՚ըսէր ինքն իր մէջ`— «Չէ՛, չէ՛, չէ՛, ա՛ս բանը չէի սպասեր… Ծօ արդէն եղա՞ծը ինչ է որ, քանի՞ փարայ ունիմ գրպանս… չէ՛, ըլլալի՜ք բան չէ»: Եւ յանկարծ կատղեցաւ: Յիշեց, որ նախորդ իրիկունը Աղաւնի տկար էր քիչ մը, ականջները կարմրած էին եւ ինք, Արթաքի` գուրգուրանք ցոյց տուած էր: Յանձնարարած էր, որ շուտով երթայ անկողին մտնէ, հանգչի: Այո, դեռ երէկ իրիկուն այսպէս գուրգուրանք ցոյց տուած էր, իսկ այժմ աս շունին ձագը… Վերմակը նետեց դեղագործը: Քաշեց շուտով տաբատը եւ միաժամանակ նեղացաւ ինքզինքին դէմ, որովհետեւ այդպիսի խորհրդածութիւններով ժամանակ կորսնցուցած էր: Աճապարանօք եւ աղմուկով սլացաւ սանդուխներէն վար` գրեթէ ինքնիրմէ ելած:

………………………………………………………………

Տիկին Էլպիս բազմաթիւ անգամներ իր ամուսնին անունը պոռաց եւ քանի պատասխան չստացաւ, այնքան բարձրացուց իր ձայնը: Ոտքի ելլելով ուզեց ինքն ալ դեղարան իջնել, բայց այնքան մեծ էր իր դողը, որ ծունկերը կոտրեցան եւ կինը նստաւ անկողնին եզրը: Սկսաւ կակազել: Կը լսէր Աղաւնիին ճիչը, կը լսէր իր ամուսնին պոռպռոցը, եւ իրեն այնպէս կը թուէր, թէ երկուքը միաժամանակ օրհասական կռիւի բռնուած են գողերու հետ: Կ՚ուզեր գոնէ լոյսը վառել, բայց ոչ լուցկին եւ ոչ ալ լամբարը մնացած էին իր դրած տեղը: «Փսորճիկ մը, փսորճիկ մը առի» կը ճչար Աղաւնի, որ քիչ յետոյ սկսաւ լալ: Էլպիս հանըմ խորհեցաւ, որ գողի խնդիր չկրնար ըլլալ, քանի որ երկուքը իրարու հետ է, որ կը խօսին: Թէեւ դժուարութեամբ, բայց կրցաւ վերջապէս դեղարան իջնել ինք ալ:

Երբ որ դեղարան հասաւ եւ իր ամուսինէն լսեց, որ Աղաւնիին երէկ գիշերուան տկարութիւնը ծանրացած էր եւ այժմ վար իջած էին բան մը առնելու նպատակաւ` սաստիկ բարկացաւ: Աննախընթացօրէն կատղեցաւ Էլպիս հանըմ: Նախ որ` ինք երէկ գիշեր իսկ ըսած էր, թէ այս աղջկան ականջները «բանջար են», եւ դո՛ւն, Արթաքի, պէտք է որ դեղ մը տաս: Խոստովանեցէ՛ք, ըսա՞ծ էր թէ ոչ: Բայց զիս մտիկ ընող չկայ. տոքթորը մինակ դուք էք: Եւ յետոյ` ինչո՞ւ համար զիս կէս գիշերներուն դող հանեցիք: Պիտի մեռնէի՜ վախէս: Հազար անգամ «Արթաքի» պոռացի եւ ձայն հանող չկայ: Չէի՞ք կրնար «բան մը չկայ» ըսել: Միլիոն տեսակ գէշ բաներ անցուցի միտքէս: Դուք մարդ չէ՞ք մեղքնար:

Էլպիս հանըմ նայեցաւ գետնի փսխունքին եւ ինկաւ աթոռի մը վրայ` յոգնաբեկ: «Ինչո՞ւ կու լաս, խենթ աղջիկ, — ըսաւ Աղաւնիին: — Քանի որ ետ տուիր` ա՛լ հոգ մի ըներ»: Եւ որովհետեւ Աղաւնի կը սաստկացնէր իր լացը, Էլպիս հանըմ աւելցուց. «Քու տարիքդ եղած ատենս ես ալ քեզի պէս էի: Երբ որ փսխէի` կու լայի»:

Բնաւ զինքը լսող չկար սակայն: Աղաւնի աթոռին վրայ նստած կու լար հետզհետէ աւելի խոր անձկութեամբ, իսկ դեղագործը իր բազուկը նետած էր աղջկան ուսերուն շուրջ: Արթաքի էֆէնտի կ՚ուզեր զսպել իր այդ բազուկը, բայց ան կը դողար, շատ կը դողար:

Երկու կիները զատ զատ իրենց անկողինները դնելէ յետոյ կրկին դեղարան իջաւ Արթաքի էֆէնտի եւ լամբարը վեր բռնած երկարօրէն նայեցաւ գետնի աղտեղութեան: Յետոյ գնաց բոլորախորշին ետեւ, ուր բազմաթիւ փոքր սրուակներ կային, բոլորն ալ սեւ էթիքէթով: Բաց էր նաեւ թոյներու ցուցափեղկը: Արթաքի էֆէնտի շիշերը տեղաւորեց եւ ցուցափեղկը կղպելէ վերջ կրկին վրան առաւ բանալին: Ա՛յն բանալին, որ ժամ մը առաջ Աղաւնի գողցած էր իր բաճկոնակի գրպանէն:

Առանց շան հաջոցի գիշեր մըն էր, անլուսին սակայն պայծառ: Գետինը փռուած էր Աղաւնիին անկողինը, պատուհանին մօտ: Արթաքի էֆէնտի նստաւ անոր եզրը ու նայեցաւ աղջկան թաց այտերուն: Երկարօրէն նայեցաւ ու յետոյ ծռելով համբուրեց Աղաւնին անոր երկու այտերէն. «Դուն իմ զաւակս ես» ըսաւ: Այսքան միայն: Ուրիշ շատ մը բաներ կ՚ուզեր ըսել եւ ընել, բայց չկրցաւ: Մինչ իր կինը քովի սենեակը կը խորդար, դեղագործը երկարօրէն մնաց անկողնին եզրը, ուսերը սեղմած, մինչեւ ար Աղաւնի թմրեցաւ, մինչեւ որ լոյսը բացուեցաւ:

………………………………………………………………

Իրաւ է, թէ դեղագործը անմիջապէս փսխել տալով վտանգը հէռացուցած էր, բայց մտահոգ էր տակաւին: Բարդութենէ մը կը վախնար եւ նոյնիսկ կը խորհէր Տոքթ. Փաշայեանը կանչել: Բազմաթիւ անգամներ հարցուց Աղաւնիին, թէ ի՞նչ քանակութեամբ թոյն առած էր: Աղաւնի կը կրկներ միշտ. «փսորճիկ մը առի»: Եւ իր առջեւ թղթիկի մը վրայ թափած աղերուն մէջ ցոյց կու տար մեծութիւնը այդ «փսորճիկ»ին: «Ասչափ էր, ճիշդ աս չափ էր»: Օրեր վերջ Արթաքի էֆէնտի պիտի ժպտէր, յիշելով մեծութիւնը այդ թոյնին, որով մուկ մը իսկ չէր կրնար սատկիլ։ «Հէ՜յ, վախկոտ աղջիկ» ըսելով պիտի ժպտէր, բայց առայժմ շատ հեռու էր այդ քմծիծաղէն: Ներսէսէն լուր առնելու պատրուակով իր կինը տունէն հեռացուց, եւ ինք անձամբ զբաղեցաւ Աղաւնիով: Օրուան մէջ անդադար վեր ելաւ ու նստաւ անկողնին եզերքը: Շատ մը բաներ ըսել կ՚ուզէր դեղագործը, բայց չէր կրնար ու կը լռէր: Միշտ կը վառէր նոր սիգարէթ մը եւ իր մտքին մէջ կը տագնապէր երէկ գիշերուան յիշատակը:

Աղաւնի կը նայի պատուհանէն դուրս, վարագոյրներէն անդին, վիզը ծուռ: Կը խօսի ալ, կարծէք ինքն իրեն: Կ՚ըսէ, թէ մենք չենք գիտէր սիրոյ ցաւին ահաւորութիւնը: Մենք չենք գիտէր եւ չենք ալ կրնար ըմբռնել, թէ ինչ ըսել է օրն ի բուն, անդադար եւ անվերջ մտածել նոյն նիւթին վրայ, յիշել նոյն բանը, ցանկալ նոյն բանը, անհամբերիլ եւ յետոյ ջախջախուիլ նոյն արգելքներուն դէմ: Մենք չենք գիտեր, մենք չուր չունինք, թէ Աղաւնի ինչ օրեր կ՚ապրէր հոս: Ան ամէն գիշեր վար կ՚իջնար, կ՚երթար «պարտէզ» եւ կը նստէր հորին քով, ուր այնքան յիշատակներ ունէր: Մենք այս բոլորը չենք գիտեր: Բան մը չկայ վարագոյրներէն անդին, եթէ ոչ տաք ու պարապ երկինք մը` երբեմն շատ հեռու, երբեմն շատ մօտիկ: Կը նստէր հորին քով եւ իր յուսահատութեանը մէջ կը ցանկար նոյնիսկ աղէտներ. կ՚ուզեր, որ դեղարանը այրի, ահաւոր հրդեհներ պատահին հոս եւ նոյնիսկ շատ հեռու արուարձաններն հրշէջները վազեն գան, Աւետիս վազէ գայ, Աղաւնին գրկած դուրս հանէ բոցերէն: Մենք այս բոլորը չենք գիտէր, որովհետեւ չենք սիրեր Աղաւնին: Դուք այն ձեր մէջէն պիտի վռնտէք, այսօր կամ վաղը պիտի վռնտէք ու տուն ղրկէք, բայց ան այլեւս չի կրնար իր մայրիկին քով երթալ: Ան զիս կը լքէ, բայց ես առանց անոր չեմ կրնար ապրիլ։ Ոչ ոք, ոչ ոք չի սիրեր Աղաւնին:

Դեղագործը խստօրէն բողոքեց այս ամբաստանութեան դէմ: Երէկ գիշերուընէ ի վեր նոյն խօսքը ունիս լեզուիդ վրայ: Ո՞վ ըսաւ, թէ մենք քեզ չենք սիրեր: Դուն մերին աղջիկն ես. զաւակ մը կը վռնդուի՞: Դեղագործը զաւակ չունի եւ դուն իր մէկ հատիկն ես: Այլեւս պատերազմը լրանալու մօտ է. շուտով ատենները պիտի փոխուին, տղաքը տուն պիտի դառնան, եւ այն ատեն Արթաքի էֆէնտին աւելի յարմար ամուսին մը պիտի տայ իր աղջկան: Եւ այս անգամ ի՛նք պիտի ընտրէ, առանց ձգելու, որ Էլպիսը գործի խառնուի:

Անմիջապէս չէ, որ երկուքը կը պատասխանէին մէկզմէկու խօսքի: Մտածումները կը ծամէին, կ՚որոճային եւ անսպասելի պահու մը Արթաքի էֆէնտի կու տար պատասխան մը, ճիշդ ինչպէս Աղաւնին: Եւ խօսակցութիւնը կը նմանէր յաւիտենականութեան նշանին` պառկած 8-ին: Եւ անշուշտ` տխուր էր: Գիծը կը վերադառնար, կը յառաջանար, բայց կ՚իյնար կրկին: Անկարելի չէ այդ քու ըսածդ: Անկարելի չէ, որ նորէն նշանուիմ եւ այս անգամ աւելի զարգացած, աւելի ունեւոր տղու մը հետ: Բայց կարելի չէ, որ անոր պէս հատ մըն ալ գտնեմ: Դուն չես գիտէր, թէ մենք որքան շատ իրարու կը նմանէինք: Ճիշդ ու ճիշդ ինձի կը նմանէր Աւօս: Իմ բնաւորութիւնս, իմ խօսելակերպս, իմ ճաշակս, իմ կատակներս, ճիշդ ու ճիշդ… դուն չե՜ս գիտէր, որ…

Եւ Աղաւնիին աչքերը կը փայլէին միշտ արցունքով, անոր վիզը բարձին վրայ կը մնար ծուռ: Մեռնիլ կ՚ուզեր Աղաւնին, այլեւս մեռնիլ կ՚ուզեր: Կը յիշէր հրշէջ զինուորին կատակները եւ կը ժպտէր տխրութեամբ: Զանոնք բարձրաձայն չէր արտասաներ, որովհետեւ կը զգար, թէ օտարի մը համար նոյն արժէքը պիտի չունենան եւ կը ժպտէր տխրութեամբ:

Գիշեր եղաւ նորէն, ու յաջորդ առաւօտուն Աղաւնիին ջերմութիւնն ալ մեղմացաւ: Բայց չելաւ իր անկողնէն` դեղագործին պնդումներուն վրայ: Անուժ էր աղջիկը եւ ինքզինքը աներեւակայելիօրէն պարպուած կը զգար: Ըսաւ, թէ ինք սկիզբները բնաւ չէր հաւատացած, որ Աւետիս կրնար զինքը լքել: Խորապէս համոզուած էր, թէ ան պիտի վերադառնայ շուտով, շատ շուտով: Բայց ահա, որ երեք ամիս անցաւ մօտաւորապէս եւ չվերադարձաւ Աւօն: Դուք ինծի սուտ խօսեցաք, ըսելով, որ դրամի տէր այրի մը գտած է ան: Գիտեմ, թէ սուտ խօսեցաք, որովհետեւ երբոր վերջին անգամ Գատը գիւղ գացի, Իսկուհիենցմէ լսեցի ամէն բան: Անոր գտածը ոչ այրի է եւ ոչ ալ ունեւորիկ: Եւ յետոյ` դեռ տասը օր չկայ, որ զիրար կը ճանչնան եւ չեն նշանուած իսկ: Այո՛, դուք ինձ սուտ խօսեցաք:

Գլուխը կախ դեղագործը ըսաւ մեղմութեամբ.

— Ստիպուած էինք, աղուո՜րս…

— Ի՞նչ ըսիր…

Արթաքի էֆէնտի շատ ուրախացաւ այս հին բարեկամը տեսնելով: Սաստիկ հրճուեցաւ եւ իր խնդուքը գրեթէ անմիջապէս փոխուեցաւ քահ-քահի: Աղաւնին ալ սկսաւ ժպտիլ, մինչ դեղագործը կը բացականչէր.

— Ալ ուզածիդ լափ «ինչ ըսիր» ըսէ… քեզի խուլաճ խուլաճ ֆէրման… ալ չեմ նեղանար…

………………………………………………………………

Ահաւասիկ դեղարանին երկու ցուցափեղկերը եւ ահաւասիկ անոնց մէջ գտնուող երկու մեծ ջրագունդերը: Ձախ կողմինը դեղին, աջ կողմինը կապոյտ: Իր պարապ դեղարանին մէջ կեցած` Արթաքի էֆէնտի կը նայի անոնց փոխն ի փոխ եւ կը խորհի, որ արեւի ճառագայթները մեծ դաս մը կու տան իրեն այսօր: Անոնք կ՚իյնան դեղին ջրագունդին վրայ, զայն կը հրկիզեն, եւ գունդը կը ճաճանչէ մեծ աղմուկով: Բայց կապոյտը երբեք այսպիսի այցելութիւն չ՚ընդունիր, դէմի տուներուն մէկ քմահաճոյքին պատճառով: Հազիւ թէ, ան ալ տարուան մէկ եղանակին, ճառագայթները կը շոյեն դժբախտ ջրագունդին փայտէ պատուանդանը: Ոչ աւելի: Ու մարդ չի գիտեր, թէ ինչ ճանաչում պիտի ունենայ կապոյտն ալ, եթէ վառի, թէ ինչ տեսակ բոց մը կայ անոր մէջ պահուած, թէ ինչ կարգի արեւ մը կայ անոր ծոցը: Մարդ չի գիտեր եւ պիտի չգիտնայ մինչեւ այն օրը, երբ հրաշքով մը ճառագայթը այցելէ անոր ալ: Եւ դեղագործը կը խորհի, որ եթէ անակնկալ դէպքեր այսպիսի հրձիգ ճառագայթի մը դեր չկատարէին, ինք միշտ պիտի շարունակէր անգիտանալ իսկութիւնը, թէ՛ Աղաւնիին եւ թէ Աւետիսին: Եւ սաստիկ տրտմեցաւ` խորհելով, որ եթէ երբեք ինք չէր ճանչցած իր շուրջինները, անոնք ալ բնաւ չէին կրցած զինքը ճանչնայ իր իսկութեանը մէջ: Ամէն ոք զինքը կը նկատէր սովորական խանութպան մը, սրամիտ եւ հեգնող մէկը, կարճ խօսքով` գոմիք Արթաքին: «Բայց ես ո՜ւրիշ մարդ եմ» ըսաւ դեղագործը եւ յետոյ ընդունեց, որ ինքն ալ յանցաւոր էր, քանի որ փոխանակ Աւետիսի մը պէս անկեղծօրէն յայտնելու իր մտածումները, կեղծած էր իր ամբողջ կեանքին մէջ եւ գոհացած մենախօսութեամբ: Բանտարկուած էր ինքն իր մէջ եւ երկար ատեն կայ, որ այլեւս դիւրութեամբ կը տանէր այդ վիճակը քանի որ սովորութիւն եղած էր: Ինք որ կը շրջէր խանութին մէջ գետնի քարերուն կազմած խաչերուն վրայ կոխելով, խոստովանեցաւ, որ անհունապէս մեծ էր ցկեանս բանտարկեալներու թիւը: Արդէն ամէն ոք առաւել կամ նուազ բանտարկեալ մըն է, մտածեց եւ հոգիները մէկզմէկէ բաժնող պատուարները գտաւ անխորտակելի: Միայն ճառագայթն է, որ ատենը անգամ մը եւ մասամբ… Եւ որովհետեւ քիչ մը շատ խօսքը ըրած էր ճառագայթի, ժպտեցաւ դեղագործը եւ մտածեց ուրիշ խանութպաններու վրայ, որ կեանքի նոյն բնութիւնները բացատրելու համար տարբեր խորհրդանշաններ պիտի առնէին: Մսավաճառը թերեւս իր դանակները, դերձակը թերեւս իր կոճակները:

Երկարօրէն մտածեց Արթաքի էֆէնտի եւ հակառակ այն թեթեւ գլխու ցաւին, որ սկսած էր զինքը նուաճել, հպարտացաւ իր հոգիին առանձնութեամբ, անոր մէջ տեսնելով մեծութեան մը բացարձակ ապացոյցը: Առանձնակեացները եւ բանտարկեալները աւելի զօրաւոր են, մտածեց. քան թէ օրինակ` իր կինն ու Աղաւնին: Եւ այդ իսկ պատճառաւ ինք պարտաւորութիւնը ունէր այդ տկարները պաշտպանելու: Բնութիւնը տարօրինակ է ըսաւ. անպայման տկարին քով ինձի պէս գերմարդ մը կը դնէ եւ գերմարդը կը թողու առանձին: Այսպէս խորհեցաւ դեղագործ Ինճէյեան էֆէնտի եւ իր ըրածը հաստատելու համար մտածումին առջեւ բերաւ իր քոյրը, Արմէնը, որ մինակ մնացած էր, մինակ մեծցուցած էր իր մանչը: Գերմարդ: Բայց մտածեց մանաւանդ Բենիկին, այն սարսափելի Բենիկին, որ ոչ ոք ունէր աշխարհի վրայ: Գերմարդ:

Եւ յանկարծակի վճիռ մը…

Եւ յանկարծակի վճիռ մը արձակեց դեղագործը: Բացարձակ եւ անյետաձգելի որոշումը տուաւ ջրագունդերուն տեղը փոխելու: Այսօ՛ր իսկ կապոյտը պիտի տանի դեղինին տեղ, եւ դեղինը պիտի բերէ կապոյտին տեղ: Անպայման պիտի ընէ վա՛ղն իսկ:

………………………………………………………………

Այլեւս Արթաքի էֆէնտիի մէջ մտերիմ մը գտած ըլլալով` Աղաւնի անոր կը պատմէր շատ բան ու կը հանգչէր կարծես: Միայն չէր համարձակեր ըսել, թէ օրուան մէջ կայ պահ մը, որ ամենէն աւելի դժնդակն է իրեն համար: Չէր ըսեր, թէ երբ որ արեւը ծագի` հրշէջ զօրանոցէն առաւօտեան շեփոր մը կը հնչէ: Արթաքի էֆէնտի չէր գիտեր, թէ առաւօտեան շեփոր մը կը հնչէ: Թէ ան տղայական ու անկապակից բաներ կ՚ըսէ եւ երդում-պատառ կ՚ըլլայ ըսածին ճշմարտութեանը վրայ, հակառակ որ գարունը մեռած է: Թէ Աղաւնի կը սարսռայ վերմակին տակ եւ կը կծկուի փիսիկի պէս, որովհետեւ մինչե՜ւ իր ոսկորներուն ծուծը կը մտնէ ձայնը: Որովհետեւ միշտ ուժով կը փչէ Աւօն:

Աղաւնի վերմակին եզրը կը սեղմէր իր բերնին վրայ, որպէսզի չլայ: Կու լար, գրեթէ միշտ: