ՀԱՅ ԷԹՆՈՍԻ ԿԱԶՄԱՒՈՐՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ …

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Էթնոձուլախառնում – էթնոմիքսացիա

Արդ, վերը նշուած հեղինակների տեսակէտի համաձայն՝ հ այ էթնոսի (ժողովրդի) կազմաւորումը ներկայանում է իբրեւ արդիւնք նոր էթնոսների առաջացման երեք հիմնական ճանապարհներից երկրորդի (հայագիտութեան մէջ, ցաւօք, առաւել անծանօթ)՝ էթնոհամախմբման – էթնոկոնսոլիդացիա յի՝ վերջինիս էթնոմիքսացիայի – էթնոձուլախառնման տարբերակով ( ուրեմ ն՝ ո՛չ պարզ էթնիկական մասնատման – էթնոսեպարացիայի, ինչպէս որ առաջացել են, օր. ՝ նախահայերէնի կրող ցեղային էթնոսները՝ անջատուելով վաղ հնդեւրոպախօս էթնիկ ընդհանրութիւնից, եւ ո՛չ էլ շրջակայ էթնոսների տեւական կլանման-ուծացման-ասիմիլիացիայի ուղիով էթնոէվոլիւցիայի ): Ըստ Յու. Բրոմլեյի եւ միւս ազգագրագէտների՝ էթնոձուլախառնումն (էթնոմիքսացիան) էթնոսի կազմաւորման այն տարբերակն է, որի դէպքում էթնոհամախմբումն (էթնոկոնսոլիդացիան) ընթանում է իրար ոչ ազգակից էթնոսների միջեւ. ազգագրագէտ-տեսաբաններն այդ տարբերակի վերլուծութիւնը տալիս են իտալացի, անգլիացի, ֆրանսիացի, բուլղարացի, հունգարացի եւ բազմաթիւ ուրիշ էթնոսների կազմաւորման օրինակների վրայ [10] :

Ըստ Յովհ. Կարագեօզեանի, Մ. Կատուալեանի եւ որոշ այլ հեղինակների՝ հ այ ժողովրդի կազմաւորումն ընթացել է Բիաինական պետութեան մէջ (կոչուած նաեւ՝ Ուրարտու, Ուրաշտու, Արարատ եւն, իսկ Ք. ա. Է-Զ դդ. ՝ արդէն նաեւ Արմենիա, Արմինա ) միաւորուած ողջ լեռնաշխարհի՝ մինչ այդ առանձին ցեղային - ցեղախմբային կայուն ինքնագիտակցութիւն ու ինքնանուանումներ ունեցած աւելի մանր էթնոմիաւորների շրջանում: Ընդ որում դրանք ե՛ւ հնդեւրոպախօս էին (այդ թւում մի քանիսը՝ «տեղաբնիկ»^{^[11]} նախահայախօս, միւսները՝ «տեղաբնիկ » լուվիախօս^{^[12]}, իրանախօս^{^[13]}, ինչպէս նա եւ «եկուոր»՝ թրակա-փռիւգախօս – «մուշկախօս »^{^[14]} ), ե՛ւ խուռի-բիաինախօս^{^[15]} («եկուորութեան» խնդիրը՝ քննարկելի^{^[16]} ), ե՛ւ, թերեւս՝ նաեւ սէմախօս ու քարթուէլախօս^{^[17]} (այդ ցեղային էթնոսները մեծ թուով յիշուած են Ք. ա. Գ-Ա հազարամեակների ասորեստանեան, խեթական, միտաննական եւ բիաինական սեպագիր ու գաղափարագիր աղբիւրներում): Նշուած էթնոձուլախառնման ( էթնոմիքսացիայի ) գործընթացում ձեւաւորուած ընդհանուր՝ արդէն վերցեղային ու կայուն ինքնագիտակցութեամբ էթնոսը (ժողովուրդը) ընդունել է դեռեւս քննարկելի ստուգաբանութեամբ * հայո - ( > հայ ) ինքնանունը ( էթնոնիմ, էնդոէթնոնիմ ) եւ երկրի տարածքում ծաւալային գերակշռութիւն ունեցած՝ նախահայերէնի բարբառային տարբերակներով խօսող ցեղերի լեզուն^{^[18]}, աւելի ճիշտ՝ թերեւս, նրա՝ խուռի-բիաինական բաղաձայնական համակարգով հարստացած միջցեղային կոյնէն^{^[19]} (թերեւս՝ այս կամ այն չափով կանոնակարգուած Վանի շրջակայքում, այսինքն՝ բիացիների միջավայրում), որն այդ պահից, ըստ լեզուաբանների, կարող է կոչուել հայերէն: Տուեալ առումով հմմտ. նաեւ Ի. Դեակոնովի ամփոփումը. «Երբ եկաւ այստեղ բազմալեզու ցեղերի՝ մէկ ժողովուրդ դառնալու պահը, այդ ժողովրդին միաւորող լեզուն, լիովին բնականաբար, դարձաւ հէնց եւ միմիայն նախահայերէնը... Բազմալեզու ցեղերի միախառնման ընդհանուր լեզու էր դառնում ոչ թէ նուաճողների լեզուն, այլ առաւել տարածուած լեզուն... Ասորեստանեան տէրութեան մէջ՝ արամէերէնը, Հռոմէական կայսրութեան արեւելքում՝ յունարէնը, Ուրարտուում՝ նախահայերէնը»^{^[20]}: Տասնեակ սեպագիր տեղանունների լեզուաբանական քննութեան շնորհիւ Բիաինելէի գլխաւորապէս կենտրոնական, հիւսիսային եւ արեւելեան շրջաններում հայերէնի (նախահայերէնի) գերակշիռ առկայութիւնը մեծապէս փաստարկած Յովհ. Կարագեօզեանը^{^[21]}, ըստ էութեան՝ յենւում էր հէնց իր ուսուցիչ Իգոր Դեակոնովի այս հիմնարար դրոյթի վրայ (թէպէտ եւ՝ ոչ մինչեւ վերջ մշակուած):

Մանրամասնենք, որ այսօր հայ ( < * հայո - ) եզրոյթի համար առաւել հիմնաւորուած ստուգաբանութիւն կարելի է համարել Յովհ. Կարագեօզեանի եւ Արմէն Պետրոսեանի կողմից փաստարկուածն, ըստ որի այդ էթնանունը բխեցւում է բիաինական բնագրերում բազմիցս յիշուած Եթիու / Էթիու < * Եթիո տեղանուն-ցեղանունից (լեզուական Եթիու < * Եթիո > * Աթիո > * Հաթիո > * Հահիո > * Հայիո > * Հայյո > * Հայո > * Հայոք > Հայք անցումներով) [22] , որի տարածքային ընդգրկումը մօտաւորապէս համընկնում է հետագայի Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի եւ յարակից հիւսիսային ու արեւելեան շրջանների հետ: Ճիշտ է, դեռեւս ստուգաբանութեան կարօտ է մնում ինքը՝ * Եթիո էթնիկական անունը, բայց իբրեւ վարկած՝ կարելի է մտածել նրա հիմքում՝ խուռիերէնում վկայուած ետի - ետո -ի լինելու հնարաւորութեան մասին, որի իմաստն է «անձ», «մարդ» [23] : Այդ դէպքում հնարաւոր է նաեւ որոշակի կապ տեսնել Այր-արատ – Ար-արատ (աքքադերէն բնագրերում՝ Ուրարտու ՝ ուղղական հոլովաձեւ, որի կոչականը պիտի ընկալուէր՝ * Ուրար ատ -Արարատ ) տեղանուան «այր» բաղադրիչի հետ, որը հայերէնով (բնիկ հայերէն բառ, սեռ. առն, գործ. արամբ, յոգն. արք ), փաստօրէն, նոյն իմաստն ունի («արու մարդ», «ամուսին, էրիկը», «արի, քաջ, կտրիճ», հոմանիշը՝ «մարդ») [24] : Այս տարբերակի հանրայայտ զուգահեռն ունենք հնդ-իրանական աշխարհում, որտեղ նոյնիմաստ արի (սանս. ari, ārya ) եզրոյթը («մարդ», «այր», «քաջ») հիմք է ծառայել բազմաթիւ ցեղանունների ու տեղանունների, այդ թւում՝ հնդ-իրանալեզուների ընդհանուր ինքնանուանման («արիացիներ») ստեղծման համար: Ընդհանրապէս, «մարդ» բառը տարբեր լեզուներում յաճախ է օրինաչափօրէն վերաճել ինքնանուան (էնդոէթնոնիմ) կամ արտանուան (էքզոէթնոնիմ)՝ բազմաթիւ էթնոսների համար նշանակելով ե՛ւ ինքն իրեն այդպէս կոչելը, ե՛ւ այլոց կողմից այդպէս կոչուելը^{^[25]}: Ի դէպ, շատ նման տարբերակով ուշագրաւ զուգահեռ է տալիս նաեւ Շուրելէ երկրանուն-ցեղանունը, որի ստուգաբանութեան հիմքում Ի. Դեակոնովը դնում է «զինուած ազատ մարդիկ», «զինուած ազատներ» իմաստը^{^[26]}:

Նշենք, որ « Ա(յ)րարատ անուան առաջին մասը արիների հետ կապելու փորձը իբրեւ «արիների դաշտ»» կատարել է դեռեւս Վիլհելմ Այլերսը [27] : Գ. Ջահուկեանը, թեթեւօրէն «անհաւանական» համարելով նրա վարկածը, փորձում է այլ հայերէն մեկնութիւն տալ «ուրարտ. Urar ṭ u – հայ. Ա(յ)րարատ եւ եբր. Urārā ṭ – Arārā ṭ » անուանաձեւերին [28] եւ կապում դրանք «հ. -ե. *pro- «առաջա - » ձեւից եկող * որ(ո) - կամ * որ(ու) - » տարրի ու բնիկ հայերէն արտ (սեռ. արտոյ ) բառի հետ, «վերականգնելով Urua ṭ ri / Urar ṭ u ձեւերի համար «առաջադաշտ» ընդհանուր իմաստը» [29] : Իսկ Ա(յ)րարատ- ի համար նա գրում է. « Urartu -ի դիմաց առկայ Ա(յ)րարատ/Արարատ ձեւերի համար մենք ենթադրում ենք մի կողմից՝ o>a անցում կամ o / a հերթագայութիւն եւ սրա հետեւանքով ծագած Ar -ի վերաիմաստաւորում ար - /այր - «մարդ» արմատի ազդեցութեամբ..., միւս կողմից՝ արտ ( * ածրո - > ատրո ) եւ արաւտ ( արած - արմատի տարբերակի) բառերի բաղարկութիւն (խառնում): Հետաքրքրական է նշել, որ Մովսէս Խորենացին Ա(յ)րարատ անունը կապում է Արայի անուան հետ եւ մեկնում որպէս «Արայի դաշտ», «Գայ հասանէ տագնապաւ ի դաշտն Արայի, որ եւ յանուն նորա անուանեալ Այրարատ» (ձեռագրական տարբերակներ՝ Արարատ, Արարադ )» [30] : Խուսափելով այս դիտարկումների լեզուաբանական քննարկումից՝ նշենք միայն, որ եթէ հետեւելով հեղինակին՝ հրաժարուենք բնիկ հայերէն այր (<հնխ. *anr^e /_o s > առն ) բառը Այրարատ-Արարատ երկրանուան հիմքը համարելուց, դա դեռեւս ամենեւին չի խանգարելու մտածել, որ այդ երկրանունը Ք. ա. առաջին հազարամեակի սկզբներին կարող էին հէնց այր հիմքով ընկալել նրանք, ովքեր դա թարգմանելու էին խուռիերէնի (ենթադրաբար, գուցէ, անգամ՝ նրանից բիաիներէնին անցած, սակայն մեզ հասած բնագրերում չվկայուած) ետի -ով:

Ի տարբերութիւն Գ. Ջահուկեանի եւ այլոց՝ Յովհ. Կարագեօզեանը Ուրարտու անունը կապում է «առայժմ անհասկանալի» բիաինական ուրար բառի եւ հայերէնում յայտնի տի / տու յոգնակիակերտ մասնիկի հետ, սակայն Արարատ -ը ներկայացնում է իբրեւ հայ-իրանական ստուգաբանութեամբ Արա-դատա – «Արայատուր», իսկ Այրարատ -ը՝ իբրեւ զուտ իրանական ստուգաբանութեամբ Ատրա-դատա ( ատեր – «սրբազան կրակ» եւ «տուր») [31] : Բայց հէնց այս երկու շրջանառու տարբերակների (Գ. Ջահուկեանի եւ Յովհ. Կարագեօզեանի) համադիր վերլուծութիւնից երեւում է, որ իրականում խոչընդոտ չկայ՝ վերը քննարկուած հայերէն «այր»-ով կազմուած Այր-արատ -ի երկրորդ մասը եւս ընկալելու իբրեւ հնդեւրոպական ստուգաբանութիւն ունեցող եւ, ըստ այդմ, կապելու կա՛մ «արտ», կա՛մ «տուր» հասկացութիւնների հետ:

Տեղին նշենք նաեւ, որ Ի. Դեակոնովի կարծիքով՝ հայ (< * հայո - ) եզրոյթը կարող է ծագած համարուել խեթ-հաթէ ցեղանունից. հմմտ. «Այս եզրոյթը [ Ḫ āte ] նախահայերէն պիտի հնչէր վերականգնումով՝ Hāt‛ios, իսկ նրա հետագայ զարգացումը պիտի լինէր... Hāt‛ios > Hayo - > haj -... մեր ենթադրութեամբ՝ ուրարտները [իմա ՛ բիացիները - Ա. Յ. ] նախահայերին [իմա ՛ նախահայերէնի կրողներին - Ա. Յ. ] կոչում էին Ḫ āte, իսկ վերցնելով նրանց լեզուն՝ այդ եզրոյթը դարձրին իրենց ինքնանուանումը» [32] : Ուրիշ հետազօտողների պէս մեզ էլ վերապահելի է թւում նաեւ Վեաչ. Իւանովի կողմից ամփոփուած վարկածը, որի փաստարկները, թւում է, թէ յենուած են Ասորիքի ինչ-ինչ անունների հետ զուտ պատահական նմանութեան վրայ. հմմտ. «[Փոքրասիական խաթա-խեթական երկլեզու բնագրերում] լայնօրէն ներկայացուած է խեթական Ta-ši-me-ti աստուածուհին, որը մ. թ. ա. III եւ II հազ. թուագրուող՝ Աշշուրից գտնուած կապադոկիական (փոքրասիական) հին ասուրերէն աղիւսակում կապւում է Ha^j a - ի հետ՝ մի էթնոնիմ ու անձնանուանական [օնոմաստիկ] մասնիկ, որը համապատասխանում է մի՛ կողմից հայերի եւ նախահայերի հին անուանն ու ինքնանուանմանը, մի՛ւս կողմից՝ Haja անձնանուանական մասնիկին՝ վկայուած Azi եւ Armi տեղանքների, մարզերի կամ քաղաքների անունների հետ միասին այն տեղանունների թւում, որոնք արձանագրուած են ստորեւ ցիտուող՝ Էբլայի մ. թ. ա. III հազ. կէսերի սեպագիր բնագրերում... հետագայում նոյն Haja եզրոյթն իբրեւ տեղանուն վկայուած է I հազ. առաջին դարերում, Կարքեմիշից գտնուած լուվիերէն գաղափարագիր վիմագրում... »^{^[33]}:

Նշենք նաեւ, որ հայ ( < * հայո - ) ինքնանունով (էնդո էթնոնիմ) համախմբուած նոր էթնոսի համար, ըստ ամենայնի, ընդունելի են եղել նաեւ հարեւանների կողմից իրեն տրուած եւ այս կամ այն ծագում ունեցող (բայց բոլորն էլ ո՛չ քամահրական-պեյորատիւ) այլանուանում- արտանունները ( էքզոէթնոնիմ): Իրանցիների եւ յոյների մօտ դա եղել է՝ արմեններ, Արմինա եւն, քարթուէլական ցեղերի մօտ՝ սոմէխներ^{^[34]}, սէմական ժողովուրդների մեծ մասի մօտ՝ ուրարտացիներ, ուրաշտացիներ, Արարատ եւն: Ինչպէս նկատել է Մ. Կատուալեանը, մէկ այլ սէմական տարբերակով հայերի արտանունը եղել է նաեւ Քարդու (> Կորդուք, Գորդիւէնէ )^{^[35]}:

Ի դէպ, գուցէ, կարելի էր մտածել, թէ հայերին արմեն կոչած իրանցիներն ու յոյներն այդպէս են վարուել իրարից անկախ, իբրեւ հնդեւրոպախօս ժողովուրդներ (այդ դէպքում ենթադրելի կը լինէր հայերի՝ նման արտանուանակոչումը նաեւ միւս հնդեւրոպախօսների մօտ): Սակայն աւելի հաւանական է թւում, որ արմեն -ը զուտ «մարական» արտանուն (էքզոէթնոնիմ) է՝ Մարաստանի պետութեանն անցած Արմէ/Ուրմէ երկրի (=Բիաինական պետութեան մարզի) հարաւային հարեւան արամէացիներից, իսկ յոյներին այն հասել է լոկ մարական կամ վաղ աքեմենեան շրջանի պաշտօնական կապերի ճանապարհով փոխառուելու շնորհիւ (Բեհիսթունեան եռալեզու վիմագրում արձանագրուած են հինպարսկերէն Արմինա եւ էլամերէն Հարմինույա անուանաձեւերը): Այդ մասին հմմտ. Ի. Դեակոնովի դիտարկումը. «արամէացիները նրանց [հայերին] անուանում էին Armənāie (Արմէ մարզի [անունի]ց, որտեղ նախահայերէնախօս ցեղերը յարում էին արամէացիներին, այստեղից էլ՝ հին իրան. Armina )»^{^[36]}: Ի դէպ, նման փոխառումը (մարերից կամ աքեմենեաններից) կարող էր տեղի ունենալ միմիայն Ք. ա. Զ-Ե դարերում, ուստի՝ այս տարբերակով կարելի է վերջնականապէս մերժել որեւէ կապ հայերի – արմենների եւ փոքրասիական արիմների առասպելական ցեղի միջեւ, որոնց մասին պատմում էր Ք. ա. Թ-Ը դդ. կամ աւելի վաղ շրջանում ստեղծագործած Հոմերոսը (ըստ «Իլիականի»՝ սպանելով առասպելական Տիւփոն հսկային՝ Զեւսը նրան թաղել էր Արգէոս լեռան մօտ գտնուող նրա հայրենիքում՝ « արիմների երկրում», այսինքն՝ Կապադովկիա-Գամիրքի հարաւում)^{^[37]}: Տեղին նկատենք նաեւ, որ անտիկ բոլոր աղբիւրներում «արմեններ» (Άρμένιοι) անուան տակ նշուել են պարզապէս հայերը, այսինքն՝ կազմաւորուած հայ (= արմեն, ուրարտացի, սոմեխ եւն) էթնոսը, եւ չնայած դրան, ԺԹ դարի գիտութեան մէջ ձեւաւորուել է (փաստօրէն՝ յօրինուել) «արմեն» ցեղի մասին դրոյթը, որն այսօր էլ դեռ լրիւ յաղթահարուած չէ:

Ինչ վերաբերում է Արմէ երկրանուան ծագմանը, որը Ք. ա. ԺԲ դարից ընդգրկում էր աշխարհացոյցեան Տարօն գաւառի եւ Աղձնիք նահանգի հիւսիսային շրջանների (Սանասունքի եւ շրջակայ գաւառների) տարածքը, ապա այն, ըստ առաւել հաւանական վարկածի՝ յանգում է Ք. ա. ԺԲ դարում Բարձր Հայքից (այսինքն՝ նախորդ դարի խեթական աղբիւրների յիշատակած Խայաշա-Հայասա երկրի տարածքից) դէպի Տաւրոսի լեռներ տեղաշարժուած (ըստ Թիգլաթպալասար Ա-ի /1115-1077/ տարեգրութեան՝ կասկերի կամ աբեշլացիների հետ համատեղ, ովքեր նախորդ դարում հանդէս էին գալիս Խեթական տէրութեան դէմ հայասացիների հետ միասին) ուրումէացիներ կամ ուրուացիներ ցեղամիութեան անուանը [38] (^KUR U-ru-ma-a-ia^MEŠ, ^KUR U-ru-ia^MEŠ ): Վերջինս էլ, իր հերթին, ըստ Հրայր Աւետիսեանի վերջին ճշգրտումների՝ ծագում էր Հայասա-Ազզիի Ուրա (^uru U-ra, ^uru U-ra-a ) նշանակալից քաղաքի կամ քաղաք-պետութեան առայժմ չստուգաբանուած անունից (ինչպէս որ Բաբելոն քաղաքի անունից կոչուել են բաբելացիները, Աշշուրի անունից՝ ասորեստանցիները եւն) [39] :

Այստեղ համառօտ նշենք, որ բիաիներէն – հայերէն լեզուական առնչութիւնների մասին, որ մեծ կարեւորութիւն ունեն մեր խնդրի համար, հմմտ. դեռեւս Հր. Աճառեանի ընդարձակ քննութիւնը եւ օրինակները նրա դասական աշխատանքի Զ գլխում՝ վերնագրուած «Խալդերէնի ազդեցութիւնը հայերէնի վրայ» [40] : Աւելի մանրամասն դրանք վերլուծուած ու ամփոփուած են ակադ. Գ. Ջահուկեանի աշխատանքներում [41] : Դրանց լոյսի ներքոյ կրկնենք, որ վերը նշուած միջցեղային կոյնէի առումով [42] անհրաժեշտ է ուշադիր դիտարկելի համարել այն հարցադրումը, թէ դրա հիմքում առաւել հաւանական է ենթադրել Բիաինելէի նախ եւ առաջ կենտրոնական շրջանում, այսինքն՝ Տուշպա-Տուրուշպա-Վանի շրջակայքում տարածուած նախահայերէն բարբառը կամ խօսուածքը^{^[43]}: Հէնց վերջինս, թւում է, թէ պիտի նախ իւրացուէր՝ իր ուրոյն բաղաձայնական համակարգով բնորոշուող բիաիներէնի կրողների կողմից եւ ապա այդ վերափոխուած վիճակում միայն անցնէր երկրի մնացեալ էթնիկ խմբերին (մեծ կամ փոքր ինտենսիւութեամբ), այդ թւում՝ նախահայերէն այլ բարբառների կրողներին, ընդ որում իւրաքանչիւրի մօտ ստանալով ուրոյն բարբառային-խօսուածքային առանձնայատկութիւններ:

[10] Տե՛ս, օր. ՝ Очерки общей этно графии: Зарубежная Европа, Москва, 19 66; Национальные процессы в Центральной Америке и Мексике, Москва, 19 74; Ю. В. Бромлей, Современные проблемы этно графии, Москва, 1981, էջ 257-273; նոյնի՝ Очерки теории этноса, էջ 23 7 -243, 281-284, 287-290, 332-333:

[11] «Տեղաբնիկութիւն» եւ «եկուորութիւն» եզրոյթներն օգտագործում ենք բացառապէս պայմանականօրէն (միշտ՝ չակերտներում), զգուշանալով պատմական գիտութեան հետ ոչ մի կապ չունեցող, բայց բաւականին շրջանառու այն մտայնութիւնից, երբ էթնոսների կամ նրանց բաղադրիչների տեղաշարժերը հիմք են դառնում՝ նրանց արժանացնելու ինչ-ինչ «գնահատականների»:

[12] Հիմնականում՝ աշխարհացոյցեան Բարձր Հայքում, Ծոփքում եւ Փոքր Հայքում:

[13] Հիմնականում՝ Արաքսի ստորին հովտում եւ յարակից շրջաններում:

[14] Աշխարհացոյցեան Մոկս նահանգում եւ որոշ այլ շրջաններում (հմմտ. Ս. Տ. Երեմեան, Հայկական առաջին պետական կազմաւորումները (VII-VI դդ. մ. թ. ա. ), – ՊԲՀ, 1968, հ^մր 3, էջ 92; Ս. Գ. Պետրոսեան, Թրակա-կիմմերական ցեղերի միութիւնները Հայկական լեռնաշխարհում (մ. թ. ա. VI-V դդ. ), – ՊԲՀ, 1977, հ^մր 1, էջ 207-220): Այս լեզուների եւ հայերէնի ազգակցութեան խնդրի վերաբերեալ, որը ժամանակին հայերին Բալկաններից տեղափոխուած էթնոս համարելու՝ ակնառու թուացող պատճառներից է եղել, կարեւոր է արդէն Իգոր Դեակոնովի զգուշաւոր եզրայանգումը. «Լեզուաբանական տուեալները ցոյց են տալիս, որ փռիւգերէնը եւ հին հայերէնը զգալիօրէն աւելի վաղ են բաժանուել՝ հեռանալով ընդհանուր հիմք-լեզուից. հին հայերէնը թրակա-փռիւգական ճիւղի առանձին լեզու է, այլ ոչ թէ փռիւգերէն լեզուի բարբառ» ( И. М. Дьяконов, Предыстория армянского народа, Ер., 196 8, էջ 208): Իսկ Վեաչ. Իւանովը լրիւ է մերժում նման ազգակցութիւնը. «Ներկայումս հնդեւրոպաբանների մէջ բաւարար համերաշխութիւն գոյութիւն ունի այն բուն լեզուաբանական փաստարկների վերաբերեալ, որոնք խօսում են յօգուտ համահնդեւրոպական գործառամարզի [ արէալի ] ներսում հնդ-իրանա-յունա-հայկական բարբառային մարզի անջատման: Աուգմենտային գործառամարզի մէջ նախահայերէնը մտնում էր հնդ-իրանականի, յունարէնի եւ փռիւգերէնի հետ միասին» ( В. В. Ива нов, Выделение разных хронологических слоев в древне армянско м, էջ 22, հմմտ. նաեւ նոյնի՝ О взаимодействии индoeврoпeйских и северокавказских диалектов в ареале А рмянско го нагорья ок. III-I тыс до н. э., – МИКЭАНСО, Ер., 1990, էջ 137- 1 44):

[15] Հայկական լեռնաշխարհում խուռիախօս բնակչութեան տեղորոշման առումով ուշագրաւ է թւում (թէեւ՝ դեռ քննարկելի) խուռի ցեղանուան (հայ. Աստուածաշնչում՝ Քոռացիք ) համադրումը Հայկի Խոռ որդու անուան հետ, որից ծագած են դիտուել Խորխոռունիք տոհմը (նաեւ՝ Մաղխազունի ) եւ գաւառը ( А. Е. Петросян, Армянский эпос и мифология. Истоки. Миф и история, Ер., 2002, էջ 63, 193). վերջինն, ըստ մեզ՝ գտնուել է Արածանիի վերին ձախ վտակ Մալխազի հովտում: Յովհ. Կարագեօզեանը Սրմանց-Բիւրակն (ուշ՝ Բինգեօլ ) լեռան սեպագիր Նուբանաշէ (^GEN Nu-ba-na-a-š e ) անունը ստուգաբանում է իբրեւ խուռիերէն N ube – «բիւր» + ana š e – «աղբիւր, ակն» ( Յ. Յ. Կարագեոզեան, Սեպագիր աղբիւրների Դայաենու երկիրը, – ԼՀԳ, 1978, հ^մր 6, էջ 88-90; նոյնի՝ Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 48):

[16] Խուռի - բիաինական լեզուների մասին գիտութեան մէջ կայ երկու հիմնական տեսակէտ: Ըստ Ի. Դեակոնովի ու նրա հետեւորդների՝ դրանք ազգակից են Կովկասեան ընտանիքի նախճա - դաղստանեան լեզուախմբին եւ Հայկական լեռնաշխարհ են թափանցել Ք. ա. Գ հազարամեակում դաղստանեան ցեղերի տեղաշարժի շնորհիւ ( И. М. Дьяконов, Древние язы ки Малой Азии, Москва, 1980, էջ 105; նոյնի՝ Хуррито-урарт ский и вос точ но кавказские языки, – "Древ ний Восток", № 3, Ер., 19 7 8, էջ 25-38; I. M. Diakonoff, S. A. Starostin, Hurro - Urartian as an Eastern Caucasian, M ü nchen, 1986; И. М. Дьяконов, С. А. Старостин, Хур ри то - урартски е и вос точ но кавказ ские язы ки, – Древний Восток: этно-культурные связи, Москва, 1988, էջ 1 64-207 ): Իսկ Գեւորգ Ջահուկեանի կարծիքով՝ դրանք պատկանում են մի առանձին՝ Միկենէ-փոքրասիական լեզուաընտանիքի (նրա մէջ մտել է նաեւ էտէոկիպրերէնը), որը նոստրատիկ ազգակիցն էր Հնդեւրոպական եւ Կովկասեան լեզուաընտանիքների ( Г. Б. Джаукян, К ин тер пре тации этео кипр ско - гре че ской би линг вы, – "Изв. АН СССР", серия литературы и языка, 1976, № 2, էջ 155-163; նոյնի՝ Э тео кипр ск ий язык, Москва, 2000; Բ. Ն. Առաքելեան, Գ. Բ. Ջահուկեան, Գ. Խ. Սարգսեան, Ուրարտու – Հայաստան, Եր., 1988, էջ 132-134):

[17] Հայկական լեռնաշխարհի ծայր հարաւում եւ ծայր հիւսիսում:

[18] Որ Ուրարտական պետութեան մէջ բիաիներէն լեզուի կրողները չէին գերակշռում, ժամանակին նկատել են արդէն Իգոր Դեակոնովը ( Խեթերը, փռիւգիացիները եւ հայերը, – ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», Հաս. գիտութիւններ, 1956, հ^մր 11, էջ 75. «կասկածից դուրս է, որ արդէն 8-7-րդ դդ. Փոքր Հայքի եւ Մեծ Հայքի արեւմտեան մասի հայախօս բնակչութիւնը պէտք է հզօր եւ միատարր զանգուած հանդիսանար, որով միայն եւ կարելի է բացատրել այն փաստը, որ Հայկական բարձրավանդակի մանր ցեղերի եւ ժողովուրդների միաձուլման ընթացքում... յաղթանակեց հայերէնը, դուրս մղելով հին /այդ թւում եւ գրաւոր/ տրադիցիա ունեցող խուրրիերէնը եւ ուրարտերէնը [իմա ՛ բիաիներէնը – Ա. Յ. ] ») եւ Բորիս Պիոտրովսկին ( О происхождении армянского народа, Ер., 1945, էջ 7. «Ո՛չ ուրարտացիները [իմա ՛ բիացիները ], ո՛չ ասորեստանցիները [իմա ՛ աքքադացիները ] իրենց պետութիւններում չէին ներկայացնում բնակչութեան մեծամասնութիւնը, եւ նրանց սեփական մշակոյթն ու լեզուն լոկ պաշտօնական պետական բնոյթ ունէին»): Ասորեստանցիների առիթով հմմտ. «Այստեղ [ Աշշուրում ] աքքադերէնի ասուրական բարբառն արդէն VIII-VII դդ. դուրս մղուեց արամէերէն լեզուի կողմից, որն, ըստ երեւոյթին, Ասորեստանի գիւղական բնակչութեան հիմնական լեզուն էր» ( И. М. Дьяконов, История Мидии от древнейших времен до конца IV века до н. э., Москва-Ленинград, 1956, էջ 312):

[19] Տե՛ս դեռեւս Հր. Աճառեանի մօտ ( Հայոց լեզուի պատմութիւն, I մաս, Եր., 1940, էջ 185-1 86). «հայերէնի ձայնական դրութեան ձեւաւորումը առանձնապէս պարտական ենք խալդերէնին [իմա ՝ բիաիներէնին – Ա. Յ. ]. – հայերէն բաղաձայնների հնգեակ խումբը՝ բաղկացած իւրաքանչիւր երեք անդամից (բ, պ, փ եւ այլն)... հաւանաբար նաեւ խալդերէնի հետ նոյնն է»: Հմմտ. նաեւ Ի. Դեակոնովի դիպուկ արտայայտութիւնը. «Բնորոշ է հայերէնի հնչիւնաբանութեան մօտիկութիւնը ուրարտերէնի [իմա ՛ բիաիներէնի ] հետ: ... ինչպէս լինում է սովորաբար, երբ մի ժողովուրդ երկլեզւութեան երկարատեւ ժամանակաշրջանից յետոյ նոր լեզու է ընդունում... այդ ժողովուրդը պահպանում է իր հնչիւնաբանութիւնը... սեփական առոգանութիւնը (արտասանական հիմքը [արտիկուլեացիոն բազան] կամ, կենցաղային լեզուով ասած՝ «ակցենտը»)» ( И. М. Дьяконов, К праистории армянского язык а (о фактах, свидетельствах и логике), – ՊԲՀ, 198 3, հ^մր 4, էջ 1 55, հմմտ. նոյնի՝ Предыстория армянского народа, էջ 231-232. տե՛ս նաեւ I. M. Diakonoff, Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian, – "Journal of the American Oriental Society", Vol. 105/4, էջ 597-603; Մ. Խաչիկեան, Խուռի-ուրարտա-հայկականք, – ՄՄԱԵԺ, XX, Եր., 2001, էջ 265-269):

[20] И. М. Дьяконов, К праистории армянского языка, էջ 17 0:

[21] Յ. Յ. Կարագեօզեան, Արեւելեան Հա յաս տա նի ուրարտական տեղանունները, – ԼՀԳ, 1978, N 10, էջ 55-76; նոյնի՝ Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղ բիւր նե րում... եւն:

[22] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 173-176; Ա. Ե. Պետրոսեան, Նախահայերէնի կրողների տեղայնացման հարցի շուրջը, – « Երիտ. լեզուաբանների հանրապետական գիտ. կոնֆերանս », Զեկուցումների դրոյթներ, Եր., 1984, էջ 32-34; նոյնի՝ А рмянск ие этнонимы в свете мифологических данных, – МИКЭАНСО, Ер., 1990, էջ 241; նոյնի՝ Армянский эпос и мифология, էջ 189: Հմմտ. նաեւ առաջինի մի սրամիտ վարկածը (էջ 215-216 ), ըստ որի հնարաւոր է Էթիունէ - ի յիշատակումը ենթադրել Մովսէս Խորենացու այն աղբիւրում, որի տեղեկութիւնը Ա, 19 գլխի շարադրանքում վերածուել է Տրոյական պատերազմի մասնակիցների թւում իբրեւ թէ ինչ - որ Եթովպ ացի զօրք - ի յիշատակման:

[23] Վ. Խաչատրեան, Հայաստանը մ. թ. ա. XV-VII դարերում, Եր, 1998, էջ 111: Խորհրդատւութեան համար երախտագիտութիւնս եմ յայտնում բիաինագէտ Երուանդ Գրեկեանին:

[24] Տե՛ս Հր. Աճառեան, Հայերէն արմատական բառարան, հտ. Ա, Եր., 19 71, էջ 172-174:

[25] Տե՛ս, օր. ՝ Я. В. Чеснов, Ранние формы этнонимов и этническое самосoзнание, – Этнография имен, Москва, 1971, էջ 7-12:

[26] И. М. Дьяконов, Урартские письма о документы, Москва-Ленинград, 1963, էջ 39, 82: Հմմտ. Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղ բիւր նե րում, էջ 26-27:

[27] W. Eilers, Geographische Namengebung in und um Iran, München, 1982 (Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie de r Wissenschaften, Philos. -Hist. Klasse, Hb. 5), էջ 28 (յղում ենք ըստ՝ Բ. Ն. Առաքելեան, Գ. Բ. Ջահուկեան, Գ. Խ. Սարգսեան, Ուրարտու – Հայաստան, էջ 165): Մի մօտիկ դիտարկում ( *arịo – * Այր-այր-ատ) տե՛ս А. Е. Петросян, А рмянск ие этнонимы в свете мифологических данных, էջ 242:

[28] Տե՛ս Բ. Ն. Առաքելեան, Գ. Բ. Ջահուկեան, Գ. Խ. Սարգսեան, Ուրարտու – Հայաստան, էջ 163-167:

[29] Նոյն տեղում, էջ 165:

[30] Նոյն տեղում: Հմմտ. Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, Աշխատութեամբ Մ. Աբեղեան եւ Ս. Յարութիւնեան, Տփղիս, 1913, գլ. Ա. ժե, էջ 49:

[31] Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 11-18:

[32] И. М. Дьяконов, К праистории армянского язык а, էջ 172-173; նոյնի՝ Предыстория армянского народа, էջ 236:

[33] В. В. Ива нов, Выделение разных хронологических слоев в древне армянско м, էջ 30-31 (հմմտ. T. В. Гaмкрeлидзe, В. В. Ивaнoв, Индoeврoпeйские языки и индоевропейцы, էջ 913; В. В. Ива нов, О взаимодействии индoeврoпeйских и северокавказских диалектов в ареале А рмянско го нагорья, էջ 137): Նաեւ՝ շարունակութեան մէջ. «Մեծ հաւանականութեամբ, Էբլայի բնագրերում յիշատակուած Արմի -ն (որպէս քաղաք, որը վաղ վիմագրերում՝ առանձին թագաւոր, աւելի ուշ՝ Էբլացի կուսակալ ունէր) նոյնանում է Armānum -ի հետ, որը Էբլայի հետ միասին նշուած է Նարամ-Սուէն Աքքադացու վիմագրերում... Այնուհետեւ նոյն բնագրում այլոց մէջ յիշատակուած է Azi -ն... Մէկ այլ տնտեսական բնագրում յիշուած է Հայա -ն Խուտիմ -ից» (էջ 32): Ի դէպ, արամէաբնակ Էբլա քաղաքը գտնուել է Ասորիքի հիւսիսում, Հալէպի մօտ:

[34] Վերջինիս հիմքում Գ. Ջահուկեանը դիտարկում էր Արեւմտեան Եփրատի վերնահովտի հայասական Սամուխա նշանակալից քաղաքի անուանումը (հետագայ Երիզա/Երզնկայի մերձակայքում), այլ ոչ թէ ծոփքեան Ծուխմէ-Սուխմու գաւառանունը, ինչպէս նախկին հետազօտողների մօտ էր ( Գ. Բ. Ջահուկեան, Հայոց լեզուի պատմութիւն. նախագրային ժամանակաշրջան, Եր., 1987, էջ 288): Սա մու խայի տեղադրութեան համար հմմտ. В. Н. Хачатрян, Восточные провинции Хеттской империи (Вопросы топонимики), Ер., 1971, էջ 62-66; Ա. Քոսեան, Հայկական լեռնաշխարհի տեղանունները ( Ըստ խեթական սեպագիր աղբիւրների ), Եր., 2004, էջ 85-89; Ս. Պետրոսեան, Սամուխայի Մայր դիցուհու պաշտամունքի ակունքները, – ՊԲՀ, 2004, հ^մր 1, էջ 160-174: Սամուխայի աւելի արեւմտեան տեղորոշման մասին տե՛ս S. Alp, Die Lage von Šamu ḫ a, – "Anatolia", I, 1956, էջ 77-80:

[35] М. А. Катвалян, Процесс образования первого единого государства на Армянском нагорье, էջ 28-29: Քարդու-Կորդուք -ի հինկտակարանային եւ վաղ քրիստոնեական յիշատակութիւնները տե՛ս Հ. Վ. Ինգլիզեան, Հայաստան Սուրբ Գրքի մէջ. սուրբ գրական-աշխարհագրական ուսումնասիրութիւն, Վիեննա, 1947, էջ 15-21:

[36] Տե՛ս И. М. Дьяконов, К праистории армянского язык а, էջ 173; նոյնի՝ Предыстория армянского народа, էջ 234-235:

[37] Hom. Il. II, 771-777: Ի դէպ, արմենների եւ արիմների նման համադրումը, որ շրջանառւում էր ողջ ԺԹ-Ի դարերում, Ի. Դեակոնովը եւ այլ հետազօտողներ մերժել են ուրիշ կարգի հիմքերով:

[38] Հմմտ. Ս. Տ. Երեմեան, Հայերի ցեղային միութիւնը Արմէ-Շուպրիա երկրում, – ՊԲՀ, 19 58, հ^մր 3, էջ 66-68:

[39] Մանրամասն տե՛ս Հ. Մ. Աւետիսեան, Հայկական լեռնաշխարհի եւ հիւսիսային Միջագետքի պետական կազմաւորումների քաղաքական պատմութիւնը մ. թ. ա. XVII-IX դդ., Եր., 2002, էջ 108-113: Ուրա քաղաքի տեղադրութեան մասին տե՛ս Ն. Մարտիրոսեան, Խարբերդի շրջանները ՝ Հայոց հնագոյն օրրանը – Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ-Եօրք 195 7, էջ 120; В. Н. Хачатрян, Восточные провинции Хеттской империи, էջ 129-132; Ա. Քոսեան, Հայկական լեռնաշխարհի տեղանունները, էջ 100-101:

[40] Հր. Աճառեան, Հայոց լեզուի պատմութիւն, I մաս, էջ 1 50 -190: Հմմտ. նաեւ Մ. Մկրեան, Հայ ժողովրդի կազմաւորման եւ հայ գրականութեան սկզբնաւորման հարցը, – ԲԵՀ, 1967, հ^մր 1, էջ 45-49:

[41] Տե՛ս Г. Б. Джаукян, У рартски й и индoeврoпeйские языки, Ер., 1963; նոյնի՝ Взаимоотношения индoeврoпeйских, хурритско-у рартски х и кавказских языков, Ер., 1967; նոյնի՝ Հայկական շերտը ուրարտական դիցարանում, – ՊԲՀ, 19 8 6, հ^մր 1, էջ 43-58; նոյնի՝ Հայոց լեզուի պատմութիւն. նախագրային ժամանակաշրջան, էջ 427-445; Բ. Ն. Առաքելեան, Գ. Բ. Ջահուկեան, Գ. Խ. Սարգսեան, Ուրարտու – Հայաստան, էջ 135-168:

[42] Էթնոհամախմբման գործընթացում միջցեղային կոյնէի ձեւաւորման կարեւորութեան մասին տե՛ս Э. Г. Туман ян, Язык как система этнолингвистических систем. Синхронно-диахронное исследование, Москва, 1985, էջ 40 եւ յետոյ:

[43] Այս տարածքում բիացիների համար, հաւանաբար, իբրեւ ենթաշերտ (սուբստրատ) ծառայած նախահայախօս բնակչութեան մասին դիտարկումներ տե՛ս Յ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիւրներում, էջ 33-34; А. Е. Петросян, Армянский эпос и мифология, էջ 196-198: