ՀԱՅ ԷԹՆՈՍԻ ԿԱԶՄԱՒՈՐՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ …

Հեղինակ
ՅԱԿՈԲԵԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել

Բիացիների եւ խորենացիական Հայկեանների տարածման ուղիները

 

Արդ, Ք. ա. Թ դ. վերջից սկսած՝ Մուծածիր, Տուշպա, Արծաշքու (Վանայ լճից հիւսիս) եւ Դայաենու-Հարք կենտրոնների շուրջն ընկած տարածքներում ամրապնդուած ու Ա­սո­րես­տանի աւերիչ արշաւանքներին դիմակայելու խնդիրն էապէս լուծած Բիաինելէ թա­գաւորութիւնը պար­բե­րա­կան ռազմ­ար­շաւ­նե­րով սկսում է ընդլայնուել դէպի Հայ­կա­կան Պա­րից հիւ­սիս ըն­կած «էթիունեան երկրներ » ՝ Երասխի վերնահովիտ (Անաշէ, Ե­րի­քուա­խէ – Որկովի ), Ա­րա­րատեան դաշտ, Շիրակ (Երիախէ), Գուգարք (Լուշա – Լօռէ, Կա­թար­զա, Զաբախա եւն), Տեյաւեխէ – Տայք, Սեւանի աւազան ու աւելի հիւսիս (Ալիշտու – Աղստեւ, Իշ­թի­լու­նիա – Շտողան [76] կամ, ըստ մեզ՝ դրափոխութեամբ Դիլիջան < * Թիլ-իջ-ան [77] ), բուն Սիւ­նիք (Ծուլուկու – Ծղուկ, Գուրիա – Գորայք ), Արցախ (Ուրտեխինէ – Ար­ցախ, նաեւ՝ Տե­րի­ա – Տրի - Տրա­կետ [78], Բերզիրա – Բեր­ձոր եւն. վերջինը եւ բազմաթիւ ու­­րիշ­ներ՝ ըստ Յովհ. Կա­րագեօ­զեա­նի դիպուկ դիտարկումների), ապա նաեւ՝ դէպի մերձ­­ուր­մեան Պարս­կա­հայք ու ա­ւե­լի հարաւ, նաեւ՝ դէպի Աղձնիք (Ալզինէ, Ուրմէ եւն), Ծոփք (Ծու­պա), Բար­ձր Հայք (Խալիտու – Խաղտիք ) ու աւելի արեւմուտք (Խաթե – Փոքր Հայք )՝ այդպիսով Ը դ. ընթացքում դառ­նա­լով հզօ­րու­թեան նոր աս­տիճանի կանգնած տէ­րու­թիւն (ի դէպ, ըստ առկայ բնա­գրե­րի մա­տուցած խիստ ուշա­գրաւ աղբիւրագիտական պատ­կերի՝ այդ դարի վերջերից եւ յա­ջորդ՝ Է դա­րում բիա­ի­նա­ցի արքաների ռազմ­ար­շաւ­նե­րի նպա­տա­կա­կէ­տե­րը բա­ցա­ռա­պէս հետագայ Մեծ Հայքից դուրս, նրան սահմանակից եր­կր­նե­րն էին՝ Ա­տր­­պա­տա­կան, Մի­ջագետք, Փո­քր Հայք եւն):

Մօտաւորապէս նոյն պատկերով, ըստ Հայկ նահապետի ու նրա սերունդների մա­սին խորենացիական պատումի (մեծ մասամբ՝ նոյնն է նաեւ Սեբիոս պատմիչի մօտ) [79] ՝ ա­ռաս­պելական Բե­լի դէմ յաղթանակի պահին արեւելեան Կորճայքից (Կադմոսի տուն, Կադ­մէացիք) Վաս­պու­րական նահանգի Հայոց ձորով դէպի Տուրուբերանի Հարք գաւառ (Ա­րածանիի միջ­նա­հովտում) տարածուած Հայ­կեան­ները թափանցում են Երասխի ձո­րա­հո­վիտ, ապա ծա­ւալւում «Այրարատեան » դաշտում (Պատ­մա­հօր շքեղ նկա­րա­գրու­թեամբ [80] ), Շի­րա­կում (Շարայ), Գուգարքում (Գուշար), Գե­ղա­քու­նիքում (Գեղամ), բուն Սիւնիքում եւ Գողթ­նում (Սիսակ), Արցախում եւ Ու­տի­քում (Ա­ռան), Ծոփքում (Պասքամ, Տորք) եւն: Ընդ ո­րում՝ այդ կերպ նրանք հիմք են դնում Հայկ նահապետից «սերուած » եւ իր մէջ Արարադ երկ­րում (հմմտ. ուշ Բիաինելէի Ու­րար­տու / Արարատ անուանատար­բե­րա­կը) [81] աւելի վաղ բնակուող «մերազնացածներին» (որոնք յիշատակ­ւում են մի քանի անգամ) մի­ա­ւո­րած հայ «ազգին » եւ Հայաստան – Արմենիա «աշ­խարհին », ինչպէս որ դրանք ըն­կա­լում ու անուանում էին Պատմահայրն ու նրա բա­նա­ւոր եւ գրաւոր աղ­բիւր­ները: Հմմտ. Պատ­մա­հօր յատկապէս հետեւեալ դրուագները (ընդ­գծում­ները եւ կէ­տա­դր­ման որոշ սր­բա­գրում­նե­րը մե­րն են). «եւ մեզ խոյզ խնդրոյ առաջի արկանել – եր­կար եւ շա­հա­ւոր գոր­ծով զազ­գիս մերոյ կարգել զպատմութիւնն ճշդիւ՝ զթագաւորացն եւ զնա­խա­րա­րա­կա­նաց ազ­գաց եւ տոհ­մից, թէ ո՛վ յումմէ... եւ ո՛վ ոք ի ցեղիցս որոշելոց ըն­տա­նի եւ մերազնեայ, եւ ո՛յք ոմանք եկք ըն­տա­նե­ցեալք եւ մեր­ազ­նա­ցեալք » [82]; «Երթեալ բնա­կէ ի լեռն­ոտին մի­ում ի դաշ­տա­վայրի, յորում սակաւք ի մարդկանէ յառաջագոյն ցրուե­լոցն դա­դարեալ բնակէին, զո­րս հնազանդ իւր արարեալ Հայկ՝ շինէ անդ տուն բնա­կու­թեան կա­լուածոց եւ տայ ի ժա­ռան­գու­թիւն Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ: ... Եւ ինքն խա­ղայ, ա­սէ, այլով աղխիւն ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ, գայ բնակէ ի բարձրաւանդակ դաշ­տի մի­ում եւ անուանէ զա­նուն լեռ­նա­դաշ­տին Հարք... Յիշի եւ աստանաւր ի պատմութեանս՝ ի հա­րա­ւոյ կողմանէ դաշ­տիս այսորիկ, առ երկայնանստիւ միով լերամբ բնա­կեալ յա­ռա­ջա­գոյն արք սակաւք, ինք­նակամ հնազանդեալ դիւցազինն» [83]; «Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկա­յն... աճապարեալ հա­ւա­քէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլ­սն եւս, որ ընդ իւրով ձեռամբ, հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն» [84]; «Իսկ աշ­խար­հս մեր կոչի յանուն նախնւոյն մերոյ Հայկայ՝ Հայք» [85]; «Յայսմ խորութեան դաշտի բնա­կեալ Արամանեկայ՝ շինէ զմասն ինչ ի հիւսիսոյ կողմանէ դաշտին եւ զոտն լերինն ի նոյն կողմանէ... եւ զկալուածսն [անուանէ]՝ Ոտն Արագածոյ: Բայց սքանչելի իմն ասէ պատ­մա­գի­րն, թէ ի յոլով տեղիս գտանէին բնակեալք ի մարդկանէ յերկրիս մերում ցան եւ ցիր սակաւք յառաջ քան զգալուստ բնկին մերոյ նախնւոյն Հայկայ» [86]; «Այս Հայկ՝ որդի Թոր­գո­մայ, որդւոյ Թիրասայ, որդւոյ Գամերայ, որդւոյ Յաբեթի՝ նախնի Հայաստանեայց... Ա­րա­մայ բազում գործք քաջութեան պատմին մարտից նահատակութեան, եւ ընդ­ար­ձա­կել զսահմանս Հայոց յամենայն կողմանց, յորոյ անուն եւ զաշխարհս մեր անուանեն ա­մե­նայն ազգք, որպէս Յոյնք՝ Արմէն, իսկ Պարսիկք եւ Ասորիք՝ Արմէնիկք» [87]:

Արդ, տարածման ուղիների այսպիսի որոշակի նմանութիւնը թոյլ է տալիս հայերի հե­տագայ ծա­գում­նաբանական (էթ­նոգենետիկ) առասպելական-բանահիւսական պատ­կե­րա­ցում­նե­րի մէջ [88] դիտարկել Խորենացու նշած «հայ ազգի » (էթնոսի) կազմաւորման գործում բիացիների նշա­նա­կա­լից դերի մասին յի­շո­ղութիւնների պահպանումն ու ար­ժե­ւո­րումը՝ իհարկէ, ո՛չ այս­օ­րուայ չափանիշներով ճշգրիտ տարբերակմամբ (հա­մե­մա­տու­թեան համար՝ մերօրեայ հա­սարակական պատ­կե­րա­ցումներում եւ մասնագիտական գրա­կանութեան մէջ գեր­իշ­խում է հայ ժողովրդի կազմաւորման գործընթացում լոկ վա­ղն­ջահայերէնի կրողների ու­նե­ցած դերի բացար­ձա­կացումը, որի հիմքում, ինչպէս նշում էր Ի. Դեակոնովը, էթ­նո­գե­նե­զի եւ գլոտ­տո­գե­նե­զի պարզ շփոթն է [89] ): Դա բաւականին դի­պուկ նկատել է արդէն բա­նա­սէր, ԳԱ թղթ. անդամ Մ. Մկրեանը՝ 1967 թ. լոյս տեսած մի ընդ­ար­ձակ յօդուածում: Հմմտ. «ինչպէս Լէօն է շատ ճիշտ նկատել եւ մեկնաբանել, հնա­գոյն առասպելների եւ է­պո­սի այդ դրուագները [որոնց մէջ պատմւում է Հայկի որդիների եւ թոռների, առ­հա­սա­րակ Հայկի սերնդի մարդ­կանց՝ Վա­նի շուրջը գտնուող երկրներից դէ­պի Հայաստանի հիւ­սիսային շրջանները տա­րա­ծուե­լու մասին] զարմանալի հե­տե­ւո­ղա­կանու­թեամբ ար­տա­ցոլում են Բիայնայի թա­­գա­ւոր­ների դէպի հիւսիս կատարած բազ­մա­թիւ ու ան­ընդ­հատ իրար յաջորդող ար­շա­­ւանք­նե­րը եւ նրանց նուաճումները» [90]:

Տե­ղին նշենք, որ մեզ առաւել հաւանական է թւում Հայկ անձնանուան Յովհ. Կա­րա­գեօ­զեա­նի կողմից փաստարկուած ստուգա­բա­նու­­թիւնը, ըստ որի այն պարզապէս ծա­գում է հա­յերի ինքն­ա­նուան­ման * հա­յիկ տարբերակից՝ այս դէպ­քում ցեղանուն ցուցանող իկ մասնիկով (հե­տա­գա­յում՝ ի ձայնաւորի սղումով), ինչ­պէս նմա­նա­տիպ կազ­մու­թեամբ ու­նենք՝ պարսիկ, հնդիկ, խու­ժիկ, դել­միկ, արապիկ, ռուզիկ եւն [91] ։ Իհարկէ, գրա­կա­նու­թեան մէջ ար­տա­յայ­­տուած են նաեւ բազմաթիւ այլ վարկածներ, սակայն դրանց քն­նու­թիւ­նը ներկայ պա­հին դուրս է մեր խնդիրների շր­ջա­նա­կից։

 


 


 

[76] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 228-229:

[77] Իշ - թիլ - ուն -իա < * Իջ - թիլ - ան > * Թիլ - իջ - ան ( > Դ իլիջան ) անցումներն ընդունելու դէպքում (հայերէնի հա­մար բոլոր դիրքերում սովորական Թ – Դ – Թ հնչիւնափոխութեամբ եւ բիաիներէն սեպագրով ար­տա­յայտելիս՝ հանրայայտ Ջ – Զ -ի կողքին նաեւ Ջ – Շ տառադարձում ենթադրելով) կա­րելի է մտածել, որ Հայ­կական լեռնաշխարհում սփռուած բազ­մաթիւ նշանաւոր տեղանունների թիլ բաղադրիչի ի­մաս­տն այ­նու­ա­մենայ­նիւ «բլուր», «լեռ» է՝ ան­կախ սէմական աշխարհից հեռու գտնուելուց (հմմտ. Հ. Հիւբշ­մա­նի կաս­կածը. «կարելի էր աչքի առ­ջեւ բերել ասոր. tell «բլուր», որ այնպէս յաճախ է Միջագետաց տեղ­ւոյ ա­նուն­ներուն մէջ, բայց հա­ւա­նա­կան չէ, որ արեւմտեան Հայաստանի մէջ այսպէս տարածուած ա­նուն մը ա­սորական ծագում ունենայ: Այս պարագային հայերէնի մէջ թիղ ըլլալու էր... », Հին Հայոց տեղ­ւոյ ա­նուն­ները, Թարգմ. Հ. Բ. Պի­լէ­զիկ­ճեան, Վիեննա, 1907, էջ 349), իսկ բնիկ հայերէն իջ ( < էջ ) բա­ղա­դրիչի (հմմտ. Գ. Բ. Ջա­հու­կեան, Հայոց լեզուի պատմութիւն. նախագրային ժամանակաշրջան, էջ 72, 121) միացումով կազ­մուած տեղանունն արտայայտում է Սեւանի (=Դիլիջանի) լեռնանցքի «ստոր­ո­տում» լի­նելու ի­մաս­տը: Զարգացած միջնադարի հայ մատենագրութեան մէջ հանդիպող թիլ – «բլուր», «հո­­ղա­բլուր» բառը եւս Հր. Աճառեանը ( Հայերէն արմատական բառարան, հտ. Բ, Եր., 19 73, էջ 183-184) հա­­մա­րում է ուշ սէ­մա­կան փոխ­առու­թիւն, սակայն Թիլ -ով վաղ տեղանունների առատութիւնը, թերեւս, թոյլ է տալիս փնտրել այլ տարբերակներ (խորհրդատւութեան համար երախտագիտութիւնս եմ յայտ­­նում Լ. Տէր-Պետրոսեանին): Ի դէպ, հարաւային Արցախում Տողասարի լանջին գտնուող Գտչա­վան­քի՝ Թիլնայ վանք ա­նուա­նա­տար­բե­րա­կի հիման վրայ (տե՛ս Գ. Աթայեան, Տող բերդաքաղաքի պատ­մու­թիւն, Եր., 2010, էջ 10-12) կարելի է քննարկել նաեւ Թիլ > Տող (տարբ. Դող ) անցման հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը:

[78] Տե՛ս Ա. Յակոբեան, Պատմա - աշխարհագրական եւ վիմագրագիտական հետազօտութիւններ ( Արցախ եւ Ուտիք ), Վիեննա - Եր., 2009, էջ 317, 406:

[79] Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, գլ. Ա. ժ-ժբ, էջ 32-42; գլ. Բ. ը, էջ 113-117; Սեբէոսի ե­պիս­կո­պո­սի Պատմութիւն, Չորրորդ տպագրութիւն... ի ձեռն Ստ. Մալխասեանց, Եր., 1939, գլ. Ա, էջ 2-6; Պատ­մու­թիւն Սեբէոսի, Աշխատասիրութեամբ Գ. Աբգարեանի, Եր., 1979, էջ 50-52:

[80] «Իսկ Արամանեկայ առեալ զամենայն բազմութիւնն՝ խաղայ յարեւելս հիւսիսոյ, եւ երթեալ իջանէ ի խո­րին դաշտավայր մի, ի բարձրագագաթանց պարսպեալ լերանց, գետոյ կարկաջասահի յարեւմտից ընդ մէջ անցանելով: Եւ զդաշտն արեւելից գոգցես իմն իբրեւ որսայսեալ, ձիգ յարեգակն կոյս զերկայ­նու­թիւն պարզեալ. եւ առ ստորոտովք լերանցն բազումք ականակիտ բղխեալ աղբիւրք, որք ի գետոց եկեալ հաւաքումն հեզաբար... » ( Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, գլ. Ա. ժա, էջ 39):

[81] Այլազան վրիպումներից խուսափելու համար կարեւոր է յատուկ ուշա­դրութեամբ նկատի առնել, որ հրեա­կան-հին­կտա­կա­րա­նեան ա­ւան­դոյ­թը (կամ, գու­ցէ եւ՝ նրա աղ­բիւ­րը) իր ձե­ւա­ւոր­ման պա­հին աչ­քի ա­ռաջ ու­նե­ցել է ուշ Ա­րա­րատ/Ա­րա­րադ – Ու­րար­տու եր­կի­րը (յուն. Եօթանասնից թարգմանութեան մէջ նա­եւ՝ Ա­րա­րա թ ), ո­րն ար­դէն ընդ­գր­կում էր ամ­բողջ Հայ­կա­կան լեռն­աշ­խար­հն ու ար­դէն «վերածւում» էր Հայք – Արմենիայի ­ (տե՛ս ստորեւ, ծնթ. 1143-145 ). ա՛յս երկրում է, որ իբ­րեւ թէ ի­ջել էր Նո­յեան տա­պա­նը, թա­ղուել էր Նո­յը ( ըստ « Յոբե ­ լեանների գրքի »), այստե՛ղ էին ա­պաստանել Ասորեստանի հայ­րա­սպան ար­քայ­ա­զն­նե­րը եւն: Ի դէպ, Խորենացու հա­մե­մա­տ Սե­բի­ո­սն աւելի յաճախ է գործածում «եր­կիրն Ա­րա­րա­դայ» ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը (տե՛ս ծնթ. 79 -ում նշուած կտո­ր­ներում), որը հէնց հա­մա­պա­տաս­խա­նում է հին­կտա­կա­րա­նային «Ա­րա­րատ» երկ­րին: Բայց եր­կու պատ­միչ­նե­րի կողմից նոյն՝ հինգերորդ­դարեան մի աղ­բիւր օգ­տա­գոր­ծելու մասին մանրամասն տե՛ս Հ. Պ. Անանեան, Սեբէոսի Պատմութեան գրքի մա­սին քա­նի մը լու­սա­բանու­թիւններ, Վենետիկ – Ս. Ղա­զար, 1972, էջ 81-108:

[82] Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, գլ. Ա. գ, էջ 11-12:

[83] Նոյն տեղում, գլ. Ա. ժ, էջ 33:

[84] Նոյն տեղում, գլ. Ա. ժա, էջ 35:

[85] Նոյն տեղում, էջ 37:

[86] Նոյն տեղում, գլ. Ա. ժբ, էջ 39:

[87] Նոյն տեղում, էջ 42:

[88] Էթնիկական ինքնագիտակ­ցու­թեան համար ծագման ընդհանրութեան պատկերացման դերի մասին ման­րամասն տե՛ս Г. В. Шелепов, Общность про­исхождения – признак этнической общности, – "Со ­ вет ­ cкая этно ­­ графия", 19 68, N 4, էջ 65-74; В. И. Козлов, Проблема этнического са­мо­со­з­на­ния, էջ 88-90; Ю. В. Бром ­ лей, Очер ­ ки теории этноса, էջ 186-192, 264:

[89] И. М. Дьяконов, К праистории армянского язык а, էջ 1 70: Թէպէտ նա էլ է երբեմն հետեւում նոյն վրիպ­մա­նը. տե՛ս (ընդ­գծում­ները մերն են). «Մենք էթնոս կը համարենք մարդկային այն հանրոյթը, որը մի­ա­ւո­րուած է լեզուի մի­ասնական ծագ­մամբ եւ ընդ­հանուր մշակութային առանձնայատկու­թիւն­ներով... » ( И. М. Дьяконов, Алародии, – ВДИ, 1995, № 1, էջ 118): Հմմտ. վերեւում, ծնթ. 7:

[90] Մ. Մկրեան, Հայ ժողովրդի կազմաւորման եւ հայ գրականութեան սկզբնաւորման հարցը, էջ 43-44:

[91] Տ ե՛ս Յ. Կարագեոզեան, Հայ­կական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 174 ։ Հ մմտ. նաեւ Г. Ка ­ пан ­ цян, Ис­­то­ри­ко-лингвистиче­ские работы, т. II, Ер., 1975, էջ 82; А. Е. Петросян, Ар­мян­ский эпос и ми ­ фо ­ ло ­ гия, էջ 64-69: