ՀԱՅ ԷԹՆՈՍԻ ԿԱԶՄԱՒՈՐՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ …

[44] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 48-50:

[45] Տարեգրութեան բնագիրն է (Ն. Ադոնցի թարգմանութեամբ). «Ուրարտուի թագաւոր Սարդուրին, որի թագաւոր-հայրերն ուղարկել են իմ հայրերին «եղբայրութիւն» [այսինքն ՝ եղբայրական ողջոյն ], այդ ժամանակ... ուղարկեց ինձ յանձնելու, ինչպէս որդին իր հօրը, տիրակալին պատշաճ ողջոյն, եւ այդ առ­թիւ նա ինձ յղեց հետեւեալ պատգամը՝ «Ողջոյն իմ տէր թագաւորին», եւ յարգանքով ու խոնարհաբար իմ դիմաց բերել տուեց իր ծանրաքաշ նուէրը» ( Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատմութիւն. Ակունքները X-VI դդ. մ. թ. ա., Ֆրանսերէնից [ Paris, 1946 ] թարգմանեց Վ. Պ. Սեղբոսեանը, Խմբ. Գ. Խ. Սարգսեան, Եր., 1972, էջ 142): Հմմտ. И. М. Дьяконов, Последние годы Урартского государства по ассиро-вавилонским ис­точ­никам, – ВДИ, 1951, № 2, էջ 30-31:

[46] Հմմտ., օր. ՝ Н. В. Арутюнян, Корпус урартских клинообразных надписей, Ер., 2001, էջ 290-291. « ^KUR Bi-a-i-ni-li » – « ^KUR URI (= ^māt Urar ṭ u )»:

[47] Տուշպայի հիմնադրման մասին Սարդուրէ Ա-ի (840-825) աքքադերէն սեպագրում ունենք. «Սարդուրէի ար­ձա­նա­գրու­թիւ­նը, որդու Լութիպրիի, մեծ արքայի, հզօր արքայի, տիեզերքի արքայի, Նաիրիի ար­քա­յի, արքայի, որին հաւասարը չկա... Սարդուրէն... արքան [է] ար­քա­նե­րի, որը բոլոր արքաներից հարկ վերցրեց... » ( Հայ ժողովրդի պատմութեան քրեստոմատիա, հտ. 1, Կազմ. Պ. Հ. Յովհաննիսեան, Ա. Գ. Աբ­րա­համեան, Եր., 1981, էջ 39-40 /հատուածի թարգմանիչ՝ Յովհ. Կա­րագեօզեան/; Н. В. Арутюнян, Кор­пус урартских клинообразных надписей, էջ 9, նոյն բնագրով՝ նաեւ յա­ջորդ հինգում, էջ 10-11): Նրա որդի Իշ­պուինէն Կելիշինեան կոթողի երկլեզու արձանա­գրութեան աք­քա­դերէն բնագրում իրեն կոչում է «ար­քայ Նաիրի երկրի [ ^KUR Na-i-ri] », իսկ բիաիներէ­նում՝ «ար­քայ Բիաինելէ երկրի [ ^KUR Bi-a-i-na-u-e] » ( Н. В. Арутюнян, Корпус урартских клинообразных надписей, էջ 25-27, հմմտ. էջ 30, ծնթ. 68, 76):

[48] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 25-3 2 ( ^KUR Šuraue -ի լրիւ մա­տե­նա­գի­տու­թեամբ): Հմմտ. Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատմութիւն, էջ 215-216; I. M. Diakonoff, First Evi­den­ce of the Proto-Armenian Language in Eastern Anatolia, – "Annual of Armenian Linguistics", Vol. 13, 1992, էջ 53: Շուրելէ -ի մասին (որի հիմքում, իբրեւ կանոն, դիտարկւում է բիաիներէն շուրէ – «զէնք» եզրոյթը) մի նոր մօտեցում տե՛ս G. Wilhelm, Sura/i in Kargamiš und das Urartäische Gentliz Šurele, – " Studi Micenei ed Egeo-Anatolici", F. XXXI, Roma, 1993, էջ 135-141; А. Е. Петросян, Ар­мян­ский эпос и мифология, էջ 178:

[49] И. М. Дьяконов, Урартские письма о документы, Москва-Ленинград, 1963, էջ 39, 82:

[50] Օր. ՝ Հ. Վ. Ինգլիզեան, Հայաստան Սուրբ Գրքի մէջ, էջ 137-143; О. О. Карагезян, Локализация у рарт ского царского города Арцашку, – ԼՀԳ, 1976, էջ 67-98; նոյնի՝ Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւր­ներում, էջ 24-25 եւ յետոյ; А. Е. Петросян, Ар­мян­ский эпос и мифология, էջ 79:

[51] Տե՛ս Գ. Ղափանցեան, Ուրար ­ տուի պատ ­ մութիւն, Եր., 1940, էջ 134; Н. В. Арутюнян, Топонимика Урарту, Ер., 1985, էջ 48-50; А. Е. Петросян, Ар­мян­ский эпос и мифология, էջ 79:

[52] Տե՛ս Ղազարայ Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց եւ Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, Աշխատութեամբ Գ. Տէր - Մկրտչեան եւ Ստ. Մալխասեան, Տփղիս, 1904, գլ. Բ. լբ, էջ 61:

[53] Տե՛ս И. М. Дьяконов, А ссиро-вавилонские источники по истории Урарту, – ВДИ, 1951 (այսու­հետեւ՝ АВИИУ ), N 2, § 27, էջ 296:

[54] Б. Б. Пи ­­ от ­ ров ­ ский, Ванское царство ( Урарту ), Москва, 1959, էջ 56:

[55] Я. А. Манандян, О некоторых спорных про ­ бле ­ мах ис ­­ то ­ рии и гео­гра­фии древней Армении, Ер., 1956, էջ 29-32:

[56] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 25- 27: Շուրելէ տեղանուան՝ իբրեւ «տիեզերք» ընկալման պատճառով այն չի ընդգրկուած Նիկ. Յարութիւնեանի կազմած (այդ­պէս նաեւ՝ Գէորգի Մելիքիշւիլու) տեղանուանացանկերում (հմմտ. Н. В. Арутюнян, Топонимика Урарту, էջ 250, 302; նոյնի՝ Корпус урартских кли­но­об­разных надписей, էջ 524):

[57] Տե՛ս A. Göetze, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven, 1940, էջ 9, 30-40, 49-52; J. Gar­stang, O. R. Gur­­ney, The Geo­gra­phy of the Hittite Empire, London, 1959, էջ 2 4-25; В. Н. Хачатрян, Восточные про­вин­ции Хет­тской империи, էջ 32-34, 91-95; В. П. Яйленко, Ар­хаи­че­ская Греция и Ближ­ний Восток, Мос­ква, 1990, էջ 165-168; Մ. Կա­տուա­լեան, Ուրարտու « աշխարհի » բնօրրանի տեղորոշման շուրջ, էջ 90-94: Ի դէպ, ինչպէս նշում է Գ. Ջահուկեանը (յղե­լով՝ W. Eilers, Geo­­gra­­phi­­sche Namengebung in und um Iran, էջ 28), «Գ. Նոյմանը այն [ Ուրուատրի- ն] բա­ցա­տրում է որպէս խե­թա­կան Ur- ṷ atri «մեծաջուր» ( Բ. Ն. Առաքե­լեան, Գ. Բ. Ջահուկեան, Գ. Խ. Սարգ­սեան, Ուրարտու – Հա­յաս­տան, էջ 163):

[58] Տե՛ս E. Forrer, Die Provinzeinteilung des assyrischen Reiches, Leipzig, 1921, էջ 35; Reallexicon der As­sy­rio­logie, B. I, Berlin, 1928, էջ 150, 265, 282:

[59] Տե՛ս И. М. Дьяконов, АВИИУ, – ВДИ, 19 51, № 2, § 27-33, էջ 29 5 -300:

[60] Հմմտ. Г. А. Меликишвили, Наири-Урарту, Тби­лиси, 1954, էջ 13, 19; Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռն­աշ­խար­հը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 11:

[61] Յ. Յ. Կարագեոզեան, Սեպագիր աղբիւրների Դայաենու երկիրը, էջ 65-94; նոյնի՝ Հայ­կա­կան լեռն­աշ­խար­հը սեպագիր աղ­բիւր­ներում, էջ 21-24: Դայաենուն Դիա­ու­ե­խի - Տեյաւեխէ - Տայք -ի հետ նոյնացնելու փո­խարէն՝ Արածանիի հովտում, աշխարհացոյցեան Հարքի շր­ջա­նում տեղ­ո­րո­շե­լու տարբերակը տե՛ս դեռ­եւս Յ. Մանանդեանի մօտ ( О некоторых спорных проб­лемах, էջ 25-31) եւ Ս. Տ. Ե­րե­մեա­նի «Ու­րար­տու պետութիւնը. 860-590 թթ. մ. թ. ա. » քար­տէ­զում (Եր., 1980): Ի դէպ, թւում է, թէ առ­այ­ժմ զուտ իբրեւ վար­­կած՝ կարելի է քննարկել Դայաենու երկր­ա­նու­նը եւ նրանից ծագած դիտուող (Յ. Կա­րա­գեօ­զեան) Դա­ի­նա­լա-թինէ գետ­ա­նու­նը Հարքի հիւ­սի­սա­յին հա­րե­ւան Դալառ գա­­ւա­ռի անուան հետ համադրելու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը (հմմտ. «եւ նորա [ի­մա ՛ Դաստ­նա­ւոր գա­ւառի – Ա. Յ. ] յելից՝ Տու­ա­րածատափ, նո­րա յելից՝ Դալառ. եւ ի հա­րա­ւոյ նոցա Հարք եւ Վա­­[րա]ժ­­նու­­նիք, մինչեւ ցԱ­րա­ծա­նի». Աշ­խար­հա­ցոյց Մով­սե­սի Խո­րե­նաց­­ւոյ. Յա­ւե­­լուա­­ծովք նախնեաց, [Հրատ. Ա. Սուք­րեան ], Վե­նե­տիկ – Ս. Ղազար, 1881, էջ 32; «Աշ­խար­հա­ցոյց» Է դարի Անանունի. Գիտա-քննական բնագիր Ա. Յակոբեանի, – «Հանդէս ամսօրեայ», ՃԻԷ տա­րի, Վիեննա – Եր., 2013, էջ 129):

[62] Առաւել հաւանական տեղորոշումը՝ Աղձնիք աշխարհի արեւելեան գաւառներից մէկի՝ Գզեղխի տեղում եւ շրջակայքում (Բաղեշ գետի հովիտ), ըստ, օր. ՝ Ս. Երեմեանի ( Ուրարտու պետութիւնը. 860-590 թթ. մ. թ. ա. /քարտէզ/) եւ Մ. Կատուալեանի ( Ուրարտու « աշխարհի » բնօրրանի տեղորոշման շուրջ, էջ 9 6) հա­մա­դրում­նե­րի (այլ տեղորոշումների մասին տե՛ս Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատմութիւն, էջ 75, 86, 361; Ա. Սարգսեան, Արդինի-Մուսասիրի տեղորոշման շուրջ, – ՄՄԱԵԺ, XIX, Եր., 2000, էջ 143, 151):

[63] Առաւել շրջանառու տեղորոշումը՝ Արեւելեան Տիգրիս – Ջերմագետի միջին եւ վերին հովիտներում՝ աշ­խարհացոյցեան Մոկաց աշխարհից մինչեւ Վասպուրականի Անձեւացիք գաւառ (տե՛ս, օր. ՝ Ս. Ե­րե­մեա­նի «Ուրարտու պետութիւնը» քարտէզում; И. М. Дьяконов, Предыстория армянского народа, ներ­դիր քարտէզ էջ 180-181-ի միջեւ): Ըստ այդմ, գուցէ, իբրեւ վարկած, կարելի՞ է քննարկելի համարել այս Խու- բուշք -իա տեղանուան համադրման հնարաւորութիւնը Մոկս -ի հիմքում՝ ըստ ամենայնի, ընկած մուշկ ցեղանուան հետ ( Բ-Մ-Բ տարածուած հնչիւնափոխութեամբ):

[64] Ինչպէս նկատել ենք « Աշխարհացոյց » -ի քննական բնագրի կազմման առիթով՝ Մուծածիր երկրանունը հա­մադրելի է թւում հետագայի Մոթո [ թո ] ղ -անք գաւառանուան հետ՝ Կոր­ճայք նահանգի արեւելքում ( Ր – Լ - Ղ հնչիւնափոխութեամբ. անուանաձեւի կրկնուող վանկի համար հմմտ. Բաղէշ – Բաղ աղ էշ, սե­պա­գրում՝ Ուայ այ իս, իսկ Ծ – Թ հերթագայութեան համար՝ Կեթ իկ գաւառ – Կեծ ան ուշմիջնադարեան գա­ւա­ռակ ): Ճիշտ է, այդ երկրի Ծապարիա քաղաք­ա­նունն ( АВИИУ, 19 51, № 2, § 28. 174, էջ 297) աւելի հա­ւա­նա­կան է թւում համա­դրել « Աշխարհացոյց » -ի «ընդ­արձակ խմբա­գրու­թեան» մէջ Սարապ-ոնիս ձեւով նշուած կորճայքեան գաւառանուան հետ ( Ծ-Ս սո­վո­րա­կան հն­չիւ­նա­փո­խու­թեամբ, ինչպէս նաեւ ՊԱՐ – ՐԱՊ դրափոխութեամբ), որը պահպանուել է ներկայիս Սա­րայնիւս գիւղ­անուան մէջ՝ Մեծ Զաբի ձախ ա­փին, Ջուլամերկից հարաւ (հմմտ. «Աշխարհացոյց» Է դարի Անանունի, էջ 133) եւ յու­շում է, որ Մու­ծածիր երկիրն ընդգրկել է Կորճայքի ողջ արեւելեան կէ­սը: Նշենք նաեւ, որ « Աշ­խար­հա­ցոյց » -ի համ­ա­ռօտ խմբագրութեան մի քանի ձեռագրերում Սարապոնիք գա­ւառ­անունը գր­չա­կան վրիպակներով վեր­ա­ծուել է Կ ար թ ունիք -ի (տարբերակներով), եւ այդ ձեւն ըն­դու­նած Ս. Ե­րե­մեա­նը, Բ. Յա­րու­թիւ­նեանն ու այ­լոք գաւառը շտապողաբար տեղորոշել են աւելի հա­րաւ-ա­րեւ­ելք՝ նահանգի հարաւ-ա­րեւ­ելեան ան­կիւ­նում, Շամդինան վտակի վերնահովտում (որտեղ պէտք է տեղ­ո­րո­շել Մոթո [ թո ] ղանք գա­ւառը) գտ­նուող ներկայիս Կատինայ գիւղի շրջակայքում:

[65] Տե՛ս АВИИУ, 19 51, № 2, § 27, I. 23; 29, էջ 29 5, 298:

[66] Տե՛ս Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատմութիւն, էջ 79-80; Я. А. Манандян, О некоторых спорных проблемах, էջ 10; Б. Б. Пиотровский, Ванское царство, էջ 55; Н. В. Арутюнян, Топонимика Урарту, էջ 171-172: Սուգունիան գրաւելով՝ թշնամին շարժուեց դէպի «Նաիրի [երկր]ի ծով», այսինքն՝ Վանայ լիճ (հմմտ. АВИИУ, 19 51, № 2, § 27, ծնթ. 6, § 32, ծնթ. 1, էջ 296, 300; Մ. Գաւուքչեան, «Վերեւի ծովի» տե­ղա­դրու­թիւ­նը, – ԼՀԳ, 1977, հ ^մր 2, էջ 94-98), որի ափին յաղթակոթող կանգնեցնելուց յետոյ վերադարձի ճա­նա­պար­հն ան­ցաւ Գիլ­զանու երկրով (իմա՛ Գզեղխ ):

[67] Տե՛ս M. Streck, Gebiet der heutigen Landschaften Armenien, Kurdistan und Westpersien nach den babylonisch-assyrischen Keilinschriften, – "Zeitschrift für Assyrologie und verwandte Gebiete", XIV/1-2, 1899, էջ 119; նոյնի՝ Հայաստան, Քրդաստան եւ արեւմտեան Պարսկաստան, բաբելական-ասորեստանեայ սեպագրերու համաձայն, Թարգմ. Հ. Բ. Պիլէզիկճեան, Վիեննա, 1904, էջ 78; նաեւ՝ E. Meyer, Geschichte des Altertums, Stuttgart und Berlin, 1926, B. I, էջ 694. հմմտ. Հ. Վ. Ինգլիզեան, Հայաստան Սուրբ Գրքի մէջ, էջ 138-139:

[68] Հմմտ. Г. А. Меликишвили, Наири-Урарту, էջ 200-202; Н. В. Арутюнян, Биайнили (Урарту), Ер., 1970, էջ 120; M. Salvini, Ge­schich­te und Kultur der Urartäer, Darmstadt, 1995, էջ 35; Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռն­աշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 27-28; А. Е. Пет­ро­сян, Ар­мян­ский эпос и мифология, էջ 195:

[69] Տե՛ս АВИИУ, 19 51, № 2, § 24, էջ 290:

[70] Հմմտ. Մ. Կա­տուա­լեան, Ուրարտու « աշխարհի » բն­օր­րանի տեղ­ո­րոշ­ման շուրջ, էջ 9 5:

[71] Տե՛ս Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատ­մու­թիւն, էջ 58-62; АВИИУ, 19 51, № 2, § 10, IV. 43, էջ 273-274:

[72] Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատ­մու­թիւն, էջ 60-61:

[73] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 48, 201 (ըստ հեղինակի՝ երկրանուան «հիմքում ընկած է բիաին. քիրե բառը, որ նշանակում է «երկար», ուստի նաեւ՝ «մեծ»»):

[74] Նոյն տեղում, էջ 94, 201 (ըստ հեղինակի՝ Ուգինա > Բոգունի -ք անցումը կատարուել է ««ո» հնչիւնից ա­ռաջ «վ» աճականով... մի երեւոյթ, որը յատուկ է հայերէնին եւ հնդեւրոպական որոշ լեզուների», ինչ­պէս նա­եւ՝ « վ > բ անցումով, որը դարձեալ հնդեւրոպական երեւոյթ է» (էջ 94):

[75] Մ. Կատուալեան, Ուրարտու « աշխարհի » բնօրրանի տեղորոշման շուրջ, էջ 101: Հմմտ. ստորեւ, ծնթ. 1 34-136: Ի դէպ, հեղինակը սխալւում է նաեւ՝ Դայաենու երկիրը Դիաուեխի-Տայք -ի հետ հա­մա­դրե­լով: