ՅԱՐԱԼԷԶՆԵՐՈՒՆ
ԴԱՒԱՃԱՆՈՒԹԻՒՆԸ
Հո՜վ
կայ:
Պոլսոյ
եօթը
բլուրներու
վրայէն
գիշերը
իր
պայծառութիւնը
կ՚անցնէ
թունաւոր
շեղբի
մը
պէս
ու
կը
կաղկանձէ:
Ձորակներուն
խորը
տուները
անհետացեր
են
անհիմն
զրոյցներու
պէս
սա
կողկողաձայն
մութին
մէջ,
ուր
հով
կայ:
Պողպատէ
գամերով
բուքը
կը
սանտրէ
մահաշունչ
ծառուղին
եւ
կը
սկրթէ
սառած
լորձունքը
որ
պարտուած
քաղաքը
ծածկեց:
Առժամաբար
կրօնքները
վար
կ՚առնեն
իրենց
ցուցամատը`
մինարէն,
զանգակատունը:
Գերեզմանաքար
մը
կը
տապալի
յանկարծ
եւ
խոշոր
փաթթոցը
անջատուելով
կը
գլորի,
կոկորդը
վեր
կը
խրի:
Ընդելուզուած
ոսկեզօծ
տառերը
քարին
վրայ
կը
գալարուին
խիթերու
պէս,
այս
բոլորը
այսպէս
է,
այս
բոլորը
այսպէս
կ՚ըլլայ
եւ
յետոյ
կը
վերսկսի:
Կծկուած
նոճիի
մը
ոտքերուն
մէջտեղ
եւ
գլուխը
յանձնած
ստուերին
պաշապանութեան
կը
դողդղայ
լքուած
տղան,
ահաբեկած
տղան:
Կը
ճգնի
արհամարհել
ականջներուն
խժլտուքը
եւ
կը
կծկուի,
կը
պզտիկնայ,
մորթին
ծակերը
կը
գոցէ:
Կը
սպասէ
շնչահատ
ու
խռով:
Բայց
աչքերը
կը
յամառին
չտեսնել
խաղաղութեան
եւ
բերկրութեան
այն
բնանկարները,
զորս
երեւակայութիւնը
կը
տքնի
պարտադրել,
քանի
որ
սպառնալիքներ
կու
գան
ամէն
կողմէ:
Մեռելի
ձայն
մը
լսուեցաւ:
Ճիշդ`
մօտիկէն
ոգիի
մը
ձայնը
լսուեցաւ:
Կարծէք
հողէն,
կարծէք
նոճիին
բունէն
ելլող
անդրաշխարհային
ձայն
մը.
—
Ատնա՜ն,
ի՛մ
Ատնան…
Պաղ
ձայնը
խարխափեց,
զօրացաւ
ու
ըսաւ.
—
Ատնա՜ն,
ես
քեզ
փնտրեցի
երկարօրէն
ու
չգտայ:
Շրջեցայ
ամէն
կողմ,
քեզ
հարցուցի
Արեւելքին
եւ
Արեւմուտքին
ու
չնստայ:
Ատնա՜ն,
ի՛մ
Ատնան.
յուսացի
քեզ
գտնել
այն
պատուհանին
առջեւ,
որ
թէեւ
փոքր
է
ու
գոց
բայց
որ
երկինք
կը
նայի:
Եւ
ահա
քեզ
կը
գտնեմ
նոյն
փոքր
ու
գոց
պատուհանին
դուրսի՛
կողմը,
եւ
դուն
դէպի
բանտ
կը
նայիս:
Ես
ուզեցի
քեզ
գտնել
այն
ճամփուն
վրայ,
որ
երեք
անգամ
կը
բարձրանայ
հոգ
չէ
թէ
տեղ
մը
չի
տանիր:
Եւ
ահա
քեզ
կը
գտնեմ
ճամփու
մը
վրայ
որ
թէեւ
տեղ
մը
չի
տանիր
բայց
որ
երեք
անգամ
կը
ցածնայ:
Ստուերին
մէջ
կծկտած
տղան
ըսաւ
կափկափելով.
—
Ես…
ես…
Եւ
իր
ձեռքերը
ըսին.
«Ես
Ատնանը
չեմ»:
Եւ
իր
աչքերը
ըսին.
«Ես
Ատնանը
չեմ»:
Ձայնը
շարունակեց
վատահամբաւ
գիշերով.
—
Դուն
կը
պառկիս
կռնակի
վրայ,
սպասելով,
որ
գիշերը
քու
լքուած
միսերդ
հողին
տակ
ղրկէ
եւ
քնանաս:
Հրաժարած
ամէն
բանէ`
այլեւս
միայն
մեռնիլ
կ՚ուզես,
կ՚ուզես
քուն,
անվերջ
քուն:
Ո՜վ
Ատնան,
բոլոր
շուկաներուն
վրայ
ծախու
ելած
ողնասիւներդ
տեսայ:
Զանոնք
ձեռքէ
հանած
էիր,
եւ
ես
տեսայ:
Շուկաներուն
վրայ
ծախու
ելած
քու
բազմաթիւ
սիրտերդ
տեսայ:
Վերջինը`
քսանհինգ
տարեկանի
սիրտդ
յափշտակեցին
ձեռքէ
ձեռք:
Յուսահատ
տղան
կակազեց
իր
պզտիկութեանը
մէջէն.
—
Իմ
անունս…
իմ…
Եւ
իր
ձեռքերը
ըսին—
«Իմ
անունս
Համբարձում
է»:
Եւ
իր
աչքերը
ըսին—
«Իմ
անունս
Համբարձում
է»:
Ձայնը
շարունակեց
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ,
ուր
հով
կայ.
—
Ատնա՛ն,
ի՛մ
Ատնան.
քեզ
երկարօրէն
փնտրեցի
ամէն
կողմ
ու
չգտայ,
որովհետեւ
դուն
ոչ
կենդանի
էիր
եւ
ոչ
մեռեալ:
Ան
որ
միայն
մեռնիլ
կը
ցանկայ,
ան
ոչ
կենդանի
է
եւ
ոչ
մեռեալ:
Բայց
գիտցիր,
որ
դեռ
կան
արձանագրութիւններ,
զորս
չես
քակած,
զսպանակներ,
որոնց
չես
դպած:
Բա՜ց,
բա՜ց
կապանքները:
Գիտցիր,
որ
յոյսը
կը
ծնի
լուսաւոր
թէ
մթին
ճամփէն,
քրքիջի
մը
մէջէն
թէ
հեկեկանքի:
Ես
եկայ
ու
մեկնեցայ,
բայց
ան
միշտ
կ՚ոստոստէ
զիրար
սեղմող
ձեռքերու
գորովին
հետ:
Ես
եկայ
ու
մեկնեցայ,
բայց
կ՚ուզեմ,
որ
դուն
յուսաս
անյուսութեանդ
մէջէն:
Ամէն
անկիւնադարձի
յոյսը
ծնաւ
ու
երեւցաւ
բոլոր
անոնց՝
որոնք
աչք
ունէին,
եւ
անոնց,
որոնք
կոյր
էին:
Բայց
դուն
ոչինչ
տեսար,
իմ
Ատնան:
Ան,
որ
միայն
մեռնիլ
կը
ցանկայ,
ան
ոչ
կենդանի
է
եւ
ոչ
մեռեալ:
Երիտասարդը
աւելի
սեղմուեցաւ
նոճիի
բունին
ու
ըսաւ.
—
Իմ
անունս
Համ…
Համբարձում
է…
Եւ
իր
ձեռքերը
ըսին—
«Ես
քեզ
չեմ
ճանչնար»:
Ձայնը
շարունակեց
միօրինակ.
—
Անել
փողոցնէր
շինուած
են,
որպէսզի
յոյսը
աւելի
շուտով
գայ:
Հոտաւէտ
նամակներ
մնացած
են
անպատասխանի,
որպէսզի
յոյսը
աւելի
ուժով
գայ:
Բոլո՜ր,
բոլո՜ր
սիրելիները
մեկնած
են
անվերադարձ`
եւ
յոյսը
եկած
է
կրկին:
Կը
յիշե՞ս,
ծագող
արեւը
իր
ճառագայթները
նախ
մեր
փողոցին
մէջ
կը
նետէր,
եւ
քիչ
յետոյ
ձերինին
մէջ:
Կ՚ըսէինք,
թէ
անկողնէն
ելլող
արեւը
իր
տաբատը
կը
հագնի:
Որքա՜ն
կը
խայտայինք
մեր
գեղափայլ
զարթօնքի
պահուն:
Բայց
կը
տեսնես,
որ
ապագային
մասին
յուսալից
ըլլալը
աղջամուղջին
մէջ
միայն
արժէք
ունի,
դժբախտութեան
մէ՛ջ
միայն
առաւելութիւն
է։
Ատնան,
ի՛մ
Ատնան.
ոչ
մէկ
ճառագայթ
կ՚իյնայ
շրթներուդ,
մինչեւ
որ
լոյսին
չնայիս,
եւ
ոչ
մէկ
լոյս
կրնայ
գոյութիւն
ունենալ
քեզի
համար,
եթէ
չգտնուիս
կեանքին
ա՛յս
կամ
այն
կողմը։
Կամ
այս
կողմը,
կամ
այն
կողմը:
Ահաբեկուած
տղան
ըսաւ
դարձեալ.
—
Դուն
զիս
ուր…
ուրիշին
հետ…
կը
շփոթես:
Իմ
անունս
Համ…
Ձայնը
շարունակեց
վտանգաւոր
գիշերով.
—
Յուսացի
քեզ
տեսնել
այն
ճամփուն
վրայ,
որ
երեք
անգամ
կը
բարձրանայ,
հոգ
չէ
թէ
տեղ
մը
չի
տանիր:
Եւ
ահա
որ
քեզ
կը
գտնեմ
ճամփու
մը
վրայ
որ
թէեւ
տեղ
մը
չի
տանիր,
բայց
որ
երեք
անգամ
կը
ցածնայ:
Որովհետեւ
ազգովին
պարտուեր
ենք
աներեւակայելի
ջախջախումով`
դուն
այլեւս
միայն
մեռնել
կ՚ուզես:
Բայց
դուն
յուսա՛,
իմ
Ատնան:
Մեր
հայրենիքին
ընդերքէն
ըմբոստ
ճիչը
բարձրացաւ,
ու
դուն
յուսա՛:
Գրոհի
մեր
առաջին
օրերուն
իսկ
ես
ինկայ՝
բայց
անմիջապէս
վերջ
քեզ
հարցուցի
ամէն
կողմ,
որովհետեւ
կ՚ուզէի
ըսել—
Ելի՛ր
դուրս
ստուերէն,
ելի՛ր
վեր
յուսալքումէն,
ելի՛ր…
Ձայնը
հալեցաւ,
նուաղեցաւ,
անշուշտ
միւս
կողմը
ընկղմեցաւ:
Այն,
որ
կու
գար
ճիշդ
մօտիկէն,
կարծէք
հողէն,
կարծէք
նոճիին
բունէն,
անհունօրէն
հեռացաւ:
Մօտակայ
թիթեղի
կտոր
մը
հովին
դէմ
կրկնեց
նոյն
ճռնչոցը—
«եա՞զը
մը,
թուղրա
մը,
եա՞զը
մը,
թուղրա»:
Երիտասարդը
մնաց
ուր
որ
էր,
այնպէս
ինչպէս
որ
էր:
Դեռ
երկարօրէն
դողը
շրջագայեցաւ
իր
մէջ
ցնցումներով,
քմահաճոյքով
եւ
ինք
բաւական
ատեն
կրկնեց
նոյն
վանկերը—
«Իմ…
իմ
անունս…
կը
շփոթես…
չե՜մ
ճանչնար»:
Յետոյ
է,
որ
ծառուղիին
մէջ
եռակայմ
նաւ
մը
տապալեցաւ,
կոտրող
ճիւղերու
ճարճատումներով:
*
*
*
Հա՜րթ-տափարակ:
Աչքդ
առածին
չափ
դաշտագետիններ
կան`
ուղիղ,
միօրինակ:
Փռուեր
է
քաղաքակրթուած
հողը
իր
ոռոգումներով,
իր
գիտական
բերքերով:
Կանաչի
եւ
գորշի
բոլոր
երանգները
պառկեր
են
կողք-կողքի,
կանոնաւոր
քառանկիւններու
մէջ,
որոնք
կը
նմանին
մեծ
կարկտաններու,
արեւելեան
խեղճուկ
բազմոցներու:
Եւ
հարթ,
եւ
տափարակ:
Քանի
մը
տնակ
եւ
դղեակ
մը՝
որ
կը
հալի
երեկոյեան
մթնաստուերին
մէջ,
իսկ
հեռուն
կ՚երեւայ
երկար
երիզը
անտառին,
որ
սեւցաւ:
Երկինքը
իջաւ
վար,
թանձրացաւ
չափէ
դուրս,
կորսուող
արեւը
մրոտեց
ու
անուանարկեց`
եւ
սպառնաց:
Փոթորիկ
մը
կը
մօտենայ:
Յանկարծական
եւ
խոր
լռութիւն:
Երիտասարդը
նստեր
է
խնձորենիի
մը
առջեւ
ու
կը
նայի
գետակին,
որ
կը
հոսի
դանդա՜ղ,
դանդա՜ղ:
Չի
հոսիր:
Շուրջի
թուփերը
կեցած
են
իրենց
մէկ
ոտքին
վրայ
եւ
կը
սպասեն
շունչ
բռնած
մթնոլորտին
պէս:
Ոչ
մէկ
ճիւղ
կը
շարժի,
ոչ
մէկ
աղմուկ
կը
բարձրանայ:
Չկայ
որ
բարձրանայ:
Ջուրը
մութ
է
եւ
չարաշուք,
քանի
որ
մռայլ
երկինքը
սուրճը
կը
թափէ
հորիզոնէ
հորիզոն,
եւ
թմբուկի
մը
կաշին
կը
պրկէ
հէրսոտ
նուագածուի
մը
նման:
Տղան
նստեր
է
խնձորենիի
մը
առջեւ
ու
կը
նայի
գետակին:
Նստեր
է
միս
մինակ,
պարտուած,
յոգնաբեկ,
անդամները
ջախջախուած:
Իր
արիւնոտ
արեւելքէն
եկաւ
մինչեւ
հոս,
ծայրագոյն
արեւմուտք:
Բերին
մինչեւ
հոս
եւ
ինք
քալեց
մինչեւ
հոս,
ծայրագոյն
արեւմուտք:
Կոպերը
կ՚իջնեն,
կը
ծփան
ու
անոնց
տակ
բան
մը
կայ,
որ
կ՚ուզէ
պառկիլ
երեսի
վրայ:
Ահաբեկիչ
փսփսուքներ
կան
յօնքերուն
ետեւ
եւ
աղմուկներ
գլխին
մէջ:
Գլխին
մէջ
կան
հարուածներ
կանոնաւոր,
յամառ,
անօգուտ:
Եւ
ձայնը
բարձրացաւ
գետափէն,
թերեւս
խնձորենիէն
կամ
հողէն:
Ոգիի
մը
ձայնը,
անդրաշխարհային
ձայն
մը.
—
Ժագօ՜,
Ժագօ՜…
Բնա՛ւ,
բնա՛ւ
չուզեց
հաւատալ,
ցցուեցաւ
ոտքի,
դիտեց
չորս
կողմը
եւ
միաժամանակ
փնտրեց
արձագանքներ:
Պոռաց—
«Ո՞վ
է
ան»:
Արձագանքը
չըսաւ—
«Է
ան»:
Զարհուրեցաւ
ու
փախաւ,
որովհետեւ
ձայնը
կը
կրկնուէր
միշտ:
Հասաւ
երկրորդ
կամ
ութերորդ
ծառի
մը
մօտ,
ուր
կոտրած
անիւ
մը
կար:
Ինչպէս
նաեւ
ձուկի
ուռկան
մը:
Կամ
չկար:
Նստաւ
այնտեղ
ու
հեւաց:
Ձայնը
կրկնեց
առաջուան
պէս
իր
անծանօթ
աշխարհէն:
—
Ժագօ՜,
Ժագօ՜…
Կրկին
փախաւ,
բայց
այս
անգամ
չկրցաւ
շատ
հեռու
երթալ,
որովհետեւ
երկնքի
մէկ
լեզուն
իր
ճամփան
կտրել
կը
պատրաստուէր,
բացորոշ
սպառնալիքով
մը:
Թերեւս
ոչ:
Բայց
լռութիւնը
կրկնապատկուեցաւ,
ու
ձայնը
սկսաւ
խօսիլ
մեղմ,
քաղցր
ու
փափուկ.
—
Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ:
Գիտեմ,
թէ
երբոր
այլեւս
մեր
խրամը
չվերադարձայ,
դուն
զիս
փնտռեցիր,
պատուական
Ժագօս:
Գիտեմ,
թէ
ականջներդ
ցցեցիր
ու
մտիկ
ըրիր
խուլ
հռնդիւնները
երկու
խրամներուն
միջեւ
ինկած
վիրաւորներուն,
որոնք
չէին
կրնար
քաշկռտուիլ:
Մտիկ
ըրիր,
եւ
իմ
անունս
պոռացիր:
Գիտեմ,
թէ
այդպէս
ըրիր,
առանց
տեղեակ
ըլլալու
որ
իմ
անդամներս
տարտղնուած
էին
պատառ
պատառ:
«Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ:
Յօշոտուեցայ
ակնթարթի
մը
ընթացքին,
բայց
գիտեմ,
թէ
դուն
զիս
փնտռեցիր
mon
vieux
Ժագօ:
Ցեխերուն
մէջ
նստած`
ծխամորճդ
խածիր
եւ
մայրիկիս
գրեցիր—
«Ձեռքէն
թեթեւ
վիրաւորուած
է»:
Գիտեմ,
թէ
այդպէս
ըրիր»
քանի
որ
մենք
այդպէս
ըրինք
Մօռիսին
համար,
երբոր
անոր
աղիքները
դուրս
ինկան:
«Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ:
Եւ
անկէ
ի
վեր
անդադար
քեզ
փնտրեցի,
որովհետեւ
կը
դողայի
քու
պայծառ
աչքերուդ
համար,
քու
մաքուր
հոգիիդ
համար:
Եւ
ահա,
որ
դուն
ինձ
կը
ներկայանաս
դարձեալ
փոթորկին
տակ,
նո՛րէն
սպառնալիքին
մօտ,
միս-մինակ:
Քեզ
ի՜նչ
ըրին,
իմ
Ժագօս…
Լսուեցան
փոթորիկին
առաջին
եւ
հեռաւոր
թաւալումները:
Ձուկի
ուռկանը
կարծէք
մեծցաւ,
տղան
շրջապատեց,
եւ
բազմապատկուած
անիւները
սկսան
դառնալ:
Թռչուն
մը
փախաւ
շատ
ցածէն,
եւ
երիտասարդը
կմկմաց
արգահատելի
ձայնով
մը.
—
Իմ…
Իմ
անունս
Համ…
բարձում
է:
Ես…
չեմ…
Բայց
ձայնը
շարունակեց
միշտ
մեղմ,
միշտ
քաղցր,
միշտ
փափուկ.
—
Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ:
Դողացի
քու
պայծառ
ակնարկիդ,
քու
թանկագին
հոգիիդ
համար:
Որովհետեւ
գիտէի,
թէ
անոնք
զայրագնաց
էին,
խելագարելու
չափ
զայրագնաց:
Ջարդեցին
մեզ:
Երէցները
ջարդեցին
մեզ
հազարներով,
միլիոններով,
անասուններու
պէս
եւ
աւելի
խժդժութեամբ:
Այս
սպանդին
չկրցաւ
դէմ
դնել
ոչ
մէկը
այն
գաղափարներէն,
որոնց
նուիրուած
էինք
աղէտէն
առաջ:
Ամէն
ինչ,
որ
գեղեցիկ
էր,
բարձր
էր,
դատապարտուեցաւ
լռութեան,
անշարժութեան:
Ուզեցին
մեզ
անբանացնել
զինուորականութեան
պողպատէ
ճիրանին
մէջ
եւ
խլացուցիչ
որոտումին
տակ
ռմբակոծութիւններուն:
Եւ
մենք
մեր
ակռաները
կճրտեցինք
խուլօրէն,
ատելով
ամէ՛ն
բան,
ամէ՛ն
բան:
Իմ
տխու՜ր
Ժագօս…
Հայը
կմկմաց.
—
Կը
շփոթես…
դուն
զիս
կը…
Բայց
անդրաշխարհային
ձայնը
շարունակեց
նոյն
քաղցրութեամբ.
—
Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերի
մէջ:
Երբ
մեր
հոգիները
կը
յորդէին
քինախնդրութեամբ,
ատելութեամբ:
Անկէ
յետոյ
քեզ
փնտրեցի
ցեխերու
եւ
տողանցքներու
մէջ,
վիրակապերու
եւ
նոյնիսկ
պատուանշաններու
տակ:
Բայց
քեզ
փնտրեցի
մանաւանդ
գնդակահարուածներու
ցիցերուն
վրայ:
Ժագօս,
իմ
արի՛
Ժագօս,
երբոր
վերջապէս
քեզ
գտայ,
դուն
դարձեալ
քէնոտ
ու
դժբախտ
ես,
դուն
դարձեալ
փոթորիկին
տակն
ես:
«Գայթակղութեամբ
լեցուն
բերաններ
կան`
սպանդանոցներու
պէս
գարշահոտ.
յամառ
եւ
բորբոսած
ցանկութիւններ
կան՝
մելամաղձոտ
խուցերու
պէս
ճնշիչ.
անցեալներ
կան՝
մշուշով
խխում:
Գարշելի
հոտը
կը
կոչուի
ատելութիւն,
բորբոսը
կը
կոչուի
ատելութիւն
եւ
ճնշիչը
նմանապէս:
Ժագօ,
թո՛ղ
ծերունիներուն
հանդէպ
ունեցած
ատելութիւնդ
եւ
քու
լապտերդ
վառէ:
Լուսաւորէ
դարձեալ
ուղիդ,
սիրէ՛,
Ժագօ:
«Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ:
Գիշերին
մէջ
պիտի
մնաս
դարձեալ,
եթէ
ուզես
հասկնալ,
եթէ
ուզես
տեսածդ
բացատրել,
մտածել
եւ
խոկալ:
Սիրէ՛
նախ,
Ժագօ:
Այն,
որ
թունալից
է
եւ
այդպէս
կը
մնայ,
որովհետեւ
ցեխ
ու
խաւար
կայ
շուրջ
բոլորը,
ան
պիտի
չսիրէր
երբոր
նոյնիսկ
ապրէր
Էլտորատօ:
Կամ
եթէ
սիրէր
իսկ`
զինքը
պիտի
չօծէինք
փեսայ:
Անհրաժեշտ
չէ
եւ
միշտ
կարելի
չէ
մեծ
ըլլալ,
բայց
միշտ
պէտք
է
եւ
կարելի
է
սիրել:
Սիրէ՛
գործելու
եւ
յառաջանալու
համար,
սիրէ
սիրելու
համար:
«Քեզմէ
բաժնուեցայ
վտանգաւոր
գիշերին
մէջ։
Կաշկանդեցին
մեր
արքան,
դաշունահարեցին
մեր
բարի
արքան:
Բայց
որպէսզի
անգամ
մը
եւս
այդ
երաժշտութիւնը
գտնես,
պէտք
է
սա
գետակէն
աւելի
վեր
ելլես,
խնձորենիէն
աւելի
բարձրանաս:
Նայէ՛
երկնքին:
Երկինք
մը,
որ
սեւ
է,
երկինք
չէ:
Պէտք
է
աւելի
վեր
ելլես
քան
փոթորիկը,
որովհետեւ
փոթորիկները
միշտ
գետնաքարշ
են:
Անոնք
կ՚ուզեն
քանդել
ինչ
որ
չհասկցան:
Դուն
լապտերդ
վառէ՛,
իմ
Ժագօս:
Ան
չի
կրնար
մարիլ
բարձունքին
վրայ,
վե՜րը,
վե՜րը,
համբոյրին
մէջ,
եղբայրացումէ
մը
վերջ:
Փոթորիկները
միշտ
գետնաքարշ
են:
Անոնք
կը
քանդեն,
կը
տարտղնեն,
կը
ցրուեն,
բայց
միշտ,
մի՛շտ
կը
փոխեն:
Միակ
ճամբայ
մը
կայ,
որ
կը
մնայ
այնպէս,
ինչպէս
որ
էր`
ծիրանի
գօտին:
Եւ
դեռ
ինչ
որ
լոյս
է
ու
կը
քալէ:
Ժագօ,
քեզմէ
բաժնուեցայ
գիշերին
մէջ,
բայց
յաղթենք
թէ
պարտուինք,
դուն
վառէ՛,
դուն
վառէ՛…
Ձայնը
հալեցաւ,
հեռացաւ,
անշուշտ
միւս
կողմը
ընկղմեցաւ:
Ան,
որ
կուգար
գետափէն,
կարծէք
խնձորենիին
բունէն,
քաղցրութեամբ
նուաղեցաւ:
«Դուն
վառէ»ն
նախ
եղաւ
«բուրվառէ»
եւ
յետոյ
ցնդեցաւ:
Թափանցող
զովութիւն
մը
տիրեց:
Յայտնի
է,
թէ
անձրեւը
ինկած
էր
ոչ
շատ
հեռուն,
եւ
թեթեւ
հով
մըն
էր
ելած:
Թուփերը
իրենց
երկրորդ
ոտքը
վար
էին
առած
հովին
դէմ:
Երկինքը
կը
բացուէր
մէկ
անկիւնէն,
եւ
իր
թաւալումները
հետզհետէ
կը
խուլնային:
Գիշերը
կը
մօտենար:
Հայը
երկար
ատեն
մնաց
հոն,
ուր
որ
էր,
այնպէս
ինչպէս
որ
էր:
Կկզած`
խնձորենիին
տակ:
Այն
առաջի՛ն
խնձորենիին`
ուրկէ
երբեք
չէր
հեռացած,
երբեք
չէր
փախած,
չէր
իսկ
ցցուած
ոտքի։
Շրթները
ատենը
անգամ
մը
շարժեցան,
բայց
ոչինչ
լսուեցաւ:
Դողը
հետզհետէ
մեղմացաւ,
երբոր
զանգակները
պատմեցին
խորհրդաւոր
բաներ:
Տղան
ըսաւ
ինքն
իր
մէջ
—
Եթէ
մարդ
պիտի
չճանչնամ,
ինչո՞ւ
ոգի
ըլլամ:
Երկար
ատեն
վերջ
կկզած
տղան
դարձեալ
ըսաւ
—
Յոյս
եւ
Սէր:
Ապահովաբար
այս
երկու
բառերը
իր
մէջ
երկարօրէն
կրկնուեցան,
քանի
որ
փլած
մարմինը
ցցուեցաւ
նախ
անզգալաբար,
յետոյ
բացէ
ի
բաց:
Զանգակները
պատմեցին
խորհրդաւոր
բաներ
եւ
յետոյ
լռեցինք
որովհետեւ
երկու
մեծ
ագռաւներ
այդ
բաներուն
վրայէն
խոշոր
խաչ
մը
քաշեցին`
կռկռալով:
Հայը
ըսաւ
—
Աշխարհի
մէկ
արեւելեա՛ն
մասին
համար…
եւ
անոնցմով`
որոնք
իրենց
էութեանը
մէջ
կը
կրեն
աշխարհի
արեւելեա՛ն
մէկ
մասը:
Ներքին
ճամփորդութիւնը
շարունակեց
երիտասարդը
եւ
հոգեկան
մէկ
ծայրավիճակէն
հասաւ
ուրիշ
ծայրավիճակի
մը,
անշուշտ
դժնդակ
անդաստաններէ
վերջ:
Ոչ
միայն
հետքը
չմնաց
իր
սարսափին,
իր
պզտիկութեան,
այլ
ինքն
է
որ
այս
անգամ
կանգնեցաւ
բանի
մը
դիմաց:
Կանգնեցաւ
ջուրին
եզերքը
գտնուող
քարի
մը
վրայ
եւ
մէկէն
ի
մէկ
բազկատարած՝
աղաղակեց
դէպի
երկինք,
պաղատեցաւ
հոգիէն
ժայթքող
յորդ
վանկերով,
աննկարագրելի
բաձրացումով.
—
Ո՜վ
Աստուածդ
իմ,
նայէ՛
անիծեալներուս,
գթա՛
այլեւս
մեզի:
Մինչեւ
ո՞ւր,
մինչեւ
ե՞րբ
այս
ճամբան
ու
իր
պատիժը:
Հրեա՛յ
Աստուած,
աղերսս
դէպի
քեզ
չէ
որ
կը
բարձրացնեմ:
Գիտեմ,
թէ
սա
բոլոր
խաչակիր
ազգերը,
եղբայրասպան
եւ
թշուառական
ազգերը,
ամէնքն
ալ
իրենց
խօսքը
կ՚ուղղեն
քեզի,
իրարու
հակառակ,
իրարու
դէմ,
հակասական:
Եւ
դո՛ւն
ալ
չես
գիտէր
ինչպէս
շարժիլ,
որո՛ւն
երթալ,
զո՛վ
թեւարկել։
Աղերսս
կ՚ուղղեմ
քեզի՛,
Հայոց
Անահիտ,
գեղափայլ,
աստուածիմաստ
Անահիտ:
Իջի՛ր
կրկին
հօտիդ
մէջ,
փառքդ
զեղո՛ւ
Հայորդիներուն
վրայ,
գրաւէ՛
դարձեալ
քու
թափուր
բագինդ:
Դի՛ր,
դի՛ր
լուսապսակդ
մեր
ցնցոտիներուն
շուրջ,
մեր
վատութիւններուն,
մեր
ուրացումներուն
շուրջ:
Այո՛,
սէրը
նուազած
է
մեր
մէջ,
բայց
չէ
անհետացած.
յոյսը
նուազացած
է
մեր
մէջ,
բայց
չէ
ցամքած:
Մերի՛ն
Անահիտ,
շո՛ղ
մը
միայն
ճաճանչէ,
եւ
մենք
պիտի
ցցուինք
կրկին
անճառելի
արշալոյսին
մէջ.
պիտի
յառնենք՝
որպէս
թէ
համբուրուած
ըլլայինք
ամենազօր
յարալէզներէ:
Շո՜ղ
մը,
շո՜ղ
մը
միայն
ճաճանչէ
եւ
մեզ
ժողվէ՛
բոլոր
քառուղիներէն,
բոլոր
ծովափներէն
ու
բանտերէն,
բոլոր
լեզուներէն:
Մահամերձ
ենք,
Աստուա՜ծդ
իմ:
Շտապէ՛,
աճապարէ՛,
ըրէ,
ինչ
որ
աստուածները
սովոր
են
ընել
երկնքին
մէջ
եւ
հասի՛ր
մեզ
օգնութեան:
Իսկ
եթէ
կը
պահանջես,
որ
մե՛նք
սկսինք,
նախ
ե՛ս
կը
սկսիմ,
ո՜վ
Անահիտ,
անհունօրէն,
անհունօրէն
դառնացած
է
իմ
հոգիս՝
բայց
պիտի
սիրե՛մ
ես:
Անյատակ
անյուսութեան
մէջ
ենք
գլորուեր,
բայց
պիտի
յուսա՜մ:
Շունչ
առաւ:
Զարմանալիօրէն
բաց`
աչքերը
կը
խուզարկէին,
կը
թափանցէին
երկինքը
ուր
գիշերը
կ՚իջնէր:
Հայուն
կոկորդին
մէջ
կար
հեկեկանք
մը`
կոկորդէն
աւելի
լայն
հեկեկանք
մը:
Շարունակեց.
—
Եւ
ես
կ՚աղաղակեմ
դէպի
սքանչելին:
Եւ
ես
կը
պաղատիմ
անոր՝
որ
երկրպագելի
է,
անոր`
որ
մեծատուններուն
մէջէն
միա՛կ
սիրելին
է:
Ո՜վ
Տէր,
ճշմարտութիւն
ունիս
դուն,
բայց
այնպէս
մի
ըրէ,
որ
ճշմարտութիւնդ
գործէ
եւ
վաստակաւոր
ըլլայ:
Ուժ
ունիս
դուն,
բայց
այնպէս
մը
ըրէ,
որ
ուժդ
գործէ
եւ
ըլլայ
նոյնպէս:
Ես
պիտի
սիրեմ
եւ
պիտի
յուսամ,
բայց
ո՜վ
փառահեղ
Անահիտ,
այս
օտար
երկիրներուն
մէջ…
Ձայն
մը
ըսաւ
—
«Իմ
անունս
Անահիտ
չէ:
Դուն
զիս
ուրիշին
հետ
կը
շփոթես»:
………………………………………………………………
………………………………………………………………
«Արդեօք
մեռա՞ծ
եմ.
արդեօք
ե՞ս
ալ
մեռած
եմ».
այս
եղաւ
իր
մտածումը
եւ
սկսաւ
միսերը
կսմթել,
եղունգները
մխրճել
զիստերուն
մէջ:
Քանի
որ
կրցած
էր
ոգիներուն
հետ
խօսիլ,
քանի
որ
ճիշդ
իր
պատասխանները
տուած
էր
անդրաշխարհային
ձայն
մըն
ալ,
կը
կարծէր
թէ
ինքն
ալ
կ՚ապրի
անդենականին
մէջ:
Ահաւոր
ու
լեղապատառ
կը
փախչէր
լալով,
պոռալով:
Կը
սայթաքէր
ու
կը
զարնուէր
կոճղերու:
Մարմնին
կոյտը
փլաւ
ցած
պատի
մը
տակ,
եւ
Հայը
փղձկեցաւ
անդնդախոր
անձկութեամբ:
Կ՚որոշուէին
բառեր.
—
Սո՜ւտ
է,
չեմ
մեռած,
ես…
դեռ
կրնամ
յուսալ…
կրնամ
սիրել…
կ՚ուզե՛մ
սիրել…
սո՜ւտ
է…
այս
ձայները
ամբողջ…
ինձմէ
է,
որ
կ՚ելլեն.
ե՛ս
եմ…
խօսողը
միայն
ե՛ս
եմ…
անդենական
չկայ…
մայրիկ,
զսպեցէ՛ք
սա
գլուխս…
ես
շա՜տ,
շա՜տ
եմ
տառապեր…
գլո՜ւխս…
Լացաւ
դառնօրէն:
Շողիքը
կ՚իջնէր
իր
ձեռքին
վրայ:
Գիշեր:
-----------------------
Այն,
որ
այս
գրութեան
մէջ
դրած
էր
իր
անձը
Համբարձում
անունին
տակ,
ընթերցանութիւնը
աւարտեց,
սպիտակ
թերթերը
սեղանին
ծայրը
դրաւ
ու
յետոյ
երկարեցաւ
անկողնին
վրայ:
Վեց
օրեր
անցած
էին
այն
երեկոյէն
ի
վեր,
երբ
իր
դողդղացող
ու
պիրկ
մատներովը
լեցուցած
էր
այս
էջերը,
եւ
հիմա
որ
բաժանումի
այդ
շրջանէն
վերջ
կրկին
մխրճուած
էր
իր
հեռաւոր
մտածումին
մէջ,
ան
իրեն
երեւցած
էր
գրեթէ
բոլորովին
նոր,
անծանօթ:
Ուրիշ
որեւէ
ժամանակ
քիչ
մը
հոգեկան
գոհունակութիւն
պիտի
զգար
ապահովաբար,
քանի
որ
այս
էջերը
արհամարհելի
չէին
թուեր
իրեն,
բայց
այսօր
որեւէ
խանդավառութիւն
չէր
ծաղկեր
իր
հոգիին
մէջ:
Երկարեցաւ
անկողնին
վրայ:
Սաստիկ
յոգնած
էր
եւ
անուժ`
մանաւանդ
իր
սրունքներուն
մէջ,
որոնց
համար
առայժմ
անշարժութենէն
զատ
որեւէ
հրճուանք
չէր
կրնար
գոյութիւն
ունենալ:
Անոնք
ամբողջ
մարմնին
հետ
համախորհուրդ`
պիտի
փափաքէին
գաղջ
լոգանքի
մը
մէջ
երկարիլ
ու
մնալ
թմրած`
գարնան
ծոմապահութեան
եօթը
շաբաթներուն
չափ
երկար
շրջան
մը:
Բայց
պէտք
է
ծածկուիլ
որովհետեւ
ցուրտ
կ՚ընէ,
որովհետեւ
երեկոն
կը
գտնուի
ձմրան
ու
գարնան
միջեւ
մութ
անկիւն
մը,
խոնաւ
անկիւն
մը:
Ծոմապահութեան
եօթը
շաբաթներու
յիշատակութիւնը
զինքը
առաջնորդեց
մոռցուած
գարուններու,
Զատկուան
տօներու,
իր
մանկութեան,
որ
գրեթէ
բոլոր
մարդոց
մանկութեան
պէս
լաց
կը
պատճառէ
եւ
կը
գտնուի
կուրծքին
ձախ
կողմը:
Տեսաւ
զարդարուն
խորան
մը,
հաղորդութիւնը,
մեղքը:
Ըսաւ,
թէ
ինք
մեղք
գործած
էր
քանի
որ
գրած
էր
այս
էջերը:
Թեթեւ
բան
մըն
էր
իր
տկարութիւնը
եւ
կը
բաւէր
հանդարտ
մնալ
այն
օրը,
ինչ
որ
չկրցաւ:
Չկրցաւ
զսպել
իր
երեւակայութիւնը,
այն
թաւալող
սպառիչ
անիւը,
սիրտը
փռեց
անոր
տակ
որպէս
զառիթափ
ու
եփ
ելաւ։
Կը
յիշէր,
թէ
ինչպէս
կը
կանգնէր
իր
այս
անկողնին
մէջ,
կը
խօսէր
ձեռքի
լայն
շարժումննրով,
երբեմն
բարձրաձայն
եւ
յետոյ
կը
գրէր:
Կ՚երթար
անկողնին
վարի
ծայրը,
այսինքն
պատուհանի
լոյսին
մօտ
եւ
կ՚արձանագրէր
Անահիտի
հետ
ունեցած
իր
խօսակցութիւնը,
Հայութեան
համար
զգացած
իր
տառապանքը:
Յաջորդ
օրը`
հիւանդանոց:
Հիմա
որ
վերադարձած
էի
անկէ,
կ՚ուզէր
ներողութիւն
խնդրել
իր
գործած
մեղքին
համար,
բայց
ոչ
ուժգնութեամբ,
այլ
մեղմիւ:
Մէկ
երկու
բառով
ներողութիւն
խնդրել
ու
խոստովանիլ,
թէ
իր
ըրածը
աւելորդ
բան
էր,
անօգուտ
էր
եւ
գէշ:
Աւելի
բան
չըսել,
որովհետեւ
չէր
կրնար
ընդլայնել
ու
պարզաբանել
իր
տարտամ
մտածումները
որոնք
տարտամ
էին
պարզ
այն
պատճառաւ,
որ
կը
կտրատուէին
զանազան
տեսիլներով:
Կը
տեսնէր
հիւանդանոցի
սրահը
եւ
սպիտակութիւններ,
շատ
տժգոյն
դէմք
մը
եւ
մարդոց
առանձնութիւնը,
յետոյ
ուրիշ
լերկ
ծովափներ:
Անշուշտ,
կ՚ըսէր,
այս
պահուս
տեղ
մը
կայ
ընդարձակութիւնը
խոպան
դաշտերու,
եւ
անոնց
մէջտեղ
փոքրիկ
տնակ
մը,
եւ
տնակին
մէջտեղ
փոքրիկ
օճախ
մը,
եւ
օճախին
մէջտեղ
փոքրիկ
կայծ
մը:
Անշուշտ
կ՚ըսէր,
հոն
կայ
ապացոյց
մը:
Եթէ
այսպէս
տկար
չըլլար,
պիտի
ելլէր
դուրս
ու
քալէր
ըստ
բախտի,
բայց
կը
մնար
իր
մանսառտին
մէջ,
անոր
ծուռ
առաստաղին
եւ
տխուր
անցեալին
մէջ:
Ապահով
էր
մեղք
մը
գործած
ըլլալուն
քանի
որ
գրած
էր
կրկին,
հակառակ
այդ
արարքին
դէմ
իր
բազմաթիւ
երդումներուն:
Գրելը
իրեն
համար
կը
նշանակէր
եթէ
ոչ
միշտ
չարութիւն,
պիղծ
կիրք,
sadisme,
գոնէ
հաղորդակցութիւն
մը
ուժերու
հետ
որոնք
ոչ
հակակշռելի
են
եւ
ոչ
ալ
վստահելի:
Գրելը
իրեն
համար
ոչ
միայն
կը
նշանակէր
անսահման
մեծամտութիւն,
այլ
նաեւ
սատանայութիւն:
Իրեն
համար
կը
նշանակէր
անվերջ
ստախօսութիւն
մը,
որ
կրնար
գեղեցիկ
ըլլալ,
բայց
ինք
պիտի
չկրնար
ընել
գեղեցիկ,
քանի
որ
ինքզինքը
անկարող
կը
զգար
տալու
իր
ըմբռնած
լաւագոյն,
բարձրագոյն
գեղեցիկը,
այսինքն
տարտամ
երազը,
անորոշ՝
եւ
ատով
իսկ
ընդհանրական
մտածումը,
անշօշափելի
գեղուհին,
պատէն
անդիի
փայլատակումը:
Եւ
ուժը
պիտի
չունենար
երգելու
իր
միակ
ու
իսկական
խորքը,
այսինքն
մահուան
ցանկութիւնը:
Ձմրան
ու
գարնան
միջեւ
կորսուած
մութ
կէսօրէ
վերջ
մըն
էր,
որ
կը
նուաղէր:
Այն
որ
ինքզինքը
կոչած
էր
Համբարձում,
կը
խոստովանէր
որ
ստած
էր
իր
մէջ
Հայը
անսահմանօրէն
տառապակոծ
ցոյց
տալով:
Գիտէր,
թէ
կան
իրեն
նման
ուրիշ
մտաւորական
երիտասարդներ,
որոնք
նմանապէս
կը
տառապին
Հայութեան
ճակատագրով
բայց
անոնց
անկեղծութեանը
վրայ
ալ
կը
տարակուսէր:
Ո՛չ
միայն
մտածումով,
թէ
հաւաքական
ցաւերը
անսահման
չեն
կրնար
ըլլալ,
կամ
այն
մտածումով,
թէ
ամէնէն
աւելի
երկար
տեւող
ցաւերը
ամէնէն
անտանելիները
չեն,
այլ
որովհետեւ
այդ
երիտասարդներուն
համար
ալ
ազգութենէն
վեր
կայ,
կ՚ըսէր,
ուրիշ
բան
մը:
Կայ
առաւօտ
մը
զոր
դեռ
չէ
դիմաւորած
աքաղաղը,
որ
դեռ
մութին
մէջն
է,
եւ
ահա
որ
կը
լսուին
թեւաբախումներ:
Չարաշուք
թափահարումներով
չաստուածները
ճամբայ
կ՚ելլեն
մութին
մէջ,
արշալոյսէն
առաջ
ու
կը
մեկնին:
Յարալէզները
կը
դաւաճանեն
ու
կը
մեկնին:
Մինչեւ
մեր
երեսուն
տարիներուն
մօտերը
կը
կարծէինք
բարձրանալ,
հակառակ
մեր
մտահասութեան
կը
կարծէինք
համբառնալ,
մարմնեղէնը
ետեւ
ձգել
ու
վեր
ելլել,
հասնիլ
արշալոյսին:
Եւ
ահա
դաւաճանութիւնը`
ու
կը
զգանք
թէ
շատ
մը
բաներ
կանգ
կ՚առնեն:
Թէ
այլեւս
բնաւ
պիտի
չկրնանք
ճանչնալ
մեր
ընկերակիցը,
պիտի
չկրնանք
անոր
յայտնել
մեր
իսկութիւնը,
պիտի
չկրնանք
իրագործել
ինչ
որ
կը
փափաքէինք,
իսկապէս
պիտի
չգիտնանք
թէ
ինչ
կը
փափաքինք
եւ
գրեթէ
միշտ
պիտի
պատասխանենք
հաստատակամօրէն,
երբոր
պէտք
է
պատասխանել
ժխտականօրէն:
Բայց
ի՞նչ
պէտք
է:
Յարալէզները
կը
լզէին
եւ
Գեղեցիկը
պիտի
արթննար:
Բայց
ան
այլեւս
պիտի
չելլէ
ոտքի:
Համբարձումը
անկողնին
վրայ
է:
Երկու
ամպեր
կողմնակցութիւն
ըրին
եւ
վերջալոյսը
կենդանութիւն
ստացաւ:
Կարմիր
ճառագայթները
մտան
փոքրիկ
պատուհանէն
ներս
եւ
պատին
վրայ
ներկեցին
քառանկիւն
մը
որ
կատարեալ
պիտի
ըլլար,
եթէ
հոն
քիթը
խոթած
չըլլար
ծխնելոյզներու
ամոլ
մը:
Անկողնին
վրայէն
ապաքինողը
փորձեց
մտերմանալ
երեկոյեան
այդ
այցելուներուն
հետ,
բայց
գրագէտի
professionnel
մոլութեամբ
մը
վերադարձաւ
իր
մտածումին:
Փորձեց
ըսել,
թէ
Յարալէզները
մեկնած
էին
նաեւ
Հայութեան
այս
հատուածին
վրայէն
ալ,
թէ
մենք
խմբովին
վերելքի
մը
մէջ
էինք
մինչեւ
երէկ,
բայց
ահա
որ
չաստուածները
մեզ
դաւաճանեցին,
Անահիտները
մեզ
ուրացան:
Եւ
այլեւս
ամէն
բան
անօգուտ
կ՚երեւայ
Հայութեան,
ան
ընելիք
չի
տեսներ
եւ
կը
լքէ
ինքզինքը,
կը
նուաղի:
Ծխնելոյզներէն
մէկը,
այն
որ
ամուսինի
երեւոյթն
ունէր,
նուաղեցաւ
եւ
ապաքինողը
հեռացաւ
իր
մտածումէն:
Մանաւանդ
որ
կը
զգար,
թէ
ան
լաւ
չի
պատշաճիր
հաւաքականութեան
մը,
յետոյ
ձանձրացած
էր:
Անշուշտ
առաջին
անգամ
չէ,
որ
կ՚ունենար
այս
մտածումները,
եւ
զանոնք
կրկնած
էր
այնքան
շատ,
որ
այլեւս
իրմէ
անջատուած
կը
թուէին:
Կը
թուէին
պատկանիլ
աւելի
տխուր
վերջալոյսին,
քան
թէ
իրեն:
Այո՛,
եթէ
ուժով
ըլլար,
պիտի
ելլէր
դուրս
իր
խուցէն
ու
քալէր
ըստ
բախտի,
պիտի
աշխատցնէր
իր
մարմինը,
այսինքն
ինքզինքը
պիտի
պարպէր
վարի
դռնէն:
Մինչդեռ
մնալով
փակուած՝
կը
տարուէր
երազելու,
այսինքն
փախուստներ
կազմակերպելու`
վերի
դռնէն:
Այդ
բանը
ըրած
էր
այնքան
շատ,
որ
երեւոյթը
ունէր
դարեր
ապրած
ըլլալու
եւ
իր
սովորական
կեանքը
լեցուցած
էր
մեծ
դէպքերով,
անվերջ
պատահարներով:
Յարափոփող
տեսիլներու
կողքին
ունէր
մէկ
քանի
մտերիմներ,
որոնք
միշտ
կու
գային
առաջին
բլանի
վրայ,
ամէն
անգամ
որ
դուրս
ելլէր
վերի
դռնէն:
Ունէր
ճենողկուզակներու
արահետը,
որ
ծով
կ՚իջնէ,
ունէր
սեւուլիկ
աչուկներով
աղջնակ
մը,
որ
կեցած
է
նուագարանի
մը
մօտ,
եւ
դեռ
ուրիշ
կղզեակներ`
ծովեր
անդին:
Ինք
բնաւ
չէր
ամչնար
այս
օրօրոցներուն
հասարակութենէն
հակառակ
անոր,
որ
օր
մը
իրեն
պատահած
էր
հետեւեալ
դէպքը:
Սրճարանի
մը
մէջ
հայեր
կը
խօսէին
Հայութեան
վրայ
եւ
խօսակցութիւնը
քանի
կը
յառաջանար
այնքան
շատ
կը
տիրէր
յուսաբեկումը:
Յանկարծ
մտքով
իրապէս
խղճալի
երիտասարդ
մը
ըսաւ,
թէ
միշտ
կ՚երազէր
հրաշք
մը,
այսինքն
կը
փափաքէր
կարենալ
կոճակի
մը
վրայ
կոխել
եւ
մէկ
անգամէն
կործանել
Թուրքիան:
Յետոյ
կոխել
ուրիշ
կոճակի
մը
վրայ
եւ
կառուցանել
հրաշալի
Հայաստան:
Ուրիշներ
անմիջապէս
ձայնակցեցան
իրեն
եւ
ըսին,
թէ
նոյն
մտածումը
ունեցած
էին
իրենք
ալ
փոքրիկ
փոփոխումներով:
Սաստիկ
յուզուեցաւ
Համբարձումը
տեսնելով,
թէ
ինք
բնաւ
տարբեր
չէր
մտածած
խեղճուկ
տղոցմէ,
թէ`
անկարելիին
առջեւ
կը
նոյնանային
մարդիկ,
եւ
հոն
է
որ
մանաւանդ
ի
յայտ
կու
գար
իրենց
երեւակայութեան
խեղճութիւնը:
Անսահման
թուող
այդ
երեւակայութիւնը
կ՚ըլլար
իսկապէս
աղքատ:
Այլեւս
գիտէր,
թէ
ամէն
ոք
ունի
գրեթէ
նոյն
ճենողկուզակներու,
արահետը,
գրեթէ
նոյն
աղջնակը
եւ
կղզիներ:
Բայց
այժմ
յոգնած
էր:
Վերի
դրան
մէջ
կեցած`
կը
վարանէր
փախչելու:
Որովհետեւ
գիտէր
թէ
ամէնէն
աւելի
անմեղ
փախուստները,
անոնք
որ
ամենէն
աւելի
հաճելի
են
ու
մանկունակ,
կրնան
շուտով
իյնալ
ողբերգութեան
մէջ:
Չափազանց
քաղցրութեամբ
սկսած
էր
Համբարձումին
խօսակցութիւնը
բարի
մեռելներու
հետ,
բայց
ան
շուտով
եղած
էր
վտանգաւոր:
Կը
մնար
դրան
մէջ`
տարտամ,
անորոշ
եւ
տխուր:
Ի՞նչ
ուզել,
ի՞նչ
ընել:
Բայց
ինչո՞ւ
միշտ
ուզել
ու
ցանկալ:
Ո՜րքան
լաւ
պիտի
ըլլար
թմրիլ
գինովնալ
օ՜
մանաւանդ
քնանալ:
Իրականին
մէջ
քունը
չէ
որ
կը
պաշտէր,
այլ
իր
մշտարթուն
վիճակն
է
որ
կ՚ատէր:
Եւ
իր
այդ
մշտարթուն
վիճակը
կը
կրկներ
դարձեալ
այս
պահուս
—
ի՞նչ
ուզել:
Գիտէր,
թէ
մարդ
ինքզինքը
պէտք
է
շատ
հարցաքննէ
գիտնալու
համար,
թէ
ինչ
կ՚ուզէ:
Ամէնուն
գործը
չէ
այդ
հարցաքննութիւնը
եւ
շատ
քիչեր
միայն
կրնան
իրենք
իրենց
ուժերով
կտրել
անցնիլ
հանգրուանները,
հասնիլ
վերջին
կէտին,
այսինքն
բարձրագոյն
ցանկութեան:
Բայց,
կ՚ըսէր,
այդ
վերջին
կէտը,
ուր
մարդիկ
պիտի
հասնին
ուրիշներու
օգնութեամբ
կամ
անձնական
ուժերով,
միշտ
նոյնն
է:
Մարդ
արարածը
կը
ցանկայ
մէկ
բան
—
հրաշք:
Երկար
ատեն
մը
անկողնին
վրայ
մնաց
բացարձակ
անշարժութեան
մը
մէջ,
նայելով
իր
դէմը
շեշտակի,
եւ
իր
արիւնը
ետ
կու
գար
անդամներէն
զանոնք
պաղեցնելու
աստիճան,
եւ
իր
բոլոր
դռները
բաց
էին`
կռնակի
վրայ:
Յետոյ
ըսաւ,
թէ
իրեն
հրաշք
մը
եթէ
պատահէր,
ան
պիտի
ըլլար
մեծագոյնը,
քանի
որ
պիտի
կոչուէր`
Համբարձումին
հրաշքը:
Բայց
իր
այս
ներքնախօսութիւնն
իսկ
ապացոյց
է,
որ
սկսած
էր
իր
մէջ
փայլատակումը
նուազիլ,
սպառիլ:
Եւ
երիտասարդը
գոցեց
իր
մեծ
դռները
որպէս
պզտիկ
դռնակներ,
մէկը
միւսին
ետեւէն,
եւ
իր
մարմինը
ծանրացաւ,
հրաշալի
սլացքէն
վերջ
կրկնապէս
տխուր:
Յետոյ
խոստովանեցաւ,
որ
կան
երջանկութիւններ,
որոնց
երբեք
արժանի
պիտի
չըլլայ:
Կան
դժբախտութիւններ,
որոնց
երբեք
արժանի
պիտի
չըլլայ:
Ճիշդ
ինչպէս
այն
արարածը,
որ
կը
կոչուի
մարդ:
Դաւաճանած
են
յարալէզները,
եւ
արարածը
կը
կոչուի
պարզապէս
մարդ:
Միայն
թէ,
մտածեց,
իզուր
չէ
եղած
անոնց
անցեալ
ներկայութիւնը,
քանի
որ
այս
պահուս
կայ
փոքրիկ
տնակ
մը,
եւ
տնակին
մէջտեղ
փոքրիկ
օճախ
մը,
օճախին
մէջտեղ
փոքրիկ
կայծ
մը:
Թերեւս
սէր
է,
թերեւս
յոյս
է,
թերեւս
ոչ
մէկն
է
եւ
ոչ
ալ
միւսը,
բայց
անշուշտ
ապացոյց
մըն
է
այդ
կայծը
մեր
տնակին
մէջ:
Եւ
երիտասարդը
անդրադարձաւ,
որ
իր
գրութեան
մէջ
ուրիշ
բան
չէր
ըրած՝
եթէ
ոչ
ջատագովել
այդ
կայծը,
որ
թերեւս
յոյսն
է,
թերեւս
սէրն
է:
Անմիջապէս
ելաւ
վեր
եւ
էջերը
ժողվելով,
ուզեց
կրկին
կարդալ:
Բայց
նախ
վառեց
լոյսը,
որովհետեւ
մութը
կատարեալ
էր
եւ
կարդաց
բարձրաձայն,
մեծ
եռանդով,
մեծ
խանդով:
Հաւնեցաւ
ինքզինքին
եւ
ըսաւ,
թէ
անշուշտ
գրականութիւնը
աւելորդ
բան
չէ՝
երբ
իր
ընտրած
նիւթը
կայծն
է:
Ինք
հրթի՛ռն
է,
որ
չէր
սիրէր,
որովհետեւ
զայն
կը
նկատէր
մութի
ծնուցիչ:
Կ՚ըսէր,
թէ
ամենախոր
մութը
այն
մութն
է
որ
կը
տիրէ`
երբ
հրթիռը
մարի:
Բայց
կայծը,
մշտաբորբ
կայծը`
բանալին
է
հրաշքին:
Եւ
Համբարձում,
պահ
մը
կանգ
առնելով
խօսքի
մը
առջեւ,
որ
իրեն
կը
թուէր
մասնաւորաբար
թանկագին,
ջերմ
շնորհաւորականներ
ուղղեց
ինքզինքին,
իր
կախուած
գլխարկին,
աջ
կողմի
պատին,
ձախ
կողմի
օճառին:
Իրականին
մէջ
սակայն
ինք
գոհ
չէր
այս
գրութենէն
եւ
կարդացած
ատեն
անոր
պարունակած
բառերէն
աւելի
ետեւը
ընդնշմարուած
ճշմարտութիւնն
է,
որ
զինքը
կը
խանդավառէր:
Ճիշդ
ինչպէս
որ
մարդ
կարծէք
կը
ժպտի
պատուհանի
ժանիկահիւս
վարագոյրներու,
երբ
կը
ժպտի
ետեւի
երկնակապոյտին:
Գոհ
չէր
այս
գրութենէն,
որովհետեւ
հոն
կար
ազգային
մտահոգութիւն`
բան
մը,
որ
միմիայն
յուսահատութեան
կրնայ
յանգիլ,
ինչպէս
որ
եղած
էր
գրութեան
մէջ:
Եւ
ան
բարդուելով
արդէն
առանց
ատոր
իսկ
ահաւոր
մարդկայի՛ն
յուսահատութեան
վրայ`
կ՚ըլլայ
բացարձակապէս
վատառողջ:
Համբարձումին
համար
անհրաժեշտ
էր
հեռանալ
վատառողջէն,
ազգայինէն,
Հայէն:
Պէտք
էր
լքե՛լ
Հայը:
Որքան
ատեն
որ,
կ՚ըսէր,
սէր
չկայ
մեր
մէջ,
այսինքն
Հայը
իր
ազգակիցը
չի
սիրէր,
որքան
ատեն
որ
Հայը
իր
ազգային
փրկութեանը
մասին
այլեւս
յոյս
չունի
եւ
ատով
իսկ
ոչինչ
կ՚ընէ,
պէտք
է
հեռանալ
Հայէն:
Քանի
որ
ինք
փրկութիւնը
կը
տեսնէր
սիրոյ
եւ
յոյսի
մէջ:
Միշտ
աւելի
մեծ
սէր,
միշտ
աւելի
մեծ
յոյս:
Այդ
ճամփուն
վրայ`
այլեւս
իր
խօսքը
ամէնէն
առաջ
պիտի
չուղղէր
Անահիտին,
անդրաշխարհային
եւ
ուրացող
Անահիտին,
այլ
Աստուծոյ
մը,
որ
ազգութիւն
չի
ճանչնար,
որ
թէ՛
մեր
եւ
թէ՛
միւս
աշխարհը
կ՚ապրի,
եւ
ատով
իսկ
աւելի
իրական
Աստուած
մըն
է:
Այս
կէտին
վրայ`
Համբարձում
փորձեց
այդ
Աստուածը
աւելի
յստակօրէն
ներկայացնել
ինքն
իրեն,
աւելի
սահմանել,
բայց
ժպտեցաւ
միայն
ու
ըսաւ,
թէ
Աստուածը
չէ,
որ
զինքը
կը
մտահոգէ,
այլ`
ճամբան:
Իր
գրութիւնը
կրկնելով
ըսաւ,
թէ
շատ
հաւանաբար
Աստուածը
միմիայն
պարապն
է,
բացարձակ
պարապը,
բայց
ինչ
փոյթ,
երբ
դէպի
հոն
գացող
ճամբան
կը
բարձրանայ
երեք
անգամ:
Երեսուն
երեք
անգամ:
Ահա
այսպէս,
երիտասարդ
Հայը
որ
իր
իսկական
խորքին
մէջ
միմիայն
մահը
կը
ցանկար,
կեանքին
մէկ
առինքնող
երեսը
փնտրեց,
գտաւ,
ու
կառչեցաւ
անոր:
Ինք
որ
իսկապէս
կ՚ուզեր
խոյս
տալ
գրականութենէն,
որովհետեւ
ան
գեղեցիկ
բայց
գէշ
բան
մըն
է,
գրականութիւնը
սիրելի
դարձնելու
համար
պլլուեցաւ
բացատրութեան
մը:
Ինք
որ
օր
մը
իսկ
չէր
անցընէր
առանց
Հայութեամբ
տառապելու,
գոնէ
ժամանակաւորապէս:
Եւ
դեռ
ուրիշ
այս
տեսակ
ուրացումներ:
Այս
բոլորը
այսպէս
եղաւ,
որովհետեւ
իր
ճիշդ
մօտն
էր
մահը:
Իր
ճիշդ
մօտը:
Եւ
ինք
անկէ
է
որ
կը
խուսափեր
բնազդաբար:
Կը
կարծէր
տրամաբանութեամբ,
դատաստաններով,
այսինքն
իր
արթուն
եսովը
առաջանալ,
մինչդեռ
կը
յառաջանար
ամենահասարակ
եւ
ամենէն
աւելի
մարդկային
ինքնապաշտպանութեամբ
մը:
Մութովը:
Ինքն
ալ
անդրադարձաւ
այդ
բանին,
բայց
չունեցաւ
ոչ
մէկ
հակազդեցութիւն:
Ընդունեցաւ
իր
տկարութիւնը,
իր
ուրացումներն
ու
սուտը,
քանի
որ
յարալէզները
դաւաճանած
էին
եւ
ինք
պարզապէս
մարդ
էր,
ինչպէս
ես,
ինչպէս
դուն:
Քունը
տարաւ
վերջապէս:
Շողիքը
կիջնէր
իր
ձեռքին
վրայ:
Գիշեր:
