Մովսէս Գ. Տաթեւացի Հայոց կաթողիկոսն եւ իր ժամանակը

ՄԱՍՆ Բ. ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ

20. ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՀԻՄՆԱՐԿՈՒԹԻՒՆԸ

/153/ Ոչ Մովսէս կաթողիկոսի վաստակն ըստ արժանւոյն եւ ոչ ժամանակակից կեանքի պատկերն ամբողջութեամբ ներկայացուցած լիտի ըլլանք, եթէ վրիպեցնենք մեր տեսութենէն Մեծ Անապատն, որուն հիմնարկութիւնը դարուս նշանաւորագոյն երեւոյթը պէտք է նկատել։ Մեծ Անապատն եղաւ, որ յառաջ բերաւ այն թմրութեամբ զգածուած դարուն կեանքի զարթնում եւ թարմութիւն, որուն բարերար ազդեցութեան մօտաւոր ապագան հանդիսացաւ վկայ։ Մովսէս չէր Անապատին հիմնադիրը, բայց անիկա եղաւ Անապատին մտաւոր ուղղութեան ղեկավարը. անոր հեռատեսութեան արդիւնքն եղաւ, որ ի սկզբան զուտ տեսական կեանքի անձնատուր միայնակեացներէն կազմակերպուեցան յառաջ եկան Հայ Եկեղեցւոյ համար հատընտիր առաջնորդներ եւ հայ մտքի լուսաւորութեան համար բարեկիրթ ուսուցիչներ։ Տեսական ու գործնական հրահանգներով մարզուեցան միաբանները։ Այն տեղ դրաւ Մով/154/սէս իւր ապագայ մեծութեան հիմը, ինչպէս միջնաբերդի մէջ ապահովուած՝ վառեց հոգեւոր եւ իմացական զէնքերով նոր թիւ մը զինուորներու եւ յեց անոնց գործեց ասպատակ դէպի մեծ աշխարհ՝ կողոպտելու մարդկան սրտերը, գերելու զանոնք խաչի դրօշին տակ։ Թիկունքը տուած Մեծ Անապատին, կուրծքը հարկայարձակումներու, պահեց դիրքն անշարժ, ի վերջոյ թշնամին էր, որ զէնընկէց անձնատուր եղաւ իր առաջ։

Այս կռուին մէջ իրեն պաշտպան գտաւ Մովսէս յանձին Մելիք Հայկազնի, եւ ռահվիրայ օգնական յանձին Պօղոս վարդապետին։ Մովսէս եւ Պօղոս վարդապետներու մէջ կնքուած համերաշխութիւնը արդիւնաւոր ըրաւ անոնց վաստակը, սիրելի ընծայեց անոնց անունը ժողովրդեան, մասնաւորապէս Նոր–Ջուղայեցիներուն, որոնք թէ բարոյապէս եւ թէ նիւթապէս նպաստամատոյց եղան անոնց ազգօգուտ ձեռնարկութիւններուն։ Այս պատճառաւ ալ կարեւոր կը համարիմ կից Մեծ Անապատի պատմութեան երեւան բերել նաեւ այս երկու դէմքերը։

Առաքել Դաւրիժեցի խօսելով ԺԷ. դարու առաջին քառորդի հայ մշակոյթի մասին «Ոչ գոյր, - կը գրէ, - ի ժամանակին յայնմիկ անապատ եւ կամ գիտող կարդաց կրօնաւորական վարուց, վասն բազում հինից թշնամեաց եկելոց ի վերայ եւ վրդովմանց եւ աւերակաց աշխարհիս Հայոց՝ ամենեւին բնաջինջ եղեալ էր եւ բարձեալ նշոյլ եւ նշմարան առաքինի /155/ գործոց եւ բարի կարգաց յաշխարհէս Հայոց» (էջ 251)։ Արդեամբք ալ ԺԵ. դարուն սկիզբը թէեւ տակաւին վերջալոյսի լուսով կը լուսաւորուէին Տաթեւի, Հերմոնի, Տանձափարախի եւ Այրիվանքի մենաստանները, բայց քիչ յետոյ Լենկթիմուրի արշաւանքներու եւ յաջորդող պատերազմներու հետեւութեամբ խամրած էին ի սպառ թէ՛ Սիւնեաց, եւ թէ՛ Աղուանից եւ թէ Արարատեան դաշտի վանքերը եւ անոնց հետ հին դարերու աւանդութիւնները :

Անհատներ միայն, մղուած ի Հոգւոյն կ՚երեւային հեռաւոր բարձունքներու վրայ կամ՝ խորաձորերու մէջ, որոնք կապրին մենակեաց կեանք մը, անմատոյց վայրերու մէջ։ Անոնցմէ մէկն էր Արագածի մենակյացը, որուն անշնչացած կմախքին, կրօնաւորական սքեմի մէջ, որսորդի մը ազդարարութեամբ ի խնդիր կ՚ելլէր Սաղմոսավանքի եպիսկոպոսը Սարգիս, տալու անոր նշխարաց վերջին հանգիստը։ Անծանօթ կրօնաւորին հեզահայեաց պատկերը, փիլոնը անձին եւ կնգուղը գլխին, կը տպաւորուի եպիսկոպոսին մէջ, որ զգալով անցական աշխարհի եւ անոր փառքի ընդունայնութիւնը, կ'որոշէ փախստական աշխարհէ՝ ապաստան գտնել անապատներու մէջ։

Սաղմոսավանքի Սարգիս եպիսկոպոս, Կարբոյ մերձակայ Յաբենի գիւղէն, հրաժարած աթոռէն եւ իւրայիններէն կը մեկնի Երուսաղէմ մատուցանելու իր ուխտը Սուրբ տեղեաց եւ այն տեղ լռիկ անկիւն մը նուի/156/րուելու միանձնական կենաց [1] (Դաւր. 249–251)։

Իր մտադրութիւնը կը լսուի Տրապիզոն, եւ տէր Կիրակոս, որ նոր էր յանձնած գերեզմանի իր նորահարս իրիցկինը, կ՚ուղեւորի Սաղմոսավանք, Սարգիս եպիսկոպոսի հետ միախորհուրդ՝ ապրելու առանձնակեաց կեանք։ Չգտնելով հոն իւր խնդրելին՝ կը վերադառնայ Տրապիզոն, կը վաճառէ շարժական իրերը. արժէքին մէկ մասը կը վերապահէ ճանապարհորդութեան, մնացածը կը բաշխէ աղքատներուն, իսկ տունն եւ անդաստանները կը նուիրէ եկեղեցւոյ եւ ինքը ճանապարհ կ՚իյնայ դէպի Ս. Երկիր։ Կը պատահի հոն Սարգիս եպիսկոպոսի. կը խորհրդակցին ի միասին եւ «միակամ եւ միաբան եւ միախորհուրդ եղեալ յայնմ՝ օրէ եւ առ յապա» կ՚որոշեն «կենցաղավարիլ ի միասին» [2] ։ 1606 Յունիս 15ին Երուսաղէմ կը հանդիպի իրենց Գրիգոր Դարանաղցի, որ իւր Աստուածաշունչի մէջ կ՚արձանագրէ տողերս, յայտարարելով թէ գրուեցաւ Երուսաղէմ, երբ /157/ պատահած է հոն «համշիրաք եղբօր մերոյ կամաւոր աղքատին տէր Սարգիս եպիսկոպոսին Սաղմոսավանեցին եւ Տրապիզոնցի կամաւոր աղքատին տէր Կիրակոսին» [3] ։ Գրիգոր Դարանաղցի այլուր (էջ 102) անոնց նկարագիրն կու տայ այսպէս. «Սարգիս եպիսկոպոսն՝ խստակրօն, խարազնազգեստ, չորակերն. եւ տէր Կիրակոսն Տրապիզոնցի՝ ամենիմաստ ընթերցող, ներկան եւ եօթնապատիկ առաւել խստակրօն եւ չորակեր եւ անինչ, եւ ամենայն առաքինութեամբ զարդարեալն՝ տեսականաւն եւ գործնականաւն»։

Ի սկզբան իրենց փափագն էր Յորդանանի եզերքը ընտրել խաղաղ անկիւն մը եւ ճգնիլ այն տեղ։ Բայց յետոյ լսելով Եգիպտոսի անապատներու մէջ հաստատուած ճգնարաններու մասին՝ կը խնդրեն Գրիգոր Դարանաղցիէն՝ առաջնորդ ըլլալ իրենց այցելելու այն վայրերը։ Այս պատրաստութեանց վրայ էին, երբ տէր Կիրակոս կը յայտարարէ թէ «Ես ի մեր Հայոց երկիրն եւ յազգին մերձ կու գնամ յիշխանութիւն թագաւորին Պարսից հայասիրին» (Դարանաղցի, 103), վասն զի լսած էին «յոմանց գիտողաց» թէ նման ճգնարաններ մեծ թուով կը գտնուին արեւելեան Հայաստան, յատկապէս Սիւնեաց աշխարհին մէջ «որ ի հին ժամանակաց անապատ եղեալ է յաշխարհին յայնմ իկ, որոց տեղիքն արդէն եւս երեւին» (Դաւր. 252)։ Ինչպէս Առաքել /158/ այլուր կը պատմէ (էջ 286), այս գաղափարը ներշնչած էր իրենց Մովսէս վարդապետ, որ այս միջոցին (1609/10) կը գտնուէր Երուսաղէմ [4] ։ Կերեւայ թէ անոնք 1611ին, Փետր. 2ին դեռ Երուսաղէմ էին, վասն զի Դարանաղցի իւր Աստուածաշունչին մէջ կը յիշէ այս թուին «զտէր Սարգիս եպիսկոպոսն եւ զտէր Կիրակոսն» որոնք «աշխատող եւ ձեռնտու եւ սիրով յորդորող» եղած են իրեն։

Մտադրութիւն ունէր Դարանաղցի ինքնին ընկերանալ անոնց դէպի Սիւնեաց աշխարհը եւ անոնց հետ նուիրուիլ անապատական կեանքի, բայց ապա կը խափանուի այս խորհուրդէն։

Սարգիս եպիսկոպոս եւ տէր Կիրակոս կը մեկնին Սիւնեաց աշխարհը։ Կը հասնին Տաթեւ. «սուղ ժամանակս կացեալ անդ» կը տեղափոխուին Ձորոյ վանքը, որ նաեւ Ցրուանց կը կոչուի. այն ալ յարմար չգտնելով կանցնին Թանահատի վանքը՝ «անտի եւս եկեալ որոնէին առաւել եւս անքոյթ եւ անշփոթ եւ յապահով տեղի, մինչեւ գտին զտեղին, յորուք այժմ շինեալ կայ Մեծ Անապատն»։ Հոն կը շինեն եկեղեցի եւ խուցեր «ըստ պատշաճի անապատի եւ միայնակեցի» «նսեմ եւ մթին /159/ փոքրագոյն» եւ կը զետեղուին հոն [5] ։ Այս կը պատահի 1611–1612 տարիներուն։

Մեծ Անապատի դիրքի մասին ուշագրաւ են տողերս [6].

«Այժմեան Զանգեզուրի կողմից դէպի Տաթեւ գնացողը, լեռնադաշտի լայնութեամբ երկար եւ ձանձրալի ճանապարհորդութիւնից յետոյ հասնելով Շնհեր գիւղի սահմաններին, ապշում է բնութեան այն ահեղ ու վայրենի տեսարաններից, որ նրա առջեւ բաց է անում Որոտնա գետի հսկայական կիրճը։ Ձոր անուն տալ այդ խոր ու լայն բացուածքին շատ նուազ արտայայտիչ մի բան կը լինէր։ Դա մեծ ու փոքր ձորերի, մեծ եւ փոքր սարերի, շղթաների, պատռուածքների, հսկայական լանջերի, անդունդների, նեղ, կանաչազարդ հովիտների մի բարդ խառնուրդ է, որի միջով իր համար օձապտոյտ ճանապարհ է բացել Որոտնայ գետը։ Այդտեղ ահա կանգ առան մեր երկու ճգնաւորները։ Որոտնայ գետի աջ գեղանկար ափին, Տաթեւից ցած դէպի հարաւ–արեւելք, նրանք տեղ ընտրեցին եւ հիմնեցին Մեծ Անապատը»։

Խոստացած էր իրենց Մովսէս վարդապետ թէ երբ անոնք Սիւնիք հասնին եւ հոն /160/ որ եւ է տեղ զետեղուին, ուր ալ գտնուի ինքը՝ թողլով ամէն բան պիտի աճապարէ գալ անոնց մօտ եւ անոնց բնակակից ըլլալ միաբանական կեանքով (Դաւր. 286)։ Իրօք ալ 1613ին վերադարձաւ Մովսէս Տաթեւ եւ յարեցաւ անոնց։

Բարի համբաւը, զոր հանեցին անոնք իրենց պարկեշտ, անձնուրաց եւ աստուածապատ վարքով, լսուեցաւ շրջակայքն եւ հեռուները. շատեր եկան եւ յարեցան անոնց եւ «եղեն նոցա միաբանք եւ բնակիչք տեղւոյն», ոչ միայն աշխարհականներ եւ աննշան մարզիկ, ինչպէս կը գրէ Դաւրիժեցի, այլեւ եկեղեցականներ եւ անուանի անձնաւորութիւններ՝ վարդապետներ, եպիսկոպոսներ եւ քահանաներ միաբանեցան նորակառոյց վանքին. անոնց թուին մէջ էին Մովսէս, Պօղոս Մոկացի, Ներսէս Մոկացի, Արիստակէս Շամբեցի վարդապետները, Դաւիթ եպ. Շամքոռեցի ի ցեղէ իշխանաց որ Ղարամանենց կոչեն, Կարապետ եպ. Էջմիածնեցի, Թումաս եպիսկոպոս Տաթեւի եւն։

Ինչպէս յիշեցինք, վերագոյն, 1613ին կային հոն արդէն 60 միաբան անձինք։

«Սոքա երկոքին արքս, - կը գրէ Դաւրիժեցի, - եղեն սկիզբն Անապատիս. եւ Անապատս եղեւ մայր եւ ծնող ամենայն անապատաց եւ առիթ լուսաւորութեան ազգիս Հայոց» (254)։

Մեծ Անապատին հիմնարկութենէն քիչ յետոյ ի խնդրոյ Մելիք Հայկազնի գնաց տէր /161/ Կիրակոս Հոչանց գիւղը Սիւնեաց Քշտաղս (Քաշաթաղք) գաւառին մէջ եւ շինեց հոն նոր անապատ հանդերձ եկեղեցւով, որուն նաւակատիքը կատարուեցաւ 1615 Սեպտեմբերին, իրեն ընկերացաւ Թումա եպիսկոպոս։ Տէր Կիրակոս վախճանեցաւ 1620ին։

Ներսէս Վ. Մոկացի ժամանակ մը անցնելէ ետքը Մեծ Անապատին մէջ՝ գնաց Լիմ կղզին եւ հոն հիմնարկեց նոր անապատ։ Ներսէս վախճանեցաւ 1627ին։

Կարապետ եպիսկոպոս Էջմիածնեցի գնաց Սեւան կղզին եւ վերածեց զայն անապատի։

Արիստակէս Բարկուշատցի գնաց Տանձափարախ, ուր բացաւ նոր անապատ։

Դաւիթ եպիսկոպոս Շամքոռցի գնաց Շամքոռի ձորը եւ շինեց հոն անապատ, որ կը կոչուէր Չարեքագետի անապատ։ Էջմիածնի ձեռագրի [7] մը մէջ հետեւեալը կը կարդամ. «Ես Արիստակէս վարդապետս, տէր Յակոբս, տէր Բարսեղս վաճառեցաք զայս գիրքս Չարեքայ անապատին. Դաւիթ պարոնտէրն, տէր Խաչատուրն, տէր Անտոնին եւ այլ միաբանիցն. ի թվին ՌԶին (1637). մի ոք հակառակութիւն արասցէ... ։ Ես Դաւիթ եպիսկոպոս եւ իմ միաբանքս ըստացաք զայս գիրք Մեծ Անապատէն Արիստակէս վարդապետէն»։ Սարգիս կրօնաւոր 1641ին կը նորոգէ Աւետարան մը «ի սուրբ անապատս Չա/162/րեքայ եւ առաջնորդութեամբ սուրբ ուխտիս Դաւիթ եպիսկոպոսի» [8] ։

Իսկ Մեծ Անապատին մէջ մնաց Սարգիս եպիսկոպոս, իբրեւ «Հայր անապատին». վախճանեցաւ 1620ին։ Իր յաջորդն եղաւ Շամբեցի Արիստակէս վարդապետ «որ եղեւ առաջնորդ նոյն մեծ Անապատին եւ անդ եկաց մինչեւ ցվախճան կենաց իւրոց եւ անդէն թաղեցաւ» (Դաւր. 253)։

Արիստակէս վարդապետ, որ Մովսէս կաթողիկոսի ձեռնասուն աշակերտն էր, վախճանեցաւ իբր 1638ին։ Էջմիածնի Թ. 2608 ձեռագիրը, զոր յիշեցինք վերը, գրուած է 1635ին Արիստակէս վարդապետի խնդրանքով։ Յիշատակարանն է. «Գրեցաւ սուրբ գիրս առ ստորոտով յերկիրն Որոտան ի գիւղն որ կոչի Շինահայր, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփանոսի, յառաջնորդութեան տեառն Փիլիպ(պ)ոսի, որ րաբունական գաւազանաւ եւ բարձրագահ իշխանութեամբ տիրէ մերում ժողովրդեան [9]... յամ ի ՌՁԴ թվական։... Վարդապետն մեր Արիստակէս… ետ գծագրել զսա ի վայելումն անձին իւրոյ… յիշեսջիք... զեղկելի գծաւղս զՅովհաննէս. զաւժնդակիչ եւ զյորդորիչ զվարդապետն իմ Աստուածատուր քահանայս…» (թղ. 436բ)։ Նոյն Արիստակէս վարդապետի համար գրուած /163/ է 1638ին նաեւ Էջմ. 2656 Աւետարանը «ի յերկիրն Սիւնեաց ի գեաւղն որ կոչի Բռնակոթ», զոր սրբագրած է «Աստուածատուր երիցուկ». «կազմեցաւ... ձեռամբ զտէր Արիստակէսին եւ զտէր Մարգարին ի դուռն Երինջակայ սուրբ Կարապետին ի յառաջնորդ սորին զԵսայեա վարդապետաց վարդապետն եւ յաջորդ սորին զՂազար րաբունին…։ Արդ ես Արիստակէս վարդապետ ետու յիշատակ զսուրբ Աւետարանս Շամբայ ձորոյ ի դուռն սուրբ Աստուածածնին։ …Դարձեալ յիշեցէք զառաջնորդ սուրբ Ստեփանոս նախավկայիս զՄիքայէլ քաջ րաբունապետն։ Դարձեալ յիշեցէք զքահանայք սուրբ Աստուածածնիս զտէր Մաթէոսն, զտէր Բարսեղն, զտէր Սարգիսն, զտէր Մարգարէն։ Եւ զհանգուցեալ քահանայքն զտէր Ազարիայն, զտէր Խաչատուրն, զտէր Հայրապետն. ամէն»։

Ուրիշ Աւետարան մը կ՚օրինակէ Յովհաննէս գրիչ 1635ին «ի Խոտանան, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին» ի խնդրոյ Արիստակէս վարդապետին։ Գրիչը խնդրելէ ետքը թէ «Աստուած ողորմի ասէք տէր Արիստակէս վարդապետին եւ իւր ծնողացն», կը յայտնէ, որ 1640ին Փիլիպպոս կաթողիկոս ուղարկած է Աւետարանս Տիգրանակերտ խոճայ Երեմիային, որպէս զի մանրանկարչութեան թերի մաuերը լրացնել տայ Եղիազար ծաղկողին, «քանզի մինչդեռ ի մարմնի էր վարդապետն Արիստակէս, ետ գրել զսուրբ Աւետարանս, նաեւ չորեսին Աւետարանչացն զպատկերսն /164/ խորանան Հանդերձ... եւ յետ փոխելոյն նորա յաստեացս մնացեալ ամայի եւ անկատար» (Ձեռ, Էջմ. 290)։

Անապատի խիստ կեանքը շուտով մաշեց անապատաւորներու մարմնական ոյժը, եւ այսպէս յընթացս մէկ տարւոյ (1620/21) ետեւէ ետեւ վախճանեցան առաջին հիմնադիրները՝ Սարգիս եպիսկոպոս, տէր Կիրակոս եւ Պօղոս վարդապետ։ Ձեռնարկութիւնը շարունակուեցաւ սակայն, Մովսէս վարդապետի ընդհանուր հսկողութեան տակ։ Մովսէս ինքնին, ինչպես ժամանակակիցները կը վկայեն՝ բացաւ հինգ վանք եւ երեք կուսաստան։

21. ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ

Սարգիս եպիսկոպոս եւ տէր Կիրակոս Երուսաղէմ անցուցած օրերուն ուսումնասիրած էին յաճախակի ացելութեամբ Պաղեստինի վանքերը, ինչպէս նաեւ Գրիգոր Դարանաղցւոյ եւ ուրիշներու Սկիթէի վանքերու արտաքին եւ ներքին կարգերու մասին տուած նկարագրութենէն կազմած էին գաղափար, թէ ի՞նչ սկզբունքներով պէտք էր հիմնարկել իրենց ծրագրած անապատը Հայաստանի մէջ։ Նոյնպէս Մովսէս վարդապետ, որ մեծ մասնակցութիւն ունեցած է Մեծ Անապատի կազմակերպութեան գործին մէջ, տեսած էր անգամը Եգիպտոսի եւ Սինայի լեռան վանքերը։ Իրենց կազմած ծրագրին պակասները ապա լրացուցին «ի գրոց», գլխաւորարար /165/ Հարանց վարքէն։ Երկրին մէջ մոռացութեան մատնուած էր բոլորովին հին հայկական վանքերու ներքին կարգերն եւ առհասարակ աւանդութիւնները։ Կը գրէ Դաւրիժեցի թէ «կրօնաւորական զգեստ ամենեւին անհետ լեալ էր» (257), իսկ քահանայք եւ աբեղայք «միայն ի ժամ աղօթիցն զգենուին (փիլոն եւ վեղար) եւ զկնի արձակման ժամուն ի բաց եդեալ յինքեանց, իբրեւ զաշխարհականս շրջէին»։

Այժմ Սարգիս եպիսկոպոս եւ տէր Կիրակոս միախորհուրդ կազմեցին հետեւեալ սահմանադրութիւնը, զոր յառաջ կը բերէ Առաքել Դաւրիժեցի.

ա. Միայն կալ եւ ժուժկալել ի խցի։

բ. Լինել հնազանդ կամաց առաջնորդին (Հնազանդութիւն)։

գ. Ոչ լինել ումեք ստացուածք առանձին. այլ ամենայն ինչ հասարակաց լինել (Աղքատութիւն)։

դ. Պահել զմիտս՝ եւ զխորհուրդս սուրբս յամենայն անմաքուր մտածութեանց հոգեկանաց եւ մարմնականաց (Ողջախոհութիւն)։

ե. հանապազօր ի տարին պահօք անցուցանել, բաց ի շաբաթէ եւ ի կիւրակէ է եւ ի տէրունական տօնից։

զ. Ի սպառ հրաժարել ի գինւոյ եւ ի մսոյ։

է. Յամենայն շաբաթ օր եւ ի կիրակի օր եւ ի տէրունական աւուրն զգիշերն պաշտամամբ անցուցանել մինչեւ ցառաւօտն։

/166/ ը. Ի սոյն աւուրս անխափան մատուցանել պատարագ։

թ. Յամենայն աւուր յայգն եւ յերեկոյն խոստովանիլ անխափան զյանցուածսն եւ զմտածութիւնս աւուրն։

ժ. Հասարակ ամենեքեան՝ մեծ եւ փոքր, ի միասին գալ ի ձայն կոչնակին ե՛ւ ի սեղանն մարմնաւոր եւ ի տեղի աղօթից։

ժա. Իւրաքանչիւրոցն առանձին դնել զմարմնաւոր կերակուրն, ի մեծէ մինչեւ ցփոքունս միաչափ. այնպէս եւ զբաժանելն մրգաց միաչափ։ — Ամենեքեան ժողովէին ի սեղանատունն եւ միահաղոյն նստէին ի սեղան եւ ուտէին լռելեայն։ — Յօրն միանգամ առնուին կերակուր՝ ի բոլոր տարին։ — Յուտելն զկերակուր սահմանեցին գիրս ընթեռնուլ։

ժբ. Իբրեւ զգեստ պիտի հագնէին «ցփսի, որ է մազեղէն, ի ներքոյ զգեստուցն ի վերայ մերկ մարմնոյն», իսկ վերնազգեստն, այն է սքեմն, պիտի ըլլար քուuիթայ, «որ է գլխոյ թօփին» եւ գլխարկ՝ քառակուսին։ «Հասարակ ամենեցուն զգեստն բովանդակ ասուեղէն լիցի եւ ոչ բամբակեղէն. եւ զասուեղէն շապիկն երկայն պճղնաւոր առնել մինչ ի յոտն եւ գօտի մաշկեղէն ընդ մէջս։

ժգ. Եւ սահմանեցին ամենեցուն թէ իւրաքանչիւր ոք իւրովք զգեստուքն շրջեսցի. եթէ միայնակեաց իցէ՝ քուuիթային եւ քառակուսով. եթէ երէց իցէ՝ փիլոնաւն. եթէ աբեղայ իցէ՝ փիլոնան եւ վեղարաւն»։

/167/ Այս սահմանադրութեան ճշգրիտ պահպանմամբ յառաջ եկան Հայոց եկեղեցւոյ համար հոգելից եւ ուսեալ եկեղեցականներ, որոնք ոչ միայն իբրեւ սրբակեաց վանականներ եղան օրինակելի, այլ եւ իբրեւ ուսեալ եւ բարեկրօն վարդապետներ վայելեցին ժողովրդեան մէջ համբաւ։ Fr. Eugenio di S. Benedetto Բոկոտն Կարմեղեանց մեծաւորը, որ 1624—1626 տարիներուն առթիւ իր այցելութեան ի Պարսկաստան ծանօթացած է Մեծ Անապատէն ելած այս հոգեւորականներուն, գովութեամբ կը խօսի անոնց բարեկիրթ վարքի մասին իր Տեղեկագրին մէջ, ղոր 1627, Փետր. 24ին ներկայացուցած է Ս. Ժողովին, ուսկից յառաջ կը բերեմ քաղուածաբար հետեւեալ տողերը [10]. «Ասպահանի հայերու մէջ ժամանակէ ՝ ի վեր երեւան եկած են քանի մ՚անձնաւորութիւններ, որոնք կ՚ապրին արտաքոյ կարգի խիստ կեանք մը եւ կը վայելեն ժողովրդեան քով սրբութեան հռչակ։ Անոնք վարդապետ կը կոչուին. բաժնուած զանազան հայաբնակ վայրերու վրայ՝ առաքելաբար կը շրջին երկրէ երկիր, գիւղէ գիւղ քարոզելով, ուսուցանելով եւ խորհուրդներ մատակարարելով։ Ասկէ յառաջ առ ի չգոյէ վարդապետութեան, յորդորի եւ օրինակի, շատերը կ'իյնային մեծամեծ մեղքերու մէջ, այսպէս կ՚արձակէին իրենց օրինաւոր կիներն եւ ի նորոյ ամուսնութիւններ կը կնքէին. իսկ /168/ ուրիշներ կը թողուին դիւրաւ իրենց քրիստոնէական հաւատքը։ Այս վարդապետներու կենցաղը շատ շինիչ է եւ համեստ. անոնց զգեստը անպաճոյճ է եւ կը կրեն մարմնոյ վրայ կարծր քուրձ մը ունին շատ եւ երկար պահքի օրեր. միս միայն տարւոյն հինգ գլխաւոր տօներուն կը ճաշակեն, իսկ գինի՝ ինչ ինչ տօնական օրերուն միայն կը խմեն։ Բացի սովորական ժամասացութենէ կը քաղեն օր աւուր բովանդակ սաղմոսարանը. գիշերուան մեծագույն մասը կանցնեն հսկմամբ, եւ երբ կը յառնեն առաւօտը՝ ժամերգութիւնը սկսել է յառաջ ընդհանուր խոստովանանք կ՚ըլլան եւ կու տան հաւատոյ դաւանութիւնը, այս ամէնը կէս ժամէ աւելի կը տեւէ։ Մեծ փութով ուշադիր են մանկանց կրթութեան, զորոնք կը հրահանգեն իրենց կրօնի մէջ։ Ասպահանի մէջ հինգ դպրոց ունին. ուր կաշխատին բերանացի սորվեցնել մանկանց սաղմոսներն եւ Ս. Գրքէն զանազան բաներ»։

Տեղեկատուն ի մօտոյ ծանօթ էր Մովսէս, Խաչատուր եւ Արիստակէս վարդապետներու։

22. ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐ ՈՒ ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏՈՒԹԻՒՆԸ

Ինչպէս կարօտ էր եկեղեցականութիւնը հոգեպէս եւ մարմնապէս բարեկարգուելու, նոյնպէս եկեղեցին պէտք ունէր բարեզարդուելու ներքուստ եւ արտաքուստ։ Բաւական չհամարեցան վերանորոգչական գործին աշ/169/խատաւորները Եկեղեցիները արտաքուստ միայն բարելաւել, այլ եւ հարկ տեսան սրբել մաքրել ի ներքուստ։ Կապտուած կողոպտուած էր Տաճարը իւր սրբազան արդուզարդերէն. մէկ կողմէն ժամանակի աւերիչ ձեռքը գործած էր հոն աւերներ, միւս կողմէն այլադէն անոպայ ասպատակաւորներ պղծած էին անոր նուիրական խորանները, եւ հուրի ու սուրի արհաւիրքին տակ ահաբեկած հովիւն ալ, հօտն ալ։ Խանգարուած էին հնաւանդ կարգերը, մոռցուած էին նախնեաց հոգեշունչ երգերը, պաշտամանց մեծաշուք հանդիսակատարութիւնները լռած. կը բեմադրուէր այն տոհմիկ մեծապայծառ արարողութիւններու անհրապոյր կմախքը միայն, որ իւր անշքութեան մէջ հեգնանք մըն էր հնաշէն գմբեթներու։

Եկեղեցիներու ներքին պայծառութիւնը, հանդիսակատարութեանց փայլը, մեղեդիներու եւ երգերու ներդաշնակ երգեցողութիւնը ոչ միայն աստուածային նկարագիր պիտի տային խորհուրդներու եւ խորհրդականներու մատակարարութեան, այլ եւ պիտի զարթեցնէին բարեպաշտական զգածումներ համախմբուած ունկնդիրներու մէջ վերացնելու բարձրացնելու զանոնք մտքով վերին եթերներ, հոգեխառնելու հրեշտակաց հետ Ամենակային գահոյքին շուրջը։ ՝

Առ այս ձեռնարկուեցաւ կանոնադրել աղօթից ժամերը, կազմակերպել երգեցիկ խումբ եւ արարողութիւններու ճշգրիտ պահ/170/պանմամբ վեհութիւն եւ լրջութիւն տալ խորհրդոց եւ խորհրդականաց մատակարարութեան։ Դարձեալ Անապատն պիտի ըլլար հրահանգանոցը, ուր հաւաքուած էր մեծ թուով աշակերտութիւն։ Այդ վանականներու ձեռօք պիտի տնկուէին հին կարգերը գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ։

Մովսէս վարդապետ, որ անցած էր Ամթայ դպրոցէն, ուր կը ծաղկէին հին կարգերը հոգածութեամբ Ղուկաս Կեղեցւոյ եւ Սրապիոն Ուրհայեցւոյ, եւ հմտացած էր քաջ ամէն հրահանգներու եւ սովորութիւններու, Պօղոս Մոկացւոյ հետ գլուխ կանգնեցաւ գործին։

Նկատմամբ ժամասացութեան հետեւեալ որոշումներն եղան։

Գիշերային ժամը լման պիտի պաշտուէր։ Յիշեսցուքը տէրունական տօներուն՝ եղանակով. պիտի քաղուէր երկու կանոն սաղմոս, կանոնագլուխը ձայնիւ. Հոգեհանգստեան կարգը պիտի կատարուէր (տէրունական օրերուն) անխափան։ Օրհնութեան կից պիտի երգեցուէին Քաղուածքներ շարականներէն, իսկ Թագաւորք եւ Ալելուք ձայնիւ։ Գիշերային ժամին աւարտելէն ետքը պիտի ընթերռնուին Յայսմաւուրք եւ կից ընթերցման համապատասխան Շարական մը կամ Գանձ մը երգէին։

Առաւօտեան եւ Արեւագալի ժամէն ետքը կը կարդացուէր խրատական գիրք մը։

/171/ Ճաշու ժամերը «զատ եւ որիշ ի միմեանց յիւրաքանչիւր նշանակեալ ժամու ասէին»։

Ճաշու ժամէն ետքը կ'ելլէին Պատարագի. «զարարողութիւն Պատարագին դպրօք եւ սարկաւագօք մատուցանէին. եւ իւրաքանչիւր ոք իւրովք նշանակեալ զգեստուքն»։

Դաւրիժեցւոյ հաղորդած այս մանրամասնութիւններէն կ՚իմացուի թէ Արեւելեան Հայաստան թուլացած էին ժամասացութեան այս կարգերը, այս պատճառաւ ալ հարկ տեսնուած է մասնաւոր հրահանգներով վերհաստատել զանոնք։ Դաւրիժեցի կ՚աւելցնէ թէ «ա՛յս են յայտնի կարգ եւ սահմանք նոցա, զոր վերոյասացեալ վարդապետքն սահմանեցին երկոքին արամբքս». այսինքն Մովսէս եւ Պօղոս վարդապետներու մատնացոյց ընելով պարտադիր ըրին Սարգիս եպիսկոպոս եւ Կիրակոս իրենց միաբաններուն։

Թէ Մովսէս վարդապետ մեծ մասնակցութիւն ունեցած է այս բարեկարգական որոշմանց մէջ յայտնի կը տեսնուի Էջմիածնի Թ. 2413 ձեռագրէն, ուր (էջ 846 — 870) կը գտնեմ «Օրհնութիւնք եւ քաղուածք տօնից եւ տէրունականաց եւ ամենայն սրբոց, զոր սահմանեաց սուրբ հայրապետն Մովսէս ի փառս Աստուծոյ»։ Այս գրուածքը համառօտ ցուցակ մըն է Օրհնութեանց եւ անոնց կից երգեցուելիք քաղուածքներու. սկիզբն է. «գկ։ Երգեցէք որդիք Սիոնի։ [Քաղ. ]՝ Էակից Հօր եւ Հոգւոյն... »։ Ուրիշ ձեռագիրներ կ՚ընծայեն զայն Ղուկաս Կեղեցւոյ, այսպէս Զմմառի /172/ Թ. 118, թղ. 149ա, «Խրատք եւ կարգ շարական քաղելոյ՝ Ղուկաս վարդապետի Կելեցւոյ», կը գտնուի նաեւ անանուն (Հմմտ. Երեւան, Պետ։ Թանգարանի Թ. 821 եւ 864)։ Առանց տարակուսի Մովսէս չէր օրհնութեանց կից քաղուածքներ երգելու սովորութեան սկզբնապատճառը, այլ Ամթայ դպրոցէն ժառանգած էր զայն եւ բերած տնկած Հայաստան եւ հոն իւր ճոխութեամբն ընդունելի ըրած։ Այս նկատմամբ ունինք գեղեցիկ վկայութիւն մը Մովսէսի աշակերտէն Խաչատուր Վ. Կեսարացի կը գրէ իւր 1642ին ի Նոր-Ջուղայ տպագրած Ժամագրքին մէջ (էջ 700—701) այսպէս.

«Գիտասջիք, ով տօնասէրք, զի մեծ եւ երանելի Հայրապետն տէր Մովսէս, որ նորոգեաց զսուրբ Էջմիածինն, որոյ ըստ արժանոյն գովասանութիւն առաքինասէր վարուցն եւ աշխատական վաստակոցն որ ի վերայ կարգաց եկեղեցւոյ եւ կրօնից հաստատութեան ունէր՝ այլում թողից ասել, եւ կամ բաւական համարեալ մեր զսակաւ յառաջագոյն ասացեալսն։ — Սա ինքն վերոյասացեալ սուրբ հայրս մեր սահմանեաց տասն շարական ասել օրհնութիւն վասն բազում խորհրդոյ տասնեակ թուոյն: Այլ եւ վկայ ածելով զմեծ փիլիսոփայն եւ զհաւատարիմ քահանայապետն Սուրբ Ստեփաննոս, որ զԱւագ օրհնութիւններն տասն տասն շարական արար եւ ոչ ավելի կամ նուազ, ըստ տասն դասուց բանականաց. նմանապէս եւ սուրբ Հայրս կանոնեաց տասն /173/ շարական ասել օրհնութեանն ի փառս Քրիստոսի եւ սրբոցն նորա։ Եթէ հաճեսցին կամք եղբայրութեան մերոյ՝ Տեառն գոհութիւն. եւ եթէ ոչ ախորժ իցէք՝ կամք ձեր եղիցին։ Իսկ զքեզ ի մեղադրանաց եւ ի բամբասանաց ազատ թողուլ աղաչեմք»։

Այս եւ նման կարգադրութիւնները, որոնցմով բարեզարդեց Մովսէս Եկեղեցին, կը հետապնդէին ծածուկ նպատակը, գրաւիչ ընծայել Աստուծոյ տաճարը ժողովրդեան եւ հրապուրել զանոնք խուռնընթաց ներկայ գտնուելու ծիսակատարութեանց. արարողութեանց ներդաշնակ բեմադրութիւնը պիտի վառէր ներկաները բարեպաշտ զգածումներով եւ կրթէր անոնց սրտերը պաշտամանց խնկաբոյր ազդեցութեան տակ։

Մովսէս ինքնին, ինչպես ժամանակակիցներու ակնարկութիւնները ենթադրել կու տան, օժտուած էր հնչիւն եւ հաճելի ձայնով. եւ կային իր շարժ ու ձեւերը եւ կազմուածքին մէջ վսեմ եւ վայելուչ գծեր։ Իր դեգերումները Ամիթ, Կ. Պոլիս, Երուսաղէմ ընծայած էին իրեն առիթ հանդիսատես ըլլալու այդ պատրիարքանիստ քաղաքներու մէջ այլ եւ այլ անգամներ մեծաշուք ծիսակատարութեանց։ Անոնք գործած էին տպաւորութիւններ իր հոգւոյն խորքը, որոնք ապա, երբ հրապարակ եկաւ իբրեւ վարդապետ, եպիսկոպոս եւ կաթողիկոս, խօսեցան իր մէջ։ Այս է պատճառը, որ Մովսիսի հանդիսակատարութիւնները պատկառազդեցիկ /174/ էին եւ ատակ դիւթելու սուրբ հմայքով մօտաւորներն եւ հեռաւորները։

Յիշատակութեան արժանի է Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի շահախնդիր խորհուրդը, Միւռոնօրհնէքն Մովսէս վարդապետին կատարել տալ, համոզուած թէ անոր ծիսակատարութիւնը իր վեհաշուք եւ տոգեպարար ներկայացմամբ տանդիսատեսներու մեծ բազմութիւն պիտի ձգէ դէպի Էջմիածին եւ ասով պատկառելի գումար մը պիտի գոյանայ ի նպաստ հայրապետական գանձարանին։ Եւ իրօք ալ Միւռոնօրհնէքի հանդէսն այնքան գոհ ձգեց հանդիսականները, որ անոնք սքանչանքով խօսեցան նաեւ հեռուները օրուան տպաւորութեանց մասին։

Դարձեալ ի Ֆահրապատ երբ ջրօրհնեաց հանդէսը կատարեց Մովսէս Շահ Աբասի ներկայութեան, ինչպէս կը գրէ Դաւրիժեցի (234) «ընդ գեղեցիկ յարմարումն զարդուցն եւ ընդ կարգաւորաբար շարժումն եւ ի կանգնելն պաշտօնէիցն՝ յոյժ հաճեալ եւ հաւանեալ էր արքայ եւ խանդաղատեալ ի վերայ Մովսէսի»։

23. ՊՕՂՈՍ Վ. ՄՈԿԱՑԻ

Ներսէս Մոկացի, Առաքել Դաւրիժեցի եւ Գրիգոր Դարանաղցի միաբան իբրեւ նախընթաց կարապետ մտաւոր զարթնումի նոր շարժման ցոյց կու տան Պօղոս վարդապետը։

Սա ծննդեամբ Մոկաց աշխարհի Բար գիւղէն էր, աշակերտած Ձագ մականուանեալ Կարապետ վարդապետին եւ Վարդապետական /175/ իշխանութիւնը ստանալէ ետքը ելաւ քարոզութեամբ շրջելու եւ հասաւ Դարէժ շահաստանը։ Հոն հողը բերրի գտնելով՝ դադար առաւ «յամենայն աւուր քարոզի եւ դասիւ եւ յորդառատ վարդապետութեամբ լուսաւորէր զժողովուրդն» (Դաւր. 266)։

Պօղոս վարդապետ անձամբ «սուրբ էր եւ առաքինի, հանապազօր սաղմոսերգ». հրաժարած էր գինիէ եւ մսէ. կ՚ապրէր ժուժկալ եւ խստամբեր կեանք մը. միայն շաբաթ եւ կիրակի թոյլ կու տար անձին ճաշակել նաւակատեաց կերակուր, մնացեալ օրերը «կեայր պահօք»։ Ուխտած էր խիստ աղքատութիւն. անարծաթ կը քարոզէր` ոչ մէկէ չէր առներ ինչք կամ ստացուածք. եւ եթէ ժողովուրդը բարեսրտութեամբ դնէր իր ձեռքը արծաթ, կա՛մ կարօտեալներու կը բաշխէր կա՛մ գերեաց ազատութեան կը գործածէր եւ կա՛մ եկեղեցիներ շինելու կը ծախսէր։ Կը ճանապարհորդէր հետիոտս, ուր ալ երթար։ Ամէն շաբաթ կը կանխէր եկեղեցի եւ հսկմամբ կը լուսացներ կիրակի առաւօտը. Ժամասացութիւնը ի լման կը պաշտէր. եւ ինչպէս Դաւրիժեցի առանձինն կը շեշտէ՝ «զՅիշեսցուքն, զԿանոնագլուխն, զԱլէլուն խազով ասէր հանդերձ ութ կանոնաւ սաղմոսին. եւ յառաւօտուն զփրկական խորհուրդ պատարագին մատուցանէր»։ Այս պատճառաւ ալ ժողովուրդը՝ ռամիկ թէ վաճառական շատ կը սիրէին եւ կը յարգէին զինքը պարկեշտ վարքին համար։

Դարէս թէպէտ կար ժամատուն մը, /176/ բայց կը պակսէր խորան պատարագի։ Պօղոս վարդապետ կանգնեց պատշաճ խորան մը։ Անկէ անցաւ Ագուլիս տեղացի վաճառականներու հրաւէրով. հինաւուրց եկեղեցւոյ՝ U. Թումայի դուռը «ի բազում ժամանակաց» փակ էր, եւ ամէն փորձ՝ բանալու զայն, անյաջող անցած էր։ Պօղոս վարդապետ սքանչելեօք կը բանայ դուռը։ Եկեղեցւոյ բացման հռչակը ընդհանուր ուրախութիւն կ՚առթէ. ամէն կողմէ գռոհ կու տայ ժողովուրդը դէպի Ագուլիս։ Օգտագործելով առիթը կը քարոզէ վարդապետը եւ կը հանդիսանայ լուսաւորիչ արեւելեան աշխարհին։ «Եբարձ ի միջոյ, - կը գրէ Դաւրիժեցի, - զամենայն աւելորդ անկարգութիւնն յեկեղեցականաց եւ յաշխարհականաց, եւ կարգազարդեալ շքեղացոյց զամենեսեան ուղիղ քարոզութեամբ»։ Առաքելաբար կը շրջէր ամէն կողմ, կը կարգէր քահանաներ, կը շինէր եկեղեցիներ եւ «հաստատէր զբարի կարգս յեկեղեցիս եւ ի գիւղս»։ Իր շուրջը հաւաքած ուշիմ պատանիներ, կը շրջէր անոնց հետ եւ կ՚ուսուցանէր։ Կարեւոր կէտերու վրայ կը բանար դպրոցներ, եւ իւր աշակերտներէն կը նշանակէր անոնց «դպրապետ». անոնք ապա ձեռնադրուեցան աբեղայ կամ երէց «բաւական ինքեանց եւ ժողովրդեան»։ Ուր որ կը հասնէր Պօղոս վարդապետ կա՛մ եկեղեցի կը հիմնարկէր եւ կա՛մ կը նորոգէր խախտուածները։ Ի մէջ այլոց նորոգեց Աստապատի Ս. Ստեփանոս վանքը, եւ ընդարձակեց գիւղի եկեղեցին։

/177/ Վարդապետի բուռն եռանդը բարեզարդելու եկեղեցին, կանոնաւորելու ժամասացութիւնը, վարժեցնելու պատանիները եկեղեցական պաշտամանց եւ պատրաստելու զանոնք պատշաճաւոր կրթութեամբ քահանայական աստիճանի, եւ վերջապէս լուսաւորելու ժողովուրդը քարոզութեամբ՝ բախեցաւ սաստիկ ընդդիմութեան տեղական եկեղեցական իշխանութեան կողմէն։ Եպիսկոպոս թէ աբեղայ, որոնք թույլ ու զեղծ կեանք մը կ'ապրէին, փոխանակ զգաստանալու վարդապետին քարոզութիւններէ եւ անոր շինարարական եւ առաքելական գործունէութեան օժանդակելու՝ ի սկզբան ծաղրեցին անոր վարդապետութիւնը, ապա սպառնական դիրք բռնեցին անոր հանդէպ, նոյն իսկ աշխարհական ատենի առջեւ հանեցին զինքը։ Կը պատմէ Դարիժեցի, թէ Աստապատի մէջ, երբ ուզեց վարդապետը ընդառաջ գալով ժողովրդեան խնդրանքին՝ ընդարձակել եկեղեցին, ահագին աղմուկ բարձրացուցին աբեղաները, որովհետեւ հարկ էր եղած եկեղեցւոյն կից խուցերը վար առնել։ Միաբան դիմեցին անոնք Նախավկայի վանքը եւ բողոք ներկայացուցին առաջնորդին խափանելու համար եկեղեցւոյն նորոգութիւնն եւ ընդարձակումը: Թէպէտ ամէն քար շարժեցին անոնք կասեցնելու գործը, բայց վարդապետը «ամենեւին ոչ լքաւ ի բարւոք յառաջադիմութենէն»։ Խնդիրը ելաւ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսին ատեանը, նաեւ անիկա «բազում անգամ ա/178/ռաքեաց առ վարդապետն բանս սպառնականս եւ յանդիմանութեան, թէ ելցես, երկրէս մերմէ եւ գնասցես յերկիր քո, ուստի եկեալ ես, զի ոչ է պիտոյ մեզ խաբեբայ եւ նորահանուկ քարոզութիւն քո եւ ոչ կեղծաւոր վարքն քո, ապա թէ ոչ առակ նշաւակի եւ այպն կատականաց լինիցիս ի ձեռս իմ» (Դաւր. 272)։ Բայց եւ այնպէս մնաց վարդապետն իւր դիրքին մէջ հաստատուն, չընկրկեցաւ իւր ճանապարհին վրայ, «այլ հանապազ շրջէր եւ քարոզէր, շինէր զեկեղեցիս եւ յարդարէր զամենեսեան ուղիղ կարգօք եւ սահմանադրութեամբ»։

Դժբախտաբար Դաւրիժեցի չի տար ժամանակագրական կռուաններ Պօղոս վարդապետի կեանքէն, թէ ե՞րբ եկա նա արեւելեան Հայաստան, ի՞նչ գծով եւ ո՞ր ժամանակներու մէջ ընթացաւ անիկա իւր շինարակական եւ քարոզչական ճանապարհը։ Առանց տարակուսի անոր գործունէութեան առաջին եւ երկրորդ շրջանները պէտք է զետեղել 1604—1615 տարիներու մէջ։ Այժմ վերադարձած էր արդէն Մովսէս վարդապետ Սիւնիք եւ աջակից եղած Պօղոս վարդապետին իր առաքելական գործունէութեան մէջ։

1615ին Հօչանց անապատի բացման հանդիսին ներկայ էր նաեւ Պօղոս վարդապետ։ Ինչպէս Ներսէս Մակոցի եւ Գրիգոր Դարանաղցի կը պատմեն, երբ Սարգիս եպիսկոպոս եւ տէր Կիրակոս հիմնարկեցին Մեծ Անապատը, այցելեց Պօղոս վարդապետ նորակա/179/ռոյց մենաստանը, մնաց ժամանակ մը հոն եւ տուաւ իր փորձառութենէն խորհուրդներ վերանորոգչական գործին բարեաւ յաջողութեան համար։ Այն ստոյգ է, որ Մովսէս եւ Պօղոս վարդապետները ճանչցան հոս զիրար, կնքեցին սիրոյ եւ համերաշխութեան դաշինք գործելու ձեռն ի ձեռն եւ անսասան Ազգին եւ Եկեղեցւոյ վերազարթման եւ վերանորոգութեան համար։ Եւ ինչ որ Դաւրիժեցի կը պատմէ Պօղոս վարդապետի գործունէութեան եւ. անոր դէմ յարուցուած հալածանքներու մասին, կ՚արժէ հաւասարապէս Մովսէս վարդապետի առաքելական տքնութեանց համար։ Այս յայտնապէս կը տեսնուի Մովսէս վարդապետի այն խօսքերէն, զոր կը գրէր 1615ին Գրիգոր Կեսարացւոյ՝ «այժմի խորհուրդն մեր այս է հետ Պօղոս վարդապետին եւ անապատաւորացն եւ բարեպաշտ իշխանին Հայկազոյ, որ գնամք ի Սպահան, քարոզեմք Ջուղայեցոցն զաստուածային բանն ի սուրբ հարցն կանոնաց»։

Թէ գացի՞ն Պօղոս եւ Մովսէս վարդապետները Սպահան, չգիտենք. բայց կ՚երեւայ թէ Մելքիսեդեկ վերահասու եղած էր խորհուրդին, որ ուղղուած էր իրեն դէմ։ Ըստ Դաւրիժեցւոյ «յետ ամաց ինչ անցանելոց» երբ Մելքիսեդեկ ի Նախիջեւան կը պատահի Պօղոս վարդապետին, չի քաշուիր կաթողիկոսը «զթոյնս եւ զմաղձս դառնութեան, զոր ի բազում՝ ժամանակաց մթերեալ ունէր ի սրտի», ժայթքել վարդապետին դէմ։ Այլ եւ այլ յան/180/դիմանական, կշտամբական եւ «անպատեհ» խօսքեր վարդապետին երեսին տալէ ետքը կը սպառնայ նաեւ «զամենայն եկեղեցիս, զոր դու շինեցեր, ի վերայ գլխոյ քո քակեցից». ի վերջոյ կը հրամայէ, որ թողու պարսկական սահմանն եւ հեռանայ. այլազգ կը սպառնայ մատնել «ի ձեռս աշխարհակալ իշխանաց»։ Վերջին խօսքերս մտատանջութիւն պատճառեցին վարդապետին. գիտէր թէ կաթողիկոսը կարող էր ի գլուխ հանել սպառնալիքը. «զի թագաւորական իշխանութեամբ վարէր զկաթողիկոսութիւնն» եւ ունէր Ամիրգունայ խանն իրեն պաշտպան։ Որոշեց Շամբի ճանապարհով անցնիլ սահմանը։ Բայց ապա քաջալերուած աշակերտներուն սրտապնդիչ խօսքերէն՝ լաւագոյն համարեցաւ շարունակել յօգուտ ժողովրդեան քարոզչական գործունէութիւնը կուրծք տալով ամէն դժուարութիւններու (Դաւր. 272-273)։ Դիմեց Շահին, որ այժմ Աղուանից Քոթուկլու գիւղը կը գտնուէր, եւ խնդրեց արտօնագիր մը, որ կարենայ լինել եւ նորոգել հայ գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ եկեղեցիներ։ Շահը շնորհեց իրեն խնդիրքը եւ վարդապետը դարձաւ ուրախութեամբ իւր գործին։

Մելքիսեդեկ կ՚ամբաստանէ զինքը Ամիրգունայ խանին։ Պատրաստ յանձն առնելու ամէն տառապանք՝ կ՚ուղեւորի վարդապետը Երեւան եւ կը ներկայանայ Խանին։ Իր քաղցրահայեաց դէմքը եւ Շահին հրամանագիրը կը համոզեն շուտով Խանը, թէ զուր ամբաս/181/տանութեան մը զոհն է վարդապետը. օգտուելով Խանը կաթողիկոսին հրաւէրէն՝ կ'առնէ վարդապետը հետը եւ հացկերոյթի ժամուն կը հաշտեցնէ երկու կողմերը։ Վարդապետը վերադարձաւ Շոռոթ։

Կաթողիկոսը առ երեսս հաշտուած էր վարդապետին հետ։ Ի Դարէժ, ուր եկած էին Մելքիսեդեկ եւ իր աթոռակիցներէն մին, Պօղոս վարդապետ հանուեցաւ Ղառչղայ Խանին ատեանը, «որ էր առաւել խրոխտ եւ մեծագոյն փառօք»։ Վարդապետը այս անգամ ալ դուրս եկաւ արդարացած (1618)։ Ներսէս Վ. Մոկացի այս դէպքի առթիւ կը հիւսէ վարդապետին գովքը [11].

«Զվաճախ ուտելն արգելոյր եւ կարկիչ էր յանդգնութեան,

Մանաւանդ աբեղայից խափանիչ համարձակութեան:

ԶՆախնի կարգն յառաջ ածէր, կանոնօք դնէր ի յատեան։

Վըկայէր վասն աշխարհի՝ զի էին գործքն իր չարութեան։

Վասն որոյ իմ նըմանիքս որ կրօնիւք յերկիր կորացան՝

Կարի ատեցին ըզնա, բարկութեան նախանձ բըրդեցան։

Հազար եւ վաթսուն եւ եօթն յաւելեալ Հայոց թըւական,

Յանկարծ շարժեցան մարդիկ, թինդ առին եւ ժողովեցան։

Կաթողիկոսուն երկու [12], եպիսկոպոսք համանգամ այն,

Աբեղայք եւ վանականը եւ տէրտէրք շատ գումարեցան:

/182/ Ուխտադիրք եղեն միմեանց, խորհեցան խորհուրդ միաբան,

Եւ չու արարեալ գնացին ի Դավրէժ ի քաղաք շահաստան.

Ղարչըղայ Խանին դիպան, տուրեւառ խօսիւք շատացան,

Թէ այր մի օտարական մեղ լինի պատճառ խանգարման։

Այլ նա ի վերին խնամոցըն մարդասէս կոչեաց ի յատեան,

Ասաց, թէ Քահանայից չէ պատեհ կալ անմիաբան,

Վասն որոյ կոչիմանեալ եւ ինքեանց մեղադիր եղան:

Եկեալ թողութիւն առին, ակամայ կամօք հաշտեցան»։

 

Նոյն տարւոյն սկիզբը պատահած էր Պօղոս եւ Մովսէս վարդապետներու կալանաւորումն եւ Շահէն տուգանքի ենթարկումը, որուն մասին խօսեցանք վերը։

Հազիւ անցած էին փորձութեան այս օրերը, որոնք չէին կրցած ընկճել վարդապետին անխախտ՝ կամքն եւ անվեհեր նկարագիրը, երբ պատահմամբ իրարու հանդիպեցան վարդապետն եւ Սահակ եպիսկոպոս, Մելքիսեդեկի եղբօրորդին «եւ այլք եւս ի նոցին համախոհացն»։ Ասոնք «յոլով աւուրս» խոշտանգեցին վարդապետը, պահանջելով որ վերջ տայ քարոզութիւններուն։ Բայց նա չէր ուզեր տեղի տալ։ Հակառակորդները ստիպեցին սակայն, որ տայ մահմետականներու ներկայութեան գրաւոր խօսք, «թէ այսուհետեւ քարոզես՝ լինիս թշնամի թագաւորին եւ մահու եւ սպանման պարտական»։ Անճար մնալով վարդապետը, ստիպուեցաւ տալ ստորագրութիւնս. «Ես Պօղոս վարդապետ ետու ձեռագիր՝ այսուհետեւ ոչ շրջիլ եւ ոչ քարոզել. /183/ եւ թէ զայսոսիկ առնեմ, լինիմ ես թշնամի թագաւորին»։

Այնուհետեւ առանձնացաւ Պօղոս վարդապետ Մեծ Անապատ, եւ «կայն միակեցութեամբ, լռեալ ի խցի, մտամատոյց աղօթիւք խօսակցելով ընդ Աստուծոյ. եկաց անդէն եւ ոչ ել արտաքս յանապատէն մինչեւ ցվախճան կենաց իւրոց». այն է 1620։

Ազնիւ եւ ժողովրդասէր անձ մը, անխախտ նկարագիր մը, եռանդուն առաքեալ մը եւ անխոնջ գործիչ մը կը դադրէր գործել է Ազգին եւ Եկեղեցւոյ համար։

24. ՄԵԼԻՔ ՀԱՅԿԱԶՆ ՀԱԽՆԱԶԱՐԵԱՆ

Տեղական պաշտօնեաներու անվերջ հարստահարութիւններու եւ ծանր Հարկապահանջութիւններու պատճառաւ անհանդուրժելի դարձած էր օսմանեան լուծը Հայկական նահանգներում էջ (16023)։ Թէ մահմետական եւ, թէ հայ իշխաններ, մելիքներ եւ եպիսկոպոսներ գաղտագողի կանցնէին պարսկական սահման, ուր կը գտնէին Շահ Աբասէն հիւրամեծար ասպնջականութիւն։

Այս փախստականներու թուին մէջ էր «Մելիք Հայկազն ի Քշտաղս երկրէն ի Խանածախ գեղջէ» (Դաւր. 16)։ Քշտաղը, որ կ՚ըսուի նաեւ Քաշաթաղք եւ Քաշթաղ, Սիւնեաց Աղահէճք գաւառին նոր անուանակոչութիւնն է [13] ։

/184/ Շահ Աբաս քաջալերուած փախստականներու յորդորներէն, որոնք կը վստահացնէին, թէ անաշխատ հնարաւոր պիտի ըլլայ նուաճել Թուրքերէն Այրարատեան դաշտը Դաւրէժէն մինչեւ Կարս, 1603ին կը շարժէ բանակը Դաւրէժի վրայ։ Առանց մեծ դիմադրութիւն կրելու կը յառաջանայ Շահը մինչեւ Երեւան, որ կ՚իյնայ…։

Այս արշաւանքի միջոցին մեծամեծ ծառայութիւններ կը մատուցանէ Մելիք Հայկազն իւր քաջագործութիւններով Պարսից Շահին. որ վարձատրելով անոր շահատակութիւնները կը շնորհէ իրեն հայրենի գաւառին իշխանութիւնը, օժտելով մասնաւոր պատիւներով։

Մելիք Հայկազն ինչպէս բազկով քաջարի, նոյնպէս հոգւով ազնիւ էր, երկիւղած եւ աստուածապաշտ։ Իր գովութիւնը կը ներբողէ Ներսէս Մոկացի, որուն տողերը արժանի են ուշադրության (Հայապատում՝, § 398)։

/185/ «Մինն ի յընտրելոց դասուցն երեւեալ քրիստոսադաւան

Այր հըզօր քաջամարտիկ ճակատուն բազմաց ախոյեան.

Ընդ որ հաւանեալ արքայն եւ գովեաց բազմաց յանդիման.

Ապա ակնածէր սիրով միամիտ նորայն քաջութեան։

Կացոյց զնա իշխան երկրի, հանեալ ի պատիւ մեծութեան.

Մեծարգոյ փառօք պատուեաց եւ կոչեաց զնա իւր սիրական».

Հախնազար Հայրըն նորա յորջորջեալ ըզնա սեռական.

Հայկազն անուանէր ըզնա նմանեալ Հայկազնին Տիգրան…

  Յաւել քան զնա ի փառս հաւատովն սուրբ Երրորդութեան.

Պերճ հսկայաձեւ մարմնով եւ տիօքըն վայելչական…

Իսկ յարութիւն անձինն յոյժ անքատակ ի յորդիս մարդկան.

Եւ անհամեմատ խոհեմ ի շարժել շրթանցն յատկական.

Ճարտասան արագախօս անթարթափ յարտաբերութեան.

Եւ բաղխոհական ոճով բարբառէր յարքայից դիւան.

Իսկ ներքին մասամբ հոգւոյն երկիւղած եւ զգաստական

Խոնարհ էր եւ հեզ բարուք եւ սիրող աստուածշաշտութեան.

Անապատի սիւն լինէր եւ գրագէր գթով հայրական.

Մինչ յիշխանութեան միջին՝ ջանք դընէր անապատական... »։

 

1611ին, երբ Սիւնեաց աշխարհը հասան երկու «կամաւոր աղքատները», Մելիք Հայկազն անոնց պատսպարանն եղաւ, շնորհեց անոնց ամէն դիւրութիւն, նիւթական եւ բարոյական, եւ ինչպէս Մոկացին կըսէր, «անապատի սիւն լինէր եւ գըրգէր գըթով Հայրական»։

1614ին կը հանդիպինք Մելիք Հայկազ/186/նին, Շաբ Աբասի բանակին մէջ (յԱգուլի՞ս), ուր կը գտնուէր ուրիշ հայ իշխաններու հետ: Իր բարեխօսութեամբ ազատեցաւ Մելքիսեդեկ Շահին սպառնալիքէն։ Դաւրիժեցի (էջ 219) այս դէպքը կը պատմէ տեղի ունեցած 1617ին յԱգուլիս կամ ի Դանղի. «ի ժամանակին յայնմիկ արք խորհրդականը եւ երեւելիք, որք էին ի դուռն արքային», անոնց թուին մէջ «Խոջայ Նազարն եւ Խոջայ Սուլթանումն եւ Միրվէլին եւ Մելիք Հայկազն», խորհուրդ կու տան կաթողիկոսին, որ տայ Շահէն նշանակուած տուգանքն եւ ազատի կապանքներին։

1615ին կը հիմնարկէ Մելիք Հայկազն իւր իշխանութեան սահմաններու մէջ Հոչանց անապատը. Դաւրիժեցի կը գրէ. «Տէր Կիրակոսն եւ Թումայ եպիսկոպոսն գնացին յերկիրն Քշտաղս մերձ ի գիւղն Հոչանց. շինեցին Անապատ եւ անդ բնակեցան» (էջ 260)։ Անապատին նաւակատիքը խմբուեցաւ 1615ին, ի ներկայութեան բազմաթիւ եկեղեցականներու. Մովսէս վարդապետ կը յիշէ զայն իւր՝ առ Գրիգոր Կեսարացի թղթին մէջ այսպէս. «Սուրբ Խաչին տօնին նաւակատիս եղեւ նորակերտ եկեղեցւոյ, զոր շինեալ է բարեպաշտ աստուածասէր իշխանն Հայկազ ի իւր սեփական գին» [14]. թէպէտ գիւղը յանուանէ չի յիշատակուիր, բայց — ինչպէս ինձ կը թուի — պէտք է նոյնացնել Հոչանց գիւղին հետ։

/187/ Մելիք Հայկազն իւր հովանաւորութեան տակ առած ըլլալով Մեծ Անապատնեւ անոր միաբանները, պաշտպանեց զանոնք կաթողիկոսներու եւ անոնց համախոհներու ոտնձգութիւններու առաջ։ Առանց այսպիսի պաշտպանութեան կարելի չէր յուսալ, որ Անապատն ծաղկէր եւ բարգաւաճէր այն բազմաշփոթ դարուն։

25. ԳՐԱԿԱՆ ԿԵԱՆՔԻ ՎԵՐԱԾՆՈՒԹԻՒՆԸ ԺԷ. ԴԱՐՈՒՆ

Մեծ Անապատի հիմնարկութիւնը անապատական կեանքի խիստ կարգով եւ օրէնքներով վերածնութեան արշալոյսի առաջին ճառագայթն էր, որ կը ծագէր Սիւնեաց բարձունքէն, լուսաւորելու սրտերը աստուածեղէն լուսով։ Արդէն հաւաքուած էին հոն խումբ մը վանական կեանքի հետամուտներ, երբ հասաւ Մովսէս վարդապետ Մեծ Անապատը (1613)։

Բաւական չհամարեցաւ Մովսէս, որ միաբանները ապրին մէկ յարկին տակ տեսական կեանքի անձնատուր, այլ անհրաժեշտ տեսաւ, որ անոնք ծանօթանան նաեւ գրագիտութեան, կրթուին եկեղեցական ուսումներով, ըլալու գործնական կեանքի համար ալ ընդունակ գործիչներ։ Եկեղեցին եւ վանքերը, որոնք լքուած էին, կը պահանջէին կրթուած եւ հոգեւոր հրահանգներով դաստիարակուած առաջնորդներ, իսկ ժողովուրդը կը կարօտէր կենդանի խօսքի եւ լուսամիտ հովիւներու,  /188/ ամրապնդուելու համար կրօնի շունչով եւ քրիստոնէական վարդապետութեամբ։ Պէտք էր թոյլ, կենցաղասէր, շահախնդիր եկեղեցականներու դէմ հանել եկեղեցասէր, անձնուրաց, հոգելից, հաւատքով տոգորուած եւ գիտութեամբ մարզուած քահանայութիւն, սրբելու համար Եկեղեցին տիրող զեղծումներէ եւ առանց լքանելու ընդդիմադրութիւններու եւ հալածանքներու առաջ` պահպանել դիրքը վերջնական յաղթութեան յուսով ներշնչուած։

Այս նպատակով սահմանուեցաւ Մեծ Անապատի մէջ սկիզբ ընել դասախօսական ընթացքներու։ Առ այս իրենց գործակցութիւնը խոստացան՝

1. Տէր Կիրակոս, մէկը անապատի հիմնադիրներէն, ծագմամբ Տրապիզոնցի, Պետրոս Կարկառեցւոյ Դպրոցէն։

2. Պօղոս Վ. Մոկացի։

3. Մովսէս Վ. Տաթեւացի։

4. Ներսէս Վ. Մոկացի։

5. Թումա եպիսկոպոս։

6. Դաւիթ եպիսկոպոս։

Իսկ Սարգիս պարոնտէր, «Հայրն Անապատին» յանձն առաւ ըլլալ «հոգաբարձուն անապատին ի մարմնաւոր կողմանէ»։ Ասոնք, ինչպէս կը գրէ Դաւրիժեցի «բազում ժամանակս կացին ի միասին» (Դար. 259-260), այսինքն մօտաւորապէս 1613-1620։

Թէ ուսման ի՞նչ ծրագիր ընտրուած էր /189/ եւ կամ դասախօսները ի՞նչ նիւթ նկատի ունէին, դժբախտաբար չեն հաղորդած ժամանակակիցները։ Բայց ուշագրաւ են այս տեսակէտէ Դաւրիժեցւոյ տողերը (էջ 255), երբ կը գրէ. «Մինչեւ ցայս վայր տգիտութեամբ խոպանացեալ եւ կորդացեալ էր ազգս Հայոց. եւ ոչ միայն ոչ ընթեռնուին, այլ եւ ոչ զգիրս գիտէին եւ ոչ զզօրութիւնս գրոց. վասն զի անպիտացեալ էր գիրքն յաչս մարդկան. եւ իբրեւ զկոճեղս փայտից անկեալ յանկեան ուրեք՝ լցեալ հողով եւ մոխրով։ Եւ իբրեւ սոքա (անապատաւորք) մտին ընդ լծով ծառայութեան առաքինի գործոց՝ յօժարութեամբ ընթեռնուին զգիրս եւ կամակար մտօք կրթէին զինքեանս». իսկ առաջնորդութեամբ վերոյիշեալ ուսուցիչներու «սկսան յընթերցմանէ եւ յուսուցանելոյ գրոց վերստին նորոգել եւ յարդարել զամենայն կարգս բարիս անապատաց եւ վանօրէից եւ ժամատեղեաց»:

Պիտի հետեւցնենք ասկէ, թէ ուսմանց գլխաւոր առարկաններն էին՝

ա. Գրչութեան արուեստը:

բ. ժամասացութիւն.

գ. Հին եւ Նոր Կտակարանի բացատրութիւնը։

Բայց յառաջադէմ աշակերտներուն կաւանդուէր նաեւ «արտաքին գրոց» ուսումը։

Իսկ դասախօսութեանց համար ընդհանրապէս կը վերցնէր իւրաքանչիւր ուսուցիչ որոշ թուով աշակերտներ եւ կը հրահանգէր /190/ զանոնք ըստ կարողութեան [15] ։ Այսպէս կը պատմէ Դաւրիժեցի, թէ Սարգիս Հայրն Անապատին յանձնեց զՓիլիպպոս պատանին «յաշակերտութիւն Մովսէս վարդապետին. առ որ կացեալ Փիլիպպոս եհաս յարբունս հասակի. ի տիս երիտասարդութեան օրհնեցին զնա կուսակրոն քահանայ. եւ նա ի տուէ եւ ի գիշերի հետեւէր ճգնողական վարուց եւ գործոց առաքինութեան եւ ընթերցումն եւ յուսումն աստուածային գրոց։ Զորոյ յառաջադիմութիւնն տեսանելով վարդապետին Մովսէսի՝ իւրով հաւանութեամբ եւ վկայութեամբ ամենայն եղբարց ետ նմա զիշխանութիւն վարդապետական եւ յետ ամաց ինչ զգաւազան վարդապետական» եւ 1630ին ձեռնադրեց եպիսկոպոս։ Խօսքը Փիլիպպոս կաթողիկոսի մասին է (Դաւր. 315)։

Այսպէս նաեւ Ներսէս Վ. Մոկացի, Բեղլու կոչուած, Մոկաց Ասպնջաս գիւղէն, որ Ամ իրդոլու վանքն առ ոտս Բարսեղ վարդապետի ուսած իմաստասիրութիւնը «յարտաքին գրոց» եւ ընդունած վարդապետական գաւազանը՝ հրաժարած էր աշխարհէ առաթուր կոխելով «զամենայն ունայնութիւն կենցաղոյս... եւ զպատրանս մեծութեան, եւ յա/191/րած մեծ Անապատի ճգնաւորներուն։ Կը պատմէ Դաւրիժեցի, թէ հոն «ի միաբանից Մեծ Անապատին ոմանք աբեղայք սկսան դաս առնուլ զԱրտաքին գիրքն ի Ներսէս վարդապետէն». բայց որովհետեւ «գործնական առաքինութիւնն յարգոյ եւ նախապատիւ էր առ նոսա, զի զհոգիս զարդարելոյ փոյթ ունէին եւ ոչ զբան», այս պատճառաւ ալ «ոմանք ի դաս առնողացն յետս կացին», աւելի ճիշդ՝ այն ծանր դասախօսութեանց խելահաս չկարենալով ըլլալ, հրաժարեցան։

Այդ աբեղաներու թուին մէջ էր «ոմն աբեղայ տէր Մելքիսէթ անուամբ», Արարատեան աշխարհի Վժան գիւղէն։ Ասիկա չթուլացաւ «յընթերցմանէ արտաքին գրոց» եւ շարունակեց լսել Ներսէս վարդապետի դասախօսութիւնները, եւ երբ թողուց Ներսէս Մեծ Անապատն եւ գնաց Լիմ կղզին, հետեւեցաւ իր քայլերուն Մելքիսեթ։ Այս տեղ Մեծ Անապատի կարգերով բացաւ Մոկացին նոր անապատ մը եւ շարունակեց իր դասախօսութիւնները։ Ունէր իրեն ունկնդիր հինգ միաբան եղբայրներ, անոնց թուին մէջ էր նաեւ Մելքիսեթ։ «Ամենեքեան ի ձեռս առին գիրս արտաքինս եւ սկսան ջանիւ կարդալ»։ Բայց նաեւ այս անգամ յիշեալ ուսանողները երկու տարի ետքը «ձանձրացեալք յետս կացին յընթերցմանէ արտաքին գրոց». միայն Մելքիսեթ գտնուեցաւ հաւատարիմ՝ իւր ուսուցչին որ ձեռքէ չհանեց «արտաքին գրքերը», այլ /192/ շարունակեց կարդալ զանոնք յամառօրէն եւ կրցաւ օգնութեամբ Ներսէս վարդապետին խելամուտ ըլլալ արտաքին գրոց իմաստասիրութեան եւ ընդունիլ ուսուցչէն վարդապետական իշխանութիւնը (Դաւր. 391-395)։

Կը յիշեմ այս տեղ նաեւ Դաւիթ եպիսկոպոսը [16], որ կը ներկայանայ գրչութեան արուեստի վարպետ. Խաչատուր գրիչ 1620ին ի Տանձաւէր գրած Աւետարանին մէջ կը խնդրէ յիշել «զիմ վարպետն զտէր Դաւիթ եպիսկոպոսն, որ բազում աշխատանք եւ երախտիք ունի ի վերայ մեր» [17] ։

Գրքերը, որոնք «իբրեւ զկոճեղս փայտից անկեալ յանկեան ուրեք լցեալ էին հողով եւ մոխրով» սկսան այժմ յարգ ստանալ եւ լոյս աշխարհ գալ։ Եւ որովհետեւ նուազ էր անոնց թիւը, իսկ պահանջքը օր ըստ օրէ ստիպողական, ելան հրապարակ՝ գրիչներ, անոնց թուին մէջ կը յիշուի նաեւ «աշխարհական» մը, որոնք իրենց զբաղմունք ընտրեցին ըստ պահանջքին արտագրել ձեռագիրներ։ Սկսեալ 1600էն հազուադէպ է տեսնել արեւելեան Հայաստան գրուած ձեռագիրներ. առաջին անգամ Մեծ Անապատի շրջանին մէջ սկիզբ կ՚ըլլայ ձեռագիրներու օրինակութեան եւ կը ծաղկին մեծ թուով գրիչներ, կը յիշենք հոս.

/193/ 1. Մինաս երէց, որ 1613ին Հարանց վարք մը կ՚օրինակէ Եղինգեան գիւղի մէջ [18] ։

2. Նոյն Մինաս երէց 1615ին կ՚օրինակէ Հարանց վարքի ուրիշ գրչագիր մը նոյն Եղինգեան գիւղի մէջ [19] ։

3. Հաւանօրէն նոյն Մինաս գրչէն է նաեւ Էջմիածնի թ. 1678 ձեռագիր ժողովածոյքը։

4. Ղուկաս գրիչ Թումայ եպիսկոպոսի խնդրանքով կ՚օրինակէ Վիեննայի Մխիթ. Մատենադարանի թ. 168 ձեռնադրութեան գիրքը [20] ։

5. Նոյն Ղուկաս դպիր ի խնդրոյ Ղազար քահանայի եւ Սարգիս եպիսկոպոսի կ՚օրինակէ Ն. Լամբրոնացւոյ Խորհրդածութիւնքը, Սիւնեաց Գետաթաղ գիւղը Ձորայարոյց Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ Հովանւոյն տակ, Զաքարիա արքեպիսկոպոսի յորդորմամբ, ուր կը յիշուին «Հայրն Անապատի Սարգիս պարոնտէր եւ այլ միաբան եղբարք [21] »։ Դարձեալ 1616ին կ՚օրինակէ Աւետարան մը ի խնդրոյ Զաքարիա կրօնաւորի «ի յերկիրն Որոտան, ի գիւղս որ կոչի Գետաթաղ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս» [22] ։

6. Թովմաս եպիսկոպոս «տէր Սարգիսի /194/ ձեռօք» կը ստանայ 1617ին Էջմիածնի Թ. 801 Հարանց վարքը։

7. Խաչատուր գրիչ 1619ին կ՚օրինակէ Աւետարան մը «ի յերկիրս Մաչանջուխու ի գիւղս Տանձաւէրի» [23] ։

8: Նոյն Խաչատուր 1620ին կ՚օրինակէ ուրիշ Աւետարան մալ «ի յերկիրն Ղափանու ի գիւղն որ կոչի Տանծէվէր» տէր Յակոբի համար [24] ։

9. Մելքիսեթ երէց 1621ին կօրինակէ Մաշտոց մը «ի ժամանակս մեծ րաբունապետին մեծին Մովսէսի եւ Սարգիս պարոնտէր հօր» [25] ։

10. Սարգիս աշխարհական ի Խոտանան կ՚օրինակէ «հրամանաւ տէր Ռըստակէսի ի խնդրոյ տէր Յակոբին» Սաղմոսարան մը, որուն մէջ կը խնդրէ յիշել «զտէր Ռուստակէսն որ էր Հայր Անապատին Տանձափարախոյ եւ զտէր Յակոբ ժամարար նորին [26] ։

11. Նոյն Սարգիս աշխարհականն է նաեւ Էջմ. Թ. 2635 Կանոնագրոց գրիչը, գրած նոյն տեղ ի վայելումն Տաթեւի Յովհաննէս եպիսկոպոսի։

12. Ղազար քահանայ նօտարն մեծի Հայրապետին Մովսէսի» կ՚օրինակէ Էջմիածնի /195/ Թ. 1714 «Արտաքին գրոց» մէկ մասը (մինչեւ ի Պերիարմենիասին վերջն» եւ կը վախճանի 1636ին «ի տիս երիտասարդութեան» «ի յանապատն Ըստաթէի»:

13. Յովհաննէս աբեղայ կը ծաղկէ 1624ին Ճաշոց գիրք մը Տաթեւի Անապատին մէջ Արիստակէս վարդապետի առաջնորդութեան օրով [27] ։

14. Մարգարայ երէց 1630ին կ՚օրինակէ Աւետարան մը Կողպ գիւղին մէջ Կիրակոս եպիսկոպոսի օրով [28] ։

15. Յովհաննէս երէց Շատախցի ի Վերին Զակամ կ՚օրինակէ նոյնպէս Աւետարան մը 1633ին [29] ։

Գրական այս շարժման գլխաւոր ղեկավարն էր առանց տարակուսի Մովսէս վարդապետ, որ իբրեւ աշակերտ Սրապիոն–Գրիգոր Ուրհայեցւոյ եւ Գրիգոր Կեսարացւոյ, որմէ ընդունած էր վարդապետական իշխանութիւնը, կը վայելէր ամէնէն աւելի ճոխութիւն ժամանակակից «գրոց ուսուցիչներու» մէջ։ Գրիչ մը՝ Մելքիսէթ երէց իբր 1621ին կ՚օրինակէր Մաշտոց մը «ի ժամանակս մեծ րաբունապետին մեծին Մովսէսի եւ Սարգիս պարոնտէր հօր»։ Այսպէս նաեւ ուրիշ ժամանակակից մը կ՚օրինակէ Ժողովածոյ գիրք մը «առ յերկիրս Աճանան, ի գուղս Խնկանց ընդ /196/ հովանեաւ սուրբ յանապատէս որ կոչի Տանձափարախ, յառաջնորդութեամբ սուրբ մենաստանիս տեառն Մովսէսի, որ շարունական գաւազանաւ եւ բարձրագահ իշխանութեամբ տիրէ մերումս ժողովրդեան, ախոյեան յաղթաւղ ընդդէմ արիոսականացն եւ հերեսիոտաց. պահեսցէ Տէր Աստուած եւ զաւրացուսցէ ի կամս իւր. ամէն» [30] ։

Այս տողերուն համաձայն են նաեւ Եսայի Կարճաժանեցւոյ խօսքերը, որ նկարագրելով Մովսէս վարդապետի գործունէութիւնը կը գրէր. «որ լուսաւորէ զԱզգս Հայկազեան եւ ժողովեալ կրօնաւորական դասս եւ նորոգ/197/եաց զվանորայս եւ զանապատս կրկին հաստատեալ պայծառացոյց» (Հմմտ. էջ 97)։

Մեծ Անապատն եւ քոյր մենաստանները ծաղկեցան եւ համբաւ վայելեցին յատկապէս 1613-1620 տարիներուն։ 1620/21ին վախճանեցաւ «հայրն Անապատին» տէր Սարգիս եպիսկոպոս. յաջորդ տարին 1620/21ին կնքեց իւր մահկանացուն Պօղոս վարդապետ, իսկ Ներսէս Մոկացի մեկնած էր Լիմ եւ Տէր Կիրակոս եւ Թոմաս եպիսկոպոս ի միասին «գնացին յերկիրն Քշտաղս մերձ ի գիւղն Հօչանց, շինեցին անապատ եւ անդ բնակեցան» (Դաւր. 260)։ Մովսէս վարդապետ մնաց առանձին։ Անշուշտ անիկա իբրեւ սկզբնապատճառ վերանորոգչական գործին լքեց ասպարէզը, որչափ ալ անյաղթելի ըլլային դժուարութիւնները թէ տեղական եկեղեցական իշխանութենէն եւ թէ կաթողիկոսէն։ Եւ Յիշատակագրին խօսքերը, թէ Մովսէս «րաբունական գաւազանաւ եւ բարձրագահ իշխանութեամբ տիրէ մերումս ժողովրդեան» շատ գեղեցիկ կերպով կ'արտայայտեն իր դիրքն եւ ճոխութիւնը առանձնութեան այս շրջանին։ Տեսանք վերագոյն (էջ 92) թէ կաթողիկոսական հրամաններուն, որոնք նպատակ ունէին խափանել Մովսէսի գործունէութիւնը, անիկա պատասխանեց կտրուկ, իբրեւ պատասխան ուղարկելով կաթողիկոսին իւր գաւազանն եւ փիլոնը, զոր ստացած էր Կեսարացի Գրիգոր վարդապետէն. եւ Մելքի/198/սեդեկ ըմբռնեց սպառնալիքին սաստկութիւնը եւ վերադարձուց զանոնք։ Կեսարացին իր պաշտպանն էր. իսկ անոր առջեւ կը պատկառէին թէ Կաթողիկոսն եւ թէ շրջակայքը։

Հարկ էր շարունակել սկսուած գործը. եւ Մովսէս արծարծեց իւր ոյժերը։ «Ընդ այն ժամանակս Մովսէս… տակաւին վարդապետ գոլով՝ քարոզութեամբ շրջէր յաշխարհի եւ լուսաւորէր զամենայն մարդիկ իբրեւ զարեգակն» [31] ։ Կը շրջէր եւ կը բանար քաղաքներու եւ գիւղերու մէջ դպրոցներ, եւ կը կարգէր անոնց վրայ իւր ձեռքին տակ դաստիարակուած ուսուցիչներ։ «Վասն հաստատութեան հաւատոյն եւ կրօնիցս մերոյ հաստատեցին», - կ՚ըսէ Դաւրիժեցի, Պօղոս եւ Մովսէս վարդապետները «դպրատուն ի պատշաճաւոր տեղիս՝ ի գիւղն Աստապատ եւ ի Շօռօթ, զի շրջակայ գեղօրէցն անդր ժողովեսցին մանկունք առ ի յուսումն։ Սոյնպէս եւ ի գիւղն Ագուլիս հաստատեցին դպրատուն եւ կարգեցին ի վերայ մանկանցն դպրապետ զտէր Անդրէասն, յորում տեղւոջ ժողովեցան մանկունք որպէս թէ յիսուն կամ վաթսուն, եւ տէր Անդրէասն էր վերակացու, որ հովուէր զմանկունսն եւ ուսուցանէր զուսումն հասարակաց մերս եկեղեցւոյ» [32] ։ Տէր Անդրէասի նահատակութենէն ետքը (1617) /199/ երբ Շահռուզ բէկ կ՚ամբաստանէր զՄովսէս վարդապետ, Դաւրիժեցի (361) անոր բերանը կը դնէր. «Է ոմն այր, որոյ է անունն Մովսէս, որ է վարդապետ օրինացն քրիստոնէից, որոյ բնակութիւնն է ի վանքն Տաթեւ, եւ է ինքն յերկրէն Սիւնեաց. եւ նա է օրէնուսոյց եւ դաստիարակ տէր Անդրէասին»։

Անշուշտ գիւղական ուսուցիչներէն չէր կրնար պահանջուիլ ուսմանց մէջ մեծ յառաջադիմութիւն. ժամանակին համար բաւական էր, եթէ անոնք իրենց պարկեշտ վարքով կարենային ուսուցանել «զուսումն հասարակաց մերս եկեղեցւոյ», այսինքն աւանդել մանկոյն գրագիտութեան առաջին տարերքը, դաստիարակէին զանոնք սաղմոսերգութեան, ժամասացութեան եւ ժամերգութեան մէջ, որպէս զի եկեղեցիներու մէջ վերահաստատուէին հին կարգերի եւ կրօնի պաշտամունքը։ Թէ յաջողած էր այսպիսիներու մեծ թիւ մը հրապարակ հանել՝ կը տեսնուի Դաւրիժեցւոյ այն տողերէն, ուր կը գրէ թէ Մելքիսեդեկ կաթողիկոս ականջ կախելով հակառակորդներու ամբաստանութեանց «նիւթ առեալ ի նոցունց նեղէր զվարդապետսն» բազում անգամ պատահեալ կաթողիկոսն աստ եւ անդ՝ զսահմանեալ կարգն նոցա խափանէր եւ զ՚ի նոցանէ յառաջ կոչեալ զարսն յետս ընկրկէր» (էջ 292)։

1620էն ետքը, երբ առանձին մնաց Մովսէս, անտանելի դարձաւ կեանքը Սիւնիքի /200/ մէջ. իւր հակառակորդներին եւ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսէն կրած անդադար յարձակումներու առջեւ տեղի տալով հեռացաւ Սիւնիքէն «եւ բազում աշակերտօք գնացեալ յԱյրարատեանն գաւառ» եւ զետեղուեցաւ Երեւան, հոս շնորհիւ Ամիրգունայի ցոյց տուած պաշտպանութեան, բացաւ միւսանգամ հոգեւոր դպրանոց մը Ս. Անանիայի դամբանին վրայ. ուր հաւաքուեցան իր շուրջը խումբ մը աշակերտներու, Եսայի Կարճաւանցի կը գրէր. «ժողովեալ բազում աշակերտս եւ կրօնաւորս եւ միայնակեացս եւ կարգեաց դպրոցս, այլ եւ բազուս կարգը եւ կրօնս հաստատեաց» (էջ 98)։ Նոյն իմաստով կը գրէր նաեւ Դաւրիժեցի (295), թէ «առ որ ժողովեցան միաբանք բազումք, միայնակեացք եւ գրոց աշակերտք իմաստունք եւ սրբակեացք. կային ի միասին մեծ եւ փոքերք, սիրով հանդարտացեալք ի խցի, հանապազօր կանխեալ յաղօթս եւ յընթերցումն սուրբ գրոց»։

Դեռ նոր էր աւարտած Մելքիսեդեկ Վժանցի ի Լիմ առ ոտս Ներսէս Մոկացւոյ իւր ուսման ընթացքը, երբ հռչակուեցաւ հայաբնակ վայրեր Մովսէս կաթողիկոսի ձերնարկութիւններու՝ Էջմիածնի վերանորոգութեան, դպրատուներու բացման եւ Հայրապետական աթոռի վրայ յաջորդութեան համար. «առ որ ամենեքեան տենչացեալ գային ի տեսութիւն նոցին»։ Եկաւ նաեւ Մելքիսեդեկ եւ «հանդիպեցաւ տեսութեան Մովսէս /201/ կաթողիկոսին եւ նորին աշակերտացն, յորոյ գալստենէ ուրախութիւն անպատում եղեւ ամենեցուն» (Դաւր. 398)։

Գիտցաւ Մովսէս կաթողիկոս գնահատել յանձին Մելքիսեթի հոգեսէր կրօնաւորն եւ գիտուն եկեղեցականը. եւ յանձնարարեց իրեն դասախօսել Ս. Անանիայի Մենաստանին մէջ։ «Եւ լինէր յորժամ Մելքիսեթ վարդապետն կանխէր ի դաս եւ ի քարոզ, իբրեւ զյորձանս ուղխից եւ հեղեղաց ընթանայր բանն ի բերանոյ նորա՝ յորոյ իմաստութիւնն ամենեքեան ապուշ եղեալ հիանային եւ բաղձային» (Դաւր. 398)։

Որչափի ոգեւորութիւն եւ հիացմունք տալ յառաջ բերէին Մելքիսեթի դասախօսութիւններն ունկնդիրներու վրայ, արդիւնքը համեմատությամբ անհաւասար պիտի ըլլար այնու, որ կը պակսէր անոնց նախաւոր պատրաստութիւն, ուստի եւ նաեւ հասկացողութիւն։ Իմաստասիրութեան մասին կատարուած ճառերը անմարսելի էին աշակերտներուն եւ դասագրքերը դժուարամատոյց նաեւ ԺԷ. դարուն իբրեւ դասագիրք կը տրուէր ուսանողներու ձեռքը յունաբան դպրոցի արտադրութիւնները Է. դարէն, որոնք եթէ իրենց «այլաշաւիղ եւ այլատեսակ եւ այլանուն եւ անընտել» [33] բառերով անիմանալի էին նոյն իսկ ժամանակակիցներուն, ի՞նչպէս կարելի էր յուսալ, թէ տասնեակ դար մը յետոյ /202/ իմանալի ըլլային անոնք յունական նոր պլատոնական փիլիսոփայութեան ի հեռուստ անգամ անհմուտ եւ յունական մտածելակերպին բոլորովին անծանօթ սերունդին։ Եւ թէպէտ Դարիժեցի կը հաւաստէ թէ Մելքիսեթ «առանց վարժողի եւ թարց ուրուք ուսուցանողի իւրովի եգիտ զամենայն (իմաստս) ի սկզբանէ մինչեւ ցկատարած», այս ինքն «գիտութեան ամենայն արտաքին գրոց անտարակոյս ի վերայ հասեալ գիտող եղեւ», բայց մենք կրնանք իրաւամբ թերահաւատիլ։

Այդ գովուած «արտաքին գրքերու» մասերն են, ըստ թուարկութեան Դաւրիժեցւոյ, հետեւեալները. 1. Դաթի Սահմանացն. 2. Պորփիւրի Վերլուծութիւնն. 3. Արիստոտելի Ստորոգութիւնը, Պերիարմէնիասն, Աշխարհացն, Առաքինութեանն. 4. Դաւթի Վերլուծականը։ Ասոնց կից՝ 5: Քերականութիմն եւ 6 : Ամենայն ազգաց Տօմարը։

Մելքիսեթ Վժանցի սկսաւ իր դասախօսութիւններու ընթացքը Ս. Անանիայի Դպրատան մէջ 1630ին։ Հաւանական է կարծել թէ ինչպէս Մեծ Անապատի եւ Լիմի Անապատի մէջ, նոյնպէս հոս անհետաքրքրական երեւցաւ դասախօսութիւններու նիւթը։ Կը գրէ գոնէ Ոսկան, թէ իրեն համար անմարսելի էին անոնք։

Դրութիւնը փոխուեցաւ, երբ վերադարձան Լեհաստանէն Խաչատուր Կեսարացւոյ կատարած նուիրակութեան ընկերացող երի/203/տասարդ աբեղաները։ Անոնք շփում ունեցած էին ի Լվով ֆռանկ դպրոցականներու հետ եւ անդրադարձած իրենց ստացած կրթութեան անբաւականութեան։ Կը պատմէ Դաւրիժեցի թէ «եղբարք ոմանք» [34], որոնք Խաչատուր նուիրակի հետ ուղեւորած էին Լեհաստան, վասն զի «ընդիմակայ ախոյեանի» չէին պատահած, «ի միտս իւրեանց կարծէին զինքեանս գիտնականս եւ կարողս ոմանս գոլ»։ Բայց յուսախաբուեցան, երբ ի Լվով 1631ին «յազգէն ֆռանկաց պատրիկք (patres) ոմանք եկին առ աշակերտսն Մովսիսի վասն հակաճառութեան»։ Անոնք հարցուցին մերիններուն. «վարեմ բառս անո՞ւմն է թէ բայ». մերինները քերականութեան անհմուտ ըլլալով չկրցան ուղիղ պատասխանել եւ առիթ տուին անոնց որ ծիծաղին եւ արհամարհեն զիրենք։ Այս պարտութենէն չափազանց զգածուելով «իմացեալ են թէ զայն զոր գիտեն ոչ է գիտութիւն, այլ պարտ է նոցա զարտաքին գիրքն կարդալ» (Դաւր. 398/9)։

Էջմիածին վերադառնալուն պէս Սիմէոն Ջուղայեցի փութաց խառնուիլ Մելքիսեթի աշակերտներու թուին մէջ Երեւան ուսանելու «զարտաքին գիրսն»: Հոն իրեն աշակերտակից ունէր հայրենակիցն Ոսկան։ Լվովի միջադեպը նախանձ շարժած էր նաեւ Էջմիածնի միաբաններու մէջ։ Կը փափագէին /204/ անոնք ալ ծանօթանալ արտաքին գրոց։ Եւ որովհետեւ արտաքին գրոց միակ հմուտ ուսուցիչն էր Մելքիսեթ, որ կը դասախօսէր Երեւան, այս պատճառաւ ալ, ինչպէս կը գրէ Ոսկան [35], «աբեղայք եւ ընկերակիցք Ոսկանի, որք էին յԷջմիածինն, յարեան ի վերայ կաթողիկոսին Մովսէսի ասելով կա'մ մեզ եւս հրաման տուր, զի գնացեալք յԵրեւան՝ զդաս առցուք ի Մելքիսեթէն եւ կա'մ զնա բեր ի տեղիս, զի աստ ի մէջ Էջմիածնի դաս առցէ»։

Ուրախացաւ անշուշտ Կաթողիկոսը միաբաններու այս ոգեւորութեան վրայ: եւ թէպէտ չէր բաղձար Երեւանի Դպրատունը զրկել իր ուսուցչէն, բայց ի վերջոյ «անճարացեալ» հրամայեց Մելքիսեթին, որ անցնի Էջմիածին «դաս ասել աբեղայիցն ամենեցուն, ոյք կամ իցին»։ Ուսուցչին ետեւէն գնաց Սիմէոն Էջմիածին եւ «զդաս էառ անդ զՊորփիւրն եւ զՍտորոգութիւնն» եւ մաս մը Պերիարմէնիասէն, իսկ Ոսկան ստիպուեցաւ մնալ Երեւան իբրեւ փոքրաւոր Խաչատուր Կեսարացւոյ, խոստում առնելով Սիմէոնէն, թէ ուսածները յետոյ պիտի աւանդէ իրեն ալ։

Դաւրիժեցի խօսելով Մելքիսեթի դասախօսութեանց մասին, կը հաղորդէ մանրամասնութիւններս, զորոնք յառաջ կը բերեմ՝ ծանօթացնելու համար ընթերցողներուս Էջ/205/միածնի Դպրատան բարձրագոյն Դասընթացքը. «եւ յորժամ միաբանեալ եղբարքն եկին առ Մելիքսեթ վարդապետն եւ սկսան դաս առնուլ, նախ զՔերականութիւնն դաս առին զկնի նորա զՍահմանքն սկսան եւ ապա Պորփիւրն, զՍտորոգութիւնն, զՊերիարմենիասն, զԱշխարհացն, զԳովելին՝ («Առաքինութեանցն), զկնի սոցա ամենեցուն զԱմենայն ազգաց Տօմարսն» (էջ 399)։

Հազիւ աւարտած էր Մելքիսեթ իւր դասախօսութեան ընթացքը, երբ հիւանդացաւ եւ վախճանեցաւ Երեւան 1632ին։ Մելքիսեթի աշակերտներու մէջ նշանաւոր հանդիսացա Սիմէոն Ջուղայեցի, որ թեեւ հարկադրուեցաւ ընդհատել դասընթացքն եւ մեկնիլ Ասպահան, բայց հոն ինքնուսութեամբ լրացուց թերին եւ կատարելագործեց ուսումը։ Տարիներ յետոյ վերադարձաւ Սիմէոն Էջմիածին՝ Փիլիպպոս կաթողիկոսի օրով, ուսուցանելու հոն «արտաքին գիրքերը»։

Երեւանի եւ Էջմիածնի Դպրատուններէն զատ բացաւ Մովսէս կաթողիկոս Դպրատուն մալ Յոհանավանքի մէջ ի Կարբի. ուր եւ ժողվեց բազմաթիւ մանուկներ, որպէս զի կրթուին, թեքուին մանուկ հասակէն եկեղեցական հրահանգներու մէջ, «եւ մանկունքն անզբաղ եւ անխափան ուսանէին զեկեղեցական ուսումն եւ զԳիրս աստուածաշունչս եւ զԻմաստասիրականս»։ Դպրոցին բոլոր ծախ/206/քերն եւ պէտքերը կաթողիկոսը իր վրայ առած էր (Դաւր. 307) [36] ։

Շատ հետաքրքրական է ինչ որ կը գրէ Ղուկաս Գառնեցի 1631ին Կարբւոյ դպրոցի մասին, ուր կ'օրինակէր ինքը նոյն թուին Էջմիածնի Թ. 2372 ձեռագիրը (Վարդանայ Մեկնութիւնն Քերականին, Արիստակէս վարդապետի գրչութեան արուեստը, Պորփիւրի, Դաւիթ Անյաղթի եւ Արիստոտելի գրութիւնները).

«Եւ արդ եղեւ սկիզբն եւ կատարումն այսմ գծագրութեանս ի յերկիրս Արարատեան, ի յոտն Արագածու, ի սահմանս գիւղաքաղաքին Կարփու՝ ի հրեշտակաբնակ մենաստանս սուրբ Կարապետի, ընդ հովանեաւ բարձրաբերձ երկնահանգէտ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, որ մակադրեալ յորջորջի Յոհանավանք, որ է այժմ դպրոց. եւ ժողովեալ կան յոլով համբակատիպ մանկունք ի յուսումն եւ ի վերծանութիւն աստուածաշունչ գրոց՝ հրամանաւ եւ ծախիւք տեառն Մովսէսի սրբազան կաթուղիկոսի ընդհանուր հայկազեան սեռի կրկին Լուսաւորչի:... [37]

«Արդ տարփողք իմաստութեան եւ վայե/207/լողք այսմ քերթողական արուեստիւ ճոխացեալ տառիս, յիշեցէք յաւժար կամաւք ի մաքուր յաղօթս ձեր զամ էներջանիկ եւ զպատուական հայրապետս մեր..., որոյ վեհ հրամանաւն գծագրեցաւ գիրքս այս իմաստասիրական, տենչալի խաղալիկս աշակերտեալ ուսման սիրող մանկանց։

Նաեւ ընդ բազմավաստակ սուրբ Հօրս յիշեցէք զբազկակից եղբարքն եւ զաշակերտեալ մանկունքն իւր զյոգնահանճար եւ զբազմարուեստ զԽաչատուր վարդապետն Կեսարացի, եւ զմաքրասնունդ եւ զշահողն ամենայնի զՓիլիպպոս վարդապետն, որ յոլով եւ բազմադիմի երկ եւ աշխատանք ունին ընդ անարժանութիւնս մեր ուսմամբ եւ ոգէշահ խրատով...

«Այլ եւ յիշեցէք ի սուրբ սրտի ձերում զաշակերտակից սոցա եւ զհամշիրաք վարդապետքն՝ զխարազնազգեացն զԹումայ վարդապետն եւ զքաջ տելետինն զՄելքիսեթ վարդապետն (եւ) Զաքարիա վարդապետն եւ միւս Խաչատուր վարդապետն եւ զՅակոբ վարդապետն եւ զկայծակնամաքուրն զտէր յԵսային, որ յոլով աշխատի ի վերայ միաբանից եղբարցս, եւ զաղօթասէր եւ զբաղձալին բնաւից զհամշիրաքն իմ զտէր Ղազարն եւ, զտէր Յակոբն եւ զտէր Գրիգորն եւ զտէր Սիմոնն (Ջուղայեցի) եւ զայլ համաշունչ եւ զմիախորհուրդ եղբարքս եւ զաշակերտեալ մանկունքս, որ կան կաճառեալ եւ ժողովեալ ի համալսարանի կաթուղիկոսարանիս…

/208/ (եւ) զիս զտառապեալ. Ղուկասս, որ կամ ի կաճառ վերոյգրեալ հարցս եւ եղբարցս իբրեւ սկի լայն ի ջոլիրս խաշանց եւ որպէս զթխատեսակ զագռաւս ի պարս աղաւնեաց։ Քանզի եւ ես տրուպս եղէ խուն ինչ պատճառ գրութեան քերթողական տառիս հրամանաւ սրբազան Հայրապետիս մերոյ…։

«Եւ դարձեալ կրկին անգամ աղաչեմ զձեզ, ով սուրբ ընթերցողք, զի յիշման արժանի առնէք առաջի Քրիստոսի սուրբ եւ մաքուր աղաթիւք ձեր զմիաբանք սուրբ ուխտիս Յոհանավանից, որ է այժմ դպրանոց, որպէս կանխաւ ճառեցաք։ Քանզի աստ առ դրան սուրբ Կարապետիս գրեցաւ եւ սրբագրեցաւ եւ ծաղկեցաւ եւ կազմեցաւ իմաստապատում տառս այս ի մէջ բազմահոյլ եղբարցս: Եւ արդ յիշեցէք զծերունի տէր Բարսեղն, որ է հայր եւ խնամածու մանկանցս եւ զտէր Պետրոսն համախոհ նմին եւ զՍիմէոն զաւագ սարկաւագն` զծաղկող գրոցս, եւ զՍտեփանոս քահանայն, որ մեծաւ աշխատութեամբ գրեաց զսայ ի վայելում ուսումնասէր մանկանց եւ զՄարտիրոս` ջահընկալն, որ աշխատեցաւ ի սրբագրելն եւ ի վերջ գրոցս Է տետր գրեաց. այլ եւ զմիւս Մարտիրոսն ընթերցօղ, որ կոկեաց զթուղթն, եւ զայլ համախոհ եղբարքս արժանի առէք իջման... »։

Բացի յիշեալ Մենաստաններէ եւ Դպրատուններէ, որոնք այրերու համար սահմանուած էին, Մովսէս կաթողիկոս ուրիշ երեք վանք ալ հիմնարկեց կուսանաց համար: Այս /209/ նկատմամբ կը գրէ Գրիգոր Դարանաղցի (298) թէ Մովսէս «յորժամ նստաւ կաթողիկոս, շատ բարեկարգութիւնս յաւելցոյց քան զառաջինն, որ արար ի վարդապետութեան ժամանակին. եւ զթիւ կրօնաւորացն բազմացոյց ի վանորայս եւ ի լերինս անապատացն. եւ երիս վանս կուսանաց կանանց կարգեաց: Եւ հոգայր զամենայն պէտս եւ զկարիս նոցա. յառաջ զկանանցն հոգայր եւ ապա զարանցն. դի տկարք են եւ անճարակք եւ մուխաթտրայք են, ասէր, ազգ կանանցն»։

Տկար սեռին դարձուցած այս ուշադրութիւնը արժանի է ամէն դրուատիքի։ Յիշեալ երեք վանքերէն մէկն է անշուշտ Կարբւոյ Կուսաստանը, զոր կը յիշէ Երեմիա Չէլէպի։ Երկրորդն է հաւանօրէն Հալիձորի [38] եւ երրորդ Շնհէրի [39] կուսաստաններն ի Սիւնիս։

Մովսէս կաթողիկոսի վերանորոգչական այս գործունէութիւնը կ'ակնարկէ յիշատակագիր մը, երբ կը գրէ խօսելով Մովսէսի «մասին. «յորում ժամանակի կրկին լուսաւորեցան Հայք. քանզի նա բազում վշտաց եւ նեղութեանց համբերեալ՝ կրկին նորոգեաց զՄայր մեր՝ զԱթոռն սրբոյն Գրիգորի եւ վերստին նորոգեաց զեկեղեցի Հայաստանեայց. կարգեաց անապատս հինգս ի մէջ մեր ազգի, սիւն եւ հաստատուն պարիսպ մեր /210/ ազգիս» [40] ։ Իսկ Ղուկաս Գառնեցի 1631ին թուելով Մովսիսի գործերը՝ կը գրէր. «Բազմացոյց զմիայնակեացս եւ զկրօնաւորս ի սույն մենաստանս եւ ի վանորայս, այլ եւ զորոց աշակերտեալ մանկունս, որ ցանկան եւ փափաքեն անխարդախ կաթինն : Եւ զի այսպէս ի հոծ եւ ի յոլով տեղիս կաճառեաց եւ խտացոյց զնոսա. եւ ունի ընդ ձեռամբ յինքեան միաբանեալ եղբարս աւելի քան զութ հարիւր. եւ զպէտս ամենեցուն լիով հոգայ եւ այսպէս խնամեալ պահէ զսոսա կամօք բարերարին Աստուծոյ»։

Գրիգոր Դարանաղցի (էջ 300) ի տես Մովսէս կաթողիկոսի այս բարեկարգական եւ բարեգործական հիմնարկութիւններու կը բացագանչէ. «որ եւ այսպիսի կարգաց սահմանադրութիւնս ի ժամանակս Տրդատայ եւ Լուսաւորչին հազիւ թէ եղեւ սակաւ մի». իսկ դպրոցական հաստատութիւնները դիտելով կը գրէ, թէ իրմէ յառաջ «դպրատուն բնաւ երբեք ոչ եղեն յազգս մեր» եւ կը համեմատէ կաթողիկոսը Զօրաբաբէլի եւ Եզրի հետ, որոնք յետ Իսրայելացւոց եօթանասնամեայ գերութեան վերադարձան Պաղեստին եւ վերահաստատեցին հին կարգերն ու բարքերը։

Երկրին մտաւոր կեանքի այս հսկայ բարեփոխութիւնը, որ տեղի ունեցաւ արեւելեան Հայաստանի մէջ յընթացս 20 տարիներու, արդարեւ կը հիացնէ զննողը։ Կորդ եւ /211/ խոպան երկիր մը յանկարծ բերրի եւ վարուն կը դառնայ եւ առատապտուղ կը զարգանայ, հակառակ քաղաքական կեանքի պղտորութեան եւ ներքին կեանքի բազմաշփոթ դրութեան. Դաւրիժեցի (254) այս փոփոխութեան սկզբնապատճառ կը տեսնէ Սարգիս եպիսկոպոսն եւ տէր Կիրակոսը. ասոնք «եղեն սկիզբն անապատիս եւ անապատս եղեւ մայր եւ ծնող ամենայն անապատաց եւ առիթ լուսաւորութեան ազգիս Հայոց»։ Եւ յառաջ տանելով իր բղխողական տրամաբանութիւնը կ՚աւելցնէ. «ի վերայ բարի համբաւոյ նոցա եկին բազումք եւ յարեցան ի նոսա եւ եղեն նոցա միաբանք» (էջ 254). եւ անոնցմէ յառաջ եկան, զարգացան «արք պիտանիք եւ օգտակարք աշխարհի, վարդապետք, եպիսկոպոսք, աբեղայք եւ երիցունք. եւ ամենայն վանօրայք, որք ամայեացեալք ի խաւարի կային՝ եղեն լցեալք միաբանօք, աբեղայիւք եւ կրօնաւորօք. եւ գեղօրայք՝ վարժ երիցամբք» (307)։ Այս ըմբռնումը, որ ժամանակակիցներուն սեպհականութիւնն էր, կ՚արտայայտէ նաեւ Մարտիրոս քահանայ 1638ին վերագրելով ամբողջն Մովսէսի։ Իր զննութեան նիւթ առնելով 1631 տարին կը գրէ, թէ «Մովսէս կաթողիկոսի եւ երկրորդ լուսաւորչի» օրով «կրկնակի լուսաւորեցան Հայք. զի փայլէր նա որպէս զարեգակն ի մեծ եկլեսիասին. եւ անդուստ լուսատու ճաճանչօքն իւրովք, այս ինքն ընտրելովքն Աստուծոյ եւ /212/ աշակերտեալ վարդապետօքն իւրովք լուսաւորէր զազգս մեր» [41] ։ Իսկ Գր. Դարանաղցի (էջ 284) կ'անուանէ զինքը «լուսահոգի տէր Մօսէս կուսակրօն սուրբ վարդապետն, լուսաւորիչն արեւելեան եւ կարգաւորիչն ամենեցուն՝ եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց, վանաց եւ անապատականաց»։

Ինչ որ կ՚երգէր Երեմիա Քէօմիւրճեան իբրեւ արդիւնք Փիլիպպոս կաթողիկոսի գործունէութեան, հաւասարապէս կ'արժէր Մովսէս կաթողիկոսի համար, որովհետեւ Մովսէս էր որ տնկած էր ծառը, Փիլիպպոս տուած էր անոր ջուր, խնամած եւ պտուղը վայելած։ Երեմիա կ՚երգէ [42].

Դպրատունը բացեալ, մարզարանք բանեալ աշակերտք վարժեալ:

Դասատունք հաստեալ, վարժապետք յարգեալ, տէլէտք ճոխացեալ:

Իմաստք յառաջեալ, գիտութիւնք աճեալ, ըզշնորհսն որ ձըրեալ։

Տեսուչը խրախուսեալ, փաղերայք փայլեալ, րաբունիք ճեմեալ։

Հռետորք հրազինեալ, իբր զսուրբ առաքեալ, քարոզք տարածեալ

Լոյսը լուսաւորեալ, աղք զհամս սփռեալ, ուսմանց պատճառք լեալ:

Ամբիոնք վառեալ, ատեանք ցնծացեալ, ազգ հայոց սփոփեալ։

Արդ սահմանին աճեալ, կարդուն պայծառացեալ, օրէնքն ճոխացեալ։

/213/ Կրօնաստանք ծաղկեալ, անապատք պըտղեալ, ճգնաւորք մաքրեալ,

Պահեցող զատեալ եւ առաքինացեալ, սրբոցն հաղորդեալ։

Գետին հորդահոսեալ, հովիտք առոգեալ, պտղօք զարդարեալ:

Առաջնորդք յայտնեալ, յաշտանակ կանգնեալ, հարց շաւղօք գնացեալ:

Տօնք հանդիսացեալ, խորհուրդք քարոզեալ, խնկեալ, մեծարեալ։

Ինքեանք գործեցեալ, օրինակ եղեալ եւ այլոց ուսուցեալ։

26. ՄՈՎՍԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐԸ

«Մովսէս վարդապետն, որ եղեւ կաթուղիկոս, ունէր միաբանս եւ աշակերտս բազումս» (Դաւր. 2010)։ Դժուար է այժմ յանուանէ յիշել Մովսիսի աշակերտները, որոնք կա՛մ ուղղակի իր ձեռքին տակ զարգացան եւ կա՛մ իր բացած վանատուններու եւ դպրատուններու մէջ ծաղկեցան։ Ժամանակակից մը, մէկը Մովսիսի աշակերտներէն՝ Զաքարիա Վաղարշապատցի այսպէս կը թուէ Մովսէս կաթողիկոսի ականաւոր աշակերտներու անունները [43].

«Ես վերջինս ի վերջին դարում... Զաքարիա եւեթ բանի սպասաւորս կոչմամբ վարդապետ. աշակերտ գոլով մեծի եւ տիեզերահռչակ երկրորդ Լուսատուին Հայոց եւ վերստին նոր նորոգողի սուրբ Էջմիածնի տեառն տէր Մովսիսի կաթուղիկոսի, որ էր /214/ նա յերկրէն Սիւնեաց, ի գաւառէն Աճանանու, ի գեղ(ջէն Խո)տանան կոչեցելոյ, կրթեալ եւ վարժեալ ի մամուլս առաքինութեան ի ներքոյ ձեռին Սրապիոնի Եդեսացւոյ, որ էր կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի։

Եւ մեք նուաստացեալքս այսոքիկ աշակերտք գոլով նորին,

Նախկին եւ առաջին՝ առաջնորդ մեծի անապատին Ստաթէի, արի եւ ճգնազգեաց Արիստակէսն Շամբեցի [44] ։

Երկրորդն՝ Իսրայէլ վարդապետին Մեղրեցի :

Երրորդ՝ ճշգրտահանն՝ զմըրխտահանն եւ կենդանագրող քաջ քարտուղարն եւ աստուածազարդ վարդապետաց վարդապետն Խաչատուր Կեսարացին՝ առաջնորդն մեծին Ջուղայու։

Չորրորդ՝ սրբազնամաքուր եւ բազմահանճար վարդապետն Փիլիպպոս, որ եւ յետ վախճանի առն Աստուծոյ տեառն Մովսէսի եղեւ կաթողիկոս ամենայն Հայոց ի թուականիս մերում ՌՁԳ ամին, ի յաթոռս Էջմիածնի, լուսավոր հովուապետութեամբ զբազում որդիս ի փառս ածեալ ի լուսարութիւն սրբոյ Սիոնի։ Եւ յետ ԻԱ. ամ ի Հայ/215/րապետութեան իւրոյ ժողովեցաւ ի յշտեմարանս ամենայն սրբոց քաջ հովուապետաց։

Հինգերորդ՝ Խաչատուր վարդապետն Երնջակեցի, ի գեղջէն Հուղսայ, առաջնորդն Ագուլեաց եւ աթոռակալ սրբոյն Թումայի առաքելոյն։ Որ եւ սա նոր նորոգեալ պայծառացոյց զաթոռն զայն շքեղապանծ վայելչութեամբ ի հիացումն կարգեալ տեսողաց, իբրեւ զդրախտ Աստուծոյ զարդարեալ ազգի ազգի ճոխութեամբ հոգեւորօք եւ մարմնաւորօք:

Խաչատուրոյ գործունէութեան մանր նկարագրութիւնը կու տայ Մարտիրոս գրիչ 1638ին Երեւանի Թ. 621 ձեռագրին մէջ, ուսկից յառաջ կը բերեմ հետեւեալ տողերը. «որոյ (Մովսիսի) գոլով աշակերտ եւ որդի հարազատ՝ դիեցեալ ի նմանէ կաթամբ բանիցն Աստուծոյ, տէրս իմ քաջ հռետոր եւ աստուածաբան վարդապետս Խաչատուր, ստորոգիցեալս, որ եւ տեառն իւրոյ հաւանական ընտրութեամբն եւ հրամանաւ նորին վարդապետական եւ եպիսկոպոսական իշխանութեամբ առաքեալ եղեւ ի գաւառս Նախիջեւանու եւ Գողթան, ի քաղաքս, ի գեւղս եւ յաւանս. ա՜ռս քարոզութեան բանի Տեառն։ Եւ ոչ թէ վիճակի յաղագաւ, այլ զի ժամանակ ինչ աստուածաբան վարդապետութեամբն իւրով եւ ուղղափառ դաւանութեամբ կանգնեսցէ զգլորեալսն եւ ուսուսցէ նոցա /216/ ... Որ եւ արար իսկ։ Սկսեալ քարոզելով ըստ հրամանի եւ աւանդելոյ Տեառն իւրոյ եկն եհաս ի գաւառս Գողթան, ի աստուածաշէն եւ աստուածաբնակ գիւղաքաղաքս յԱգուլիս։ Ընդ որս եւ ընդ առաջ եղեն նմա արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք, երիտասարդք եւ մանկունք ըստընդեայք ըստ Տեառն. եւ տարեալ յօթեցին յեկեղեցին Քրիստափորի որոյ յանունն շինեալ կայ։ Եւ արարեալ ընդունելութիւն ոչ սակաւ, այլ իբրեւ յԱստուծոյ առաքելոյ. զի աստուածաբանական տրամաբանելն զամենեսեան զարմացոյց հանդերձ զօրօքն երկնաւորօք. եւ ոչ թէ ըստ Արիստոտելի ճեմականաւն միայն շատանայր, այլ եւ ի տրամաբանիլն զարտասուսն իբրեւ յառու հեղուին։ Զայս տեսեալ ժողովրդոցն ամենից՝ անուանեցին զնա Կայծակ. եւ ըստ Յոհաննու՝ Ապաշխարութեան վարդապետ. եւ ամենեքեան որք գային առ նա խոստովանութեան յաղագաւ՝ զամենեսեան ապաշխարութեան փութացուցանէր. եւ ինքնին արտասւովք լուանայր զմեղս նոցա... ։ Եւ քանզի զայսոսիկ տեսեալ այլ ոչ եւս կամեցան մեկնիլ սմա յայսմ վիճակէ, այլ գնացեալ առ Հայրապետն մեր խնդրեցին ի նմանէ տալ առաջնորդութիւն եւ հովութիւն նոցա։ Եւ ասեն ոմանք եթէ ինքնին տէր սորա յառաջագոյն խոստացեալ լինել ուխտիւք զսա առաքել յայսմ /217/ վիճակ. որ եւ արար իսկ։ Զի ըստ խնդրոյ նոցին եւ ըստ վաղընճոյ խոստմանն իւրոյ ետ որդեակն իւր հովութիւն գաւառիս Գողտան։ Եւ սա ոչ առնոյր յանձն… իսկ պատրիարքն մեր եւ կաթողիկոսն տէր Մովսէս ոչ հաւանեալ կամացս... ։ Եւ ի դառնալ սորա առ տէր իւր՝ բռնազբօս զսա ետ նոցա տեսուջս. եւ կրկնակի օրհնութեամբ նամակաւ եւ կոնդակաւ աւանդականաւ առաքեաց ի յայսմ նահանգ։ Ընդ որս եւ բիւրապատիկ քան զառաջինն գտեալ ընդունելութիւն, եւ ըստ յառաջնոյն ընդ առաջ եղեն նմա եւ բերեալ յայսմ մենաստան (Ս. Թումայի)... ընդ հովանեաւ սոցա նստաւ յաթոռ արքեպիսկոպոսութեան տէր Խաչատուր հեղինակն ի թվաբերութեանս Հայոց ՌՁԱ» (1632)։

Իսկ Էջմ. Թ. 179 Աստուածաշունչի Յիշատակարանին մէջ կ՚արձանագրէ Խաչատուր 1650ին, «… Ես Խաչատուր վարդապետս աշակերտ երանեալ Հօրն Մօսիսի կաթողիկոսի Հայոց. որոյ հրամանաւ եւ եղեւ մեզ ժառանգել զաթոռս Գողթան՝ զսուրբ վանս որ յանուն սրբոյ առաքելոյն Թումայի հաստատեալ է»։

Վեցերորդ՝ ծերունի մաքուր աղաւնին, կուսութեամբ պերճացեալն եւ հոգւով բարգաւաճեալն Յակոբ վարդապետն Աստապատեցի. որ եւ սա այս սրբանուէր եղբայրս մեր զվանքն Աստապատու, որ ի վերայ Երասխայ /218/ գետոյն կայ ի կատարս քարանձաւին՝ շինեալ պայծառացոյց զբովանդակն՝ զպարիսպն եւ զեկեղեցին. եւ զամենայն զորս ի նմա կան շինուածք [45] ։

Եւթներորդ՝ Եսայի վարդապետն Մեղրացի, ի գեղջէն Կարճաւան կոչեցեալ, առաջնորդ Երնջակայ սուրբ Կարապետին։ Որ եւ սա բազում աշխատութեամբ եւ անհանգիստ տքնութեամբ շինեաց զեկեղեցի սրբոյ Կարապետին պարսպան ամ ենայնիւ կոփուածոյ կրով ի փառս Փրկչին մերոյ եւ Աստուծոյ [46] ։

Ութերորդ՝ չնչին ես... Զաքարիա [47] ի տանէս Արարատեան, ի Վաղարշապատ չո/219/ղակաթի սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնի, առաջնորդ Ամատունեաց սրբոյ Կարապետիս որ ի ստորոտս Արագածու եւ ի գաւառիս Կարբոյ եւ յԱնբերդոյ … յուսացեալ… յամենասուրբ Երրորդութիւնն է, որ ես կարողութիւն նորոգել զսուրբ տաճարքս զայսոսիկ աստուածաբնակ. որ եւ ամենայն զարդիւք շնորհօքն Քրիստոսի զարդարեցի զսուրբ Եկեղեցիս, ամենայն գոյականօք, շարժուն եւ անշարժուն, Հոգեւոր եւ մարմնաւոր շքեղութեամբ»։

Թ. Ղուկաս Վ. Գառնեցի. Խաչատուր Երնջակցի 1634ին թուելով Մովսիսի աշակերտներին եւ իւր աշակերտակիցները կը գրէր [48]. «Յիշեսջիք հանդերձ հարազատ աշակերտաքն՝ տէր Թումայ վարդապետն, տէր Արիստակէս վարդապետն, տէր Զաքարիա վարդապետն, տէր Եսայիա վարդապետն, տէր Ակոբ վարդապետն, տէր Գրիգոր վարդապետն, տէր Խաչատուր վարդապետն, տէր Ղուկաս վարդապետն, որ յայսմ ամի վախճան էառ՝ գառնիկ Գառնեցին Գառնակէրի վանքն, յիշեսջիք ի Քրիստոս»։ Սա նոյն է առանց տարակուսի այն Գառնեցի Ղուկաս գրչին հետ, որ օրինակած էր Էջմիածնի Թ. 2372 ձեռագիրը։

Ժ. Թովմաս վարդապետ, զոր յիշեց Խաչատուր, կը յիշուէր նաեւ Ղուկաս Գառնե/220/ցիէն 1613ին ի Կարբի «զխարազնազգեացն զԹումաս վարդապետն»։

ԺԱ. Գրիգոր վարդապետ, զոր Խաչատուր Երնջակցի եւ Ղուկաս Գառնեցի կը յիշատակէին, նոյն է հաւանօրէն Մովսէս կաթողիկոսի քեռորդւոյն հետ (§ 3)։

ԺԲ. Փիլիպպոս եպիսկոպոս Բջնոյ: Վիեննայի Մխիթարեան Մատենադարանի Թ. 55 Աստուածաշունչի յիշատակարանին մէջ [49] Յովհաննէս Շոռոթեցի կարձանագրէ 1653ին Փիլիպպոս եպիսկոպոսի բերնէն. «Ի թուահաշւութեան արամեանս ազգի հազար ութսուներորդի (1631) ես Փիլիպպոս արհեպիսկոպոս ձեռնադրեալ ի մեծ եւ սրբազան Մովսէս կաթուղիկոսէ եւ կրկին լուսաւորչէ տանս խաւարեալ ազգիս, որ եւ նորին հրամանաւ եդայ ի հռչակաւոր սուրբ աթոռոյս (Բջնոյ) Տիրամօր Աստուածածնիս սպասաւոր եւ տեսուչ ժողովրդեան վիճակի սորին։ Եւ իմ եկեալ աստ՝ տեսի զանշինութիւն եւ զանբնակութիւն սուրբ աթոռոյս՝ միշտ այրեցեալ խորովէր լեարդ եւ սիրտ իմ։ Ապա մեծաւ յուսով ապաւինելով յողորմութիւն ամենակալին, այն որ ասէ. Ուր իցեն երկու կամ երեք ժողովեալ յանուն իմ, անդ եմ ես ի մէջ նոցա, սկսաք միաբանս ժողովել ըստ չափու եւ արժանաւորութեան տեղւոյս մեծի՝ թուով իբրեւ երեսուն, աւելի եւ ոչ պակաս։ Յետ որոյ կարողութեամբ եւ կամակցու/221/թեամբ Տեառն արարաք օր աւուր շինութիւն ըստ մերում ուժոյ ի փառս սուրբ Աստուածածնին։ Նախ եւ առաջին զտանիս եկեղեցոյն որ յոյժ քակեալ քանդեալ, ապականեալ եւ աւերեալ էր ի բազում ժամանակաց՝ մինչ զի սակաւ ինչ անձրեւելով՝ զամենայն ի ներքս դառնայր հաւասար եւ կաթիլ մի ոչ մնայր յարտաքս։ Եւ մեք բազում աշխատութեամբ շինեցաք զգլուխ սուրբ տաճարին։ Նաեւ ժամատունն եւս աւերակ եւ բակ էր եղեալ, զորմունս եւ զգլուխն փայտաշէն արարեալ հաստատեցաք։ Ապա յետ այսորիկ սկսեալ շինեցաք զձիթհանքն եւ զջրաղացն։ Եւ այլ ամենայն հոգեւոր եւ մարմնաւոր պակասութիւն լցաք ըստ մերում չափու»։

Այս նորոգութեանց մասին կը խօսի նաեւ Դաւրիժեցի (էջ 352), անոնց ժամանակն նշանակելով 1643, ուստի Փիլիպպոս կաթողիկոսի օրով եւ նպաստաւորութեամբ «մեծի պատրկի Ջուղայեցի Խոջայ Պետրոսին, զոր մականուամբ Բդուղ Պետրոս ասէին»։

ԺԳ. Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Տաթեւի։ Իր հրամանաւ գրած է Սարգիս աշխարհական 1635ին ի Խոտանան Կանոնագիրք մը [50] եւ կը խնդրէ յիշել «զստացած գրոցս Յովաննէս արքիեպիսկոպոսն ի յաթոռն Ստաթէի, որ էր սա ազգական եւ՝ մօտընտի Մովսէս կաթողիկոսին. որ եւ ձեռնադրեաց եւ կացոյց զսայ ի սուրբ աթոռս» իբրեւ աթո/222/ռակից եւ յաջորդ Մեսրոպ եպիսկոպոսին, որ կենդանի էր դեռ այս թուին։

Այս աշակերտներն էին, որոնք նեցուկ եղան Մովսէս կաթողիկոսին ի գլուխ հանելու Հայոց Եկեղեցւոյ վերանորոգութեան մեծ գործը։ Կ՚ուղարկէր Մովսէս զանոնք «ի քարոզութիւն յամենայն կողմանս, որք գնացեալ հոգեբուխ քարոզութեամբ եւ բարեկրօն վարուք հաստատէին զկարգս եւ զկրօնս քրիստոսական հաւատոյս եւ զեկեղեցական աւանդութեան. վասն զի ուր եւ գնային զճշմարտութեան գործս ցուցանէին ըստ նմանութեան վարդապետին իւրեանց. շինէին զեկեղեցիս, կարգէին քահանայս եւ ընկրկեալ կործանէին զհակառակորդս ճշմարտութեան, որով զօրացեալ յառաջանայր ճշմարտութիւնն» (Դաւր. 307)։

Անոնցմէ կ՚ընտրէր Մովսէս կարեւոր թեմերու համար առաջնորդներ. եւ հեռաւոր աշխարհներու համար նուիրակներ։ Երբ սկսաւ Մովսէս շինարարական ձեռնարկութիւնները, յատկապէս Էջմիածնի վերանորոգութիւնն, «առաքեաց զաշակերտսն իւր ի նուիրակութիւն, զի բերցեն ինչս յօժանդակութիւն նորոգման սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնի» (Դաւր: 2010)։ Այս օժանդակութեանց շնորհիւ յաջողեցաւ ոչ միայն Էջմիածնի վերանորոգութիւնն ի գլուխ հանել, այլ եւ Դպրատուններու համար կարեւոր թոշակն ապահովել։ Մովսէս կաթողիկոսի ուղարկած /223/ նուիրակներէն յանուանէ կը յիշուին Փիլիպպոս վարդապետ, որ «գնաց ի նուիրակութիւն, Արզրում եւ ի Բաղէշ եւ ի Վան» (Դաւր. 240) եւ Խաչատուր Վ. Կեսարացի, որ շրջեցաւ Փոքր Ասիա, Կ. Պոլիս, Բալկան եւ հասաւ մինչեւ Լեհաստան։

27. ԱՐԳԵԼԱՐԱՆ

Երբ կը հիմնէր Մովսէս կաթողիկոս. վանքեր եւ դպրատուններ, իր գլխաւոր նպատակն էր պատրաստել Եկեղեցւոյ համար հոգելից եւ լուսամիտ առաջնորդներ եւ պաշտօնեաներ: Բայց կային հրապարակի վրայ անթիւ եպիսկոպոսներ, վարդապետներ եւ երէցներ, որոնք ձեռնադրուած նախորդ կաթողիկոսներէն սիմոնականութեամբ, գրաւած էին քաղաքներու եւ գիւղերու մէջ աթոռներ, եւ դարձեալ կը վխտային մէջտեղ բազմաթիւ վանականներ, որոնք հեռացած վանքերէ կը պարապէին վաճառականական գործերով եւ կալուածատիրական ձգտումներով։ Կը վկայէր այս մասին ականատես մը, Գրիգոր Դարանաղցի (էջ 284) թէ Դաւիթ եւ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսները «միաբանուց աբեղայք չթողին, զամէնքն եպիսկոպոս առնէին եւ լցաւ ամենայն երկիր սուտ եպիսկոպոս անունօք». եւ դարձեալ թէ «վանօրէից աբեղայքն, որ ամէնքն առ հասարակ սուտ եպիսկոպոսք էին եղեալ վասն միմեանց նախանձու եւ ոչ վասն այլ իրիք... եւ թողեալ էին /224/ զլուսազարդ վանորայսն՝ սփռեալ էին ի գեղորայան եւ անդեայք եւ այգիք եւ բուրաստանք եւ հօտք խաշանց եւ արջառոց բազմութիւնս ստացեալ էին եւ եղեալ էին իբրեւ զմի ի մեծատանց աշխարհականաց» (296 )։

Անհրաժեշտ տեսաւ Մովսէս այսպիսիներու դէմ պատերազմ մղել, թէ գայթակղութեան առիթը բառնալու եւ թէ տեղերը լաւագոյններուն յատկացնելու։ Բայց պողպատեայ ոյժ պէտք էր առ այս։ Ոչ միայն անոնք իրենց պաշտպանութեան համար թումբեր էին կանգնած, այլ եւ ունէին իրենց քաջալերիչ ժամանակակից կաթողիկոսները [51], որոնք անկարգութեամբ իրենցմէ վար չէին մնար։ Չզարհուրեցաւ սակայն Մովսէս, որ յեցած էր իր անբասիր վարքի եւ եկեղեցական կանոններու վրայ եւ ունէր իրեն թիկունք ժողովուրդը։ Լսեցինք վերագոյն յիշատակագրի մը տողերը, թէ Մովսէս արդէն վարդապետ եղած ժամանակ [52] «րաբունական գաւազանաւ եւ բարձրագահ իշխանութեամբ տիրէ մերումս ժողովրդեան` ախոյեան յաղթաւղ ընդդէմ արիոսականացն եւ Հերեսիոտաց»։ Այս իշխանութեամբ ահա այն բոլոր անկարգութիւնները, զորս յիշեցինք «մին մին /225/ խափանել ջանայր» Մովսէս։ Երբ չէր յաջողեր իրեն յորդորով եւ մեղմով ի զգաստութիւն բերել զանոնք, կը դիմէր բիրտ ոյժի եւ «հանել բռնութեամբ ի գեղօրէիցն եւ յափշտակել տայր բռնաւորացն զարտ եւ զայգիս նոցա եւ զամենայն կալուածս եւ զտունս նոցա յաւարի տայը առնել եւ զիւրեանքն բռնությամբ՝ բերէր ի կարգս խստակրօնս մուծանէր» կը գրէ Դարանաղցի (էջ 296-297)։ Նոյն միտքը կրկնուած է ուրիշ խօսքերով (էջ 284-285). «որ նա ժողովեաց զամենայն անառակ եպիսկոպոս անուանս ի վանաց եւ ի գեղջ բնակելոցն եւ արգելեաց ի նոցանէ զսուտ անուն եպիսկոպոս գոլն եւ բռնութեամբ կացոյց ի կարգս անապատաւորացն եւ սահման եդիր ըստ կանոնական սահմանին զի այլ մի լիցին եպիսկոպոս, բայց յաթոռակալաց»։

Անշուշտ ուր անխորտակելի էր ելած դիմադրութիւնը, ապա կաթողիկոսական իշխանութեամբ կրցաւ յաղթահարել։

Ոչ միայն տգէտ եկեղեցականներու հանդէպ խիստ էր Մովսէս, այլ եւ թերուս եւ թափառական վարդապետներու հետ կ՚ընթանար անաչառ։ Իբրեւ օրինակ կը յիշեմ Կարապետ Վ. Ջուղայեցին, որ աշակերտած էր Ազարիա վարդապետին եւ գաւազան ստացած Խարբերդցի Մկրտիչ վարդապետէն. սա կը դրէ իր անձի մասին. «Անկայ ի ձեռն քաջ ռիտոր Մովսէս կաթողիկոսին եւ մերկացուց /226/ զիս եւ եդ ի մէջ Էջմիածնայ. վերջն բազում հոգեւոր ընչից տիրանաս (ասաց). եւ ես ոչ հնազանդեցայ նմա եւ ելայ ի նմանէ անգիտակ, բազում տառապանօք եւ եկայ ի Համշէն» [53], այսինքն Մովսէս կաթողիկոս նկատելով թէ «վարդապետին» ուսումը շատ թերակատար է, առած է վարդապետական գաւազանը ժամանակի մը համար ձեռքէն եւ զանիկա Էջմիածնի Դպրատունը մուծած՝ ուսանելու համար։ Բայց Կարապետ կարգի եւ կանոնի անընտել՝ անձուկ կը գտնէ այն շրջանակը եւ գաղտագողի փախուստի կը դիմէ։

28. ԿՈՆԴԱԿ ՄԱՂԱՐԴԱՅ Ս. ՆԱԽԱՎԿԱՅԻ ՎԱՆՔԻՆ

Մովսէս կաթողիկոս, որ ամէն ջանք կը տանէր Հայաստանեայց եկեղեցւոյ հին կարգերն հաստատել եւ կը պայքարէր զեղծումներու դէմ, չէր կրնար անուշադիր թողուլ թե՛ մեր կազմակերպութիւնը եւ ներքին բարեկբարդութիւնը։ Այս նպատակաւ ալ կարեւոր թեմերու համար կ'ընտրէր իւր ձեռքին տակ մարզուած առաջնորդներ։ Ուր խոհեմութիւնը չէր թելադրեր նոր փոփոխութիւններ ընել, կը գրէր հրահանգներ տեղական առաջնուրդներուն, եւ կը պահանջէր, որ որոշումներուն ճշդիւ հպատակին։

Այսպիսի հրահանգական կոնդակներու թիւը մեծ եղած պէտք է ըլլայ։ Բայց անոնցմէ մեզի հատ մը միայն հասած է, ուղղուած Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանքին։ Կերե/227/ւայ թէ Նախավկայի վանքի առաջնորդին եւ ժողովրդեան մէջ հին վէճ մը գոյութիւն ունեցած է, յատկապէս թեմին սահմաններու տարածութեան եւ առաջնորդին եւ ժողովրդեան փոխյարաբերութեան մասին։ Այս խնդրով զբաղված էր նաեւ Մելքիսեդեկ կաթողիկոս. ունիմ աչքի առաջ անոր մէկ կոնդակն սկզբնագրին մէջ [54], գրուած 1614, ապրիլ 28ին, ուր կը գրէ կաթողիկոսը յետ օրհնութեան. «ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր, յանուանի եւ յականաւոր վանքն՝ ի Նախավկայն եւ ի սահմանեալ թէմն եւ վիճակն իւր բոլորովին՝ ի Ջուղայ եւ իւր վանքն, ի յԱստապատ եւ իւր վանքն, ի Շամբ (եւ) իւր վանքն, ի յԱրարք եւ ի Ջաղաց տեղն եւ իւրեանց վանքն, ի Մալազան եւ ի Ղարուխն, ի Կրէրէց. եւ այլ ամենայն թէմն եւ ի վիճակն իւր բոլորովին», որուն մէջ կը յայտարարէր. «Գիտութիւն լիցի ձեզ ամենեցուն... վիճակ Մաղրթարա վանուց սուրբ Ստեփանոս Նախավկային, Ջուղայոյ, յԱստապատայ, ի Շամբի ձորոյ, Մահլազանայ, Ղուրուխոյ ժողովուրդք առ հասարակ. տեսաք զառաջի հայրապետաց հաստատած բանն, մեք այլ վերըստին հաստատեցաք։ Զամենայն աւրինաւոր հաս եւ իրաւունքն լիով եւ անթերի տուք ի ձեռն Պետրոս արհեպիսկոպոսիդ՝ զմահու եւ զկենաց. զտեառնական եւ զսրբայնուէր, ըզմատաղ կենդանեաց եւ զան/228/կարծամահից, զկողոպուտ ննջեցելոց եւ զերդմնայհարից, զհաս տանց քահանայից եւ զամենայն իրաւունս նոցա, եւ մի ոք իշխեսցէ խորել իրաւանց դորայ. եւ կամ ձեռնամուխ լինել կամ հակառակիլ բարձր հրամանիս մերոյ» եւն։ «Գրեցաւ կոնդակս ի թվիս ՌԿԳ ի ապրիէլ ԻԸ ձեռամբ մեղայպարտ Սարգիս իրիցոյ ի յԵրեւան քաղաքի հրամանաւ Տեառն տէր Մելքիսեթ կաթողիկոսի ամենայն Հայոց»։

Նոյն վէճը կերեւայ թէ կը շարունակուէր դեռ։ Այժմ Մովսէս կաթողիկոս կը փորձէ վերջ տալ վէճին։ Թէ Պետրոս եպիսկոպո՞սն է դեռ Նախավկայի վանքին գլուխը, յայտնի չէ Մովսիսի տողերէն. բայց կը զգացուի թէ Մովսէս ուրիշ անգամ ալ շօշափած է այս խնդիրը։

Կոնդակը գրուած է 1631, Նոյեմբեր 11ին. սկզբնագիրը, որ կը պահուի Վիեննայի Մխիթարեան Մատենադարանի Թ. 694 հաւաքման մէջ, դժբախտաբար շատ մաշած վիճակի մէջ հասած է, տեղ տեղ անընթեռնլի են բառեր, նաեւ տողեր, որոնք կը խափանեն կոնդակին որոշումներու ճշգրիտ իմաստին վերահասու ըլլալ։ Կը հրատարակեմ ամբողջը հաւատարիմ մնալով բնագրին։

Սկիզբը կայ կաթողիկոսին մեծ կնիքը, այսպիսի վերտառութեամբ (որքան հնարաւոր եղաւ լուծել.

/229/

<ՏէՐ ՄոՎՍԷՍ ԿաԹոՂիԿոՍ ԱՄենայն Հա>ՅոՑ ԵՒ ՊաՏՐիարԳ ՎաղաՐՇաՊաՏի ՍուրԲ ԱԹՈՌ<ԻՆ ԹՎ. ՌՀԸ>

Յիսուսի Քրիստոսի ԾաՌաՅ ՄոՎՍԷՍ ՎաՐԴաՊԵՏ ՎիՃաԿ ՍՏԱԹէ|||։

Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Մովսէս կաթողիկոս ծառայ սրբոյ աթոռոյ Էջմիածնի, յորմէ ժամանեալ հասցէ գիր օրհնութեան եւ նամակ պահպանութեան, շնորհք առաքելական եւ աստուածային օրհնութիւնն ի վերայ աստուածախնամ սուրբ Նախավկայի վանից օրհնեալ սեպհական թիմի եւ վիճակի, մանաւանդ Ջուղայու եւ Աստապատու քահանայից, տոլվաթաւորաց եւ առ հասարակ ժողովրդոց, մեծամեծաց եւ փոքունց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, երիտասարդաց եւ կուսից եւ ամենայն չափու հասակի հաւատացելոց ի Տէր։ Շնորհք ընդ ձեզ եւ խաղաղութիւն յԱստուծոյ Հօրէ մերմէ եւ ի Տեառնէ ամենակալէ Յիսուսէ Քրիստոսէ եւ ի սուրբ Հոգւոյն կենարար է եւ առատածաւալ պարգեւաբաշխէ եւ շնորհապարգեւէ եւ ամենազօրէ եւ մարդասիրէ. ամէն։

Օրհնութիւն Հօր, պահպանութիւն Որդւոյ, նախախնամութիւն ամենասուրբ Հոգւոյն միշտ եւ հանապազ եղիցի ի վերայ ձեր. եւ օր ըստ օրէ լցուսցէ զձեզ փառօք, պատուօք եւ արգասալիր ճոխութեամբ իբրեւ զորթս եւ զոստս սաղարթախիտ եւ պտղալից դրախտ տնկեալ ի գնացս Հոգւոյն վտակաց, կալ մնալ /230/ ձեզ խաղաղական կենօք եւ պարագայց ամօք մինչ ի խորին ծերութիւնն. ամէն։

Եւ ընդ օրհնութեանս ծանիք սիրելիք, զի դուք ի սկզբանէ սեպհական թեմ եւ վիճակ էք սուրբ Նախավկայի վանիցն ի նախնեաց հարցն սրբոց սահմանեալ եւ հաստատեալ մինչեւ ի մեզ։ Եւ սուրբ Նախավկայի առաջնորդ եդեալն ինքնակամ է շրջիլն ընդ ամենայն տեղիս։ || է | [55] ոչ եւ կարգ մեզ քակել զցանգ հարցն սրբոց կամ զնոցին [56] սահմանեալ վիճակն առնուլ եւ տալ |||| [57] վասն մարդահաճութեան կամ ակնառութեան, որ է ընդդէմ՝ օրինաց եւ կանոնաց նախնեաց որպէս դուքդ կարծէք Ջուղայու եւ Աստապատու կողմանէն՝ ոչ է այդպէս. այլ թոյլ տուաք ժամանակ ինչ ըստ անյարմար գնացից եւ անմիաբան լինելոյ նոցա, զի թերեւս դայցեն յուղղութիւն։ Եւ ինչ սեպհական առաջնորդ ի սուրբ Նախավկայն հաստատի, նոցա հասք եւ իրաւունքն ի նա պարտի հասանիլ։ Եւ ի՛նչ օրինաց եւ կանոնաց հարցաքննութիւն լինի, թէ հասի թէ չհասի, թէ կենդանեաց եւ թէ մեռելոց, համենայնն ի նմանէ պարտիք տեղեկանալ: զի հաստատուն աթոռն է սուրբ Նախավկային է եւ սեպհական առաջնորդ գեր եւ տեղեացն նստողն է ||||||||| [58] /231/ լսողք այսմ՝ բանի, այլ որ հակառակի 3 եւ կայ ընդդէմ այսմ թէ ի քահանայից եւ թէ պաշխարհականաց ի ներքոյ անիծից եւ կապանաց լիցին Հոգւով եւ մարմնով, եւ որք հնազանդք եւ լսօղք լինին բանիս եւ կամարարք նախնեաց սրբոց հարցն աւանդութեանց, օրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց նորա եւ ի մէնջ։

Դարձեալ այսուհետեւ ի՜նչ որ կանոնական հասք եւ իրաւունք որ սրբոյն Սահակայ եւ այլ սուրբ Հայրապետացն հաստատեալ է, մի պակասեցուցանէք այլ զուարթ սիրով եւ առատ սրտիւ զձեր վանքին սուրբ Նախավկայի թէ մատաղ, թէ պտուղ եւ թէ հոգեբաժին եւ այլ կանոնական ընծայք աննուազ եւ անթերի տուք ի դուռն սուրբ Նախավկային զի մեզ չէ սովորութիւն որ սուրբ Հայրապետաց կոնդակով եւ վկայական գրով հաստատեալ թէմդ հանել վանքէտ։ Վասն որոյ եւ դուք զձեր վանքին հաս եւ իրաւունքն անպակաս տուք։

Կատարողը հրամանաց մերոց օրհնիք. Աստուծոյ եւ յամենայն սրբոց նորա եւ ի մէնջ. ամէն։ Հայր մեր որ յերկինս։

Գրեցաւ օրհնութեան թուղթս ի թուին Հայոց Ռ. եւ Ձ. Նոյեմբեր ամսոյ ԺԱ. եւ նաւասարդի ԻԸ. ի փառս Յիսուսի Աստուծոյ մերոյ. ամ էն։

29. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆԸ

/232/ Մովսէս կաթողիկոս հռչակ վայելեց ընդհանուր հայութեան մէջ յատկապէս Էջմիածնի Տաճարին վերանորոգութեամբ։ Մայր աթոռին ամայացեալ վիճակը սրտցաւութեան առիթ էր ամէն լաւ հայու համար։ Այս պատճառաւ ալ Ջուղայեցիք պահանջած էին Դաւիթ կաթողիկոսէն, որ վերադառնար Էջմիածին եւ գոնէ իւր ներկայութեամբ փայլ տար Տաճարին։ Բայց ծերունի եւ անկարող կաթողիկոսը չկրցաւ դիմագրաւ ըլլալ զրկանքներու, նաեւ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի կողմէն գաղտնի եւ յայտնի հակառակութեանց, եւ նոյն անխնամ եւ այրի վիճակի մէջ թողլով Էջմիածինը առանձնացաւ Ասպահան։

Մովսէս վարդապետ այժմ Երեւան կը գտնուէր, եւ մօտէն ականատես էր Էջմիածնի օր աւուր վատթարացող կացութեան։ Բայց չէր կրնար որ եւ է դարման տանիլ անոր, քանի կար Մելքիսեդեկ կաթողիկոս։ Նախախնամութեան որոշ մէկ տնօրէնութիւնն եղաւ, որ 1627ին սպիտակ մոմ պատրաստելու արուեստով: Հաճոյացաւ Մովսէս Շահ Աբասին եւ ստացաւ անկէ ի վարձատրութիւն իւր մատուցած ծառայութեան՝ Էջմիածնի լուuարարութեան պաշտօնը մասնաւոր արտօնութեամբ։ Փութաց այնուհետեւ Մովսէս հասնիլ Ֆահրապատէն Երեւան եւ տեսնել /233/ Մայր Տաճարին վերանորոգութեան պատրաստութիւնները։ է 1627 ին, Վարդավառի պահոց Երկուշաբթի օրը, այն է 26 Յունիս, ձեռք զարկաւ Էջմիածնի «շինութեան եւ նորոգութեան» [59] ։

Ինչպէս Դաւրիժեցի եւ ուրիշ ժամանակակիցներ միաբան կը վկայեն, Էջմիածին երկար տարիներէ ի վեր, յատկապէս 1604ի տարադրութենէն ետքը ամայացած վիճակի մէջ կը գտնուէր. որուն հետեւութեամբ կրած էր Տաճարին շէնքը կարեւոր վնասներ։ Իսկ Մայր Աթոռը կողոպտուած էր իւր արդ ու զարդերէն, ոչ սպաս էր մնացած, ոչ կանթեղ կամ սեղանի ծածկոյթ, ոչ զգեստ եւ ոչ պաշտաման գրքեր։

Քանդուած էր եկեղեցւոյն «սալարկ յատակը»։ Մեծ լոյսիջոյց լուսամուտները երեսի վրայ բաց էին առանց վանդակի. եւ կ՚ընծայէին թռչուններու ազատ մուտ եւ ելք, որուն հետեւութեամբ ամէն տեղ բոյն դրած էին թռչունները եւ ծիրտով եւ ծիղերով առլցած եկեղեցին [60] ։ «Իսկ յարտաքուստ կուսէ գլուխ կաթուղիկէին եւ տանիքն ամենայք եւ երեսք որմոցն քանդքանդեալք եւ քարինքն թափեալք եւ որմոց՝ յատակաց վէմքն փշրեալ եւ ծակոտեալ»։

/234/ Եկեղեցւոյն շուրջը գտնուած էին շինութիւնները կը ներկայացնէին աւերակակոյտ մը. «այնքան բարձրացեալ էր հողն եւ մոխիրն, որ յամենայն կողմանց լուրջ զեկեղեցեաւն եօթն կանգուն բարձրացեալ էր աղբիւսն եւ հողն եկեալ եւ ծածկեալ էր զհիմունս եւ զաստիճանս եկեղեցւոյն, որք կան յարտաքուստ կողմանէ»։

Առաջին գործն եղաւ եկեղեցւոյն շուրջը բլրաձեւ կուտակուած հողամասերը հեռացնել։ Որովհետեւ հողին փոխադրութիւնը մեծ ծախքի պիտի նստէր, լաւագոյն համարուեցաւ «ածել զջուրն ի գետոյն յորդ եւ վարար». եւ կապեցին ջուրը հողին մէկ մասին վրայ եւ մշակները փորելով հողը տուին ջուրին. այսպէս ջուրը ահագին հողամասը քերեց տարաւ թողլով տեղին վրայ միայն քարերը, զորոնք ապա շինութեանց գործածեցին։ Այնուհետեւ ձեռնարկեցին եկեղեցւոյն շուրջը որոշ հեռաւորութեան լայն եւ ընդարձակ պարիսպ կանգնել, ութը բուրգերով։ Ապա շինեցին դարպասներ եւ տոներ, իրենց պէտքերուն եւ հիւրերու համար իսկ հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմերը յօրինուեցան խուցեր միաբաններու համար. եւ հարաւակողմը՝ սեղանատուն [61], փուռեր, տնտե/235/սասուն, համբարանոց ցորենի եւ այլ պիտոյքներու, «ամենեքեան լխտեալ քարիւ եւ թրծեալ աղիւսով եւ կրով եւ բռով շինեցան գեղեցիկ եւ վայելուչ յօրինուածով»։ Ամէնէն վերը ձեռք զարկին Եկեղեցւոյն գմբեթի տանիքն նորոգել, որովհետեւ «սալերն քանդեալ եւ ի տեղւոյն ի բաց ոստեալ էին»։

Իսկ եկեղեցւոյ զարդերէն եւ սպասներէն այն մասերը, որոնք «մահմեդական իշխաններու» քով գրաւ դրուած էին, ետ առնուեցան. այսպէս Արիստակէս Հայրապետի Աջը, Աղջոց վանքի Ս. Ստեփանոսի Աջը եւ այլ բազմաթիւ խաչեր, սկիհներ, բուրվառներ եւ շուրջառներ։

Մովսէս աբեղայ, «որ երկոցունց հայրապետացս քարտուղար եմ լեալ» կ'ըսէ, այսինքն Մովսէս եւ Փիլիպպոս կաթողիկոսներու, 1641ին խօսելով Մովսէս կաթողիկոսի վերանորոգութեանց մասին՝ կը գրէ. «Սկիզբն արար ի մաքրել զսա յաղբեւսից բազմակուտից. լայնանիստ պարսպօք բոլորեաց եւ զերից կողմանց շինուածսն աւարտեաց. որ ինչ միանգամ՝ ըստ հարկաւորութեան եւ ըստ պատշաճաւորութեան պիտոյանայր՝ քարիւ եւ կրով կարծրակառոյց ամրութեամբ։ Նաեւ զկմբէթ մեծի տաճարիս ի բաց առեալ շքեղացոյց. քանզի էր խարխարեալ եւ կարի նիստ» [62] ։

/236/ Իրեն ձայնակից է Մովսէս Բջնեցի, որ աւելի լայն խօսքերով կը ներկայացնէ Էջմիածնի աւերակ դրութիւնն եւ նորոգուած կերպարանքը. «Քանզի սկիզբն եւ պատճառ ձեւնարկութեան նորոգման գերագահ Աթոռոյս՝ երանելի հայրն մեր եւ պայծառ ջահն եկեղեցւոյ՝ սրբազան հայրապետն Հայոցս մեծն Մովսէս եղեւ, որ եւ յԱստուծոյ շարժեալ ի սէր առ սուրբ Աթոռս բազմաչարչար աշխատութեամբ՝ անբերելի կրիւք գուն գործեալ հոգւով չափ սկիզբն արարեալ նախ մաքրեաց զսա ի դիզակուտեալ աղբից՝ յորում թաղեալ էր շուրջանակի յամենայն կողմանց, զորս եւ ջրով ողողեալ հարթայատակ գետին պատրաստեաց։ Եւ ապա պարսպեաց, ըստ որում եւ յաջողեցաւ։ Կատարեաց եւ զերից կողմանց շինուածսն որ ի միջոցին։ Սրբեաց եւ զտաճար սրբոյն Գրիգորի ի զազիր ծրտաց թռչնոց. ըստ որում աւերակաց վայրաց է անզարդութիւն, որպէս երբեմն եւ մարգարէն Ամովս վասն Բաբելոնի նշանակէր՝ թէ Յուշկապարիկը բնակեսցեն ի նմա եւ ոզնիք ձագս հանցեն ի նմա։ Դադարեցուցեալ զճռուողական ձայնս նոցա՝ որ զլսելիս մարդոց խլացուցանէին. եւ զլուսարանսն վանդակապատ յօրինեաց։ Հանդերձեաց սալայատակ եւ զկոխելի երկիր որ ի նմա։ Եւ եւս յառաջեալ ի բաց էառ զգմբեթ նորին՝ որ էր նիստ ի բնէ՝ եւ խախտեաց եւ բարձրաբերձ իմն տեսակաւ կանգնեաց. յորոյ կատարման եւ ինքն փո/237/խեցաւ առ անձկալին իւր Քրիստոս, կացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամս չորս եւ ամիսս ըստ ամացն» [63] ։

Ուրիշ ականատես մը, Ղուկաս Գառնեցի կը գրէ 1631ին. Մովսէս «զնախագահ աթոռն զսուրբ Էջմիածինն առաւել եւս նորոգեաց եւ պայծառացոյց. զի էր յառաջ իբրեւ զտաղաւար մրգապահաց՝ խաւարեալ եւ եղծեալ եւ յամենայն զարդուց կողոպտեալ. այլ եւ թռչնոց երկնից եղեալ բոյն եւ դադարք. եւ այսպէս սրբազան հայրապետս ամենապայծառ շքեղութեամբ եւ բազմադան երանգաք զարդարեալ լուսաւորեաց, քանզի շրջապատ լայնանիստ պարսպօք եւ յոքնակի հրաշակերտ շինուածովք մեծամեծ եւ կոփածոյ վիմօք, այլ եւ այրեալ աղիւսով եւ կրով եւ ծեփեալ բռամբ որմով հաստահեղոյս եւ պերճագոյն ճոխացուցեալ։ Այլ եւ զեկեղեցին փարթամացոյց զանազան եւ պատուական անօթով եւ քահանայական եւ հայրապետական զգեստիւ՝ սորեկ եւ ընտիր յոսկոյ եւ արծաթոյ» (Էջմ. 2372, թղ. 355ա)։

Իսկ Գրիգոր Դարանաղցի (էջ 295-296), որ ի լրոյ ծանօթ է գործուածներուն կը գրէ. «Եւ նա սկիզբն արար շինուցն եւ խախտելոցն վերստին նորոգութեանն, զթիւրեալ կարգացն եւ սահմանացն եկեղեցականաց եւ ուխտականացն եւ աշխարհականացն վերստին /238/ ուղղել զխափանեալ օրէնսն եւ զարարողութիւնս ժամատեղաց եւ պատարագացն եւ զհացկերութի սեղանացն եւ զդպրատանցն։ Եւ գնացեալ ի Սաղմոսավանսն եւ Յոհաննավանսն, որ հրաշալիք եւ հռչակաւորք են ի մէջ ամենայն վանորէիցն, զնոսա կամեցաւ դպրատունս առնել եւ կարգեալ մանկունս ուշիմս ի դպրոց, որպէս յետոյ կատարեաց իսկ արդեամբք. զամենայն զոր ինչ կամեցաւ եւ արար Աստուծոյ աջողելովն»։

Էջմիածնի նորոգութեան համբաւը «հռչակեալ ծաւալեցաւ ընդ ամենայն աշխարհ» կը գրէ Դաւրիժեցի (307) եւ յառաջ բերաւ անհուն ցնծութիւն. «ամենեքեան զուարճացեալք ցնծային»։ Այս պատճառաւ ալ ամէն կողմէն կը հասնէին առատ նպաստներ, ոչ միայն Մայր Տաճարի նորոգութիւնը աւարտելու, այլ եւ փարթամացնելու Տաճարը՝ եկեղեցական անօթներով եւ «մարմնական ստացուածքներով» (Դաւր. 312)։

Ժամանակակից մը՝ Մկրտիչ Ջուղայեցի խանդավառ զգացումներով երգած է Էջմիածնի վերանորոգութիւնը հետեւեալ տողերու մէջ (Ձեռ. Էջմ. 1171, թղ. 236բ).

«Ի թիւ Հայկազնի հազար եօթանասնի եւ եօթն հետ կարգի,

Ի ձեռն արկանի զշինումն տաճարի սուրբ Էջմիածնի։

Ոչ սկիզբն նախկի կամ հիմն արկանի կամ նոր սկսանի,

/239/  Այլ վերջ նորոգի, փառօք զարդարի եւ զարմանալի...

Շնորհօք Յիսուսի աւարտեալ լինի զինուն տաճարի.

Աղօթիւք Գրիգորի աթոռն զարդարի տառապեալ ազգի:

Երգ սաղմոսաց լսի, վառմամբ կանթեղի ընթերցմամբ սուրբ տառի։

Մովսէս կաթողիկոսի մահուամբ պակաս մնացած մասերը լրացուց յետոյ Փիլիպպոս կաթողիկոս [64], որ Աթոռին հետ ժառանգած էր նաեւ իր ուսուցչին շինարար ոգին։

30. ԳԵՐԵԹԱՓՈՒԹԻՒՆ

Ժամանակը, երբ կ՚ապրէր Մովսէս կաթողիկոս, լի էր պատերազմական աղմուկներով։ Թուրք–պարսկական յարաբերութիւնները լարուած էին. եւ մեկ կամ միւս կողմը անվերջ ասպատակութիւն կը սփռէր սահմանի այս կամ այն կողմերը։ Թրքական եւ Պարսկական Հայաստան ոտնակոխ կ'ըլլար թշնամի lրոսակներէն։ Ասպատակող բանակները կը վերադառնային յաճախ տանելով իրենց հետ գերիներ, ըստ մեծի մասին Հայեր, զորոնք /240/ ապա ի վաճառ կը հանէին եւ կամ բռնի կը տեղաւորէին իրենց հողամասերու վրայ։

Տեսանք վերագոյն (էջ 91) թէ Մովսէս եւ Պօղոս վարդապետները երբ տուգանքի ենթարկուեցան Շահ Աբասէն (1618), ժողովրդեան նուիրաբերած ողորմութեան մէկ մասը գործածեցին գերիներ փրկանաւորելու։

Հանդէպ գերիներու այս բարեզգած վերաբերմունքը կը նկատուի Մովսէս կաթողիկոսի կեանքի յաջորդ տարիներու մէջ ալ։ Այժմ ընդարձակ տարածած է ցանցը. աւելի գթառատ կը վարուի անոնց հետ հօտասէր հովիւը։ Սահմանի թէ այս եւ թէ այն կողմը կազմակերպեց Մովսէս հայ մեծատուններն ու վաճառականները, նաեւ հասարակ ժողովրդեան վրայ դրաւ պարտք, որպէս զի իւրաքանչիւր ոք ըստ կարողութեան նպաստէ, գերիները ազատելու հայրենասիրական գործին։ Այս տեղ երեւան կու գայ կաթողիկոսին ոգւոյն մեծութիւնը եւ սրտին ազնուութիւնը։

Կը հաւաստէ Ղուկաս Գառնեցի 1631ին, թէ Մովսէս «էր... ողորմած եւ գթած ի վերայ աղքատաց, մանաւանդ թէ եւ գերելոց. արդարեւ յորմէ հետէ մտեալ է սա ի յիշխանանիստ քաղաքն Երեւան՝ ավելի քան զհազար գերի ի քրիստոնէից ազատեալ է ի ձեռաց այլազգեաց» (Էջմ. 2372, թղ. 355բ)։ Կը վկայէ նաեւ Առ. Դաւրիժեցի (312) թէ Մովսէս կաթողիկոսի ձեռօք «բազում եւ առաւել գերիք ազատեցան ի գերչաց» եւ «զորս եւ տեսանէր ի գերեացն՝ անվրէպ առնոյր գնով եւ ազա/241/ նէր»։ Նոյնը կը վկայէ նաեւ Յակոբ Կարնեցի [65] երբ կը գրէ թէ «Յարոյց Աստուած ի ժամանակին այնմիկ հոգիընկալ երիցս երանեալ գերազանց Մովսէս կաթողիկոսն ՌՀԹ (1630) թվին. զի ամենայն դոլվաթաւորաց հարկ դնէր, որ զգերեալսն ազատէին. զի ինքն եւս իւր ընչիցն տայր եւ ազատ էր ամենեքումբք երեք չորս հազար գերի աւելի Երէվան եւ ի Թարվէզ եւ այլ գիւղաքաղաքսն ազատէին եւ առաքէին յաշխարհն իւրեանց. զի այն ժամանակն ազգս հայոց վաճառականաց յոյժ ընչասէրք եւ փարթամք էին յայս կողմն եւ յայն կողմն»։ Նշանաւոր հանդիսացաւ գերեթափութեան այս գործին մէջ Հալէպցի Խօջայ Սանոս, որ Կարնոյ մաքսապետ կարգուած էր։ Այս կէտի նկատմամբ շահագրգիռ են նոյնպէս Գրիգոր Դարանաղցւոյ հաղորդած տեղեկութիւնները, որ կը գրէ թէ կաթողիկոսը իւր զանազան զբաղմանց մեջ առանձին կերպով «փութայր հոգ տանել այլ եւ զգերեացն մեր տառապելոց վշտատես ազգացս. ի գերողացն Թուրքաց եւ ի Պարսիցն ձեռնհաս եղելոցն ջանայր թափել զայրս եւ զկանայս եւ զմանկունս... եւ ահա այսպէս ի մէջ երկուց ազգաց գերչաց լինելով տառապեալ ազգս՝ եւ տէր Մօսէս լոյս հոգին ազատէր զնոսա զամենեսեան» (էջ 298/9)։

Մովսէսի այս բարեգործութեան համ/242/բաւը լսուած է մինչեւ Հռոմ։ Տարածման Հաւատոյ ժողովի գործերու մէջ կ'ըսուի որ Կարդինալ Ուբալդինօ հաղորդած է, թէ Մովսէս Հայոց կաթողիկոսը Թուրքերեն գերի բռնուած 500 Հայ ազատած է այն գումարով, զոր գոյացուցած է Հալելով Էջմիածնի Տաճարին արծաթեայ սկիչներն ու խաչերը [66] ։ Ազգօգուտ գործի համար ոչինչ կը խնայէր ազգասէր կաթողիկոսը։

31. ՅԱՐԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆՔ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ ԱՂԹԱՄԱՐԱՅ, ԳԱՆՁԱՍԱՐԻ ԵՒ ՍՍՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐՈՒ ԵՒ ԱՅԼ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԻՑՆԵՐՈՒ ՀԵՏ

«Համերաշխութիւն եկեղեցիներու՝ հաւատքի եւ սիրոյ միութեան մէջ» բնաբանն էր Մովսէս կաթողիկոսի, ինչպէս իր գործունէութենէն կը զգացուի։

Բնականաբար եկեղեցիներու այս համերաշխութիւնը կարեւոր էր ամէնէն առաջ համարիւն եւ միալեզու հայ ժողովրդեան մէջ վերահաստատել։ Մէկ էր Եկեղեցին, բայց իշխէր հոն երկպառակութիւն շնորհիւ զանազան հովուապետները, որոնք չէին ճանչնար ճոխութիւն, եւ այսպէս խոչընդոտներ էին ազգային եւ եկեղեցական սուրբ միու/243/թեան մէ՛կ գերագոյն հովուապետի բարձրագոյն ճոխութեան ներքեւ։

Ոչ միայն կային հինաւուրց կաթողիկոսարաններ, որոնք կը պարծէին իրենց հինօրեայ ազատութիւններով եւ ինքնիշխան թեմերով, որոնց սահմանը օր աւուր ընդարձակել կը ձգտէին, այլ եւ կային — դեռ կենդանի — կաթողիկոսակիցներ, Դաւիթ եւ Սահակ։ Դաւիթ, որ պարարտ ծերութեան մէջ կ՚ապրէր առանձնացած Ֆռընգիկան գիւղին մէջ, կը գտնուէր Նոր-Ջուղայեցւոց ազդեցութեան տակ, որոնք Մովսիսի պաշտպաններն էին, չունէր պատճառ խոչընդոտն յարուցանելու Մովսիսի առջեւ։

Դժուարին եղաւ լռեցնել իր փառասիրութեան մէջ վիրաւորուած Սահակ կաթողիկոսը, որ փախած Օսմանեան հողին վրայ ի Վասպուրական, կ՚աշխատէր արժեցնել իր իրաւունքները գէթ օսմանեան տիրապետութեան տակ գտնուող ա՛յն ազգայիններու վրայ, որոնք դուրս էին Սսոյ եւ Աղթամարի թեմերէն եւ կը պատկանէին Էջմիածնի թեմին։ Ինչպես տեսանք վերագոյն, այս շատ վտանգաւոր ձեռնարկութեան առաջն առնելու համար ոչինչ խնայեց Մովսէս սիրով եւ խաղաղութեամբ զիջողութեան յորդորելու իր հակառակորդը։ Թէպէտ շատ ցավալի եղաւ Սահակի պարտութիւնը, բայց խափանուեցաւ ասով Էջմիածնի թեմին երկփեղկումը։

Աղթամար: Մովսէս կաթողիկոսի նուի/244/րակն Փիլիպպոս, որ 1629ին կը շրջէր Վասպուրական, կերեւայ թէ ունէր Կաթողիկոսէն մասնաւոր յանձնարարութիւն ոչ միայն Սահակ կաթողիկոսին հետ բանակցելու, այլ եւ մտնելու Աղթամարայ Ստեփանոս կաթողիկոսի (1616-1654) հետ բանակցութեան մէջ խաղաղական ճանապարհով բառնալու երկար տարիներու վէճը, որ կար — յատկապէս թեմական հողերու շուրջը — Էջմիածնի եւ Աղթամարի միջեւ։

Վեճը լուծուեցաւ։ Աղթամար ճանչցաւ Էջմիածնի Աթոռին գերիշխանութիւնը եւ Էջմիածին զիջեց, որ Աղթամարայ Աթոռը շարունակէ իւր կաթողիկոսական տիտղոսը՝ իր սեպհական թեմին մէջ, որուն սահմանները ճշդուեցան։ Այս մասին մեր միակ աղբիւրն է Նիկողայոս գրչի յիշատակարանը, գրուած 1632ին Մաշտոցի մը վերջը. «Ի թվականութեան Հայոց ՌՁԱ. … ի Հայրապետութեան Հայոց Էջմիածնայ տեառն Մովսէսի... եւ մերոյս Աղթամարայ տեառն Ստեփաննոսի, որ եբարձ զկրճիմն անհնազանդութեան եւ եղեւ հլու եւ հպատակ լուսանկար եւ գրիգորաշէն սուրբ Էջմիածնայ եւ էառ զօրհնութիւն Լուսաւորչին ի գլուխ իւր եւ ի ծոց դուզնաքեայ փոքրիկ հաւտին իւրոյ. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթիւք սուրբ Լուսաւորչին նոր հնազանդեալ որդիացելոցս ողորմեսցի Քրիստոս Աստուածն մեր»։

Այս մասին է հաւանօրէն Սիմէոն Սսոյ կաթողիկոսին ակնարկութիւնը առ Փիլիպպոս /245/ կաթողիկոս գրած թղթին մէջ։ Սիմէոն կը գրէ. «Դուք ընդէ՞ր զԱղուանից տունն յափշտակեցիք, զոր ի ձեր թուղթն գրեալ էիք, թէ ինքն(ա)գլուխ աթոռ է ի սուրբ Լուսաւորչէն կարգեալ։ Նոյնպէս եւ զԱղթամարայն ընդ ձեր իշխանութեամբ նուաճեցիք, որ ԵՃԻԶ (526) տարի է, որ ինքնագլուխ կաթուղիկոսք են. թէպէտ գիրք կու պարսաւեն։ Տե՛ս, ե՞ս եղայ յարող տուն առ տուն, թէ դու ուտելով զտունս այրեաց…» [67] ։

Աղուանք։ Կը տեսնի Սիմէոն կաթողիկոսի վերոյիշեալ տողերէն, թէ Մովսէս նաեւ Աղուանից հետ մշակած է բարեկամական յարաբերութիւններ, որոնց պտուղն քաղեց ապա Փիլիպպոս կաթողիկոս [68] ։

Սիս: Պէտք է ենթադրել թէ Մովսէս կաթողիկոս նաեւ Սսոյ Աթոռին հանդէպ սիրով ապրած ըլլայ։ Այս մասին կը պակսի մեզի ժամանակակից աղբիւր։ Ուշադրութեան արժանի է այս տեսակէտով Գրիգոր Դարանաղցւոյ հետեւեալ տեղիքը (էջ 335), ուր կ'ըսուի թէ Սսոյ Մինաս կաթողիկոս (1632) «կամեցաւ գնալ Էջմիածին ուխտի պատճառաւ եւ տեսանել զկաթողիկոսն Մօսէս՝ զերկրորդ լուսաւորիչն արեւելեան եւ զամենայն անապատաւոր միանձունս, վասն զի սիրող էր այնպիսի վարուց եւ կարգաւորութեանց, եւ /246/ գնաց մինչ ի Կարին... եւ ոչ գիտեմ թէ զի՞նչ գրգռեցին չարին սիրողքն եւ բարոյն ներհական եւ փոշիմանեցուցին եւ անդրէն ընդ կրունկն յետս դարձուցին»։

Մինաս կաթողիկոսի այս բարի տրամադրութիւնը կարծել կու տայ թէ Մովսէս եւ Մինաս կաթողիկոսներու մէջ կանխաւ փոխանակուած էին սիրոյ նամակներ։ Մովսէսի ջանքերուն հետեւութիւնը պէտք է համարիլ 1638ին Երուսաղէմ կայացած համաձայնութիւնը, որուն մասին կը գրէ Սաւալանեան (Պատմութիւն Երուսաղէմի, Ա., էջ 287-288). Այս տարի «Երուսաղէմ կու գայ Սիսի Սիմէոն կաթողիկոսը՝ հետը ունենալով Ներսէս վարդապետը եւ ուրիշ եկեղեցականներ։ Եւ որովհետեւ նախկին կաթողիկոսներու օրերէն սկսեալ գժտութիւն ինկած էր Էջմիածնի ու Սիսի աթոռներուն միջեւ՝ ձեռնադրութեանց պատճառաւ, զոր կը կատարէին երկու հայրապետները՝ հակառակ իրենց յատուկ թեմական իրաւունքներուն, Գրիգոր պատրիարք կը յորդորէ մէջտեղէն վերցնել ատելութեան պատճառները, որոնցմով եկեղեցին շատ մը անկարգութեանց կը մատնուէր։ Ուստի ժողով կը գումարեն ներկայ բոլոր եկեղեցականներն ու երեւելի աշխարհականները։ Սիմէոն իր ձեռագիրով կը խոստանայ իր վիճակին չպատկանող եպիսկոպոսներ ու քահանաներ չձեռնադրել այլ եւս. նոյնպէս, կ՚ըսէ, Էջմիածնի կաթողիկոսն ալ իր /247/ վիճակէն դուրս ոեւէ մէկը պէտք չէ ձեռնադրէ։ Եթէ իր եկեղեցականներէն մէկը մեր վիճակը գալու ըլլայ՝ հիւրասիրութեամբ մեծարուի ու կամաւոր նուէրներ ժողվելու թոյլատրուի. Նմանապէս մերիններն ալ եթէ Էջմիածինի վիճակները երթան՝ նոյն սիրով եւ նոյն պատիւով ընդունուին։ Գալով եկեղեցական արարողութեանց՝ երկու աթոռներէն ոչ մէկը չհամարձակի ընդունուած կարգէն դուրս փոփոխութիւններ մտցնել անոնց մէջ»։

Կ. Պոլիս։ Նաեւ կաթողիկոս ընտրուելէն ետքը շարունակեց Մովսէս թղթակցիլ իւր ուսուցչին՝ Գրիգոր Կեսարացւոյ հետ, որ մեծ ճոխութիւն կը վայելէր արեւմուտք, նաեւ պատրիարքական աթոռէն զրկուելէն ետքը։ Այս միջոցին պատրիարքական աթոռին վրայ կը գտնուէր Զաքարիա Վանեցի (1626-1633)։ Սա ի սկզբան պաշտպանեց Սահակ կաթողիկոսի տարապայման խորհուրդը [69]. թէ անոր ձախողելէն ետքը ի՛նչ դիրք բռնեց Մովսէս կաթողիկոսի հանդէպ, որ աշակերտն էր Զաքարիայի հակառակորդ Գրիգոր Կեսարացւոյ, յայտնի չէ. բայց պիտի տեսնենք քիչ յետոյ [70], թէ Մովսէս կաթողիկոսի եւ Զաքարիայի տեսակէտները նկատմամբ միութեան, որոնք կը զայրացնէ ին Գրիգոր Կեսարացին, կ՚ընդգրկէին զիրար։

32. ԼԵՀԱՀԱՅՈՑ ԽՆԴԻՐՔ — ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

/248/ Այս խնդիրներու մասին մանրապատում՝ գրած է Առաքել Դաւրիժեցի՝ գլխ. ԻԸ, էջ 363—389։ Առաքել հաւաքած է իւր տեղեկութիւնները կաթողիկոսարանի դիւանին թղթերէն, Խաչատուր Կեսարացւոյ զեկուցումներին եւ Էջմիածին երթեւեկող պատգամաւորներու հաղորդագրութիւններէն։ Իբրեւ ականատեսէ գրի առնուած վաւերագիր կարեւոր է իրաց լուսաւորութեան համար Սիմէոն Լեհացւոյ մէկ Յիշատակարանը Էջմիածնի թ. 1004 ձեռագրին մէջ։ Այս Յիշատակարանը միաժամանակ կռուան կը ծառայէ մեզի Սիմէոն դպիր Լեհացին ճանչնալու հեղինակ այն սկիզբն եւ վերջը պակասաւոր ոտանաւոր գրութեան, զոր հրատարակած է Հ. Ղ. Ալիշան «Վիպասանութիւն Նիկօլական» խորագրի տակ, Կամենից, էջ 202-214։ Այլուր մտադիր եմ տալ այն ապացույցները, որոնք կը մղեն զիս Սիմէոն դպրի ընծայելու Վիպասանութիւնս [71] ։

Ալոյզիոս Պիդու, որ գրի առած է Նիկողայոս Արքեպիսկոպոսի եւ Լեհահայոց կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հետ Միութեան պատմութիւնը, երկրորդաբար միայն խօսած է 1626-1634 տարիներու դիպաց մասին, որոնք հոս առաւելապէս նկատի պիտի առնուին։ Ա - Պիդուի գործին հայերէն թարգմանութիւնը հո/249/գաց Կ. Եզեան, հմմտ. իր աշխատութիւնը՝ Բռնի միութիւն Հայոց Լեհաստանի ընդ Եկեղեցւոյն Հռովմայ։ Ժամանակակից յիշատակարանք: Պետերբուրգ, 1884:

Ինձ աւելի վստահելի աղբիւր կը թուին Uիմէոն դպրի հաղորդագրութիւնները, ուր Սիմէոն թէ իբրեւ ականատես եւ թէ՝ իբրեւ անաչառ եւ անկողմնակալ տեղեկատու երեւան կու գայ։

Ունիմ աչքի առաջ նաեւ այլեւայլ վաւերագիրներ Հռոմի Տարածման Հաւատոյ Ժողովի Դիւանէն, ընդօրինակութեամբ Գերապ Պ. Գոյունեան Արքեպիսկոպոսի, որոնք իբրեւ լուսատու ջահ կը լուսաւորեն ժամանակակիցներու հաղորդած տեղեկութիւններու ստուերոտ կողմերը։

ՄԵԼՔԻՍԵԴԵԿ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

1626ին Ապրիլ 22ին, երբ կը հասնէր Մելքիսեդեկ կաթողիկոս Լվով [72], դեռ նոր էր վախճանած տեղւոյն արքեպիսկոպոսը Մեսրոպ Կաֆացի (†1625)։ Յաջորդին ընտրութեան համար դեռ չէր կայացած որ եւ է որոշում։

Կաթողիկոսը առաջարկած էր անհովիւ հօտին հովիւ նշանակել կամ զՅովհաննէս Վ. /250/ Կ. Պոլսեցի, կոչուած Խուլ, եւ կամ զԶաքարիա Բեռնարդովիչ: բայց յանձն չէին առած անոնք այս պաշտօնը [73] ։

Կար ի Լվով Թորոսենց «մեծազգի եւ փարթամ» [74] տնէն Նիկօլ անուն դպիր մը, որ երթալով Կ. Պոլիս ձեռնադրուած էր Յովհաննէս Խուլ պատրիարքէն աբեղայ [75] ։ Սա լսելով թէ Մելքիսեդեկ Լվով կը գտնուի եւ պատրաստ է դոյզն գումարի փոխարէն տալ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն, կը փութայ հասնիլ Լվով եւ կը մտնէ կաթողիկոսի քով «յաշակերտութիւն»։

«Իբրեւ ամիսք քանի մ՚անցին,

Մելքիսեթն ասաց Նիկոլին.

Քանի՞ հարիւր մառչիլ տաս ինձ,

Զքեզ առաջնորդ դնեմ Լովին»։

Նիկոլ դիմեց իւր ազգականներուն, որոնք խոստացան իրեն իրենց դրամական աջակցութիւնը։ Միաբանեցան ձեռնադրութեան համար տալ կաթողիկոսին 150 ղուռուշ [76] հաս։ Թիկնածուն 23 տարեկան հասակի մէջ էր, /251/ «մանուկ տիօք եւ տգէտ մտօք, խաւարեալ խորհրդով եւ անիմաստ տանճարով, անուղղայ վարուք, վատ եւ ապիրատ յամենայն իրս եւ ի գործս, լիրբ, անզգամ եւ յանդուգն» [77] ։

Թիկնածուին այս յոռի յատկութիւններուն ծանօթ ժողովուրդը, փութաց նախազգուշացնել կաթողիկոսը։

«Չըլինի թէ զնա օրհնես մեզի,

Թէ չէ նա շատ աղմուկ լինի»։

Հակառակ այս նախազգուշացուցիչ ազդարարութեան՝ Մելքիսեդեկ գնաց՝ քաղաքի պարիսպներէն դուրս գտնուող Հաճկատար վանքը, ձեռնադրելու եպիսկոպոս վանքին միաբան Նիկոլ աբեղան։ Ձեռնադրութեան արարողութիւնը սկսաւ գիշերաժամին, «ի ներկայութեան բազմաթիւ կղերականներու եւ աշխարհականներուն [78] ։

Լուրը հասաւ քաղաք. աղմկեցաւ ժողովուրդը. բազմութիւն մը գիշերախառն դիմեց վանք, խափանելու ձեռնադրութիւնը։ Բայց Կաթողիկոսը խաղաղեց ժողովրդեան բարկութիւնը՝ հաւաստիացնելով թէ ինքը մտադիր է նորընծայ եպիսկոպոսն իրեն հետ առնել տանիլ։ Այսպէս կրցաւ յաւարտ հանել ձեռնադրութիւնը։ Արդեամբք ալ անմիջապէս նորընծային հետ մեկնեցաւ Լվովէն Եազլովցայի ճանապարհով հասնելու Կամենից։ Երբ հասան Եազլովցա, յայտնեց կաթողիկոսը /252/ Նիկոլին, թէ ինքը կատարած է արդէն իր յանձնառութիւնը. ուստի եւ կարող է եպիսկոպոսն երթալ իւր թեմը։ Նիկոլ առարկեց ժողովուրդին զայրոյթը։ Մելքիսեդեկ ընձեռեց եպիսկոպոսին ձեռնադրութեան հաստատագիրն, որով կը հաստատէր նորընծայն իւր աթոռին վրայ իբրեւ առաջնորդ Լվովի եւ կը նզովէր եւ կը կապէր այն ամէնքը, որոնք կը համարձակէին հակառակիլ իր հրամանին կամ ընդդիմանալ եպիսկոպոսին։ Կոնդակս տրուած է 1626, Դեկտեմբեր 29ին [79] ։

Նիկոլ եպիսկոպոս վերադարձաւ Լվով եւ ցոյց տուաւ ժողովրդեան կոնդակը։ Բանադրանաց սպառնալիքը լռեցուց ժողովրդեան բարկութիւնը։ «թէպէտ Հայերէն ոմանք ըմ/253/բոստացան, բայց յետոյ միաբան հաւանութեամբ ընտրեցին զանիկա իրենց հովիւ, ինչպէս կը վկայէ այն հաստատագիրը, զոր 1626ին կնքեցին հայ Երեսփոխանները» [80] ։ Երեսփոխանները անմիջապես ներկայացուցին թագաւորին խնդրագիր, հաստատելու նորընտիր առաջնորդին ընտրութիւնը։ Սիկիսմունդ Գ Լի հաստատագիրը կը կրէ 29 Մարտ 1629 թուականը [81] ։

1627 տարին անցաւ առանց միջադեպի։

ԳՐԻԳՈՐ ԿԵՍԱՐԱՑԻ

Յաջորդ տարին Կամենից կը ժամանէ Գրիգոր Վ. Կեսարացի, հաւանօրէն ուղարկուած Մովսէս «լուսարարէն» ի նպաստ Էջմիածնի նուիրակութիւն ընելու [82] ։ Նոյն օրերը Նիկոլ եպիսկոպոս ի Կամենից աբեղայ ձեռ/254/նադրած էր Ոնոփրիոս անուն մէկը, որ յառաջ Խաչքօ կը կոչուէր։ Նորընծայ աբեղան իւր քառասունքի առաջին տասներկու օրերը հազիւ իւր ետեւն ունէր, երբ հրաման ընդունեցաւ եպիսկոպոսէն մատուցանել իւր առաջին պատարագը։ Կը հրաւիրուի պատարագին ներկայ ըլլալու նաեւ Գրիգոր Կեսարացի։ Բայց նա կը հրաժարի հրաէրէն, յայտարարարելով թէ հայ եկեղեցւոյ կանոններու հակառակ է քառասունքը լրանալէ յառաջ պատարագելը։ Եպիսկոպոսը կը լռէ. պատարագը կը յետաձգուի։ Յաջորդ կիրակի միւսանգամ հրամայեց նորընծային ելել պատարագի։ Քառասունքը չէր աւարտած։ Եւ որպէս զի զգալ տայ Վարդապետին, թէ կը գտնուի օտար թեմի մէջ, ուր չունի իրաւունք թեմականին գործերու մէջ խառնուելու, անխոհեմաբար գնաց առաւօտ կանուխ եւ փակեց այն եկեղեցւոյն դուռը, ուր իջեւանած էր վարդապետը, եւ բանալին առաւ հետը։ Ասկէ բնականաբար «յոյժ վշտացաւ Վարդապետն» [83] եւ գրգռուած՝

Յանդիմանեաց զնա յատենին.

Վասն է՞ր քակես դու զկարգն տային,

Ունկն չդնես դու կանոնքին,

Խախտիչ եղեր մեր սահմանին,

Հարցէ զքեզ օձն անջըրդին։ [84]

Եւ, ինչպէս Դաւրիժեցի կը գրէ, - յայտարա/255/րարեց բարկութեան մէջ, թէ «այն մարդն անիծեալ լինի, որ այսօր գնայ յայն եկեղեցին»։

Պատարագը տեղի ունեցաւ: Աւարտելէն ետքը փակեց եպիսկոպոսը եկեղեցւոյն դուռն եւ գնաց։ Այսպէս փակուած մնացին Կամենիցի երկու եկեղեցիները Յայտնութեան աւագ տօներու օրերուն (4 Յունով. 1629, Կիր. ըստ Նոր տոմարի = 25 Դեկտ. 1628, Եշ. ըստ Հին տոմարի)։

Երկու գոռոզ դէմքեր բախած էին իրարու։ Կեսարացին ի բնէ ահեղ, կամապաշտ եւ խստապահանջ, յեցած իւր հռչակուած ճոխութեան վրայ, կը սաստէր, կը յանդիմանէր վարդապետական բոլոր իշխանութեամբ, առանց անդրադառնալու թէ կը գտնուի լեհական հողի վրայ եւ ոչ ի Թուրքիա։ Իր դէմ ունէր եպիսկոպոս մը թագաւորական հաստատագրով, տաքգլուխ երիտասարդ մը, յանդուգն, նոյնպէս կամապաշտ, ոչ մէկ միջոցի առջեւ պատկառող։

Կեսարացւոյն յոխորտանքը թուլացնելու համար գնաց Նիկոլ նոյն օրը Կամենիցի Վոյթին՝ Լուկաշին եւ չարախօսեց վարդապետի մասին, ամբաստանելով զինքը իբրեւ լրտես։ Ասաց.

  Չաչուտ՝ թուրքէն եկած,

Խռովեցուցիչ եւ մեծ հերձուած։

Պահանջեց Վոյթէն, որ թոյլ չտայ վարդապետին շրջիլ Լվով կամ ուրիշ քաղաքներ, այլ հեռացնէ պետական սահմաններէն։ Ժամանակ /256/ մը քաղաքին մէջ արգելափակուած մնալէ ետքը բռնեց Կեսարացին դարձի ճանապարհը։ Իսկ Նիկոլ վերադարձաւ Լվով։

Անարգանքը, որ եպիսկոպոսի կողմէն հասած էր Կեսարացւոյն, չափազանց ծանր էր։ Երբ տակաւին Ռումանական հողի վրայ կը գտնուէր, գրեց Կեսարացին լի դառնութեամբ «բանադրանաց, նզովից եւ կապանաց գիր մը» Նիկոլի հասցէին եւ ուղարկեց Լվով։ Սիմէոն դպիր կը գրէ (էջ 206).

Իբրեւ ամիս ու կէս անցին,

Գրիգորէն բանադրանք բերին։

Եօթըն թիզ էր թուղթն որ տըվին.

Շատ նզովք ու անէծք կայր միջին։

Միաժամանակ գրեց Կեսարացին ընդարձակ զեկուցում մը այս անցուդարձերու մասին եւ ուղարկեց Մովսէս կաթողիկոսին [85] ։ Առ. Դաւրիժեցի կ՚աւելցնէ թէ նաեւ Մովսէս կաթողիկոս գրեց «գիր բանադրանաց եւ առաքեաց ի վերայ Նիկօլ եպիսկոպոսին»։ Բայց ուղիղ չերեւար Դաւրիժեցւոյ այս տեղեկութիւնը. ժամանակակիցները այս մասին որ եւ է յիշատակութիւն չեն ըներ. դարձեալ այս միջոցին Մովսէս դեռ Պարսկաստան կը /257/ դեգերեր. եւ ընդհանրապէս այսպիսի յախուռն քայլ մը անմիաբան պիտի ըլլար Մովսէսի բնաւորութեան, որ գիտէր նման դեպքերու մէջ ընթանալ իմաստուն եւ խոհեմ ընթացքով։ Ինչպէս կաթողիկոսին առ Ուրբանոս Ը. գրած թուղթէն կը տեսնուի, Մովսէս կանչած էր զՆիկոլ իր քով։

Կեսարացւոյ բանադրանաց գիրը ահաւոր իրարանցում պատճառեց ի Լվով, ուր ժողովուրդը տժգոհ էր արդէն իւր առաջնորդէն։ Իսկ եպիսկոպոսը արհամարհեց անոր սպառնալիքներն ու նզովքները.

 

Զբանադրանքն նորա չբռնեց.

Զթուղթն ի յանարգ տեղի ձգեց.

Յեկեղեցին համարձակեց,

Առջեւ խորանին աղօթեց։

 

Բայց ոչ այսպէս ժողովուրդը։ Մասամբ գրգռուած եպիսկոպոսի հակառակորդներէն եւ մասամբ վախնալով Վարդապետին բանադրանքէն սկսաւ ժողովուրդը տակաւ տակա հեռանալ եպիսկոպոսէն եւ չյաճախել եկեղեցին։

Որպէս զի խաղաղութիւնն վերահաստատուի եւ ժողովուրդին խիղճը հանդարտի, խորհուրդ տուին իմաստուն մարդիկ եպիսկոպոսին, որ երթայ անձամբ Կեսարացւոյն եւ բանադրանքէն արձակում խնդրէ։ Ժողովուրդը յանձն առաւ հոգալ ճանապարհի ծախքը։ Նիկոլ մեկնեցաւ դէպի Կեսարիա, ուր կը գտնուէր Վարդապետը։ Հասնելով Պրու/258/սա, պատահեցաւ հոն Արիստակէս Վ. Խարբերդցւոյն, որ Կեսարացւոյ հակառակորդներէն էր։ Սա խօսեցաւ տեղի եւ անտեղի Կեսարացւոյ դէմ. նուաստացուց անոր բանադրանքին արժէքը. եւ ամէն միջոց բանեցուց, որպէս զի ետ պահէ եպիսկոպոսը երթալու եւ իյնալու Վարդապետին ոտքը։ Իւր փառասիրութեան մէջ վիրաւոր եպիսկոպոսին համար հաճելի էր լսել Խարբերդցւոյն խրատը։ Որոշեց չերթալ յառաջ։ Որպէս զի առ երեւոյթս փրկէ կացութիւնը, խորհեցաւ խօթապատճառ երեւալ. գրեց Կեսարացւոյն չքմեղանքի գիր մը, թէ ճանապարհին հիւանդանալով պիտի չկարենայ դուրս գալ Պրուսայէն. ուստի եւ կը խնդրէ իրմէ, որ գրով արձակէ զինքը կապանքէն։ Կեսարացին հաւատ ընծայելով զղջացեալին խօսքերուն, կ՚արձակէ զինքը բանադրանքէն գրով։

Նիկոլ ուրախացած իւր յաջողութեան վրայ կը վերադառնայ Լվով եւ կը ներկայացնէ ժողովրդեան վարդապետին արձակման գիրը։

Սկսած էր խաղաղիլ հրապարակը, երբ յանկարծ կրկին խռովեցաւ։

Կեսարացին վերահասու ըլլալով, թէ Նիկոլ Արիստակէս վարդապետի սադրանքով չէ ուզած իյնալ իր ոտքը, եւ կեղծեօք հիւանդ ընծայած է ինքզինքը, փութացած էր լուր հասցնել Լվովցիներուն, թէ «նոյն առաջին նզովքն եւ բանադրանքն տակաւին կայ ի վերայ այդ եպիսկոպոսիդ»։

/259/

Սիմէոն դպիր կը բացագանչէ այս առթիւ (էջ 206).

Այս էր պատճառն առաջին,

Որ սկիզբն եղեւ ամէն չարին։

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԿԵՍԱՐԱՑԻ

Երկպառակութիւնն առաջնորդին եւ ժողովրդեան մէջ կը շարունակուէր դեռ, երբ հասաւ Լվով, 1630, Սեպտեմբեր 20ին, Խաչատուր Կեսարացի [86] ։ Ասիկա Մովսէս կաթողիկոսի «մեծ աշակերտն» էր, կարգուած Նոր-Ջուղայի առաջնորդ։ 1630ին կանչած էր զինքը կաթողիկոսն իր մօտ եւ յանձնած իրեն Փոքր Ասիոյ, Խրիմի եւ Լեհաստանի նուիրակութիւնը, անշուշտ միաժամանակ նաեւ Նիկոլ եպիսկոպոսի հարցին քննութիւնը։

Ճանապարհին հանդիպած էր Խաչատուր իւր հայրենիքը Կեսարիա եւ տեսակցութիւն ունեցած Գրիգոր Կեսարացւոյ հետ։ Որովհե/260/տեւ գիտէր Գրիգոր, թէ Խաչատուր պիտի այցելէ նաեւ Լեհաստան, այս պատճառաւ «բազում բանս հրամայականս պատուիրեաց Խաչատուր վարդապետին, թէ ի հասանելն քո յԻլով (Լվով)՝ մի՛ գուցէ թէ ընկալցիս Նիկօլն ի կարգ եւ ի պատիւ եպիսկոպոսութեան»։ Այսպէս արդէն «ունէր ոխ չար ի սրտի» [87] հանդէպ Նիկոլի, երբ ոտքը կը դնէր նուիրակը Լեհական սահմանէն ներս։ Այս պատճառաւ ալ յիշելով նուիրակին գալուստն ի Լվով կը գրէ Սիմէոն դպիր (էջ 207).

Դարձեալ Հայոց փորձանք եկին,

Այլ առաւել քան զառաջին։

 

Եպիսկոպոսը երբ լսեց թէ կաթողիկոսին նուիրակը՝ Խաչատուր Վ. Կեսարացի մեկնած է Կ. Պոլսէն եւ կը մերձենայ պետական սահմանները, «աւուր մի ճամբայ նմա ընդ առաջ» գնաց ի յարգանս «եւ էր նմա յոյժ խոնարհած»։

Նուիրակը ի սկզբան սիրով եւ մեղմութեամբ կ՚ընթանար Եպիսկոպոսին հետ. ի միասին կ՚ուտէին, ի միասին կ՚իջնային Եկեղեցին, դասուն մէջ ի միասին ունէին իրենց տեղը եւ աղօթակից էին իրարու: Չէր երեւցներ թէ «ունէր ոխ չար ի սրտէ» թելադրութեամբ Գրիգոր Կեսարացւոյ։

Եպիսկոպոսի հակառակորդներն սակայն տակաւ տակաւ հասցուցին իրենց ձեռքերը /261/ վէրքին. սկսան բամբասել առաջնորդն եւ գրգռել նուիրակը անոր դէմ։

Իսկ նըվիրակն եղկելին

Հաւանեցաւ խօսաց նոցին.

Չասել աղօթք առջեւ խորնին։

Նուիրակին այս յանկարծական փոփոխութիւնը զայրացուց եպիսկոպոսը, որ նաեւ այս անգամ փորձուած հնարագիտութիւնը բանեցուց, գնաց կառավարութեան եւ ամբաստանեց նուիրակը, թէ Կ. Պոլսէն եկած է լրտեսելու ի նպաստ թուրքին։ Այս ամբաստանութեան առջեւ մեծ կաշառքով միայն կրցաւ արդարացնել ինք զինքը Խաչատուր։ Երբ երեւան ելաւ թէ Նիկոլն է վարդապետը մատնողը, գրգռուած ամբոխը դիմեց նուիրակին եւ գրով պահանջեց թէ անյապաղ «առ զկարգ Նիկոլին». եւ թէ պատրաստ ենք մենք դրամական ուժով «հաւասար գետնին» ընել զանիկա։ Խաչատուր քաջալերուեցաւ։ Իսկ Նիկոլ պահեց ինք զինքը ժողովրդեան զայրոյթին առջեւ։

Երբ պարոնտէրըն զայն լուաւ

Բնաեւ այլ ժամըն չը մըտաւ։

Վախեց ու ի խուցըն արգելաւ,

Տասնուչորս շաբաթ ի դուրս չելաւ։

Զուր տեղ կը դիմէր Նիկոլ այս առանձնութենէս նուիրակին՝ հայցելու միջնորդութեամբ իւր ազգականներու ներողամտութիւն. «թէ թող զյանցանս իմ չարաչար». /262/ «իսկ նա բնաւ նմա չի լուաւ». եւ կը պնդէր թէ «ես զնա դատիմ ըստ օրինաց»։

Երկրորդ անգամ ալ դիմեցին Նիկոլի ազգականները Նուիրակին։ Սիմէոն դպիր կը՝ գրէ (էջ 207–208).

Ունէր նա շատ ազգ եւ ազին,

Որ հաւասար է կէս քաղքին։

Ամէնք ժողվան ի միասին,

Անկան ի յոտք Նըվիրակին»

Ասեն. Գըթա Պարոնտիրին.

Վասն Աստուծոյ եւ մեր խաթրին.

Զի է մանուկ տիս հասակին։

Նըստեալ էմրով փատիշահին։

Չըլնի թէ տայ տեղ սատանին,

Հակառակի հետ մեր ազգին.

Ունիմք մեք շատ չար թըշնամի,

Չերթայ ՚նդ նոսա միաբանի։

Այս նկատողութեանց առջեւ կակղեցաւ Նուիրակին խստասրտութիւնը. յօժար ցուցուց ինք զինքը կանչել զՆիկոլ իր քով եւ զսիրով սրտիւ հաշտել ընդ նա»։

Հազիւ լսուած էր Նուիրակին այս զիջող տրամադրութիւնը քաղաքին մէջ։

 

Որ տեղ որ կայր հանած վարած

Շուտ մէկմէկի արին իմաց։

 

Խուժանը խմբովին խուժեց Նուիրակին պալատը՝ աղաղակներով լսելի ընելու իւր կամքը, որ հակառակ էր ամէն հաշտութեան։ Լսուեցան ի մէջ այլոց սպառնալից խօսքերս,

/263/ Եւ թէ հաշտիս դու ընդ նմին,

Մենք կ՚ուրանամք զԷջմիածին,

Զքեզ կու ձգեմք վրայ երեսի,

Կ'առնեմք նման Նիկօլայի։

 

Սարսափահար եղած այս սպառնալիքներէն «երկչոտ հոգի» նուիրակը, միւսանգամ՝ «հրաման արար տունս ամենին — թէ մի ոք ընդ նա խօսեսցին»։

Վերջին փորձն ըրաւ Նիկոլ։ Իւր փեսան էր Յակոբշայի որդին Պր. Սահակն, որուն համար կ՚ըսուի թէ «էր խիստ երկիւղած եւ անուանի — շինող վանացըն Սուրբ Խաչի»։

Զասիկա միջնորդ ուղարկեց եպիսկոպոսը Նուիրակին, խոստանալով անոր միջոցաւ յանուն Էջմիածնի 500 ղուռուշ եւ այլ խաչեր եւ սկիհներ, եթէ յանձն առնէ հաշտարար հանդիսանալ իր եւ ժողովրդեան մէջ։ Բայց տէր Խաչատուր «չըմբռնեց» վէճին առած հատու ընթացքը. չլսեց նաեւ քաղաքապետին եւ Պլէցքի մեծ Տիկնոջ աղաչանքը, որոնք կը խնդրէին իրմէ թէ «Թող զյանցանս իբր ճահիլին»։ Նա յամառեցաւ՝ ինչպէս Սիմէոն կը գրէ. «ինատ արաւ ի յիւր մըտին»։

Փոխանակ չքմեղելու «ճահիլին» յանցանքները։

Դարձեալ հրաման եհան կրկին,

Որ ամէնք գան վըկայ լինին,

Քաղաքացիք եւ դըրսեցին,

Ասեն զամէն վնաս Նիկօլին։

/264/ Բոլոր ամբաստանութիւնները խնամով գրի առնուեցան. այս ամբաստանագիրն ապա «ի դուռն ժամուն զարկին», աւելի յայտնանախատ ընելու եպիսկոպոսն եւ ժողովուրդին զայրոյթը աւելի հրահրելու համար։

Երբ կը լսեն զայս եպիսկոպոսին քոյրերը՝ կը վազեն Աւագերէցին խափանելու այս անարգանքը։ Բայց երեսփոխանութիւնն անունկնդիր կը մնայ ամէն աղաչաւոր ձայնի։

Ասեն. կուզէ թող թուրք լինի:

Մէկ մարդու պակսիլն ի՞նչ լինի։

Զայրույթն այստեղ կանգ չառաւ. «Հայոց աղայք եւ քահանանին» խորհեցան չար խորհուրդը եւ գացին եկեղեցւոյ դռները «մեծ-մեծ կողպէնքներով, ամրափակեցին, որպէս զի եպիսկոպոսը, որուն քով կը գտնուէին բանալիները, չկարենայ մուտ գործել եկեղեցին։

Այժմ միայն խելահաս եղաւ Խաչատուր Վարդապետ, թէ ի՛նչ անդունդի առջեւ բերաւ հասցուց նաւը, որ կը ղեկավարուէր ամբոխին խորհրդով։ Յուսահատ իրաց առած դատավէժ հոսանքին առջեւ, թօթափեց օձիքն ու յայտարարեց: «Անպարտ եմ ես ի մեղադրութենէ դորին. դուք գիտասջիք»։

Յուսահատական էր նաեւ Եպիսկոպոսին դրութիւնը։ Կը լրանար հարիւրերորդ օրը, որ նա կը գտնուէր բանտարկուած իւր սենեկին մէջ։ Ամէն փորձ հաշտութիւն կնքելու ժողովրդեան հետ, վիժած էր անհետեւանք:

/265/ Ասաց. Ամբոխն է թշնամի,

Եւ նըւիրակն կողմըն նոցին։

Ազգականացս եմ ատելի,

Քահանայք տան վըճիռ ինձի։

Երբ հասաւ իր ականջին լուրը, թէ իր երեսին նաեւ եկեղեցին փակեցին, որոշեց վերջին յուսահատական քայլն առնել, յուսալով գտնել ելք մը անել կացութենէն։

Որովհետեւ չէր ուզած ժողովուրդը տեղի տալ իւր յամառութեան եւ Նուիրակը կակղել իւր խստասրտութիւնը, չըլլալու համար «գետնի հաւասար», առաւ ճգնաժամային քայլը։ Գնաց «առ եկեղեցականս Ֆռանկաց» եւ յայտարարեց թէ պատրաստ է ինքը մտնել ի միութիւն Հռովմէական Ս. Եկեղեցւոյ, եթէ յանձն առնեն անոնք օգնել իրեն ձեռք բերելու եկեղեցին եւ պաշտպանել ինքը իւր հակառակորդներուն առաջ։ Անոնք յանձն առին։ Սիմէոն դպիր կը գրէ.

Եպիսկոպոսն այն խիստ թերի,

Հաբեղայիւքն ամենայնի,

Մըտան Լեհու եկեղեցին,

Երդուան լինել կրօնըս Ֆըռանկին։

 

Նիկողայոս եպիսկոպոս իւր հաւատոյ դաւանութիւնը տուաւ 1630, Օգոստոս 30ին։ Վարդան Յունանեան կը գրէ [88]. «Նիկողայոս Թօրօuօվից… արար հանդիսապէս աստ զդաւանութիւն կաթողիկէ Եկեղեցւոյն Հռօմայ, /266/ յամ ի Տեառն 1630… հանդերձ քահանայիւք, որոց աւագերէց էր տէր Զաքարիա» [89]. իրեն հետ էին Անտոն Սարաֆովիչ, Ոնոփրիոս Խաչերեսովիչ, Զոսիմոս սարկաւագ, Ստեփանոս Յակոբովիչ եւն։ Իսկ Ստեփանոս Ռոշքա երկրորդ անգամ պահանջուած դաւանութիւն մ՚ակնարկելով կարձանագրէ իւր ժամանա/267/կագրութեան մէջ [90] յամն 1630. «Հոկտ. 22. Տէր Նիկողայոս Թորոսենց… զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ արար ի Լէօպօլիս՝ առաջի Պ. Պ. Միքայէլի ad Annunciatione Բրօվէնցեալին Կարմելիդաց Եղիայի a SSmo Sacramento Բրիօրին Կարմելիդաց Լէօպօլսի եւ Տ. Թօմաuու Էլծանովսքի Յիսուսեան եւ այլոց բազմաց»։

Այս առթիւ կ'ողբայ Սիմէոն դպիր Եպիսկոպոսին առած քայլն, եւ ի մէջ այլոց կը բացագանչէ։

Ո՛չ, ո՛չ, թէ ի՞նչ բան քեզ արարին,

Հազար ափսո՜ս քո սուրբ հօտին.

Աստուած առնէ վրէժ նոցին,

Որ զքեզ ի քո հօտէն հանին։

Եկեղեցին, որ հայ դատաւորներու կողմէն փակուած էր ամրափակ կղպանքներով, բռնի ուժով բացուեցաւ եւ յանձնուեցաւ Եպիսկոպոսին։ Ստեփանոս Ռոշքա [91] յամին 1630 հետեւեալ մանրամասնութիւնները կը հաղորդէ Եկեղեցւոյ գրաւման մասին. Նիկողայոս եպիսկոպոսն «ժողովեալ զզօրականս ոմանս եւ դպրոցականսն Լեհաց, հանդերձ քահանայիւք եւ մեծամեծօքն Լատինացւոց գայ առ մեծ դուռն Եկեղեցւոյն. եւ զՀայրապետական զգեստսն զգեցեալ՝ հրամայէ արուեստաւորաց բանալ. որոյ բացելոյ՝ ինքն սկսանելով զերգն «Զքեզ Աստուած գովեմք» /268/ մտանէ յեկեղեցին երգօք եւ նուագարանօք, գոհանալով զԱստուծոյ. եւ յետոյ տիրէ բովանդակ գանձուց եկեղեցւոյ»։

Այժմ կարգն եպիսկոպոսին էր ցուցնելու ժողովրդեան իւր դառնութիւնը։ Արգիլեց այն երէցներուն եւ աբեղաներուն, որոնք չուզեցին հպատակիլ իր իշխանութեան, կատարել որ եւ է եկեղեցական պաշտօն կամ մատակակարել սուրբ խորհուրդները։ Նորածինները մնացին անկնունք, մեռեալները՝ անթաղ։ Նոյնպէս ժողովուրդը, որ ընդդիմացաւ եպիսկոպոսին, մնաց եկեղեցիէն հեռու։

Խաչատուր վարդապետ, որ այժմ առանձնացած էր Ս. Խաչ վանքը, դեռ ժամանակ մը հանդիսատես եղաւ անցուդարձներուն։ Չէր յուսար ինքը թէ այսպիսի վախճան պիտի առնէին վէճերը։ Սիմէոն դպիր կը գրէ.

Իսկ նըվիրակն յորժամ լսեց,

Զմազն եւ զմօրուքն իւր ճողեց։

Քով ըն նստած զՀայքըն վարեց,

Զպատճառ եղողնին անիծեց։

Յուսախաբուած էր նաեւ ժողովուրդը: Սիմէոն դպիր անոնց բերնէն կը հիւսէ ողբն է (էջ 210).

Հայերն լալով հառաչէին

Առ նըվիրակն երթային,

Ողբալով յոյժ յոյժ կսկծագին,

Աղիողորմ զայս ասէին.

/269/ Տէր Խաչատուր այդ զի՞նչ արիր

Դու մեր գլուխն ի՞նչ բան բերիր,

Միթէ առ մեզ վասն ա՞յն եկիր,

Որ զմեր ժամերն խլել տայիր։

Է՞ր դու չար մարդկանց լսեցիր,

Նոցա խրատովն ի շուրջ երկիր.

Միշտ ըզՆիկօլն դատ քաշէիր,

Եւ հազար գէշ նմա ասէիր։

Քեզ ի՞նչ պիտէր ի Լով գալու,

Կամ թէ զնա կարգէն ձգելու,

Գիտէիր դու զնա շահելու,

Եւ զայս չար բանս չերկարելու…

Լաւ էր զմին չարն շահէիր,

Քան զմեզ զամէնքըս կորուսիր,

Յեկեղեցեացըն զրկեցիր,

Զմեզ այլազգեաց ձեռք մատնեցիր։

Էջմիածինն այլ խատր արիր,

Քու մուրատիդ այլ չհասիր,

Զքեզ հոգւով մարմնով կորուսիր,

Մեծ փոթորակ թողիր գնացիր։

Նոյն իմաստով կը գրէ նաեւ Գրիգոր Դարանաղցի «Զոր պարտ էր հանճարեղաց հեղինակաց ըստ ժամանակին եւ ըստ տեղոյն եւ ըստ դիմացն խօսել զհնարական օրէնսն եւ փոքր չարին թույլ տալով՝ զի մեծն խափանեսցի» (385)։

ՄՈՎՍԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Խաչատուր Կեսարացի 1631ին մեկնեցաւ Լվովէն, թողլով քաղաքը երկպառակութեան մէջ։ Անիկա ունէր կաթողիկոսէն յանձնա/270/րարութիւն երթալու Հռոմ եւ բանակցելու ի Լեմբերգ հայկական կղերանոց մը եւ Տպարան մը հաստատելու մասին [92] ։ Խաչատուր այս առաքելութեան նկատմամբ ունիմ աչքի առաջ հետեւեալ նամակը, ուսկից կը տեսնուի նաեւ Ս. Ժողովին Լեհահայոց հարցի հանդէպ բռնած դիրքը։

Առ Նուիրակն Լեհաստանի. 4 Ապրիլ 1631:

(Lettere volgari della S. C. P. F. an. 1631, T. 11, f. 39։)

Ի մեծ գովութիւն Ձեր Սրբութեան եւ Ձեր խնամոց կարդացուեցաւ այս Ս. Ժողովիս մէջ Ձեր 29 Յունուար թուակիր թուղթը, որուն բովանդակութիւնը Նորին Սրբազնութեան եւ Տ. Տ. Ծիրանաւորներուն շատ մեծ /271/ հաճոյք պատճառեց. ասոր համար հրաման ըրին, որ Ձեր Սրբութիւնը հաճի ըստ պատշաճից իմացնել (մեզ) ինչ որ տեղի կունենայ այս միջոցին, այսինքն ինչ պատասխան որ պիտի տայ Մովսէս կաթողիկոս ի մասին Լէոպոլսոյ հայ արքեպիսկոպոսին առ նա ուղարկած յօդուածներուն։ Որովհետեւ յիշեալ կաթողիկոսին հետ՝ նկատմամբ միութեան բանակցութիւններ կը վարուին Պարսկաստանի Կարմեղեան առաքելութեան միջոցաւ եւ շատ կարեւոր պիտի ըլլայ այս միւս ճանապարհով իմանալ թէ ի՞նչ են անոր զգածմունքները այս նիւթի մասին։

Ասկէ զատ հոս կը գտնուի Բոկոտն կարմեղեան Հ. Թադէոս, որ երկար ժամանակ իբրեւ առաքեալ գործած է Պարսկաստանի մէջ. եւ կը պատմէ թէ այն Խաչատուրին հետ խօսք մէկ ըրած է Հռոմ իրարու պատահելու, եւ կը հաւաստէ յիշեալ Հայրը, թէ նոյն Խաչատուր Հռոմ պիտի գար յիշեալ կաթողիկոսի հրամանաւ բանակցելու միութեան մասին։ Կրնայ ճիշդ ըլլալ Ձեր սրբութեան ակնարկութիւնն թէ անիկա Կ. Պոլիս մոլորցուած ըլլայ։ Անոր համար լաւ պիտի ըլլայ, եթէ Դուք փորձէիք անոր բերանը եւ կամ փորձէիք խօսիլ Լեոպոլսոյ Բոկոտն Կարմեղեանց հետ, որպէս զի աշխատէին զանիկա ուղիղ ճամբան հանել եւ օգնէին անոր, որ ճանապարհը շարունակէ մինչեւ Հռոմ, վարելու համար այն բանակցութիւնը, որուն /272/ շուրջը տուած էին (Խաչատուր եւ Հ. Թադէոս) իրարու ժամադրութիւն։ :

Նկատմամբ Արքեպիսկոպոսին բաղձալի էր որ Ձեր Սրբութիւնը օգնէ անոր եւ պաշտպանէ զանիկա թագաւորին քով, որպէս զի խափանուին այն ամէն ձեռնարկները, զորոնք կ'ուզեն ձեռնարկել անոր դէմ հերձուածողները՝ իր հակառակորդները։ Այսպէս հրամայեց Նորին Երջանկութիւնը, որ մեծապէս գնահատելով յիշեալ արքեպիսկոպոսին հաւատոյ դաւանութեան գործը, հրաման ըրաւ որ պահուի այն Ս. Հրեշտակապետ Բերդը, այս Ս. Առաքելական Աթոռի ամէնէն կարեւոր գրուածքներու շարքին։

Յանուն սուրբ ժողովին պիտի գրուի նաեւ նոյն Արքեպիսկոպոսին գովելու համար անոր սուրբ որոշումը եւ մատուցանելու անոր ամէն աջակցութիւն եւ միջնորդելու թագաւորին քով, որպէս զի չհալածուի հերձուածողներէն։

Ուրիշ կողմէն ըրէք ինչպէս խոհեմ կը թուի Ձեր Սրբութեան։

 

Խաչատուր առանց հանդիպելու Հռոմ վերադարձա Էջմիածին զեկուցանելու Մովսէս կաթողիկոսին մի առ մի Լեհահայոց ներքին անցուդարձերու մասին, ինչ լսած էր, տեսած եւ ապրած։

Քիչ յետոյ կը հասնի Էջմիածին Լեհահայոց կողմէն պատգամաւորութիւն մը, որուն անդամներն էին Տէր Սիմէոն քահանայ եւ /273/ «երեւելի այր մի աշխարհական», բողոքելու Նիկողայոս Թորոսովիչի արարքներուն դէմ։ Բողոքագիրը, զոր ներկայացուց պատգամաւորութիւնս Կաթողիկոսին, թուական կը կրէ 25 Յուլիս 1631. անոր բովանդակութիւնը քաղուածարար եւ լեհերեն թարգմանութեամբ յառաջ բերած է F. Sachariasewicz [93] եւ անկէ՝ հայերէն թարգմանութեամբ Կ. Եզեան [94] ։ Կարեւոր կը համարիմ եւ ես զետեղել այս բողոքագիրը այս տեղ ըստ Եզեանի թարգմանութեան.

«... Կաթոլիկ եկեղեցականքն Լատինացւոց եւ ոստիկանք քաղաքին վովայ ջաղխեցին զփականս եւ զծխնիս եկեղեցւոյն եւ ի՝ ներքս մուծին զանիծեալն — լաւ էր եթէ կլեալ էր զմեզ երկիր քան եթէ տեսանէաք զպղծութին այնպիսի։ Չեպիսկոպոսն ոչ միայն եհան ի մէնջ, ի հարազատ որդւոցս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, համօրէն զեկեղեցիս, որով խափանեաց զկարգս աստուածպաշտութեան, այլ եւ չտայ իսկ թոյլ թաղել զմեռեալս։ Ունի նա զքահանայս մեր, որ հաւատարիմքն իցեն օրինաց մերոց եւ ոչ կամիցինն հնազանդիլ իշխանութեան նորա, գան հարկանէ զնոսա եւ կապեալս արկանէ ի բանտ եւ ոչ արձակէ՝ մինչեւ դարձցին՝ եւ ընկալցին զԼատինացւոցն զհաւատս։ Եւ ոչ ոք է, որ պատժիցէ զնա. քանզի համօրէն իշխանաւորք աշխարհայինք եւ եկեղեցականք ի կողմն նորա /274/ են եւ մանաւանդ Յիսուսեանք։ Բողոքելով բողոքեցաք մեք առ արքայ, այլ չեւ է ընկալեալ մեր հրաման յարդարելոյ ատեան հարցափորձից եւ դատաստանի, եւ Աստուծոյ է միայն գիտելի՝ թէ երբ զայն ընկալցուք։ Եւ եթէ լինիցի իսկ ատեան դատաստանի՝ խիթամք թէ եւ յայնժամ ոչ գայցէ յերեւան ճշմարտութիւնն. քանզի որ ի Վարշաւայ նստի նուիրակն եւ այլ եկեղեցականք Լատինացւոց եւ առաւել եւս Յիսուսեանք յամենայն զօրութենէ իւրեանց պաշտպանեն անիծեալ եպիսկոպոսին։ Չոգաք մեք եւ առ նուիրակն եւ բողոք բարձաք ընդդէմ բնութեանցս այսոցիկ, այլ նա արար մեծ պատասխանի, թէ չեն կարեւոր իրքն. զի որպէս, ասաց, մկրտութեամբ աւազանին քալեցան մեղքն նախկին՝ այսպէս եւ գործք եպիսկոպոսին Թորոսովիչի թողան նմա յօրէն, յորմէ հետէ ընկալաւ նա զմիութիւնն ընդ Ս. Կաթողիկէ եկեղեցւոյն Հռովմայ: Յորժամ խնդրեցաք, զի մեզ, որ քրիստոնեայքս եմք՝ տացի գէթ մին յեկեղեցեացն՝ ոչ հաւանեցաւ ընդ այս խնդիր մեր արքային եւ ոչ նուիրակն եւ ոչ քահանայ է Լատինացւոց, ի ներքս ածելով կանովս Հռովմէականս՝ թէ ամենայն եկեղեցիք հնազանդին եպիսկոպոսին, որպէս իշխանաւորին իւրեանց։ Միով ասել բանիւ՝ վարին ընդ մեզ ըստ ամենայնի՝ զոր օրինակ առ աչօք մերովք ընդ եկեղեցւոյն Յունաց վարեցան, որ ի քսան ամաց հետէ ի զուր ճգնի իրաւունս գտանել։ Եւ զայս ամենայն առնեն, որպէս զի տկա/275/րասցուք տակաւ ի զօրութենէ եւ հաճեսցուք ուր ուրեմն մտանել ի միութիւնն»։

Անշուշտ Լեհաստանի հայ թեմին ներքին եկեղեցական գժտութիւնները, ինչպէս նաեւ այն ճոխ թեմին Էջմիածնի նուիրապետութենէն ցաւալի բաժանումը խոր խոցեցին հօտասէր հովուին սիրտը։ Փութաց Մովսէս կաթողիկոս դարման մը խորհիլ յանկարծական մրրիկը փարատելու եւ խաղաղ պայմանները վերահաստատելու համար։ Խորհեցաւ դիմել թղթերով Ուրբանոս Ը. Քահանայապետին եւ Վլատիսլաւ թագաւորին, հայցելու անոնց միջնորդութիւնը ի զգաստութիւն յորդորելու համար Նիկոլ եպիսկոպոսը. իսկ հայ ժողովրդեան գրել մխիթարական եւ խրատական թուղթեր [95] ։

Ինչպէս կը գրէ Դաւրիժեցի (381) ուղարկեց Մովսէս նոյն պատգամաւորութեան ձեռքով «զնամակս խոհական եւ լի իմաստութեամբ, խոնարհ եւ մաղթական բանիւ առ թագաւորն Լեհաց եւ առ նորին իշխանսն, եւ առ արքեպիսկոպոսն քաղաքին Իլովայ որ յազգէն Ֆռանկաց, նաեւ առ Փափն. եւ խնդրեաց թէ ողորմեցարուք տառապեալ ժողովրդեանն եւ շնորհեցէք զեկեղեցին յինքեանս եւ մի՛ խափանէք զեօթն խորհուրդ եկեղեցւոյ»։

Առ Իննովկենտիոս Ը. Քահանայապետ /276/ թուղթը կաթողիկոսին խնդրանօք շարադրած է Նախիջեւանի Հայ Միաբանողներու արքեպիսկոպոսն Ագոստինոս Բաջենց [96], որ մտերիմ բարեկամն էր Կաթողիկոսին։

Յառաջ կը բերեմ այստեղ Մովսէս կաթողիկոսին տողերն ուղղուած առ Աւգոստինոս Բաջենց. այս թղթին առաջին մասը գրի առնուած է Խաչատուր Կեսարացւոյ թելադրութեամբ. իսկ երկրորդ մասին մէջ կը խօսի ինքնին Կաթողիկոսը [97].

Թուղթ Մովսէս կաթողիկոսի առ Արքեպիսկոպոսն Նախիջեւանի (ի գլուխ թղթոյն գտանի կնիք կաթողիկոսին)։

Յիսուսի Քրիստոսի նուաստ ծառայ, Տէր Մովսէս կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց եւ Պատրիարք Վաղարշապատու սուրբ Աթոռոյ Էջմիածնայ. նաեւ ի Խաչատուր վարդապետէ Սպահանու եպիսկոպոսէ ողջոյն եւ սէր հոգեւոր եղբօր մերոյ տէր Օգոստինոս եպիսկոպոսի ի Տէր յոյժ խնդալ։

Ծանիր սիրելի, որ դու գիտակ ես Մելքիսեթ անուանեալ կաթողիկոսին այս երկիրս ո՜րչափ չարութիւն եւ ապականութիւն գործելն. թէ այլասեռից կաշառք տալով եւ կապալայով վարել զկաթողիկոսութիւնն, մա/277/նաւանդ զեկեղեցին Աստուծոյ ի ներքոյ այնքան ծանր հարկի այլասեռից գրաւելոյ՝ եւ պարտոյ աղագաւ գնաց փախստեայ ի Լօվն եւ անդ տգէտ եւ անուղղա գործօք տղայ մանուկ մի Ի, ԻԱ-ամեայ. յաղագս կորուսիչ արծաթոյ եպիսկոպոս է ձեռնադրէր, առանց կամաց ժողովրդեանն՝ գիշերով մինչ իմացեր են՝ սուսերօք եւ բրօք ընթացեր են թէ մեզի պիտոյ չէ, մի՛ աներ. անարժան եւ վատթար է գործօք: Նա արած եւ պրծած է եղեր։ Յետոյ Կեսարացի Գրիգոր վարդապետն գնացեալ անդ, տեսեալ զայլ եւս վատթար գործն՝ ընդ բանիւ էր արարեալ։ Ես Խաչատուր վարդապետս գնացի որ այսպիսի վտանգի մէջ կային. քահանայքն, դատաւորքն եւ միաբան ժողովուրդքն աղաղակէին թէ մեզ պիտոյ չէ. դատաստան թող լինայ՝ վկայքն գան զգործն վկայեն, թէ արժա՞ն է եպիսկոպոսութեան՝ նախ ընդունիմք։ Նա երկուցեալ ի դատաստանէ՝ գիտելով զվատթար գործն, զեկեղեցակողոպուտ լինելն եւ զյայտնի շնութիւնն եւ զայլ անուղղայս զոր չէ յիշելի։ Այլ ճար չիմացաւ, գնաց ի Եէզվիդաներն անկաւ, թէ ես Փափին կու հնազանդիմ. ինչ կասէք՝ կանեմ. ինձ ընկերութիւն արարէք։ Եւ Եէզվիդաներով ֆրանկ պարոնացն մարդ առաւ, եկն բռնութեամբ զեկեղեցոյն նիգն կոտրատեցին եւ զեկեղեցին յափշտակեցին, եւ ետուն ի ձեռս այն ամբարիշտ չեպիսկոպոսին։ Եւ ստիպէին բռնութեամբ թէ ձեր եպիսկոպոսն ֆրանկ դարձաւ. դուք ալ եկէք դարձիք։ Եւ /278/ ոչ ոք չէր հետեւէր եպիսկոպոսին. նա զքահանայագործութիւնն արգել։ Ժողովուրդքն առանց եկեղեցւոյ թափառական շուրջ կու գան, զի մէկ էր եկեղեցին: Հիւանդքն առանց սրբութեան մեռանէին. եւ մեռեալքն չտային թոյլ թաղման. երախայքն ոչ մկրտէին, քանի մեռեալ ի տունն մնաց անթաղ, ամսով, երկու ամսով։ Զի՞նչ երկարեցից, այնպիսի աղէտ որ Դեկոսի եւ Ուլիանոսի ժամանակն չէր եղեալ. եւ ոչ ի մէջ Մահմեդականաց, զոր տեսաք աչօք մերովք ի մէջ քրիստոնէից։ Իսկ առ մեզ թէ զի՛նչ անցք անցուցին, ոչ (յօր. որ) կարեմ ընդ գրով արկանել հերձուածող ասելով եւ չաշուտ անուանելով, եւ զայլ ոչ երկարեցից։

Դարձեալ ի Մովսէս կաթողիկոսէս ծանիր, Տէր Օգոստինոս, դու գիտակ ես որ մեք ձեր պատրոնց որչափ հարկիս հանեմք։ Այլ խնդիրք մեր ի քեզանէ այս է, որ մարդ պիտի ուղարկեմ ի Փափն, հրամանքդ զահմաթիս գրես առ Փափն եւ ծանուցանես մի ըստ միոջէ զմեր լաւութիւնն որպէս գիտակ ես. եւ զնոցա արարեալ չարութիւնն, եւ խնդրես որ զեկեղեցին յետ դարձուցանեն, եւ զմեր ժողովուրդն չի նեղացնեն, եւ Եէզվիթաներուն սաստ գրէ որ մեր ժողովրդեան հետ բան չունենան։ Եղբայրաբար մեք այս տեղս հետ ձեզ սիրով կենամք եւ նոքա անդ։ Թէ փափէն ճար մի եղաւ, որ զչարն խափանեց, բարի, ապա թէ չէ մեղքն իւրեանց վիզն. մեք այլ զմեր գիտցածն կանեմք։ Ապա դու միջնորդ լեր /279/ գրով եւ խաղաղարար լեր. զի որդի Աստուծոյ կոչեսցիս. բաւ է։

Զինչ գիր որ գրես Փափին, նա՛ զսուրաթն հանես, որ իմանամք թէ ի՛նչ ես գրեր. որ զՓափին գիրն զմռով մօհրես որպէս օրէն է, եւ ուղարկես առ մեզ, որ մեր հաւատարիմ մարդով ուղարկեմք առ Փափն։ Ողջ [լ]եր ի Տէր. բառ է. զայս բանս շուտով հոգաս, սիրելի։

 

Պատգամաւորները ծանրաբեռնուած թղթերով վերադարձան Լվով եւ յանձնեցին թղթերը նշանակեալ հասցէներուն։

Թագաւորին ուղղուած թղթին լեհերէն թարգմանութիւնը հոգացին տեղւոյն Հայերը։ Այս թուղթին հայերէն իսկագիրը կը պահուի մինչեւ այսօր ի Վարշաւա [98] ։ Անոր հրատարակութիւնը առաջին անգամ տուաւ Մ. Մսերեանց [99]. որմէ արտատպեց ապա Հ. Ղ. Ալիշան [100] ։ Թուղթս գրուած է 1632, Օգոստոս /280/ 30ին «ձեռամբ» Մովսէս կաթողիկոսին, ուր կ'ըսուի.

 

«Եկն եհաս լուր ի լսելիս մեր վասն նեղութեան ազգին մերոյ որ կան ընդ հովանեաւ Ձերում թագաւորութեանն, մանաւանդ ի մայրաքաղաքն Լեվ, թէ զեկեղեցիս առեալ են բռնութեամբ ի ձեռաց ազգիս մերոյ, եւ քահանայք եւ ժողովուրդք շրջին իբրեւ զոչխարս մոլորեալս՝ որոց ոչ իցէ հովիւ. զոր ոչ կարեմ մի ըստ միոջէ, երկանել քո սուրբ թագաւորութեանդ վասն աղէտից։ Եւ մեք յորմէ հետէ զայսպիսի իրս լսեալ եմք, կսկիծ եւ տրտմութիւն եւ նեղութիւն շատ ունիմք՝ քան զայս որ յայլասեռիցս կու կրեմք։ Վասն որոյ հարկ եղեւ ինձ գրել առ աստուածապաշտ նորածին թագաւորութիւնդ, շնորհաւորել։ Եւ խնդրեմք ի քէն լալագին պաղատանօք, լուր աղաչանաց մերոց եւ խնդրուածոց. մի եւ մի եղիցի այսպիսի իր ի միջի Ձերում. եւ մի դնել զվէրս ի վերայ վիրաց եւ խարան ի վերայ խոցից. եղիցի սէր եւ խաղաղութիւն ի միջի մերում... հայցեմք ի մեծութենէդ Ձերմէ՝ զփոքրիկ հօտն զայն, այս ինքն զազգս մեր խնամքով եւ սիրով պահեսցես վասն սիրոյ նախնեացն քոց, եւ մի սուտակասպասաց բանիւք վիրաւորեսցես զնոսա»։

Արդեամբք ալ Վլատիսլաւ թագաւոր ուզեց անձամբ միջնորդ ըլլալ, որ վերադարձուի եկեղեցին Հայոց. բայց Յիսուսեանք յայտնեցին թագաւորին, որ խնդիրը եկեղեցական ըլլալուն, պատեհ չէ որ աշխարհական /281/ իշխանութիւնը միջամտէ, անոնք չթողուցին նաեւ որ եկեղեցական իշխանութիւնը դատն ի նպաստ Հայոց վճռէ։

Ստիպուեցան Հայք խնդիրը Հռոմի առջեւ հանել: Սիմէոն քահանայ, որ պիտի ուղեւորէր Հռոմ, յանձնելու Քահանայապետին Մովսէս կաթողիկոսին թուղթը, ընկերակցութեամբ ուրիշ պատգամաւորներու մեկնեցաւ դէպի Հռոմ։ Ունէին իրենց հետ նաեւ թագաւորի եւ քաղաքին արքեպիսկոպոսի կողմէն «թուղթս բարեխօսութեան» (Դաւր. 382)։ Անոնք հասան Հռոմ եւ մատուցին սրբազան Քահանայապետին «նախ զխնդրանաց թուղթն Մովսէս կաթուղիկոսին եւ ապա զԹագաւորին եւ զԱրքեպիսկոպոսին» (Դաւր. 382)։

Մովսէս կաթողիկոսի առ Քահանայապետն Ուրբանոս Ը. ուղղած թղթին համառօտութիւնն է հետեւեալը.

Քաղուածք Էջմիածնի Մովսէս կաթողիկոuի 19 Օգոստ. 1633 [101] առ Ուրբանոս Ը. Քահանայապետ գրած նամակէն : Archivio Prop. XI. Letteri di lingua straniera an. 1631-1645, fol. 155։

Կը խնդրէ Քահանայապետին պաշտպանութիւնը ի նպաստ Լեհաստանի Հայերուն: Ուղարկած է իւր մէկ նուիրակը՝ Տէր Խաչատուր (Լեհաստանի) Լվով (քաղաքը) եւ Կա/282/մենից եւ Լեհաստանի այլ մասերը իբրեւ այցելու։ Կաթողիկոսը ընդունած է Քահանայապետին նուիրակները մեծ բարեացակամութեամբ. հիւրամեծարած է նաեւ Դոմինիկեանները (Միաբանողները) իբրեւ եղբայրակիցներ։ Նոյն վերաբերմունքը կ՚ակնկալէ (փոխադարձաբար) Լեհաստանի Հայոց համար։

Իւր նուիրակը կրած է նեղութիւններ եւ անհարթութիւններ Տէր Նիկողայոս անարժան եպիսկոպոսի կողմէն, որ բանադրուած է, որ եպիսկոպոսութիւնը ձեռք բերած է սիմոնականութեամբ, որ շատ անգամ Էջմիածին կանչուած է, բայց միշտ գտնուած է անսաստող եւ ժողովրդեան ու կղերին մէջ անհամաձայնութեան պատճառ։ Եկեղեցիները փակել տուած է եւ խափանած սուրբ խորհուրդները. եւն եւն։ Մեռելները մնացած են անթաղ։ Շատ պիտի բաղձար անձամբ գալ առ ոտս սրբազան Քահանայապետին. բայց հնարաւորութիւն չկայ։ Կ՚ուղարկէ իւր կողմէն Տէր Սիմէոն իւր սիրելի որդեակը, Լեհաստանի ազնիւ հայ երէցը, որ եկած էր կաթողիկոսին իբրեւ պատգամաւոր նոյն ժողովրդեան, խօսելու համար նոյն եպիսկոպոսին մասին։

Նամակին վերջը կ՚ըսէ. կապրինք սուրբ, կաթողիկէ եւ առաքելական Եկեղեցւոյ հետ համամիտ. կը նզովենք բոլոր հերետիկոսները՝ զԱրիոս, զՄակեդոն, զՆեստոր, զԵւտի/283/քէս եւ բոլոր անոնք, որոնք համակարծիք են յիշեալներու հետ։

Նամակին կը կցուի հայերէն հետեւեալ հասցէագիրը։

«Հասնի պրակս ի մեծ մայրաքաղաքն Հռոմ, առ ձեռն մեր Հոգեւոր երիցագոյն եղբօրն տիեզերալուր եւ հռչակաւոր սուրբ Հայրապետին Տեառն Տեառն Ուրպանոս ութերորդ ամենայն Ֆրանկաց ի բարին. ամէն»։

Ս. Ժողովը կը պատասխանէ առ այս,

Առ կաթողիկոսն Հայոց. 3 Սեպտ 1633:
Lettere volgari della S. C. P. F. an. 1633. T. 13, f. 96։

Լեոպոլսոյ Հայ արքեպիսկոպոսի խնդրոց մասին Սրբազան Քահանայապետը կարգադրած էր Ասպահանի Տ. Եղ. Յովհ. Թադէոսին, որ բանակցի Ձեր Սրբութեան հետ եւ գրած էր առ այս համառօտագիր մը։ Ինձ հարկաւորութիւն չի մնար այլ եւս Ձեր Երանութեան առ Նա գրած թղթին, զոր ուղարկած էիք ի ձեռն Սիմէոնի, ի պատասխանի յաւելուլ, բայց եթէ այն թէ Տէր Յովհաննէսէն, որ արդէն մեկնած է, լիովին պիտի տեղեկանաք Նորին Սրբազնութեան մտքին։ Ուստի եւ ուրիշ ըսելիք չունիմ։

 

Նիկողայոս Թորոսովիչ երբ լսեց թէ ժողովուրդը պատգամաւորութիւն մ՚ուղարկած է Հռոմ, աճապարեց եւ ինքը մեկնիլ Հռոմ: /284/ Կը գրէ Դաւրիժեցի թէ ի Հռոմ «անիրաւ Եզվիդայնքն» դարձեալ եպիսկոպոսի կողմը պաշտպանելով՝ «ներհակացան Հայոց եւ ձախ(ող)եցին զբանս նոցա. որ ոչ եղեւ տուեալ եկեղեցին՝ Հայոց. որ եւ ունայն դարձան [102] ողորմելի ժողովուրդքն (պատգամաւորքն) եւ եկին, Իլով»։ Իսկ Եպիսկոպոսը դարձաւ Հռոմէն յաղթանակաւ [103] եւ «կայր, - ինչպէս կը գրէ Դաւրիժեցի (232), - ըստ առաջին կարգին՝ վտանգելով զժողովուրդսն եւ եւս անառակութեամբ»։

Այսպէս կնճռոտ վիճակի մէջ էին Լեհահայոց խնդիրները, երբ վախճանեցաւ Մովսէս կաթողիկոս։ Իր յաջորդն Փիլիպպոս կա/285/թողիկոս շարունակեց բանակցութիւնները թղթերով եւ պատգամաւորներով մէկ կողմէն Լեհահայոց եւ միւս կողմէն Հռոմի հետ։ Հազիւ 1653ին յաջողեցաւ Փիլիպպոսի խաղալ հունի վրայ հանել վէճերը եւ ժողովուրդին եւ Եպիսկոպոսին մէջ հաշտութիւն մը գոյացնել։ Յովհաննէս Վ. Արղնցի իր խոհեմ եւ իմաստուն ընթացքով մեծապես նպաստամատոյց եղաւ այս խաղաղութեան գործին։

Զմեզ այս տեղ չեն հետաքրքրեր Նիկոլ արքեպիսկոպոսի պատմութեան անդրագոյն շրջանի դէպքերը, որոնք տեղի ունեցան 1634էն ետքը։

Յետսահայեաց ակնարկ մը կը բերէ զմեզ այն համոզման, թէ իրերը պիտի չառնէին այն ընթացքը եւ պիտի չխանգէին այն հետեւութեան, ուր թողուցինք, եթէ Գրիգոր Կեսարացի եւ Խաչատուր վարդապետ գիտնային կանուխէն ճանչնալ 25ամեայ եպիսկոպոսին նկարագրի թերութիւնները, եւ իբրեւ դաստիարակ ջանք տանէին մատաղատունկ ծառին ծռութիւնն ուղղել քան արմատէն ի բաց խլել, երբ մանաւանդ օտար հողի մէջ ձգուած էին անոր խիղբերը, ուրիշ հիւթով սնած, ուրիշ կլիմայի տակ աճած, ուրիշ շրջանակէ շրջապատուած։ Պիտի ըսեմ, որ երկպառակութեան սերմը յանձնեց հողի Մելքիսեդեկ կաթողիկոս, Գրիգոր Կեսարացի ջուր տուաւ անոր եւ աճեցուց Խաչատուր վարդապետ։

Արտաքին՝ ոչ քաղաքական եւ ոչ եկեղեցական կողմէ միջամտութիւն տեղի չունե/286/ցաւ կռուի բովանդակ ընթացքին։ Երբ արքեպիսկոպոսը դիմեց արտաքին պաշտպանութեան, յայտարարելով ինքզինքը կաթողիկէ, գտաւ աջակցութիւն։ Որովհետեւ ունէր ձեռքը թագաւորական հաստատագիր, ուր կը ներկայանար Լեհաստանի մէջ ապրող հայերու օրինաւոր հովիւ, թէ քաղաքական եւ թէ՝ եկեղեցական իշխանութիւնները պաշտպան հանդիսացան իր իրաւունքներուն։ Մովսէս կաթողիկոս գտաւ ինքզինքը կատարուած իրողութեան մ՚առջեւ, իր ոյժը չզօրեց հոսանքին առաջն առնել կամ ուրիշ ընթացք տալ իրաց :

33. ՅԱՐԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԸՆԴ ՄԷՋ ՀԱՅՈՑ ԵՒ ՀՌՈՄԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ (1600–1626)

Կաթողիկոսական աթոռին Էջմիածին վերահաստատուելէն ետքը, առաջին անգամ՝ Սալմաստեցի Ստեփանոս կաթողիկոսն (1543-1551) եղաւ, որ յարաբերութեան մէջ մտաւ Հռոմայ Քահանայապետին Հետ։ Իր նպատակն էր միջնորդութեամբ Վատիկանի շարժել եւրոպական պետութիւնները, նիւթական, բարոյական եւ զինուորական ուժերով օգնելու Հայոց, որպէս զի կարենան թօթափել պարսկական ծանր լուծն եւ ձեռք բերել քաղաքական ազատութիւն։ Առ այս կարեւոր համարեցաւ Կաթողիկոսը, նաեւ անձամբ ներկայանալ Հռոմայ Քահանայապետին եւ Եւրոպական իշխանութիւններու։ Դժբախտաբար ի դերեւ ելան մշակուած այս բոլոր ծրագիրները, որովհետեւ Ստեփանոս Սալմաստեցի /287/ կէս ճանապարհին վախճանեցաւ ի Լեմբերգ (Լվով) 1551ին։ Իր յաջորդն Միքայէլ Սեբաստացի (1574) կը շարունակէ պահպանել յարաբերութիւնները Ս. Աթոռին հետ Աբգար դպրի առաքելութիւնն ի Հռոմ նոյն քաղաքական նպատակները կը հետապնդէր։ Թէպէտ դրական որ եւ է արդիւնք չտուին այն բանակցութիւնները, բայց եւ այնպէս Թադէոս կաթողիկոս (1583) ապրեցաւ Արեւմուտքի հետ թղթակցութեան մէջ։ Իսկ ի Հռոմ կ՚օրօրուէր նոյն խորհուրդներով Աբգար դպրի որդին Սուլտանշահ–Մարկանդոնիոյ (1585) [104] ։

Այնուհետեւ, երբ մանաւանդ Օսմանեանց եւ Պարսից մէջ թշնամութիւնները ծայր առին եւ Արեւմուտք Օսմանեան բանակը յաղթական կը յառաջանար, աննպատակ տեսնուեցաւ ազատութեան յոյսերով տարուբերուիլ։ 1579ին Երեւան ինկած էր Օսմանեանց ձեռքը։

Այսպէս, թէպէտ ապարդիւն մնացին ազատագրութեան ամէն փորձերը, բայց չկտրեցաւ այն յոյսը, թէ Արեւմուտքէն պիտի ծագի փրկութիւնը։

Օսմանեան տիրապետութեան տակ, բայց յատկապէս ապստամբ բանակի արձակերասանակ իշխանութեան օրերուն, աւելի անտանելի դարձած էր կեանքը արեւելեան գաւառներու մէջ։ Տանջուած, հարստահարուած, խիստ հարկապահանջութենէ յուսահատու/288/թեան մատնուած ժողովուրդը կը փնտռէր օգնական բարեկամի մը ձեռքը։ Միակ ապաւէնն էր քրիստոնեայ տարրին համար Հռոմայ Եկեղեցւոյն Հովուապետը, որուն անունը հռչակուած էր Արեւելք եւ կը վայելէր Արեւմուտք բարձր ճոխութիւն։

Հռոմի Քահանայապետները իբրեւ հովուապետ կաթողիկէ Եկեղեցւոյ ունէին իրենց ազդեցութեան տակ ոչ միայն քահանայապետական պետութեան սահմանները, այլ եւ բովանդակ կաթողիկէ աշխարհը։ Եւրոպական պետութիւնները կը հետեւէին անոնց ակնարկութիւններուն, երբ մասնաւորապէս Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ շահերը համագործակցութիւն կը պահանջէին։ Այս պատճառաւ ալ երբ առիթ ընծայուէր արեւելեայց՝ դիմել Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հովուապետին՝ հայցելու քաղաքական կամ բարոյական օգնութիւն եւ պաշտպանութիւն, ուղղակի իրմէ կամ անոր միջնորդութեամբ պետութիւններէ, առաջին հարցումը կ'ըլլար, թէ ի՞նչպէս է անոնց վերաբերմունքը հանդէպ կաթողիկէ Եկեղեցւոյ։ Արեւելեան քրիստոնեայք կը գտնուէին տակաւին կաթողիկէ Միութենէն դուրս։ Հռոմի մեծագոյն փափագն եղած էր միշտ Միութեան մէջ ունենալ արեւելեան Եկեղեցիներն ալ։ Առ այս սկսեալ ԺԳ. դարէն, բայց շատկապէս ԺԶ. – ԺԷ. դարերուն հիմնարկուած էին նոր վանական հաստատութիւններ, որոնք իրենց առաքեալները կ՚ուղարկէին առաջաւոր եւ հեռաւոր Արեւելք, մէկ կողմէն չմիացեալ Եկե/289/ղեցիները ի միութիւն յորդորելու, միւս կողմէն հեթանոս ժողովուրդներու մէջ քրիստոնէութիւնը քարոզելու։ Գրիգոր ԺԴ. Քահանայապետ հարկ տեսաւ 1623ին, հաստատել` Տարածման Հաւատոյ Ս. Ժողովը, որուն մասնաոր խնամքին յանձնուեցաւ այնուհետեւ եկեղեցիներու միութեան Հոգը։

Պարսկաստանի մէջ կը գործէին ԺԷ. դարու սկիզբը Աւգոստինեանք, Բոկոտն Կարմեղեանք եւ Կապուչինք, որոնք սերտ յարաբերութեան մէջ կ՚ապրէին Հայոց Հետ։

Հայոց Հռոմի Եկեղեցւոյ հետ Միութեան հարցը լուրջ խորհրդածութեան առարկայ եղած էր արդէն Փլորենտեան ժողովի մէջ (1439)։ Հայոց կաթողիկոսի պատգամավորները ունեցած էին բանակցութիւն Եւգինիոս Դ. ի հետ եւ կնքած համաձայնութեան սահմանադրութիւն մը։ Այս Համաձայնագիրը (այնուհետեւ յաճախ կը ներկայացուէր Հայոց, ամէն անգամ՝ որ խօսք կ'ըլլար Միութեան մասին։

Միութեան հարցը նոր բանակցութեանց առարկայ եղաւ մասնաւորապէս ԺԶ. դարու վերջին եւ ԺԷ. դարու առաջին կեսին։ 1585ին Սիդոնի արքեպիսկոպոսը անձամբ ներկայացած էր Սիս, բանակցելու Ազարիա կաթողիկոսին հետ [105] ։ ԺԷ. դարու սկիզբը Միութեան խնդրով ոգեւորուած էին Յովհաննէս Խուլ եւ /290/ Զաքարիա Վանեցի, Կ. Պոլսոյ պատրիարքները։

Նաեւ Երուսաղէմի պատրիարքը՝ Գրիգոր Պարոնտէր, մշակած էր արեւմտեայց հետ խաղաղասիրական յարաբերութիւն, որուն վկայ է հետեւեալ դաշնագիրը 1620էն, զոր հրատարակած է Ս. Վ. Սամուէլեան (Բիւզանդիոն, 1899, Թ. 860), յայտնելով թէ տեսած է զայն «օտար բարեկամի մը քով, որ ոչ միայն հաճեցաւ իսկական օրինակը ցույց տալ ինձ, այլ եւ օրինակ մըն ալ տուաւ լուսանկար»։

«Դաշնագրոյն ամէնէն վերը գրուած է երկաթագիր՝ «Է» մը, անկէ քանի մը տող վար նորէն երկաթագիր՝ ԹՎԻՆ ՀԱՅՈՑ ՌԻԹ ՄԱՐՏ ԱՄՍՈՅ եւն։ Քիչ մը աւելի վար հայ եկեղեցականաց կնիքներն ու ստորագրութիւնները, իսկ թղթոյն աջակողմեան լու– սանցքին վրայ վերէն վար դրուած են երեք կնիք եւ երեք ստորագրութիւն, որոց առաջինը դրած է Սուրիոյ ֆրանսական ընդհանուր հիւպատոսը, որ այն ժամանակ Հալէպ կը նստէր. իսկ միւս երկուքն իրարու նման են եւ անընթեռնլի, հաւանօրէն Ֆրանչիսկեանց ընդհանուր տեսչին եւ փոխանորդին պէտք են ըլլալ, Հայոց կողմէ կնքած է Գր. Պարոնտէր պատրիարքը. «Գրիգոր եպս. Ս. Երուսաղէմայ». իսկ ուրիշ երեք եկեղեցականներ թե' կնքած են եւ թէ ստորագրած, որք են՝ Խաչատուր եպս., Առաջնորդ Վարագայ՝ Մարտիրոս Վրդ. եւ Ս. Էջմիածնի /291/ նուիրակ Մարտիրոս Վրդ.: Կ'ենթադրուի թէ Եպիսկոպոսը՝ Երուսաղէմայ միաբան մը պիտի ըլլայ, փոխանորդ կամ լուսարար, իսկ վարդապետները, յայտնի բան է, իբրեւ հիւր կամ ուխտաւոր գտնուած են յԵրուսաղէմ։

Հայ եկեղեցականաց ստորագրութիւննեէն անմիջապէս յետոյ կը սկսի բուն դաշնադրութիւնը, նօտր գրով, այսպէս՝

«Անուամբ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ։ Կամեցան եւ ուզեցին, Ֆռանկի ազգն եւ Լուսաւորչի ազգն, որպէս որ են ամենեքեան քրիստոնեայք։ Հանապազ բռնեն եւ ընդունին զայն սէրն եւ զայն միաբանութիւն որ ետ մեզ Քրիստոս, որ ժառանգեմք յամենայն ժամանակ յամենայն տեղիք. վասն այս պատճառիս որ եղեւ Երուսաղէմ, որ միաբանութեամբ եկին, մեծամեծք եւ տոլվաթաորք Հայոց ազգին. եկան առաջի պալիօզներուն, Ֆռանսացւոց պալիօզին, եւ Վենետիկեցւոց պալիօզին, ու Երուսաղէմայ աբեղաներուն, եւ Հալապ եղած Ֆռանսացի եւ Վանատիկցի պազիրկաներուն հետն շատ խօսք եղաւ։ Եւ յետոյ հաստատեցին եւ ամրացուցին իւրեանց մէջ հանապազ, վասն հակառակութեան որ եղեւ Երուսաղէմ իւրեանց մէջն, որ կտրվի այս խօսքն. խեռն եւ նախանձն զամէնն բառնան իւրեանց մէջէն։ Եւ արարին նոր ուխտ եւ դաշինք, որ այս առջի եղած բաներուն մէկ մէկի չյիշեն, այլ մոռանան եւ դառնան առաջին մեր հայրենի աւանդն, որ սէր եւ միաբանութիւն կայր. յորժամ կամին պա/292/տարագ մատուցանել ի Բեթղեհէմ, տեստուր ուզեն ի Ֆռանկին ըռէիզէն, կամ իւր վէզիրէն, որպէս որ յառաջմէ եղեր է սահմանք, եւ տայ ըռէիզն կամ վէգիլն տեuտուր Հայոց ազգին հանապազ։ Վասն այն սիրոյ եւ միաբանութեան պատճառին որ եղեւ, աղօթեն եւ պատարագ մատուցանեն, որպէս որ յառաջին ժամանակէն ի վեր սահմանք ունին, ալվի այնպէս զիւրեանց պատարագն մատուցանեն։ Վասն սիրոյ պատճառի, թէ հայ է թէ ասորի, եւ թէ ղպտի եւ թէ հապաշ, տեստով տան որ զիւրեանց ուխտը կատարեն ի Բեթղեհէմ։ Եւ վասն այս պատճառին եւ սիրոյն համար, զայս ամէն բաներն, թէ հօճէթներ է եւ թէ էմրեր է, որ նոր են հանած Հայոց ազգն, զամէնն պաթալ անեն, որ սիճիլ եղեր է Երուսաղէմ։ Եւ յետ այսորիկ զինչ որ ուխտ ու դաշինք եղեր է նոր որպէս եւ միաբանեցան, գրեն նոր թուխթ. եւ չէնէն որպէս որ յառաջին հակառակութիւն եղեւ, վասն մոմի վառելոյ, ի պատանատեղացն վերայ, ու այն էմրերն եւ թխթերն, որ իւրեանց հետն է, պաթալ էնեն եւ ի բաց ձգեն։ Եւ թէ Աստուածամօր գերեզմանն, որպէս որ յառաջմէ հին ժամանակէ, կարգ ու սահման եղեր է, ալվի այն զանունաւն թող առնեն։ Վասն այսմ բանի եւ պատճառի, զինչ որ եղեր է, զամենայն ի բաց թողուն, որ սէր եւ միաբանութիւն հաստատի։ Եւ դարձեալ Աստուած նաuիպ չենէ, որ թէ հակառակութիւն լինի իւրեանց մէջն. նա առանց պալիօզնե/293/րուն եւ առանց հայու տոլվաթաւորացն խօսիցն բան չանեն։ Եւ այս ուխտ ու դաշինքն որ արարին, ի Հայու եւ ի Ֆռանկի ազգի մէջն, եւ այնպէս երդում դրած են բ. ազգի մէջն, եւ ձեռագիր տուած են մէկ մէկի եւ մոհր՝ այս միաբանութեանս պատճառի համար։ Եւ դարձեալ խնդրեմք ի ձեզանէ, թէ Ֆռանկի ըռէիզն է եւ թէ վէգիլն է, եւ թէ Հայոց եպիսկոպոսն է եւ թէ իւր վէգիլն է, որ հանապազ միաբան սիրով մէկ մէկի հետ լինիք. եւ թէ բան մի անէք, նա մէկ մէկի գաւըշմիշ լինիք ապա անէք. թէ Հայու եպիսկոպոսին բան մի լինի, նա՛ Ֆռանկի ըռէիզն իւրեանց օգնութիւն թող անի, եւ թէ Ֆռանկի ըռէիզին բան մի լինի, նա թող Հայոց եպիսկոպոսն իւրեանց օգնութիւն անէ։ Մէկ մկալին օգնութիւն առնեն, որ երթա՛ սէրն եւ միաբանութիւն հաստատի եւ խռովութիւն վերանա՛։ Որպէս ուսուցանէ Քրիստոս ի սուրբ աւետարանն, թէ Սիրեցէք զմիմեանս, որպէս ես զձեզ սիրեցի եւն. բաւ է»։

1624 Դեկտ. 10ին Տարածման Հաւատոյ Ս. Ժողովը Եկեղեցիներու Միութեան համար դիմած էր ինչպէս Երուսաղէմի յոյն պատրիարքին, նոյնպէս Հայոց Գրիգոր Պարոնտէր պատրիարքին [106] ։ Բարեկամական յարաբե/294/րութեան մէջ էր Հռոմի հետ Տիգրանակերտի արքեպիսկոպոսը Յովհաննէս Ուռհայեցի։ Այս շարժման դէմ կանգնեցաւ Գրիգոր Կեսարացի, Կ. Պոլսոյ պատրիարքը (†1635)։

Որչափ ալ զանազան էին տրամադրութիւնները ազգայնոց քով, բայց եւ այնպէս Ազգին քաղաքական եւ տնտեսական պայմանները կը ստիպէին Ազգին առաջնորդները ու նենալ Արեւմուտքի հետ բարեկամական կապ։ Մասնաւորապէս Արեւմուտքի Հետ առեւտրական յարաբերութեան մէջ ապրող հայ վաճառականները — յանուանէ Ջուղայեցիները, որոնք անհրաժեշտ կը տեսնէ ին արեւելեան եւ արեւմտեան նաւահանգիստներու մէջ յենարաններ ունենալ քահանայապետական հովանաւորութեան տակ։

Ինչպէս կ'երեւայ, անոնց դրդումներու վրայ դիմեց Մելքիսեդեկ կաթողիկոս 1602 Կղեմէս Ը. Քահանայապետին, խնդրելու անոր պաշտպանութիւնը ի նպաստ հայ ժողովրդեան եւ վաճառականներու։ Թղթատարն է Յովհաննէս Ղոփուզենց, Տերզնոյ եպիսկոպոսը. սա, որ յայտնի անձնաւորութիւն մըն էր Հռոմ, կ՚երեւայ թէ ուղեւորած էր Երեւան–Ջուղայ. եւ հոն ծանօթացած Կաթողիկոսին։ Մելքիսեդեկի թուղթը չունիմ առ ձեռն. անոր բովանդակութեան ամփոփումը տուած է Կղեմէս Ը. իւր առ Փիլիպպոս թագաւորն Uպանիոյ գրած հետեւեալ գրութեան մէջ, զոր թարգմանաբար կը ներկայացնեմ։

ԹՈՒՂԹ ԿՂԵՄԱՅ Ը. ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏԻ ԱՌ ՓԻԼԻՊՊՈՍ ԹԱԳԱՒՈՐՆ ՍՊԱՆԻԱՅ (Վատիկանյան Դիւան, Arm. ԽԴ., հատոր 46, Թ. 281, էջ 264։)

/295/ Սիրելի որդւոյ մերում ի Քրիստոս Փիլիպպեայ կաթողիկեայ թագաւորին Սպանիացւոց Կղեմէս Ը. Քահանայապետ։

Սիրելի որդի մեր ի Քրիստոս, ողջոյն եւ առաքելական օրհնութիւն։

Յովհաննէս Ղոփուզենց, մեծարեալ արքեպիսկոպոսն Տերզնոյ Հայոց, որ զթուղթս մեր զայս կաթողիկէ Մեծութեան Ձերում առաջի առնէ, յառաջ քան զաւուրս ինչ եկն ի սուրբ սեամս գլխոյն առաքելոց, առաքեալ առ մեզ ի մեծարոյ եղբօրէ ՄելքիսեդեկԷ՝ ի գլխաւոր առաջնորդէ Հայոց, որ կաթողիկոսն եւ Հայրապետ անուանեալ յորջորջի. զորոյ զթուղթն ընկալաք զառաքեալն ի ձեռն նորին Յովհաննու։ Ի թղթիս յայսմիկ ճանաչէ նոյն Մելքիսեդեկ զբարձրագոյն իշխանութիւն այՍր սրբոյ առաքելական Աթոռոյ, յորում մեքն բազմիմք գահերէց առանց արժանեաց եւ խոստանայ զնորին մեծութեան եւ ճոխութեան երթալ զհետ։

Նոյն յարեալ պատմէ մի ըստ միոջէ եւ զտխրական հանգամանաց եւ բազմադիմի տառապանաց այնր բովանդակ ժողովրդեան, որ ընդ երկաթեղէն լծով անհնարին բռնութեան Թուրքաց հարստահարի եւ ի դառնագոյն կապանս անկեալ հեծէ։

Խնդրէ արդ ի մէնջ աղերսանօք եւ յիւր /296/ ե՛ւ յամենայն եպիսկոպոսաց եւ կղերիկոսաց եւ ի համօրէն հաւատացելոց այնր ժողովրդեան յանուն, զի զՀայս եւ յականէ յանուանէ զվաճառականս Մեծութեան Ձերում մտադիւր յանձն առնիցեմք եւ ի մերմէ կուսէ ըստ պատշաճից բանս զնոցին զայլեւայլ իրաց բազում հաւաստեաւ առաջի քո արկանիցեմք. այս ինքն խնդրի բազում թախանձանօք, զի քրիստոնեայ եւ կաթողիկէ Հայք եւ որք յանուն կաթողիկէ Եկեղեցւոյ ընդ հնազանդութեամբ Հռովմէական քահանայապետի՝ որ է հայր համօրէն քրիստոնէից, կեան եւ խոստական օգնութեամբն Աստուծոյ կեալ, թէպէտ եւ ի քո կաթողիկէ անունն են ամենեւին յանձն եւ ապաստան, այլ պաշտօնեայք քո որ Արեւելս ընդ նոսա որպէս ընդ անհաւատս գնան եւ առ անհաւատս ունին զնոսա, զի յանուանի շահաստանի անդ, յՈրմուտ (իմա Ormus), որ ի Պարսից ծոցին կայ, յորում յայլոց քրիստոնեայ վաճառականաց վասն տուրեւառիկ վաճառաց մտիցն եւ ելիցն՝ ի սակ տասանորդք միայն պահանջին, ի նոցունց Հայոց նոյն սակ կրկին չափով որպէս յանհաւատիցն պահանջի, ի մեծ վնաս նոցին եւ իրաց ե՛ւ համբաւոյ. թէպէտ եւ յամենայն նահանգս եւ յաշխարհս քրիստոնեայ թագաւորաց եւ իշխանաց, որպէս եւ առ մեզ իսկ ի մերում նաւահանգստին Անկոնայ նոքին ընդ այլ քրիստոնեայս ի նմին հաւասար իրաւունս վայելիցեն։

Առաջի առնեն մեծաւ աղերսիւ եւ զայն զի նոքին առանց ինչ յանձանց պատճառս տալոյ /297/ ի պաշտօնէից մեծութեան քոյ յարեւելեան վաճառականութենէ արտաքս վարիցին, եւ շողոք անկեալ աղաչեն բազում թախանձանօք, զի այն իրաւունք քոյով հրամանաւն շնորհեսցին նոցա միւսանգամ։

Այսր իսկ աղագաւ գայ առ մեծութիւնդ քո մեծարոյ արքեպիսկոպոսն Տերզնոյ Յովհաննէս, յորմէ զամենայն յորդագոյնս եւ յաճախագոյնս իմասցիս։ Եւ նա ոչ առանց ինչ արժանեաց ի մերմէ առանձին պաշտպանութենէ թիկունս օգնականութեան գտեալ՝ յուսայ զոր խնդրէն գտանել ի քումմէ բարերարութենէ։

Իսկ մեք, որպէս եւ հովուական խնամք մեր պահանջեն, զքրիստոնեայ Հայս եւ զայնոսիկ, որ առ վէմն հաւատոյ որպէս զկաթողիկեայս ընթացեալ իցեն, ընդունիմք հայրական գթով եւ ցանկամք ամենայն հաւաստեօք սիրոյ յօդել զնոսա անդէն ի միութիւն մեծին եկեղեցւոյ : զնոյն խնամս եւ ի քո մեծութենէդ գտանել վասն քոյոյ բարեպաշտութեան եւ հանապազօրեայ եռանդանն, որ առ ի տարածում կաթողիկէ հաւատոց, ոչինչ կասկածիմք։

Եւ արդ, սիրելի որդի ի Քրիստոս, ի Քեզ յանձն առնեմք յամենայն սրտէ զհայ ազգն եւ զհայ վաճառականս եւ ի վեր քան զամենայն զայնոսիկ, որ ի Ջուղայեցւոց քաղաքէ անտի են, զորոց ասեն եթէ մեծաւ հոգաբարձութեամբ ի տուրեւառիկ շահսն պարապիցին. եւ դարձեալ եթէ, որպէս լսեմ քս, ողորմու/298/թեան գործովք իւրեանց զեպիսկոպոսաց եւ զայլոց կառօտութիւնսն թեթեւագոյնս գործիցեն։

Լիցի եւ մեզ հաճոյ, եթէ զարքեպիսկոպոսս զայս զՅովհաննէս եւ ի մերոց դիմաց մտադիւրս տեսցես եւ զիրսն Հայոց յաջողութեամբ իմն եւ ըստ մտաց առաքողին շնորհիւ քով, որչափ ինչ հնար իցէ, եւ բարեացակամ կամօք ի գլուխ հանիցես։ Զի է այս ընդունելի Աստուծոյ եւ մեծութեան Ձերում՝ ի պատիւ եւ ի փառս. զի քրիստոնեայք որ ի հեռագոյն կողմանս բնակեցին եւ որ ի թշնամեաց խաչին Քրիստոսի ընդ ծանու ստրկութեամբ տագնապիցին, քոյվք արգահատանօք, քոյով թագաւորական սրտի մեծութեամբ զուարթացեալ զուարճասցին։

Տուեալ ի Հռոմ առ սուրբ Առաքեալսն ընդ մատանեաւ ձկնորսի, յաւուր ԺԳ. Սեպտեմբերի 1602. ի քահանայապետութեան մերոյ ԺԱ. ամ ի։

 

Հայ վաճառականներու խնդիրը նաեւ յեսոյ բանակցութեան նիւթ դարձաւ։

Հայաստանի քաղաքական պայմանները նոր կերպարանք առին այնուհետեւ։ 1603ին Շաբ Աբաս անհամար բանակով քալեց դէպի Դաւրէժ—Նախիջեւան—Երեւան։ Նոյն տարւոյն Նոյեմբերին պաշարման ենթարկուեցաւ Երեւան եւ յետ ութամսեայ պաշարման՝ 1604 Յունիսին գրաւուեցաւ Պարսիկներէն։ Տակաւին պաշարման մեջ էր, երբ անցա անկէ /299/ Տեկանդեր (Tekander) Գերմանիոյ Կայսեր տեղակալ դեսպանը. այս առթիւ հանդիպելով Էջմիածին, տեսակցութիւն ունեցաւ (Դաւիթ) կաթողիկոսին հետ։ Կաթողիկոսը, որ գիտէր թէ մօտալուտ է Երեւանի անկումը, կը խնդրէր դեսպանին միջնորդութիւնը Շահին քով, «որպէս զի հաճի թոյլ տալ Հայոց պահպանել կրօնի, քրիստոնէութեան եւ այլ հինաւուրց ազատութիւնները, եւ ամէնը  ինչ որ գրաւած էին իրենցմէ թուրքերը, վերադարձուին իրենց» [107] ։ Իրերը ուրիշ կերպարանք առին սակայն։ Նոյն 1604 տարւոյն իմանալով Շահ Աբաս, թէ Օսմանեան ահեղ բանակ մը Չիքալայ փաշայի առաջնորդութեան տակ կը քալէ իր վրայ, կորոշէ Այրարատեան դաշտը մինչեւ Դաւրէժ դատարկել, բնակչութիւնը բռնի տեղահանել եւ փոխադրել Պարսկաստան։ 1604 Նոյեմբեր—Դեկտեմբեր ամիսներուն, երբ ձմեռը սաստկացած էր Այրարատեան դաշտի վրայ, հայ բնակչութիւնը կը տեղահանուի։ Անոնց թուին մէջ էին նաեւ Դաւիթ եւ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսները։ Յաջորդ տարին կը դատարկուի նաեւ Հին Ջուղան, այս բարեկեցիկ քաղաքը, եւ բնակչութիւնը կը տեղափոխուի Սպահան, ուր քաղաքի արուարձանին մէջ ցոյց կը տրուի իրենց նոր բնակավայր, զոր կ'անուանեն Նոր Ջուղայ։

/300/

Տեղահանուած եւ անպատմելի տառապանքով Պարսկաստան հասած ժողովրդեան դրութիւնը շատ ծանր էր։ Ժամանակակից մը, Սպահանի Աւգոստինեան Կարգէն միաբան մը, այսպէս կը նկարագրէ Սպահանի հայոց կացութիւնը առ Նորին Սրբութիւն Պօղոս Ե. գրած հետեւեալ նամակին մէջ, որ թէեւ թուական չունի, բայց գրուած ըլլալու է 1607 Յունիս 27ին [108].

Սրբազան Հայր.
Archivio Vaticano, Fondo Borghese, ser. II,   Nr. 67, c. 141.

Մեծ Հայաստանի Երեւան քաղաքի Դաւիթ կաթողիկոսը (patriarcha), որ միւս բոլոր կաթողիկոսներու գլուխն է, Պարսից թագաւորէն, երբ անիկա Երեւանի երկիրը գրաւեց պատերազմով, հրաման ընդունեցաւ, որ բոլոր քրիստոնեայ հայերուն հետ ի միասին Սպահան երթայ եւ հոն Սպահանի մերձակայ երկու փոքր վայրերու մէջ բնակի։ Հոն Հայոց համար երեք եկեղեցի շինել տուաւ թագաւորը, որպէս զի անոնք կարենան իրենց աստուածային պաշտամունքը կատարել։

/301/ Հայերը սուրբ պատարագը Հռոմէական սուրբ եկեղեցւոյ ծէսով չեն կատարեր, նախ նշխարքը կլոր եւ սպիտակ է. զայն կը պատրաստ է պատարագիչ քահանան պատարագէն օր մը յառաջ. մատնաչափ թանձրութիւն ունի, երբ կը վերաբերէ քահանան Ս. Խորհուրդը՝ նշխարը կը հանգչի մաղզմայի վրայ եւ կը վերընծայէ մաղզմայով։ Գինւոյ մէջ ջուր չի խառնուիր։ այլ պարզապէս անապակ գինի կը պաշտուի։ Երբ Տէր Աստուած օրհնեսցէ զամենեսեան, (Dominus vobiscum) կ՚ըսէ, դէմքը ժողովրդեան չի դարձներ պատարագիչը, այլ դէմքը խորանին եւ կռնակը ժողովրդեան այնպէս օրհնութիւն կու տայ։ Պատարագի արարողութիւնները ասոնք են։

Այս Դաւիթ կաթողիկոսը 25 կամ 26 եպիսկոպոսներու եւ 300 քահանաներու ներկայութեան ընդհանուր ժողով մը գումարեց Սպահանի պորտուգալցի Աւգոստինեանց եկեղեցւոյն մէջ. եւ համախորհուրդ, որոշուեցաւ որ Ձեր Սրբութեան նամակ գրուի, որպէս զի այս կողմերը Հռոմէական ծէսով նշանաւոր եւ հոգելից անձեր ուղարկեք. կ'ուզեն հպատակիլ Ս. Եկեղեցւոյ եւ յօժար են ընդունիլ եւ կատարել այն ամէն հրամանները, զորոնք Հռոմէական Ս. Եկեղեցին կը սահմանէ եւ կը պատուիրէ աստուածածային պաշտամանց համար։

Այս Դաւիթ կաթողիկոսը 4 կամ 5 քահանաներու հետ ի միասին կը բնակի. շատ /302/ խեղճ կ'ապրի. այնպէս որ եթէ յիշեալ պորտուգալցի հայրերը չօգնէին իրեն իր թշուառութեան մէջ, պիտի չկարենար ինքզինքը պահպանել, որովհետեւ պատերազմի եւ աղէտին (տեղահանութեան ժամանակ բոլոր ժամանակաւոր ինչքերն, ի մասնաւորի եկեղեցական զգեստները կորսնցուցած է. այնպէս որ Ս. Պատարագը մատուցանելու համար չունի կարեւոր զգեստները եւ ոչ այլ իրեր, որոնք կարենային անոնց տեղը լեցնել. այս պատճառաւ ալ կաթողիկոսն իւր եպիսկոպոսներու եւ քահանաներու հետ միասին վասն փառաց Աստուծոյ եւ ի փրկութիւն հասարակաց քրիստոնէից օգնութիւն կը խնդրէ Ձեր Սրբութենէն, որպէս զի կարենայ հայթհայթել եկեղեցական զգեստներ եւ ուրիշ կարեւոր սպասներ իւր եկեղեցւոյն համար։ Կաթողիկոսը իւր հովուութեան տակ ունի 12. 000 հայ քրիստոնեաներ, թէ Սպահանի մէջ եւ թէ յիշուած երկու վայրերու վրայ. այսպէս է հրամայուած Պարսից թագաւորէն։ եւ Պարսից թագաւորին գրած նամակները առ Ձեր Սրբութիւն թէ ի՞նչ կը բովանդակէ, չենք գիտեր։

Ծանօթ է ուրիշ կողմէ ալ, թէ Դաւիթ կաթողիկոս դիմած է Պօղոս Ե. Քահանայապետին, հայցելու անոր պաշտպանութիւնն եւ միջնորդութիւնը Շահին քով (1605)։ Այս թղթակցութեան մասին կը գրէ Վարդան Յունանեան. «Դաւիթ կաթողիկոս Էջմիածնի /303/ յամի Տեառն ՌՈԵին եւ ի թվին Հայոց ՌԾԴին գրեաց առ փափն Պօղոս Ե. զդաւանութիւն Կաթողիկէի հաւատոյ, ստորագրութեամբ իւրով եւ այլոց վեցից եպիսկոպոսաց. որոյ զօրինակն ունիմ ի գրատան իմում» (Տաշեան, Ցուցակ Մխիթ. Մատենադարանի, էջ 111)։

Հաւանօրէն տարբեր է ասկէ այն թուղթը զոր գրեց Դաւիթ կաթողիկոս 1607, Մայիս 13ին առ նոյն Քահանայապետ։ Այս թուղթը հասած է մեզի թարգմանութեամբ [109] ։ Դաւիթ կաթողիկոս յայտնելով միւսանգամ՝ իւր ենթարկումը Հռոմի քահանայապետական գերիշխանութեան կը խնդրէ, որ հաճի Քահանայապետն Պօղոս Ե. գրել թուղթ մը առ Շահ Աբաս. «որ նա շնորհէ իրենց՝ իրենց հին կրօնական ազատութիւնն եւ եկեղեցական եւ աշխարհական ինքնավարութիւնը». ուստի մի եւ նոյն խնդիրը, զոր 1603ին ներկայացուցած էր Տեկանդերին։ Այս քայլը առնելու համար յորդորած էին զինքը Սպահանի Աւգոստիկեանք։ Կ՚ըսուի թէ Նոր Ջուղայի իշխանները, երբ լսեցին թէ կաթողիկոսը նման բովանդակութեամբ թուղթ է գրած, շատ տժգոհեցան եւ Աւգոստինեանց հետ սկսուած բանակցութիւնները ի դերեւ հանեցին։ Կան ըսողներ, թէ /304/ նոյն իսկ ամբաստանած ըլան Աւգոստինեանները Շահին քով, հաւատացնել ուզելով, թէ Հայոց միութիւնը Հռոմի Եկեղեցւոյն հետ համազօր է Շահի իշխանութենէն հեռանալուն, որովհետեւ Միութիւնս իւր հետը պիտի բերէ Հայաստանի նուաճումը քրիստոնեայ իշխանէ մը [110] ։

Թէ կաթողիկոսի մէկ թուղթը ուղղուած առ Ս. Աթոռը, հայ ժողովրդեան մէկ մասին մէջ ազատագրութեան յոյսեր եւ ուրիշ մէկ մասի մէջ քաղաքական յոռետեսութիւն արթնցուցած ըլլայ, կը համարինք շատ բնական։ Տեղահանուած ժողովուրդը, որ նոր հայրենիքի մէջ ենթարկուած էր ամէն տեսակ է զրկանքի, կարօտով կը նայէր ետ դէպի իր խանձարուրքը։ Հինաւուրց այն ըմբռնումը, է թէ օտարադէն բռնաւորներու լուծը արեւմտեանց «Ֆռանկներու» աջակցութեամբ պիտի թօթափուի, կը ներշնչէր իրենց յոյս եւ լաւատեսութիւն։ Բայց կար նաեւ յոռետեսներու խմբակցութիւն մը, որ ամէն փորձի կատարածը սեւագոյն կը տեսնէր. որովհետեւ անողորմ էին տէրերը, կ՚ընկճէին ամէն շարժում ամենախիստ միջոցներով։ Անշուշտ դրութեան փափկութիւնը ծանօթ էր Կաթողիկոսին, որուն միակ փափագն էր Երկրին մէջ ցիրուցան եւ օտարութեան մէջ վտարանդի ժողովրդեան տնտեսական պայմանները բարւո/305/քել եւ ազգային Եկեղեցւոյ ազատութիւնը պահպանել։ Հաւատքը, թէ ժողովրդեան դժուարին կացութեան գոնէ դոյզն չափով սփոփանք մը կրնայ ակնկալուիլ, եթէ Ս. Աթոռը միջնորդէ Շահին քով ի նպաստ Հայոց, դրված էր կաթողիկոսը, անշուշտ Սպահանի լատին առաքեալներու յորդորմամբ, առնելու այս քայլը։ Կարելի է ենթադրել թէ առ այս քաջալերած բան զինքը նաեւ Ջուղայեցիք, որոնց խնդրանքով 1602ին դիմած էր Մելքիսեդեկ Կղեմէս Զ. ին։

Ջուղայեցիներու համար կարեւոր էր Ս. Աթոռի պաշտպանութիւնը։ Արեւելքի վաճառականութիւնը անոնց ձեռքն էր արդէն Օսմանեանց օրով։ Ունէին առեւտրական յարաբերութիւններ թէ արեւելեան եւ թէ արեւմտեան շահաստաններու հետ [111] ։ Եւ Շահ Աբաս, երբ որոշեց Ջուղան տեղահանել (1605), ոչ այնչափ անոնց դիզած ոսկւոյն եւ արծաթին աչք ունէր, որչափ կը դիտէր անոնց փորձառութիւնն ի նպաստ Պարսկաստանի առեւտուրին շահագործել։ Այս պատճառաւ ալ ընծայեց անոնց ամէն դիւրութիւն, փոխադրուելու Սպահան եւ քաղաքին արուարձանին մէջ զետեղուելու. ուր եւ հիմնուեցաւ Նոր Ջուղան։ Առեւտրական հիմնարկութիւնները երկրին եւ արտասահմանին մէջ մնացին, ստացան նոր /306/ արտօնութիւններ զարգացնելու նոր Հայրենիքի տուրեւառիկ վաճառականութիւնը։ Եւ Շահը չխաբուեցաւ իւր ակնկալութեանց մէջ։ Պետութեան մենաշնորհն էր մետաքսը, որուն արտականութիւնը արտասահմանեան շուկաներ պիտի հոգային Ջուղայեցիները։ Ապահով կռուաններ ձեռք բերելու համար Հնդկաստանի եւ Եւրոպայի նաւահանգիստներու մէջ կարեւոր էր բարեկամական յարաբերութեան մէջ ապրիլ Ս. Աթոռի եւ անոր միջնորդութեամբ Եւրոպական իշխանութիւններու հետ։ Այս կապը կնքուեցաւ արդէն երկրին մէջ, ուր կային լատին առաքեալներ, Աւգոստինեան, Բոկոտն Կարմեղեան եւ այլ Միաբանութիւններէ։ Խոջայ Նազար, որ Շահ Աբասին մտերիմն էր, անձամբ կը հովանաւորէր այս սերտ եւ բարեկամական կապակցութիւնը արեւմտեանց հետ։ Սկսած էր արթննալ նաեւ այն գաղափարը, թէ պէտք է Արեւմուտք, նախապատուութիւնը տալով Հռոմի, հիմնել հայկական դպրանոց մը, ուր հայ մանկըտին ծանօթանար եւրոպական լեզուներուն եւ մարզուէր արեւմտեան գիտութեամբ. ծախքերը յանձն կ'առնէին հայ վաճառականները։ Ի Սպահան կը յաճախէր հայ աշակերտութիւնը եւրոպական առաքեալներու դպրոցները։

Դաւիթ կաթողիկոսի գրած այս թուղթերու մասին ունէ՞ր Մելքիսեդեկ կաթողիկոս տեղեկութիւն. չգիտեմ։ Բայց ծանօթ է պատմութենէն, թէ Մելքիսեդեկ կաթողիկոս երեք /307/ տարի ետքը, «1610 Մայիս 15 Շաբաթ» [112], գրեց անձամբ թուղթ առ նոյն Պօղոս Ե. ։ Թղթատարն էր Զաքարիա Վ. Վանեցի։ Սա 1610 Մայիս 1 թուակիր կոնդակով կարգուած էր նուիրակ Լվովի, Կամենիցի, Սեչովի, Եաշի «եւ Ֆռանկատանու քրիստոնէիցդ առ հասարակ» [113] ։ Զաքարիա 1611 Յունիսին կը հասնի Անկիւրիոյ վրայէն [114] Կ. Պոլիս. հոն առնելով իրեն ճանապարհորդակից Սիմէոն դպիր Լեհացին, ամսոյն տասնմէկին կը մեկնի ցամաքի ճանապարհով Հռոմ, ուր կը ժամանէ Օգոստոսի վերջերը։ Իբր եօթնամսեայ ժամանակ մը կը մնայ Զաքարիա Հռոմ։ Այս միջոցին կը ներկայանայ յունկնդրութիւն Պաւղոս Ե. Քա/308/հանայապետին, մատուցանելու Մելքիսեդեկ կաթողիկոսին Կոնդակն եւ յարգանաց նուէրները։ Տեսակցութեանս մասին մանրամասնութիւններ հաղորդած է Սիմէոն դպիր Լեհացի, որ ընկերակցած էր Զաքարիայի։ Այս տեղ յառաջ կը բերեմ Սիմէոն դարի Ուղեգրութենէն հետեւեալ տողերը [115], «Օր մի եկին եպիսկոպոսք տանել զՎարդապետն ի Փափն։ Եւ, գնացեալ տեսաք զսարայն մեծ... Եւ ինքն (Փափին նստեալ էր յոսկիակազմ աթոռ... եւ Վարդապետն գնաց եպագ զոտն... եւ ի փառաց անտի եւ յահեղ մեծութենէն եւ վասն ամօթոյն ահ եւ դողումն կալաւ, մինչ զի քրտունք հոսէին յերեսաց մերոց։ Փափն եհարց թէ «Ուստի՞ գան. եւ թէ ո՞րպէս են Հայք ի անօրինաց ձեռս»։ Եւ նա ասէ թէ «Ի սուրբ Էջմիածնայ գամ, Արարատ լեռնէ. եւ թէ բարիոք են Հայք աղօթիւք ձեր, սուրբ Հայր»։

Եհարց թէ «Ո՞ղջ է Մելքիսեթ կաթողիկոսն». եւ նա ասէ. «Այո, ողջ է ի սէր քո բաղձալի». եւ ետուր նմա նամակ եւ երկու սօֆ եւ խալի մի եւ փիլոնի կոճակ խաչաձեւ յիսուն ալմասով եւ բանզահր հինգ դրամ։ Առեալ (Փափին) զնամակն՝ զընծայս ոչ կամեցաւ առնուլ, ասելով թէ «Մեզ չէ պարտ այդպիսի տրօք սիրել զմիմեանս»։ Եւ Վարդապետն շնորհակալեցաւ, գնաց եւ չէառ (զնուէրսն ընդ իւր)։ Եւ նա (Փափն) զկնի առաքեաց. եւ /309/ պատվիրեաց լաւ հարկիք առնել վարդապետին։ Իսկ Վարդապետն դարձեալ ուղարկեց եւ ասէ. «Ընդէ՞ր ոչ առնու. միթէ ո՞չ հաճեցաւ կամ թէ իւր լայեխ չէ՞ զի չնչին եւ ոչինչ է մեր տուրքն սակաւ։ Ապա հազիւ էառ զխաչն. զբանզահրն եւ զայլն յետ ղրկեց»։

Կաթողիկոսի նամակին սկզբնագիրը չէ յայտնուած տակաւին, բայց լատիներէն թարգմանութիւն մը, կատարուած Բարթուղիմէոս Աբգարի իտալերէն թարգմանութեան վրայէն, աւանդած է մեզի A. Bzovius [116] ։ Մելքիսեդեկ հոս կը հիւսէ Պօղոս Ե. ի գովութիւնը, կը փառաբանէ Ս. Աթոռին ճոխութիւնն եւ կը յայտնէ իւր հպատակութիւնը Հռոմայ Գահին։ Ի մէջ այլոց կը գրէ կաթողիկոսը. «Որպէս Արեգակն սկիզբն է մարդկային կենաց եւ ամենայն կենդանեաց, այսպէս եւ Դուք, վէմ կենդանի կենդանարար հաւատոց՝ բազմեալ յԱթոռ զսկիզբն կենաց ամենայն հաւատացելոց շնորհէք, այնու իսկ՝ զի ի գիրկս ձեր գան ժողովին համօրէն ազգ ք քրիստոնէից, քանզի գրեալ է։ Ի վերայ այղր վիմի շինեցից զեկեղեցի իմ։ Եւ որպէս արե/310/գակն մի միայն է, եւ միով գնդաւն եւ շողով զբնաւ տիեզերս լուսաւորէ, ունի ընդ իւրեւ զչնչաւորս եւ զանշնչաւորս եւ շարժէ զնոսին, զի ամենեցուն ինքն իշխան եւ պետ երեւիցի, այսպէս եւ Դուք՝ գերագոյն քահանայապետական ճոխութեամբ միոյ միայնոյ Առաքելական Աթոռոյ՝ ամենեցուն ամենայն քրիստոնէից առաջնորդէք իշխանութեամբ, ունիք զամենեսին ընդ ձերով հրամանաւ, զայն ճանաչեն տիեզերք, եւ ամենայն ազգք հաւատացելոց մեծարեալ պատուեն. չէ ոք որ ձերոյ իմաստութեան եւ կամաց հակառակ կայցէ» է (Պալճեան, 161)։

Կաթողիկոսին նուիրակը 1612 Մարտ 26ին է (Ծաղկազարդի շաբաթ) կը մեկնի Հռոմէն, հետն առած քահանայապետական համառօտագիր մը եւ նուէրներ կաթողիկոսի հասցէին։ «Գրեցին, - կ՚ըսէ Սիմէոն Լեհացի, - թուղթ Հոգեւոր Տիրոջն Մելքիսեթին. զի նարմէ էր առաքեալ. եւ երկու զէրպապ շուրջառ իւր սարօք եւ թագ մի. այլ եւ փոքր խաչ մի ոսկի եւ մէջն մասն ի խաչափայտից եւ ԲՃ մարչիլ երեսօք խարճի» [117] ։ Նոյն իմաստով կը գրէր նաեւ Պօղոս Ե. «Ընկալաք ի մշտնջենաւորս զպատուականագոյն նուէրն զընծայեալն մեզ յանուն մեր ի սիրելի որդւոյ Զաքարիա վարդապետէ, յորոյ ի ձեռն եւ մեք առաքեմք եղբայրութեան մերում մասունս ի սուրբ խաչափայտէն եդեալ յոսկեղէն խաչի, զոր կա/311/միմք զի ընկալցիս ի մէնջ փոխանակ ընդ թագին զոր ի ձեռն թղթոյդ եդեր ի գլուխ մեր։ Ընկալցիս ի Զաքարիայ նաեւ հանդերձս ինչ քահանայականս ի պէտս աստուածեղէն պաշտամանց, ձօնեալ քեզ ի մէնջ հանդերձ օրհնութեամբք Ս. Պետրոսի» [118] ։

Զաքարիա Կ. Պոլիս հասնելով կ'ընտրուի պատրիարք։ Քահանայապետական համառօտագիրն եւ նուէրները կը ղրկէ կաթողիկոսին երկու եպիսկոպոսներու ձեռօք։ Այս մասին կը կարդանք Պօղոս Ե. ի առ Զաքարիա գրած թուղթին մէջ (20 Հոկտ. 1613)։ «Իսկ ինչ որ կը գրես թէ հոգ տարած ես ղրկելու առ յարգելի եղբայրն մեր Մելքիսեդեկ՝ Մեծաց Հայոց կաթողիկոսը, մեր նամակն զոր մեր ձեռքէն առած էիր, եւ ասոր համար մեր ազգէն երկու եպիսկոպոս ճամբայ դրած ես մեր ընծաներովը, այս ամէնը կարի հաճելի եղաւ մեզ. որովհետեւ մեծ փափաքով կամ լաւ եւս մեծ սրտմաշուքով պատասխանի կը սպասենք ուղղութեան մասին այն երկու մոլորութեանց, որոնց համար ըսիր մեզ որ դեռ կան ձեր եկեղեցւոյ մէջ, այսինքն թէ քահանայագործութեան մէջ սուրբ սկիհին մէջ գինւոյ հետ ջուր չէք խառներ. եւ թէ Երեքսրբեան փառատրութեան մէջ «Որ խաչեցար» բառերը կը յաւելուք, որոնք կաթողիկէ սուրբ Եկեղեցիէն Սինոդական վճռով դատապարտուած են. որովհետեւ ինչպէս կրնար իմանալ, այս եր/312/կու մոլորութիւնն ալ ուղղելէ առաջ չէք կրնար խոստովանիլ որ յամենայնի մի եւ նոյն դաւանութիւնը պարզապէս ու կատարելապէս ունենաք կաթողիկէ առաքելական Հռովմէական Եկեղեցւոյ հետ» [119] ։

Պօղոս Ե. ի այս համառօտագիրը գրուած է 1612 Մարտ 25ին («յԸ. Կաղանդիցն Ապրիլի») [120] ։ Ինչպէս Քահանայապետական պատասխանէս կը տեսնուի, Մելքիսեդեկ յանձնարարած է Զաքարիայի, բերանացի նկարագրել Քահանայապետին Հայաստանի պայմանները եւ մասնաւորապէս կաթողիկոսին դրութիւնը. եւ աղերսէ, որ հաճի Ս. Աթոռը միջնորդել Շահ Աբասին քով, որպէս զի Հայոց հանդէպ մարդասիրութեամբ վերաբերուի, այս իմաստով ալ կը գրէ Պօղոս Ե. «նմին իրի իսկ բազում յօժարութեամբ զքեզ եւ զհամօրէն ժողովուրդն Հայոց յանձն արարաք մե/313/ծազօր թագաւորին Պարսից, Շաբ Աբասայ, որպէս յայտ արարեալ էր մեզ սիրելի որդին մեր Զաքարիա վարդապետ եթէ խնդրիցես դու ի մէնջ»։

Յաջորդ տարին իսկ փութաց Մելքիսեդեկ կաթողիկոս պատասխանել քահանայապետական համառօտագրին։ Այս թուղթը կարեւոր վաւերագիր է նաեւ պատմական տեսակէտով. այս պատճառա ալ ամբողջութեամբ կը ներկայացնեմ հոս, թարգմանելով լատին բնագրէ, որ իր կարգին թարգմանութիւն մ՚է իտալերէնէ, զոր հոգացած է սկզբնագրի վրայէն Բարդուղիմէոս Աբգար [121] ։

ԹՈՒՂԹ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ ՀԱՅՈՑ ՄԵԼՔԻՍԵԴԵԿԻ ԱՌ ՊԱՒՂՈՍ Ե. ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏ

Սքանչելի, մեծագործ, մեծապայծառ եւ բարձրագոյն գլուխ տիեզերական ամենայն ազգաց, թագաւորաց, իշխանաց, իշխանութեանց եւ համօրէն ամենայն քրիստոնէից գումարելոց ի փարախ Եկեղեցւոյ, որ է մայր բովանդակ հօտին Քրիստոսի, զոր Պետրոսի, գլխաւորին առաքելոց յանձն արար Քրիստոս ասելով եթէ Արածեա զոչխարս իմ. Ժառանգ եւ ստացիչ ամենասուրբ Գահին, մեծապատիւ Պապ, իշխան Հռովմայ, փառք ամենայն քահանայապետաց, որ ի բարձրական աթոռդ մեծաւ փառաւորութեամբ գեր ի վերոյ քան /314/ զամենեսին բարձրացեալ նստիս, զոր Տէր ի փառս պահեալ պահպանեսցէ։

Ես անարժան վշտալից եղբայրակից, Մելքիսեդեկ կաթողիկոս Հայոց գրեցի զայս խաղաղութեամբն Քրիստոսի Յիսուսի եւ համբուրեմ զսուրբ ոտս ձեր։ Ի թղթոյն եւ յընծայիցն պատարագաց, զոր ի դարձին իւրում ետ ինձ Զաքարիա վարդապետ ի ձէնջ կուսէ, ծանեայ զլրութիւն սիրոյ եւ գթութեան Ձերոյ։ Զթուղթն սրբութեան ձերոյ ընթերցայ անչափ խնդութեամբ՝ հանդերձ եպիսկոպոսակցովք իմովք. որք ի նոսա մխիթարութիւնս անհամեմատ քաղցրութեան գտին եւ զամենայն բանս բարւոք կարգեալս տեսին։ Զոր օրինակ (ջուր) զերկիր անապատ յագեցուցանէ կամ լոյս զամպ տխրական ցրուեալ փարատէ կամ՝ որպէս զԿոյսն սուրբ մխիթարեաց հրեշտակն եւ սուրբ Հոգին զառաքեալսն, ըստ նմին նմանութեան եւ թուղթն ձեր լցոյց զմեզ անպատում խնդութեամբ։

Տեսանեմք յայտ յանդիման, զի չէ այս գործ մարդկեղէն, այլ ազդումն սրբոյ Հոգւոյն. գոհութիւնս մատուցանեմք բաշխողին ամենայն բարեաց, որ զերկիւղածսն իւր ելից անչափական պարգեւօք: Զնոյն յաճախագոյնս ընթերցեալ տեսաք զոգիս մեր միաբան եւ համաշունչ։ Տէր Աստուած հանցէ ի գլուխ զիղձս սրտից ձերոց: Հնազանդել քեզ յամենայնի եւ կատարել զհաճոյսդ ցանկամք եւ մեք։ Եւ զի այս մեր կամք ի բարի վախճան անդր հասեալ /315/ ժամանեսցեն աղօթս առ Աստուած մատուցանեմք. ամէն։

Ի թղթոյ անտի ձերմէ ի վերայ հասանեմք, եթէ երեք իրք մանաւանդ ի մէնջ պահանջին. Մի՝ զի ի սոսկալի անդր ի սուրբ զոհն ջուր ի ներքս խառնիցեմք. երկրորդ զի յերգն երեքսրբեան զՈր խաչեցարն մի յաւելուցումք. եւ երրորդ զի ժողովոյն Քաղկեդոնի զձեռնագիր մեր տացուք։ Յայս երիս իրս փակեալ կայ կրճիմն ատելութեան եւ անմիաբանութեան եւ հակառակութեան ի մէջ քրիստոնէից։ Արդ ի հարց եւ ի փորձ արկեալ քննեսցուք մտադիւր յօժարութեամբ զսկիզբնն նոցին խաղաղութեամբ եւ սիրով Քրիստոսի, որում արժանի արար զմեզ զհաւատացեալս անուան իւրոյ Յիսուս Քրիստոս։ Մարթին այսոքիկ ոտնկռիւ գտանել առ Արեւելեայս, լիցի եւ ժամանակն նպաստամատոյց առ ի գլուխ հանել զսուրբ միութիւնն, եթէ ամենեքին վառեալք ի սէրն Քրիստոսի առնուցուն յանձն հնազանդել եւ արկանել զանձինս հպատակ մտօք ընդ միով գլխով: Յայնժամ խլեսցի ի բաց եւ արմատն ամենայն դառնութեան, պատճառք ամենայն չարեաց. եւ Եկեղեցի ի մի փարախ անդր նորոգեսցի ընդ միով հովուաւ, ըստ օրինակի երկնաւորն դրախտի բարւոք կարգեալ եւ յարդարեալ։ Ընդ այս միութիւն ցանկամք մտադիւր. եւ եթէ հասանիցէ այսմ այսպէս լինել, չգուցէ այնուհետեւ արգել ի միջի, առ ի զհրամանաց ձերոց զհետ երթալոյ։ Այլ այժմիկ շատ իսկ եւ /316/ բաւական է լուցկի ի ձեռս մեծամտելոցն եւ հրամանաց քոց ի վսեր եկելոց առ ի գրգռել զսերմն անմիաբանութեան արբանեկութեամբ սատանայի, որ խափանն լինի այսմ ընդունելի բարւոյ։ Եւ արդ եթէ եղծցին խորհուրդք թշնամւոյն, յայնժամ յորդեսցի ուղղորդ ճանապարհն առաջի բարութեանցն, որոց հասանելն ցանկամք։

Իցի՜ւ մեր ամենեցուն մի սիրտ եւ մի ոգի էր, յայնժամ չլինէր ինչ դժուարին զհրամանաց քոց զկնի երթալ եւ զնոսին յարդիւնս ածել։ Զի սրբութիւն ձեր գլուխ է եւ առաջնորդ մեծազօր, եթէ ի հոգեւորս եւ եթէ ի ժամանակեայ իրս. եւ ունի ընդ իւրեւ բազում ազգս, որք հասու են աստուածեղէն իրաց. զորոց զպէտսն, որչափ եւ կամիցի, վճարէ ըստ իւրում իմաստութեան եւ փառաց։

Եկեալ յայն երիս խնդիրս՝ ասեմք եթէ պատրաստ եմք մեք հաճել զկամս սրբութեան ձերոյ. այլ սակայն վասն անհնարին վտանգիցն, ընդ որովք կամք ընկճեալք, չիշխեմք ձեռնամուխ ի նորոգումն լինել։ Պատեալք պաշարեալք շուրջանակի յանհաւատիցն չհամարձակիմք վճարել զոր սրբութիւնդ ձեր կացեալ ի մէջ հաւատացելոց թելադիրն լինի։ Բազում են մեր հակառակորդք, որք շուրջ յածին որսալ առիթս, ի պատճառս չարութեան նոցա ջանամք զամենայն ի ծածուկ առնել, զի մի յայտնեալք յականջս անհաւատիցն պատմիցին, յորոց այնուհետեւ անհնարին տառապանս հասանէ մեզ կրել։ Որպէս սա/317/կաւ ինչ յառաջագոյն, իբրեւ Զաքարիային նուիրակ առ ի մէնջ առ Սրբութիւնդ առաքեցաւ, դէպք եւ պատահարք ետուն երկոցունց Լուսիտանիացի կրօնաւորաց, որք ի թագաւորէ անտի Սպանիացւոց առ շահն Պարսից առաքեալ էին, գալ այսր առ մեզ, զորս եւ ընկալաք սիրով. ելին յայց եւ մենաստանաց մերոց. եւ բարձեալ ընդ իւրեանս նշխարս ինչ սրբոց յուղարկեցան։ Այն ինչ եդեալ էր նոցա զոտսն անդր քան զսահմանս Պարսից եւ ահա երթեալ թշնամիք մեր պատմեցին զամենայն անցս թագաւորին Պարսից. որում ածայ ես յանդիման. սակաւիկ մի եւ վճարեալ էր վասն իմ. հազիւ ուրեմն զերծայ ի գլխապարտն լինելոյ։ Ո՛չ, յորպիսի աղէտս վտանգից գտանիմք. վտանգք, որք չներեն ինչ վճարել զորոց գրէքդ։ Այլ ցանկամք գնալ ըստ կամաց սրբութեան ձերոյ՝ յորոց չեմք իսկ կարի ի բացեայ։

Եկեալ զխնդրով, որ ի խառնումն ջրոյ ի զոհն պատարագի հայիցի, ասեմք. Հաւատամք եւ խոստովանիմք, եթէ Յիսուս Քրիստոս Տէր մեր զանձն Հօր պատարագ ի խաչին մատոյց եւ զարիւն իւր պատուական ի փրկանս ազատութեան մերոյ ի ծառայութենէ ետ, շնորհեաց. դարձեալ հաւատամք եւ դաւանիմք, եթէ ի վախճան կատարածի ահաւոր խորհրդոյս ոմն ի զինուորաց տիգաւ զկողն նորա խոցեաց, ուստի բղխեաց վաղվաղակի աղբիւր ջրոյ ի լուացումն աղտից եւ արատոյ մեղաց. եւ այս իսկ են ճշմարիտ պատճառք, եթէ /318/ ի պատարագին ջուր ընդ գինւոյն խառնիցէ Եկեղեցի, նշանակեալ զմիութիւնն ժողովրդեան ընդ Քրիստոսի. եւ մեք հաւատամք եւ խոնարհութեամբ ընդունիմք ի փառս Աստուծոյ։ Այլ առ մեզ այն իսկ են խտիրք ի միջի, զի յետ բանալոյն կողին Քրիստոսի զարիւնն առնումք յարբումն եւ զջուրն ի լուացումն, եւ այսպէս վարիմք ջրով ի պատարագի. գրեալ է եւ ի գիրս մեր, եթէ Քրիստոս ի վերնատան զանապական գինի արբ. եւ աւետատանիչք չյիշեն ինչ զխառնմանէ ջրոյ։ Այլ եւ ընթեռնումք ի նոսին, եթէ յորժամ Ս. Գրիգոր եւ թագաւորն մեր Տրդատ եկին այդր ի Հռովմ առ քահանայապետն Սեղբեստրոս եւ առ կայսրն Կոստանդիանոս, ուսան ի Ս. Սեղբեստրոսէ, եթէ զիա՞րդ կամ որո՞վ օրինակաւ պարտ եւ պատշաճ իցէ ըստ առաքելական աւանդութեանցն զխորհուրդսն պաշտել, եւ բերին ընդ իւրեանս գիրս զխորհրդոցս, յորս ընթեռնումք զանապական գինւոյն։

Միւս եւս խնդիրք են զերիցս սրբասացութենէ։ Ասեմք սուրբ եւ անմահ որ խաչեցար, այլ կարդամք եւ նզովս այնոցիկ որ ասենն Ամենասուրբ Երրորդութիւն որ խաչեցար։ այս ինքն զերիս անձինս միոյ էութեանն ի խաչ հանեն։ Այլ քա ի մէնջ խորհուրդ այդպիսի։ զի մեք ոչ Հօրն եւ ոչ սրբոյ Հոգւոյն, այլ միայնու Որդւոյ մարդացելոյ զնոյն երգեմ ք՝ որ խաչեցար : Նմին իրի իսկ նզովեմք զԱբանդիոս (՞) եւ զՊետրոս Անտիոքացի զամբարիշտ հերեսիովտեայսն. եւ յայս միտս իսկ յաւե/319/լում է որ խաչեցար: Զի Նեստորիոս յուրաստ յաստուածութենէն Քրիստոսի լեալ հայհոյէր, եթէ որ ի խաչն բեւեռեցաւ մարդ սոսկ էր եւ ոչ Աստուած ճշմարիտ։ Այլ մեք դաւանիմք ի Քրիստոս զԱստուած ճշմարիտ եւ զմարդ ճշմարիտ, աստուածութեամբն անչարչարելի եւ ըստ մարդկութեանն չարչարելի չարչարեցաւ ի մարմնի զոր զգեցան եւ ոչ յայլում՝ իմիք, որպէս Նեստոր եւ Պետրոս համբաւեն զՔրիստոսէ, եթէ մարդ լոկ իցէ։ Իսկ մենք հաւատամք, եթէ մարդոյ լոկոյ չէ հնար զաշխարէ փրկել եւ ոչ Աստուծոյ միայնոյ զմահ մեռանել։ Վասն սորին իսկ այսորիկ խոստովանիմք որ խաչեցար, զի յամօթ արասցուք զայնոսիկ, որ միանգամ յաստուածութենէն յուրաստ կայցեն : Ի մէջ այսպիսեաց հարկ է վերայ կայ մեր կեալ եւ ընդ նոսին հանապազ ի կագ եւ ի կռիւ գալ։

Իսկ ժողովոյն Քաղկեդոնի չյօժարիմք տալ զձեռնագիր մեր, զի շատ իսկ համարիմք զսահմանսն առաջին երից ժողովոցն գումարելոց յանուն ամենասուրբ Երրորդութեանն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ, որք վասն ուղղափառ հաւատոցն կարգեալ աւանդեցան, այս ինքն զսուրբ Երրորդութենէն եւ զմարնաւորութենէն Բանին Աստուծոյ ճառեցան։ Զայլ ամենայն ժողովսն՝ որ նախ քան զմեզն կացին չհամարեցան ինչ կարեւոր, նմին իրի իսկ եւ ժողովոյն Քաղկեդոնի չգտան առաջիկայ։ Այլ սակայն մեք զայն ամենայն ժողովս տիեզերականս, յորս կարգեցան սահմանք ինչ /320/ կաթողիկէ հաւատոց, ընդունիմք, իսկ զայլսն մերժեմք։

Զայս ամենայն ըմբոն եւ ի դէպ համարեցաք յայտ առնել աստէն սրբութեան ձերում. ոչ զի հերձուածով ինչ կամ հերետիկոսութեամբ զմեզ ի ձէնջ բաժանել կամիմք եւ կամ՝ զայսոսիկ դրդեալ կամ բարհաւաճութենէ կամ ի սրտմտութենէ ի գրի հարկանեմք, այլ միամտութեամբ եւ խոնարհութեամբ անկեղծաւոր սրտի ի փառս Աստուծոյ. եւ հայցեմք ի սրբութենէ ձերմէ, զի եթէ տեսանիցես զմեզ, յիմիք պակասեալ առ անգիտութեան, ցուցցես մեզ իմաստութեամբ քով եւ խրատեսցես զմեզ. քանզի մեք պատրաստ եմք ըստ չափու տկարութեան մերոյ հնազանդել վաղվաղակի, ոչ միայն յայս երիս խնդիրս, այլ եւ յամենայն աստուածուսոյց կրօնս եւ ի ծէսս Հռովմէական Եկեղեցւոյ, զի եղիցի մի հօտ եւ մի հովիւ։ Փափագիմք զի զայդ եւ այլք ի քրիստոնէից առնիցեն. զի ամենեցուն մեր մի սիրտ եւ մի հոգի իցէ ի Տէր. եւ ձեզ անկ է այդ խնամ տանել ըստ ձերում հովուական պաշտամանն, որ էքդ գլուխ եկեղեցւոյ։

Կարգեցաք մեք զԶաքարիա յետեղակալ մեր ի վերայ Եկեղեցւոյն Կոստանդնուպոլսոյ, մերժելով անտի ի բաց զեպիսկոպոսն զայն գոռոզ։ Նա նուիրակ իմ էր եւ պատգամախօս առ սրբութեան մերում, քաջ ծանօթական իրացդ Հռովմայեցւոց։

Հրամայեսցէ սրբութիւնդ ձեր եւ հնազանդիմք մեք, արմատացեալք ի սէր եղբայ/321/րութեանդ, յորմէ ակն ունիմք զամենայն բարիս։ Պահեալ պահպանեսցէ զձեզ Աստուած, ամէն։

Գրեցաւ յամի ՌԿԲ ըստ թուականութեան Հայոց. իսկ ըստ Հռովմէական համարոյ յամի Քրիստոսի 1613 ի ԻԲ, աուր մարտի. կնքեալ կնքովն Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի։

Թարգմանեցաւ (ի լատիներէն) իտալական թարգմանութենէ անտի Բարդողովմեայ Աբգարու։

Բզովիուս եւ իրեն հետեւելով Պիատտի [122] կ'ըսեն թէ թղթաբերն եղած ըլլայ Զաքարիա վարդապետ։ Այս ըմբռնումը արդիւնքն է Մելքիսեդեկի թղթոյն սխալ հասկացողութեան. հոն խօսքը 1610ին գրուած թուղթի մասին է, զոր, ինչպես տեսանք, ստուգիւ բերած յանձնած էր Զաքարիա 1611ին։ 1613ին Զաքարիա կը գտնուէր Կ. Պոլիս պատրիարքական աթոռին վրայ, զոր կ'ակնարկէ նաեւ Մելքիսեդեկ, «կարգեցաք մեք զԶաքարիա յետեղակալ մեր ի վերայ Եկեղեցւոյն Կ. Պոլսոյ, մերժելով անտի ի բաց զեպիսկոպոսն զայն գոռոզ», այսինքն զԳրիգոր Կեսարացի։ Ունինք Պօղոս Ե. ի թուղթը ուղղուած առ Զաքարիա 1613 Հոկտեմբեր 20ին ի Կ. Պոլիս։

Կարեւոր է ուշադրութեան առնել Մելքիսեդեկի թուղթին այն տեղիքը, ուր խօսք կ՚ըլլայ իրեն դէմ յարուցուած հալածանքներու /322/ մասին, այս կէտին անդրադարձանք արդէն էջ 41-46, ուր խօսեցանք մանրամասնօրէն նաեւ Հռիփսիմեանց նշխարաց շուրջը յուղուած խնդրոց վրայ։

Կը գրէ Մելքիսեդեկ, թէ «հանդերձ եպիսկոպոսակցօք» կարդացած է Պօղոս Ե. ի   թուղթը։ Այս եպիսկոպոսները անշուշտ կաթողիկոսին համակիրներն եւ խորհրդակիցներն, ուրիշ խօսքով կուսակիցներն էին, որոնք իբրեւ «Երեւանցիներ» դիրք բռնած էին «Ջուղայեցի»ներու դէմ։ Ինչպէս ժամանակակից մը, P. Tadeo di S. Eliseo Բոկոտն Կարմեղեանց փոխ–ընդհանրականն ի Սպահան [123], կը գրէր 1611ին, այս շրջանին Հայոց եկեղեցին երկու կուսակցութեան բաժնուած էր։ Երեւանցիները կը պաշտպանէին Մելքիսեդեկի կողմը, եւ Ջուղայեցիները՝ Դաւիթ կաթողիկոսի կողմը, թէեւ սա հրաժարած էր կաթողիկոսութենէն, թողլով իշխանութիւնը Մելքիսեդեկի ձեռքը։ Պատմական լուսաբանութեան համար կարեւոր կը համարիմ՝ հոս յանուանէ յիշատակել այն եպիսկոպոսները, որոնք Մելքիսեդեկի կողմը կը պաշտպանէին եւ կը կազմէին «Երեւանցիներու» կուսակցութիւնը։ Այս անունները համադրուած կը գտնեմ 1611, Մայիս 1ին Մելքիսեդեկի գրած մէկ կոնդակին մէջ [124], որով զԶաքարիա վարդապետ եւ զԴա/323/ւիթ եպիսկոպոս նուիրակ կը կարգէ «նախ եւ առաջին Իլախաց երկրիդ մայրաքաղաքիդ Իլովայ…, երկրորդ՝ Կամենիսու… երրորդ՝ Սէչովու... չորրորդ՝ Եաշու... եւ Ֆռանկստանու քրիստոնէիցդ առ հասարակ ամենեցուն ամենայնի»։ Կոնդակս գրուած է «ի տէր Մելքիսէթ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց՝ եւ (1) ի տէր Ստեփաննոս վարդապետէ եւ (2) ի տէր Ստեփաննոս եպիսկոպոսէ եւ (3) ի տէր Կարապետ վարդապետէ եւ (4) ի տէր Յովհաննէս վարդապետէ. նա եւ (5) Ստեփաննոս արհի եպիսկոպոսէ, այլ եւ (6) ի Զաքարիայի վարդապետէ եւ յայլ միեղէն եղբարցս որ աստ կան հաւագեալ ի սուրբ Էջմիածնինս»։

Վաերականութեան վկայած են 7. «Աթոռակալ Մարտիրոս եպիսկոպոս». 8. «Համազա(սպ) եպիսկոպոս առաջնորդ սուրբ ուխտին փրկչական պա(տուա)կան Պատկերին»: 9. «Միքայէլ առաջնորդ սուրբ ուխտին Աղչըկուց վանացն, որ է նահատակ սուրբ Ստեփանոս քահանային». 10. «Մանուէլ եպիսկոպոս առաջնորդ սուրբ Աստուածածնին»։ 11. «Աստուածատուր եպիսկոպոս առաջնորդ սուրբ ուխտիս Այր(ի) վանաց»։

Այս եպիսկոպոսներէն ոմանք յիշուեցան արդեն վերագոյն։

Պօղոս Ե. պատասխանեց Մելքիսեդեկի այս երկրորդ թղթին ալ, 1615, Մայիս 28ին, ընդարձակօրէն ծանրանալով խնդրոյ առարկայ եղած յիշեալ հարցերուն վրայ։ Բզովիուս, որ ամբողջութեամբ հրատարակած է /324/ այս համառօտագիրը [125], զարմանալի կերպով զանց ըրած է յառաջ բերել համառօտագրին գրութեան թուականը։ Բարեբախտաբար աւանդած է զայն մեզի Relatio brevis [126] ։ Այս գրուածքին անանուն հեղինակը յիշելով Հայոց կաթողիկոսի եւ Ս. Աթոռին մէջ փոխանակուած թղթակցութիւնները, կը գրէ. «Մելքիսեդեկ Մեծաց Հայոց կաթողիկոսը, որ անցեալ տարի ի Կամենից վախճանեցաւ, երկու թուղթ գրեց առ Պօղոս Ե. միութեան խնդրոյ մասին, մատուցանելով անոր իր հնազանդութիւնը։ Առաջինը գրուած է 1610ին, երկրորդը՝ 1613, Մարտ 22ին։ Երկուքին ալ պատասխանեց Մեծ Քահանայապետը՝ առաջնոյն՝ ի ձեռն Զաքարիա Հայոց վարդապետին, որ կաթողիկոսին նուիրակն էր, 1612ին, Ը. Կաղանդից Ապրիլի (25 Մարտ), որոնք ուղարկեց նաեւ Ս. Խաչի մասունք, ոսկի տուփի մէջ զետեղուած, եւ խորանի վերաբերեալ հանդերձներ։ Երկրորդին պատասխանեց 1615ին, Ե. Կաղանդիցն Յունիսի (28 Մայիս)։ Այս Թուղթերու եւ համառօտագիրներու վաւերական օրինակները կը գտնուին Հայոց Գեր. Արքեպիսկոպոսի քով» (ի Լվով)։

Որչափ ալ կը գանգատէր Մելքիսեդեկ, թէ շրջապատուած է լրտեսներէ, որոնք մանր կը դիտեն իր շարժումներին, այս պատճառաւ ալ ստիպուած է ամենայն ինչ ի ծածուկ գործել, բայց եւ այնպէս, ինչպէս կերեւայ, ի Հռոմ /325/ կաթողիկոսին դրութեան ծանրութիւնը չէ ըմբռնուած ի մերձուստ։ 1613ին կաթողիկոսի թուղթն (թղթէ՞րը) առ Պօղոս Ե. տպագրութեամբ հրապարակ հանուած է ի Հռոմ եւ ցրուած հայաբնակ վայրեր։ Կաթողիկոսի գաղտնի դիւանագիտական քայլերու յայտնութիւնը անշուշտ պիտի տար առիթ իր հակառակորդներուն, նոր յարձակումներ ընելու իր վրայ։ Թէ ի՞նչ տպաւորութիւն ըրաւ թուղթին ընթերցումը ժամանակակիցներու վրայ, ըստ մասնէ կարելի է տեսնել Գրիգոր Կեսարացւոյ յետագայ տողերէն։ Պէտք է կանխել ըսել թէ Գրիգոր Կեսարացի, որ 1601ին հեռացնելով Մելքիսեդեկը Կ. Պոլսոյ պատրիարքական աթոռէն՝ գրաւած էր զայն, եւ ունեցած էր շատ անգամ բախումներ Յովհաննէս Խուլի, վերջին անգամ Զաքարիա վանեցւոյ հետ, որոնք իր դէմ՝ մրցակիցներ էին պատրիարքական աթոռին վրայ, ի սկզբանէ անտի անհայտ հակառակորդ մ'էր Միութեան գաղափարին, որ աւելի սաստկացաւ, երբ Զաքարիա, Հռոմէն վերադարձին, հեռացնելով զինքը աթոռէն՝ գրաւեց զայն (1612 Ապրիլի — Մայիս) հաւանութեամբ Մելքիսեդեկի։

Յառաջբերութիւնս առնուած է Գրիգոր Կեսարացւոյ առ Մելքիսեդեկ ուղղուած թղթէն [127], գրուած 1614ին հաւանօրէն։

«Եւ հինգերորդ անկարգութիւն ձեր այս /326/ է, որ յանդգնաբար վստահացար եւ ձեռն արկեր ի մեր սուրբ հաւատս. զի կամիս զմեր ուղղափառ հաւատս խախտել եւ տապալել եւ զմեզ ի հերձուածողութիւն եւ յուրացութիւն ձգել, Ֆռանգաց հետն միաբանելով եւ ձեռագիր տալով, զՔաղկեդոնի ժողովն ընդունելով եւ ի Քրիստոս երկու բնութիւն ասելով կամիս զմեզ ի ներքոյ այն անիծից մուծանել, զոր ի վերայ Քաղկեդոնականացն է։ Զի զայն Գիշու որդի չԶաքարայն, որ Վանայ դօլուաթաւորքն զինքն ի Վարագայ աքսորեալ հալածեցին... դու զնա ընդունեցեր... եւ ոչ թէ միայն ընդունեցեր զնա, այլ քեզ փոխանորդ կացուցեր եւ նուիրակ կարգեցեր եւ առաքեցեր. զի ուր եւ գնաց՝ աղմկելով եւ խռովութեամբ ելից զերկիրն։

Մանաւանդ քան զամենայն մեծ չարիքն այս են, որ զքո ձեռագիրն ետուր Փափուն, թէ Ես Մելքիսեթ կաթողիկոս Հայոց, իմ ազգիս վարդապետօք, եպիսկոպոսօք եւ համայն ժողովրդովք հնազանդիմք Հռոմայ եկեղեցւոյն եւ ընդունիմք զժողով Քաղկեդոնի եւ զտումարն Լեւոնի. եւ նզովեմք զԴէոսկորոս եւ համախոհք նորա. եւ ասեմք ի Քրիստոս երկու բնութիւն եւ երկու կամք։ Եւ այս ձեռագրիս օրինակն Փափն գրել է պասմայ գրով եւ յուղարկել է ի Լեհ, նոյնպէս եւ յամենայն տեղիս, թէ Ազգն Հայոց ի մեր հաւատն են դարձեր, այլ եւ ի Վանատիկ եւ յայլ բազում տեղիս գիր է գրեր եւ յղրկեր, եւ այս գրոյս մէկն ի Համիթ է եկեր. եւ զնորա մէկ օրի/327/նակն Աւետիս կաթուղիկոսն է տարեր ի հետն. եւ զմի օրինակն Համթեցիքս մեզ էին յղրկել. ասելով թէ Տեսէք, տեսէք զմեր կաթողիկոսիս զխայտառակութիւնն. զայսպիսի հերձուածողն դուք ի՞նչպէս կաթուղիկոս կու ընդունիք։ Եւ զայս եկեալ թուղթս մեք ամենեքեան ականատես եղեալ ընթերցաք։ Այս ի՞նչ բան է քո առած բանն. զի կամիս երկրորդ Եզր լինել, եզերիչ եւ խանգարիչ Հայոց ազգիս… զինչ կուզես այս ողորմելի եւ տառապեալ ազգէս Հայոց. է՞ր չես թողուր զիւրեանս յիւրեանց աղքատութեանն. զի թէպէտ որ ազգս Հայոց մարմնով ծառայ են եւ աղքատ, այլ քրիստոնէական ուղղափառ հաւատովս ազատ են. հոգւով փարթամ, եւ հարուստ օրինօք եւ պատուիրանօք... ։ Զի մեք ամենեքեան հաստատուն կամք ի վերայ ուղղափառ սուրբ հաւատոյս մերոյ. եւ նզովեմք եւ անիծանեմք զհաւանօղսն Քաղկեդոնի սուտ ժողովոյն եւ զմիաբանօղսն ընդ Ֆռանկացն, թէ կաթուղիկոս է, թէ՝ վարդապետ, թէ՝ եպիսկոպոս, թէ քահանայ, թէ՝ իշխան եւ թէ ռամիկ աշխարհական... ։

«Այլ եւ վասն Ֆռանկաց միաբանութեան, զի թէ ստոյգ է որ դու չես միաբաներ, նա Փափուն գիր մի գրէ ի քեզանէ եւ յայլ ամենայն վարդապետաց, որ քո մօհրն եւ վարդապետացն եւս ի վերայ լինի, եւ այն չԶաքարիային եւս չարաչար բանադրանք մի գրէ եւ կնքէք ամենայն վարդապետք. եւ դիր ի /328/ մէջ Փափոյ թղթին եւ յղարկէ, թէ ոմն չԶաքարիայ անուն վարդապետ, որ ի մեզանէ նուիրակ եկն յայդ կողմունքդ, եւ առանց մեր կամաց եւ գիտութեան իմ մօհրովս սուտ ձեռագիր է տուեալ ձեզ. եւ իմ անունս է հանեալ որպէս թէ ես Մելքիսեթ կաթուղիկոս իմ ազգաւ Հայոց ի հետ Ֆռանկին միաբաներ եմ եւ զՔաղկեդոնի ժողով կ'ընդունիմ. նա սուտ է. ահա մեք զնա չարաչար պատժեցաք եւ որոշեցաք յեկեղեցւոյս։

«Նաեւ յայլ քաղաք որիշ որիշ գիր գրէ ի վերայ առաջնորդաց եւ իշխանաց, թէ Ահա ես զայն չԶաքարիայն բանադրեցի, թէ ո՛ւր եւ հանդիպեսցի, մի ընդունիք, այլ հալածեցէք որպէս զհերձուածօղ. եւ համարեցէք զնա որպէս զպիղծն Արիոս եւ Նեստոր։ Թէ զայս առնես՝ կ՚ընդունիմք զքեզ որպէս զուղղափառ կաթողիկոս. եւ թէ ոչ՝ դու գիտես»։

Իւր վերջին թղթին մէջ թէպէտ ճիգ կ՚ընէր Մելքիսեդեկ պաշտպանել Հայոց եկեղեցւոյ տեսակէտները նկատմամբ խնդրոյ առարկայ երեք կէտերու, բայց եւ այնպէս դուռը բաց կը թողուր յետագայ բանակցութեանց համար։ Պօղոս Ե. ի համառօտագրին պատասխանը կ՚երեւայ թէ տուաւ 1622ին Գրիգոր ԺԵ. ին. կը յիշուի ուրիշ թուղթ մ՚ալ 1623էն ուղղուած առ Ուրբանոս Ը. ։ Այս թղթակցութեանց համար մեր աղբիւրն է Վարդան արքեպ. Յունանեան, որ իւր համբաւաւոր թղթին մէջ, ուղղուած Եւդոկիացիներու, այս/329/պէս կը գրէ [128], «Մելքիսէթ կաթողիկոս Էջմիածնի յամի Տեառն 1622ին գրեաց առ Գրիգորիս Փափն ԺԵ. եւ յամի 1623ին առ Փափն Ուպանոս Ը. զդաւանութիւն կաթուղիկէի հաւատոյ, յայտնելով զհնազանդութիւն իւր սրբոյ եկեղեցւոյն Հռոմայ»։

Այս թղթակցութեանց շուրջը հետեւեալ խորհրդածութիւնները տեղի ունեցած են Տարածման Հաւատոյ Ս. Ժողովոյն ԻԲ. նիստին մէջ գումարուած 1623, Յունուար 10ին [129]. «Հայոց կաթողիկոսի թղթերուն, որոնց մէջ կաթողիկէ եկեղեցւոյ հետ միութիւն կը խնդրէ, պէտք է պատասխանել յորդորական խօսքերով ի միութիւն հրաւիրելով։ Պատասխանը ուղարկելու է Առաքեալներուն, յանձնելու համար կաթողիկոսին, բայց հրահանգ տալու է անոնց, որ նամակը յանձնելէ յառաջ նախ խօսին անոր հետ, իմանալու համար թէ անոր գրած նամակները ճշմարտախօսութեա՞ն վրայ յեցած են. եթէ խօսակցութեան ընթացքին երեւան գայ, որ կեղծ են նամակները, պատասխանը պէտք չէ յանձնել. բայց կարող են, եթէ յարմար նկատեն, յորդորական խոսքերով զանիկա ի միութիւն հրաւիրել»։

U. Ժողովի կողմէն Մելքիսեդեկ կաթողիկոսին գրուած նամակին պատճենն է.

  /330/ Առ կաթողիկոսն Հայոց Մելքիսեդեկ:

Նորին Տէրութիւնը տեսաւ յօժարութեամբ զՏէր Յովհաննէս աւագերէցն Ջուղայի, որ Ձեր կողմէ ղրկուած էր առ Ս. Գահս. եւ լսեց հոգւոյ մեծագոյն ցաւակցութեամբ այն տառապանքներու եւ հարստահարութիւններու մասին, զորոնք Դուք եւ Ձեր ժողովուրդը կը կրէք անհաւատներէն. եւ կը ցաւի որ հեռաւորութեան պատճառաւ կարելի պիտի չըլլայ օգնել ձեզ եւ Ջուղայի այն պարոններուն, որոնք գրած են նորին Սրբութեան, վերջապէս այն ամէն կաթողիկէ քրիստոնեաներուն, որոնք Ձեր կաթողիկոսութեան ներքեւ կը գտնուին, ինչ որ յօժարակամ տեղի պիտի ունենար ի մեծ բանականութիւն իւր սրտին, որովհետեւ Նորին Սրբութիւնը ուրիշ նպատակ չունի, բայց եթէ օգնել թէ հոգեւորապէս եւ թէ նիւթապէս ուր կրնայ, ոչ միայն ամէն անոնց, որոնք այս Ս. Գահին հաւատացեալներն են, այլ եւ ամէն անոնց, որոնք չունենալով լաւ ուսուցիչներ, չեն հասած այն ճշմարտութեան, որ Պետրոս եւ Պաւղոս սուրբ առաքեալներէն յանձնուած է հռոմէական Եկեղեցւոյ. եւ այսպէս դուրս են ճշմարիտ ճանապարհէն եւ կը խարխափին մոլորութեանց խաւարի մէջ։ Ասոնց վրայ ցաւակցութիւն ունենալով Նորին Սրբութիւնը հաստատած է Կարդինալներու ժողով մը, որ կը կոչուի Տարածումն Հաւատոյ, անոր գործն է մասնաւոր հոգ տանիլ բոլոր ազգերու ամէն մասնաւոր պէտքերն հայթհայթել։ Եթէ Ձեր Սրբու/331/թիւնը լուրջ եւ կատարեալ միութեամբ մերձենայ Հռոմէական Եկեղեցւոյ, եւ գրէ անոր եւ ծանուցանէ Ձեր գաւառներու պէտքերը, պիտի տեսնէ այնուհետեւ անձին փորձով, թէ ըստ բաւականին պիտի գոհացուի Ձեր ժողովրդեան հոգեւոր պէտքերը, ինչպէս եղած է այս աշխարհի ուրիշ կողմերը։ Այսպիսի խնդրոց շուրջը կարող է Ձեր Սրբութիւնը լիապէս տեղեկութիւն ստանալ այն Դոմինիկեան Հայրերէն, որոնք Նախիջեւան կը բնակին եւ պիտի տան Ձեզ ներկայս, անոնց ցոյց տուած ուղղութեան համաձայն գրեցէք առ Սուրբ Հայրն եւ առ Ս. Ժողով։ Առ այդ կը վստահացնեմ զՁեզ, թէ պիտի ընդունիք ամէն Համեստ եւ պատշաճ բաւականութիւնը եւն։

Հռոմ՝, 4 Փետր. 1623։

 

Հակառակ այս յաճախակի թղթակցութեանց բանակցութիւնները չկրցան որոշ եզրակացութեան մը յանգիլ։ Սուրբ Ժողովը միշտ վերապահ մնաց Մելքիսեդեկի հանդէպ։ Երկրին մէջ այնպէս ծանր էր կաթողիկոսարանին տնտեսական եւ բարոյական է նաեւ քաղաքական դրութիւնը, որ ի յառաջագուն արդէն կարելի էր գուշակել ձեռնարկութեան ձախող ելքը։ Մելքիսեդեկ, որ կը հեծէր պարտքերու տակ, կորսնցուցած էր ժողովրդեան վստահութիւնը, եկեղեցականութեան մեծ մասը ունէր իրեն թշնամի։ Անել կացութիւնը ստիպեց ի վերջոյ կաթողիկոսը, որ աթոռին իշխանութիւնը յանձնէ իւր եղբօր/332/որդւոյն՝ Սահակին եւ գաղտագողի փախուստի դիմէ դէպի Եւրոպա։

1626ին, երբ Մելքիսեդեկ Լեհաստան կը գտնուէր եւ կը համբաւէր, թէ արդէն կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հետ ի միութեան կը գտնուի, տեղւոյն առաքելական Նուիրակին հարցման կը պատասխան էր Ս. Ժողովը 1 Օգոստոս եւ 19 Սեպտ. թղթերով [130], թէ այդ միութիւնը կերպապէս դեռ տեղի չէ ունեցած. եւ կը հրահանգէր Նուիրակը, որ օգտագործելով կաթողիկոսին «միտութիւնն դէպի կաթողիկէ Եկեղեցի» աշխատի իրագործել միութիւնը, Եւգինիոս Դ. ի սահմանած հրահանգներու համաձայն։ Մինչ այս վախճանեցաւ Մելքիսեդեկ ի Կամենից, 1627, Մարտ 18ին։

34. ՄՈՎՍԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՂԵՐՍԸ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՀԵՏ

Անշուշտ ծանօթ էր Մովսէս այն թղթակցութիւններուն, որոնք կը փոխանակում էին Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի եւ Հռոմայ Աթոռին միջեւ։ Ինքն ալ ուզեց պահպանել կապ Ս. Աթոռին Հետ։

1612ին, երբ Զաքարիա Վանեցի Հռոմէն կը վերադառնար Կ. Պոլիս քահանայապետական թղթերով եւ ընծաներով, որոնք պիտի յանձնուէին Մելքիսեդեկ կաթողիկոսին, նոյն քաղաքին մէջ էր Մովսէս։ Տեսաւ եւ լսեց այն վէճերը, որոնք ծագեցան Զաքարիայի եւ Գրի/333/գոր Կեսարացւոյ միջեւ։ Կեսարացին, որ Մովսիսի «հոգեւոր հայրն» էր, ոգւով չափ հակառակ էր «Ֆռանկներուն», որոնց հետ միութեան կը ձգտէր Զաքարիա։ Թէ ի՞նչ ընթացք բռնեց Մովսէս այս վէճերու հանդէպ, չգիտենք։ Բայց կը տեսնենք իր հայրենիք վերադարձէն ետքը, որ իր տեսութիւնները բազմօք կը խոտորէին Կեսարացւոյ տեսակէտներէն։ Անիկա կ՚ապրէր թէ Նախիջեւանի կաթողիկէ Արքեպիսկոպոսին հետ եւ թէ Սպահանի Կարմեղեանց հետ բարեկամական, նոյն իսկ սիրտ մտերմական յարաբերութեան մէջ։

Իւր տեսակետները եկեղեցիներու յարաբերութեանց մասին գեղեցիկ գծած է Մովսէս 1632, Օգոստոս 30ին առ Վլատիսլաւ Լեհաց թագաւորն գրած թղթին մէջ, ուսկից կարեւոր կը համարիմ յառաջ բերել հետեւեալ տողերը։

«Եղիցի սէր եւ խաղաղութիւն ի միջի մերու. քանզի Աստուած սէր է, եւ որ կայ ի սէրն՝ բնակի յԱստուած եւ Աստուած ի նմա, քանզի կան բազումք, որք ոչ են տեղեակ սիրոյս այս. հակայ բանիւք վիճին ընդ միմեանս՝ ասելով. «Ես Պօղոսեան եմ եւ ես Ապօղոսեան եմ. եւ միւսն թէ ես Կեփայեան։ Իսկ մեք զպատուէր սրբոյն Պօղոսի լսել հայցեմք ի ձէնջ. «Որք միանգամ ի Քրիստոս մկրտեցարուք, զՔրիստոս զգեցեալ էք. չիք խտիր ո՛չ հրէի եւ ո՛չ հեթանոսի, ո՛չ ծառայի եւ ո՛չ ազատի, ո՛չ արուի եւ ո՛չ իգի. զի ամենեքեան դուք մի էք ի Քրիստոս Յիսուս»։ Քանզի եւ ի /334/ մերումս երկրի ի մեր վիճակս՝ ֆռանգ դաւանութեամբ քրիստոնեայք շատ կան. մեք՝ յիւրեանք բան չենք ասել, քաւ լիցի. այլ իբրեւ զեղբարս ընդունիմք եւ պատուեմք. այլ եւ եկող պատրիքն երբ առ մեզ կու գան, որչափ մեր կարս է՝ պատիւ եւ մեծարանս կ՚առնեմք, վասն սիրոյն Քրիստոսի» [131] ։

Այս հանդուրժողական հոգին աչքի կը զարնէ Մովսէս կաթողիկոսի կեանքին մէջ. նոյն հոգւով գրուած են նաեւ հետեւեալ տողերը, ուղղուած առ Աւգոստինոս Բաջենց Նախիջեւանի Հայ Միաբանողներու արքեպիսկոպոսը. «Դու գիտակ ես որ մենք մեր պատրոնց որչափ հարկիս հանեմք։ Այլ խնդիրք մեր ի քեզանէ այս է որ... հրամանքղ զահմաթիս, գրես առ Փափն եւ ծանուցանես մի ըստ միոջէ զմեր լաւութիւնն որպէս գիտակ ես» (տե՛ս վերը էջ 278)։

Իր վերաբերմունքը դեպի լատին առաքեալները եւ Երնջակի կաթողիկէ Հայերը եղած է միշտ եղբայրական։ Երբ խօսքը դարձած է երկու եկեղեցիներու դաւանաբանական կամ ծիսական խտրութեանց շուրջը, ջանացած է ինքը խոհեմութեամբ եւ իմաստութեամբ ցրուել թիւրիմացութիւնները, որոնք մէկ կամ միւս կողման մէջ այս կամ այն կետի նկատմամբ գոյութիւն ունեցած են, եւ կամ լուծումը սիրոյ մէջ գտնել։

Մովսէս եպիսկոպոսական ձեռնադրու/335/թիւնն ընդունելէն ետքը երբ հրաւիրուեցաւ Նոր Ջուղայ, ունեցա առիթ տեսնուելու հոն տեղւոյն լատին առաքեալներու հետ [132] ։ Շատ՝ կանխակալ կարծիքներ տեղի տուին։ Զգաց ինքն ալ Հայ եւ լատին եկեղեցիներու մերձեցման, բարեկամական աղերսի հարկաւորութիւնը։ Անջատման գծերը չհամարեցաւ այնքան կարեւոր՝ կարեւորագոյնէն հրաժարելու համար։ Նախ անձամբ տուաւ իւր հաւանութիւնը ենթարկուելու Հռովմայ U. Գահին ճոխութեան եւ ապա խոստացաւ վէճի առարկայ կէտերը դնել եպիսկոպոսներու ժողովի քննութեան։

Տրամադրութիւններու հոսանքի մասին, որ կ՚իշխէր յատկապէս ի Նոր Ջուղայ, գեղեցիկ կը գրէ Բոկոտն Կարմեղեանց մեծաւորն Ֆրա Եւգինիոս դի Սան Բենեդետտօ, որ 1624-1626 տարիներուն այցելած էր իւր կարգին առաքելութիւններն ի Պարսկաստան, Ս. Ժողովին առջեւ դրած իւր Տեղեկագրին մէջ (24 Փետր. 1627) [133] ։

/336/ «Շատ կը փափագին (Նոր Ջուղայեցիք) միանալ Հռոմէական Եկեղեցւոյ հետ, որուն վարդապետութիւնը առ հասարակ կընդունին, համարելով թէ հոն որ եւ է մոլորութիւն չկայ. թէպէտ անոնց ըսելու կերպէն կ՚երեւայ թէ ի Քրիստոս մի բնութիւն կը խոստովանին, սակայն հասկնալու եւ մեկնելու կերպին մէջ մերինէն չեն տարբերիր, որովհետեւ կ'ըսեն թէ ի Քրիստոս մէկ բնութիւն միայն կայ, բայց առանց այլայլման, այս ինքն բաժանման այնպէս իմանալով թէ ստացուած բնութիւնը չ՚այլայլեր աստուածեղէն բնութիւնն, որ կայ ի նմա էապէս։

«Սովոր են ըսել թէ Ֆռանկներն եւ Հայերը երկու սիրելի եղբայրներ էին, որոնք շատ ժամանակ յառաջ բաժնուած են իրարմէ եւ հեռացած. այժմ նորէն մերձեցած են ընդգրկելու զիրար անպատում ուրախութեամբ։ Այս նմանութեամբ կ՚ուզեն արտայայտել այն մեծ փափագը, զոր ունին կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հետ միութեան մէջ ապրելու համար՝ յայտնապէս կ՚ըսեն թէ իրենք չունին մասն եւ բաժին անոնց հետ, որոնք հերձուածին եւ բաժանման պատճառ եղած են. եւ թէ այնպիսիները այս նկատմամբ Տեառն Աստուծոյ խիստ հաշիւ պիտի տան։

«Ոմանք կը փափագին Հռոմ գալ եւ ճանչնալ նորին Սրբութիւնն եւ անոր ոտքր համբուրել։ Չեմ կասկածիր թէ երբ իրենց եւ առաքելական Աթոռի միջեւ դիւրանան հաղորդակցութիւնները, եւ բացուի Հռոմի մէջ տուն /337/ կամ դպրոց, ուր հնարաւոր ըլլար այս ժողովրդեան պատանիներէն ոմանք ուսուցանել վարդապետութեամբ, օրինակով եւ խօսքով, լաւագոյնս պիտի ճանչնան իրենց մոլորութիւններն եւ ուրախութեամբ պիտի դառնան ի փարախ Ս. Եկեղեցւոյ. ինչպէս նաեւ անոնց միջոցով հնարաւորութիւն պիտի ըլլայ ապա շահիլ այս կողմի մահմեդականները եւ հեթանոսները, որովհետեւ Հայոց վարդապետները, զորոնք վերագոյն յիշեցինք, շատ յարգուած են Պարսից Շահէն. անոնց ամէնուն գլուխն է Մովսէս վարդապետ, մեր հայրերուն մեծ բարեկամը (gran parziale), որ իմ ձեռքով ստացաւ Նորին Սրբութեան նամակները։ Հաւանօրէն անիկա պիտի ընտրուի Հայոց կաթողիկոս. անիկա այս մասին արդեն ներկայացուցած է խնդրագիր մը Պարսից թագաւորին, եւ յոյս կայ թէ երբ Շահը Բաբելոնը (Բաղդադը) նուաճելէն ետքը վերադառնայ Ասպահան, պիտի կատարուի այս խնդիրը»։

Մովսէս առանձին չէր. իրեն հետ էին իր աշակերտները, յատկապէս Խաչատուր Կեսարացի եւ Արիստակէս վարդապետ. համամիտ համակարծիք էր անոնց Խօջայ Նազար, որուն սիրալիր վերաբերմունքը հանդէպ լատին առաքեալներու, գտած էր ի Հռոմ հաճութիւն եւ Ս. Ժողովը իւր նիստերուն մէջ գովութեամբ եւ շնորհակալութեամբ կը յիշէ անոր այս բարեացակամ ընթացքը։

/338/ Ս. Ժողովը չէր գոհանար սակայն Հայ վարդապետներու բերանացի եւ գրաւոր խոստումներով, որոնք կը հասնէին ստէպ Հռոմ ի մասին միութեան. կ՚ուզէր տեսնել միութիւնը Փլորենտեան Ժողովի համաձայնութեան կամ՝ Եւգինիոս Դ. ի հրահանգներու հիման վրայ։

Կարմեղեանց հետ մշակուած մտերիմ յարաբերութիւնը թելադրած է Մովսիսի անուամբ թղթակցիլ Ս. Քահանայապետի հետ, պարզելու Ս. Աթոռին առջեւ Էջմիածնի Եկեղեցւոյ պէտքերը։

Ծիրանաորն Մելինոյ Ս. Ժողովի 13 Յունիս 1625 գումարուած նիստին մէջ, կը հաղորդէ Ս. Ժողովոյն ի բանից Կարմեղեան Հ. Պրոսպերի a Spiritu Santo ի Սպահան հետեւեալը [134].

«… բ. Նկատմամբ այն եկեղեցական զգեստներու, որոնք խնդրուած են Հայոց վարդապետ կոչուած Մովսէս եպիսկոպոսի համար, որ կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հետ բանիւ միայն միութիւն ըրած է. թող ինքն (Պրոսպեր) կամ՝ Հարք (նոյն վանից) փորձեն, թէ կարելի չէ՞ արդեօք, որ նա (Մովսէս) նոյնը գրով ալ ընէ։ Նորին Սրբութիւնը կը խոստանայ տալ զգեստներ, պայմանաւ որ անոնք յիշեալ եպիսկոպոսին իր (Քահանայապետին) անունով այն ատեն միայն շնորհուին, երբ Հաւատոյ դաւանութիւնը գրաւոր ալ տուած է. /339/ այլազգ կարող են Կարմեղեանները իրենց անունով յանձնել զանոնք (Մովսիսի)»։ …

«դ. Ի մասին այն Հրահանգաց կամ Քրիստոնէական մատենին, զոր խմբագրած են Հայերը Քաղկեդոնի ժողովէն ետքը նոյն Ժողովին վարդապետութեան դէմ. եւ զոր յիշեալ եպիսկոպոսն Մովսէս վարդապետ ղրկած է, որպէս զի անոր պատասխան մը տրուի, հրամայեց Ս. Ժողով, որ նոյնը հայերէնէ լատիներէն թարգմանուի եւ յանձնուի քանի մը ուսեալ անձանց, որպէս զի անոր (բովանդակութեան) մասին զեկուցում տան»։

Յայտնի չէ թէ ի՞նչ եղաւ յանձնախումբի կարծիքը յիշեալ մատենին մասին կամ ի՞նչ պատասխան գրուեցաւ Մովսէսի։

Նոյն տարւայն Օգոստոս 22ին գումարուած Նիստին մէջ կը յայտնէ նոյն Ծիրանավորը [135], թէ Ս. Ժողովի մէկ որոշումը «ղրկուած է Պարսկաստանի առաքելութեան Հայրերուն, որպէս զի հոգ տանին որ արքեպիսկոպոսն Մովսէս վարդապետ եւ անոր պաշտօնեաները վկաներու առջեւ ի ծածուկ կաթողիկէ հաւատոյ դաւանութիւնը տան եւ զայն ղրկեն Հռոմ։ Այս կարեւոր է տալու համար թոյլտուութիւն, որպէս զի իրենք (առաքեալները) Հայոց եկեղեցիներու մէջ եւ փոխադարձաբար Հայերը մեր եկեղեցիներու մէջ կարենան պատարագ մատուցանել»։

Կը տեսնուի ասկէ թէ ի Նոր Ջուղայ միու/340/թեան Հարցը արդէն տեսականէ դէպի գործնական քայլեր կ՚առնէր։

Ունիմ աչքի առջեւ Մովսէս արքեպիսկոպոսի եւ Խաչատուր եւ Արիստակէս վարդապետներու առ Ս. Ժողով գրած թուղթին պատասխանը, որ թուական կը կրէ 18 Փետրուար 1628: Այս պատասխանը գրուած է Մովսիսի, երբ նա Էջմիածնի Լուսարար էր՝ իսկ Մովսիսի թուղթը պէտք է գրուած ըլլայ անոր երկրորդ անգամ Սպահան այցելութեան առթիւ։ Ս. Ժողովին պատասխանն է։

Առ Մովսէս հայ արքեպիսկոպոս Մեծ եւ Փոքր Սիոնի, եւ առ եպիսկոպոսն Խաչատուր եւ առ հայ վարդապետն Արիստակէս:
(Prop. Lettere volgari, an. 1628, vol. 7, f. 18. )

Ձեր Սրբութեանց թուղթը նկատի առնուեցաւ Հ. Տ. Ս. Ժողովէն, որ գումարուեցաւ ի ներկայութեան Ս. Պապին Ուրբանոս Ը. ի. Նորին Սրբութեան եւ Տ. Կարդինալներուն շատ հաճելի եղան այն սէրն եւ բարեպաշտութիւնը, զոր դուք ի հանդէս կը բերէիք հանդէպ այս սուրբ, առաքելական Աթոռին։

Նկատմամբ այն կէտերուն, զոր դուք կը շօշափէիք Ձեր Նամակին մէջ, ի մասին մեր Ս. Հաւատքի վարդապետութեան, կը յայտնենք թէ Ասպահանի Բոկոտն Կարմեղեաններու մեծաւոր Հայրը պիտի պարզէ Ձեր առջեւ Նորին Երջանկութեան եւ Ս. Ժողովոյս մտած/341/մունքները։ Առ այս կարեւոր երեւցածը գրուած է լիովին, յատկապէս թէ ինչ պէտք է ընէք Դուք Առաքեալներու գլխաւորին Պետրոսի այս Աթոռին հետ հաղորդակցութիւն գտնելու համար, որմէ դուրս չկայ փրկութիւն. վասն զի, ինչպէս Առաքեալը կ՚ըսէ. «Մի է հաւատք, մի մկրտութիւն, մի Աստուած» [136]. զայս անեղծ եւ առանց մոլորութեանց դաւանեցէք միշտ, ինչպէս դաւանած է եւ ունի այս կաթողիկէ Հռոմէական սուրբ Եկեղեցին, համաձայն Քրիստոսի Տեառն մերոյ վարդապետութեան, որ կ'ըսէ Աւետարանին մէջ. «Ես աղաչեցի վասն քո, զի մի պակասեսցեն հաւատք քո. եւ դու երբեմն դարձցիս եւ հաստատեսցես զեղբարս քո» [137] ։ Սակայն եթե Դուք լսէք այն ամենը, զոր վերոյիշեալ մեծաւորը պիտի հաղորդէ Ձեզ, եթէ խոստանաք պահպանել Նորին Սրբութեան հետ այն դաշնադրութիւնը, զոր ունի այս ազնիւ եւ մեծաթիւ Հայ Ազգը Ս. Սեղբեստրոս Պապէն, (տրուած) ի ժամանակս Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի. առ այս կը մաղթեմ Ձեզ ի Տեառնէ լոյս, որ կարեւոր է Ձեզ այս ճշմարտութիւնը ճանչնալու եւ ընդգրկելու համար, եւ այլն։

Հռոմ, 19 Փետրուար 1628։

 

Բոկոտն Կարմեղեանց Մեծաւորին գրուած թուղթն է.

/342/ Սպահանի Բոկոտն կարմեղեանց Մեծաւորին։
(Prop. Letterevolgari, an. 1628, vol. 7, f. 19. )

Ձեր վերապատուութեան կուղարկենք այն նամակին պատճենը, զոր գրած ենք Մովսէս Արքեպիսկոպոսին եւ ուրիշներուն, որոնք առ Սրբութիւնն Տեառն մերոյ գրած էին, (Արքեպիսկոպոսն) եւ անոր հետ քրիստոնեայ վարդապետներէն ոմանք կուղարկենք նաեւ օրինակ մը այն Միաբանութեան, որ կնքուած է Եւգինիոս Դ. ի օրով Փլորենտեան Ժողովին մէջ Հայոց եւ Հռոմայ Եկեղեցւոյն միջեւ, ի միասին պիտի գտնէք նաեւ Հաւատոյ Դաւանութիւն մը, զոր պէտք է կատարեն արեւելեան ժողովուրդները, որպէս զի կարենան այր սուրբ, կաթողիկէ առաքելական Հռովմէական Եկեղեցւոյ հետ հաղորդակցութիւն ունենալ։ Ձեզի ազատ կը թողուի յարմարագոյն կերպը, որով կարենաք յիշեալ արքեպիսկոպոսն Մովսէս եւ միւս Հայ վարդապետները յորդորել որպէս զի իրենց ենթակայ ժողովրդով ընդունին յիշեալ Միաբանութիւնը եւ կատարեն յիշեալ Հաւատոյ Դաւանութիւնը. պէտք է խնդրել որ անոնք տան իրենց սեպհական ձեռքով ստորագրութիւն, որմէ վաւերական օրինակ մը պէտք է ղրկէք Ս. Ժողովին, մանրամասնօրէն յայտնելով թէ կը նզովեն ի մասնաւորի զԵւտիքէս եւ զԴիոսկորոս, եւ կը խոստովանին բացայայտօրէն թէ ի Քրիստոս Տէրն մեր կայ երկու բնութիւն, աստուածային /343/ եւ մարդկային միացած յանձին Բանին, անշփոթելի, անայլայելի, անբաժանելի եւ անքակտելի միութեամբ, ինչպէս սահմանած է տիեզերական Ս. Ժողով Քաղկեդոնի, զոր պէտք է մասնաւորապէս ընդունին, խոստովանելով դարձեալ թէ Ս. Լեւոն հերետիկոս չէ, ինչպէս հռչակած են Եւտիքեանք եւ Դիոսկորեան Եփեսոսի սուտ ժողովին մէջ. եւ նզովելով բոլոր անոնք, որոնք զանիկա հերետիկոս անուանած են եւ կ՚ընդունին սխալմամբ։ Արդ եթէ յիշեալ արքեպիսկոպոսն եւ միւս Հայ վարդապետները տան յիշեալ դաւանութիւնը նշանակուած կերպով, պիտի ապացուցանեն թէ ե'ւ իրենք ե'ւ բոլոր հայ ազգը կը կնքեն համաձայնութիւն Նորին Սրբութեան ծիրանաւորներու հետ. յանուն որոնց կողջունեմ սիրով Ձեր Վերապատուութիւնը։

Հռոմ, 19 Փետր. 1628:

 

Յայտնի չէ թէ ինչ արդիւնք ունեցաւ Ս. Ժողովի այս քայլը։ 1628ին, երբ Էջմիածին անհովիւ մնացած էր, Սահակ կաթողիկոսի փախստեան պատճառաւ, Հայ կղերին գլխաւոր մտածմունքը ուղղուած էր դատարկացած աթոռին վրայ արժանաւոր կաթողիկոս մը բազմեցնել։ Մովսէսի աշակերտները, որոնք իրենց ազդեցութեան տակ առած էին արեւելեան Հայաստան եւ Պարսկաստանի գաղութը, կը պաշտպանէին իրենց ուսուցչին եւ մեծ վարդապետին թիկնածութիւնը։ Արեւմտեան Հայոց եւ գաղութներու ձայնը ի նպաստ իրենց /344/ թիկնածուին շահելու համար Խաչատուր Կեսարացի նուիրակ մը, հաւանօրէն Փիլիպպոս վարդապետը, ուղարկած էր անոնց։ Նուիրակը Հայաստան, Ասորիք, Կ. Պոլիս շրջելէ ետքը պիտի անցնէր Լեհաստան եւ անկէ ալ Հռոմ ի յարգանս Ս. Գահին։ Այս մասին տեղեկութիւններ հաղորդած է Ս. Ժողովին Պրոսպեր, Սպահանի Բոկոտն Կարմեղեանց մեծաւորը [138]. «որոնց մէջ կը յայտնէր թէ Հայոց Խաչատուր եպիսկոպոսը ուրիշ Հայ եպիսկոպոսներու համաձայնութեամբ Հայաստան եւ Ասորիք քահանայ մը ուղարկած է, որպէս զի հաւանեցնէ Հայոց եպիսկոպոսները, որ իրենց ձայնը ի նպաստ Մովսէս վարդապետի տան եւ անիկա ընտրուի կաթողիկոս, այն է բոլոր Հայ եպիսկոպոսներու եւ պատրիարքներու գլխաւոր։ Այս գործը ի գլուխ հանելու համար նոյն քահանան պիտի հանդիպի նաեւ Կ. Պոլսի եւ Լեհաստանի հայերուն. եւ պատուէր առած է Լեհաստանէն ալ Հռոմ անցնելու ի համբոյր ոտից սրբազան Քահանայապետին»։

Այս առթիւ կը գրէր Ս. Ժողովը (15 Մայիս 1629) Պրոսպերին [139], թէ «մեծ հաճոյքով ի գիտութիւն առնուեցաւ Խաչատուր եպիսկոպոսի կողմէն ուղարկուած քահանայի մասին հաղորդուած լուրը. վասն զի կը յուսան թէ Մովսէս վարդապետի կաթողիկոս ընտրուե/345/լովը կարող է Հայ ազգը Հռովմէական Ս. Եկեղեցւոյ հետ դիւրաւ միանալ»։

Արդեամբք ալ Մովսիսի ընտրութեան լուրը հաճութեամբ լսուեցաւ Հռոմ։ Ս. Ժողովը որոշեց առանձին թուղթ մը գրել առ Նորընտիրը «շնորհաւորելու յանուն Ս. Ժողովոյն անոր ընտրութիւնը. վասն զի կը յուսայ թէ անիկա իր եռանդով եւ բարեացակամութեամբը, զոր ցոյց տուած է իր նամակներուն մէջ, ի գլուխ պիտի հանէ Ս. Աթոռի հետ միութիւնը» [140] ։

Մովսէս ընտրութենէն ետքը փութացած էր ներկայանալ Շահին ի Սպահան, ստանալու համար անոր հաստատութիւնը։ Այս առթիւ ունեցաւ P. Dimasի, Բոկոտն Կարմեղեանց մեծաւորի հետ տեսակցութիւն։ Խօսակցութիւնը դարձաւ Ս. Ժողովի 19 Փետրուար 1628ին գրած թուղթին շուրջը։ Բանակցութեանց մասին P. Dimas հետեւեալը կը գրէ Ս. Ժողովին.

Հ. Ֆրա Դիմաս դէլլա Կրոչէ Բոկոտն կարմեղեան գրէ յԱսպահանէ ի 29. Նոյեմբերի 1629 առ կարդինալն Լուդովիսի»
(Prop. Lettere di Polonia etc., tertia, an. 1631, vol. 73, f. 144. )

Յանցելում մարտի գրեցի պատասխանի թղթոյն Մեծապայծառ Տէրութեանդ Ձերոյ, յայտ արարեալ եթէ յորժամ՝ հասանիցէ այսր /346/ նոր Հայրապետն եւ վարդապետն Հայոց Մովսէս, որում սպասէաքն գալ ի մօտոյ, կամ իցիմ խօսել ընդ նմա զիրացն որ lայիցին ի սուրբ lաւատս մեր, ըստ հրամանին տուելոյ ինձ ի Ձէնջ։ Արդեամբք իսկ եկն եհաս յիշեալ lայրապետն եւ խօսեցայ ընդ նմա ի բազում նուագս զայսց իրաց։ Եւ բարւոք ասաց ինձ եթէ չեն կամք իմ զի իցեն խտիրք ի մէջ մեր, այլ սէր եւեթ։ Բայց իբրեւ բանք ի մէջ եղեն վասն ընդունելոյ զժողով Քաղկեդոնի, յայսմ՝ եցոյց զանձն ձեռնպահ ի պատճառս ատելութեանն, զոր ունի ազգս այս ընդ արքային Մարկիանոսի, յորոյ ի ժամանակս եւ նորին իսկ հրամանաւ ասեն գումարել ժողովոյն. եւ եթէ նա երկիցս հարկ ի վերայ եդեալ իցէ նոցա արկանել զսուրբ գիրս Աւետարանաց ի հուր եւ ի Հայս պատճառք մեծամեծ կոտորածոց լեալ։

Եկեալ ի խնդիրն երկուց բնութեանց՝ հաւաստեաց եթէ եւ մեք յորժամ երկուս բնութիւնս ասիցեմք, բարւոք ասեմք, ե՛ւ նոքա յորժամ՝ մի բնութիւն առանց քայքայման եւ եղծման երկրորդին ասիցեն, զնոյն միտս յայտ առնեն։

Իբրեւ ասաց եթէ Հայք զԼեւոն ոչ առ հերետիկոսս ունիցին, ասացի եթէ պարտ է ապա ի բաց բառնալ ի Շարականէն, որ է գիրք Երգոց, եւ յայլոց աղօթից իւրեանց զայն բանս, զոր ասենն. «Սուրբ Դիոսկորոս, որ նզովեաց զԼեւոն եւ զաղանդն իւր պիղծ»։ Վասն այսր եւ այլոց իրաց զոր ի վեր անդր յիշեցաք, ետ /347/ պատասխանի եթէ խորհեսցի զնոցունց ընդ վարդապետս իւր յետ դարձին իւրոյ յԵրեւան, որ է աթոռն Հայրապետական. եւ գրեսցէ ինձ զամենայն ի ժամանակի իւրում, զի խելամուտ եղէց ամենայն խնդրոց որ յիրսս հայիցին. զի չկարեմ, ասէ, անձամբ անձին վճիռ բերել զիրացս։

Այն զի ունիմք առիթս ուսուցանելոյ մանկտւոյն Հայոց զլեզու մեր, մարթիմք ածել կրթել զնոսա ի սուրբ հաւատս մեր կաթողիկեայ եւ ի հրահանգս մեր. եւ զպտուղն զոր ոչ կարեմք կթել ի ծերոց, կթեսցուք ի մանկտւոյն։

Խոնարհ եւ նուասո ծառայ

Եղ. Դիմաս դէլլա Կրոչէ

անարժան Բոկոտն Կարմեղեան։

 

Ս. Ժողովը պատասխանելով Հ. Դիմասի այս եւ 25 Սեպտ. 1629 գրած թղթերուն՝ կը յորդորէ որ շարունակէ Հայոց կաթողիկոսին հետ մտերմական տեսակցութիւնները, բացատրէ անոր Քաղկեդոնի ժողովոյն վարդապետութիւնը եւ հասու ընէ անոր ճշմարտութիւնը. ապա կ՚աւելցնէ. «որովհետեւ, ինչպէս կը լսենք, Հայոց կաթողիկոսը բարոյապէս շատ բարի անձնաւորութիւն է, կրնանք յուսալ թէ Աստուած պիտի ազդէ իւր աստուածային շնորհքովը անոր վրայ եւ պիտի լուսաւորէ ճանչնալու ճշմարտութիւնը» [141] ։

/348/ Ժողովքը, զոր գումարել խոստացած էր Մովսէս, տեղի ունեցած է։ Այս մասին P. Epifanio di S. Giov. Battista Բոկոտն Կարմեղեան, 26 Յունուար 1631 հաղորդած է Ս. Ժողովոյն, թէ «Մովսէս Հայոց կաթողիկոսը գումարած է ժողով մը ի Քրիստոս երկու բնութիւն վարդապետութեան մասին, որ նոյն կաթողիկոսը կը խոստովանէր արդէն» [142]. իսկ 1631, Դեկտեմբերին կը գրէր Գոայէն [143], թէ «արեւելքի մէջ սովի, ժանտախտի եւ պատերազմներու պատճառաւ շատ մեծ է խեղճութիւնն եւ թշուառութիւնը... հաղորդակցութիւնք խզուած են։ Ներկայիս Պարսկաստանէն որ եւ է լուր չի հասնիր. չգիտեմ թէ ինչ արդիւնքի յանգեցաւ այն ժողովը, որ պիտի գումարուէր Հայաստանի մէջ, բանակցելու համար ազգին վերահաշտութեան եւ Քաղկեդոնի ժողովին ընդունելութեան մասին։ Շատ կը վախնամ, որ վերոյիշեալ պատճառները արգելք հանդիսացած ըլլան»։

Այս մասին ակնարկութիւն ըրած է նաեւ Ս. Ժողովը իւր 1633, Հոկտ. 8ին առ Յովհ. Մոլինօ ի Կ. Պոլիս թղթին մէջ: Մովսէս կաթողիկոս «շատ հակամէտ էր սուրբ միութեան. իւր առ Ս. Քահանայապետ գրած թղթերու մէջ նզոված էր Եւտիքէսն եւ դաւանած ի Քրիստոս երկու բնութիւն. նոյն իսկ, ինչպէս P. Epifaniօ կը գրէր, գումարած էր /349/ Պարսկաստանի (այսինքն Պարսից տակ գտնուող Հայաստանին մէջ ժողով մը, լրջօրէն խորհրդակցելու համար իւր բովանդակ ժողովրդեան միութեան մասին» [144] ։

Կը գրէ նաեւ Պրոսպեր [145] (8 Մայիս 1630, Հալէպ) առ Ս. Ժողովն թէ «Հայերը Պարսկաստանի մէջ ժողով մը գումարած են, քննութեան առնելու համար Հռովմայ Եկեղեցւոյ հետ միութեան հարցը։ Որպէս զի յաջողութեամբ ի գլուխ ելլէ այս խնդիրը, գրուած են Մովսէս կաթողիկոսին միութեան յորդորող թղթեր» [146] ։

Ակնարկուած ժողովը, զոր Մովսէս գումարած է Էջմիածին, ըլլայ թերեւս այն մասնաժողովը, ուր Մովսէս 12 եպիսկոպոսներու հետ խորհրդակցութեամբ որոշած է «Ով Հրաշալի նախահարք» շարականէն ջնջել Լեւոն քահանայապետի հայող տունը. այս առթիւ գրած է թուղթ մը առ Ուրբանոս Ը., որուն ստորագրած են 12 եպիսկոպոսներ։ Այս թուղթին պատճենը չունիմ ձեռքիս տակ [147]. կը յի/350/շատակէ զայն Վարդան արքեպիսկոպոս Յունանեան [148]. «Մովսէս կաթուղիկոս Էջմիածնի յամի Տեառն ՌՈՒԸ (1628) հանդերձ երկոտասանիւք եպիսկոպոսօք ստորագրեցեալ եւ կնքեալ զդաւանութիւն կաթուղիկէի հաւատոյ՝ առաքեաց առ Փափն Ուռպանոս Ը., որոյ օրինակն է ի գրգատան իմում»։ Նոյնը կը կրկնէ յաւելուածով մը Ստեփանոս Ռոշքա իւր Տարեգրութեան [149] մէջ (կամ 1629) այսպէս. «Մովսէս կաթողիկոսն իբրեւ նստաւ յաթոռն Էջմիածնի, գրեաց զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ հանդերձ ԺԲ. եպիսկոպոսօք ստորագրեալն եւ կնքեալն, առ Ուրպանոս Ը. ։ Սա եբարձ ի Շարականէն Ով հրաշալի նախահարք զերիս յետին տունսն... որպէս յայտ է ի թղթոյ նորա եւ առ մեր Լէօ/351/պօլսեցիս, զոր եւ Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն մեր ի դաւանութեան իւրում յիշէ»։

1629ին Սահակ կաթողիկոս տժգոհ Մովսէս կաթողիկոսի ընտրութենէն կը ձգտէր Թուրքիոյ հպատակ հայերը անջատելով Էջմիածնի իրաւասութենէն ենթարկել իր իշխանութեան, որուն համամիտ եւ քաջալեր էր Զաքարիա Վանեցի Կ. Պոլսոյ պատրիարքը։ Փիլիպպոս վարդապետի ջանքերը, Սահակ կաթողիկոսը ետ կեցնել այս վասակար մտածութենէն, ապարդիւն անցած էին։ Կ'երեւայ թէ այս միջոցին ազգայնոց մէջ խորհուրդ եղած է, վէճին, որ իւր հրատապ կէտին հասած էր, իրաւարար եւ համոզկեր ընտրել Ս. Աթոռը։ Այս մասին տեղեկութիւններ հաղորդած է Ս. Ժողովին Յովհաննէս Մոլինոյ։

1632 Փետրուար 13ին կարդինալ Ուբալդինօ կը զեկուցանէ Ս. Ժողովին [150]. «Կ. Պոլսոյ Հայոց պատրիարքին (անշուշտ պէտք է իմանալ՝ Սահակ կաթողիկոսի) եւ Պարսկաստանի Էջմիածին բնակող Մովսէս կաթողիկոսի մէջ անհամաձայնութիւն ծագած է. Կ. Պոլսոյ պատրիարքը կը խորհի Թուրքերու իշխանութեան տակ ապրող հայերը Մովսէս կաթողիկոսի հնազանդութենէն հանել եւ իրեն հպատակեցնել. երկու Հայրապետներն ալ մէտ են կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հետ միանալու»։

Առ այս կ՚որոշէ Ս. Ժողովը. «Քանի որ խնդիրը Ս. Աթոռի առջեւ դրուած է, պէտք է /352/ երկու Հայրապետներն ալ լսել եւ յորդորել որպէս զի համաձայնութեան գան։ Այս խնդիրը փութով քննելու համար Քահանայապետը գործը յանձնեց Ուբալդինօ, Պամփիւլիօ եւ Գինետ կարդինալներու»։

Մինչ այս, սակայն, խնդիրը գտաւ իւր լուծումը, Ամիթ, Խոսրով փաշայի սուրի հարուածովը (§ 17)։

1630ին, երբ Խաչատուր վարդապետ նուիրակութեամբ կ՚ուղեւորէր Եւրոպա, յանձնարարած էր իրեն կաթողիկոսը, որ նաեւ Հռոմ հանդիպի եւ բանակցի Ս. Աթոռին հետ ի մէջ այլոց Դպրատան մը եւ Տպարանի մը մասին, զորոնք կ՚ուզէր կաթողիկոսը հայ մանկտւոյն կրթութեան եւ հայերէն գրոց հրատարակութեան համար բացուած տեսնել Հռոմ։ Այս մասին Relatio brevis կը հաղորդէ. «Ամք Տեառն 1630։ Յայսմ ամի Մովսէս կաթողիկոսն Հայոց Մեծաց յաջորդն Մելքիսեդեկի առ ի մատուցանել զհնազանդութիւն Առաքելական Աթոռոյ ըստ օրինակի մեծացն (նախորդացն) զԽաչատուր եպիսկոպոս հանդերձ այլովք համախոհ եկեղեցականօք առաքեաց ի Հռոմ։ Յանձն արարեալ էր նմին Խաչատուրոյ խնդրել յԱռաքելական Աթոռոյ եւ Դպրատուն եւ Տպարան վասն հայերէն գրոց։ Են զիրացս ի Լէոպոլիս թուղթք Վսեմապ. Տեառն Լուդովիսեայ կարդինալի առ Մեծապայծառ Տէր առաքելական Նուիրակ, որովք եւ զՄեծապատիւ Արքեպիսկոպոսն Հայոց (զՆիկողայոս) յանձն առնէ նման։

/353/ Խաչատուր, բարեաւ հասած էր Լեհաստան եւ ի Լէոպոլիս միջամուխ եղած Նիկողայոս արքեպիսկոպոսի եւ ժողովրդեան մէջ յուզուած խնդրոց՝ անոնց առած անսպասելի ընթացքը հարկադրած էր զինքը առանց Հռոմ՝ հանդիպելու վերադառնալ Էջմիածին (§ 32)։

Այս դէպքերէն յառաջ գրուած է «Մովսէս արքեպիսկոպոսի եւ Խաչատուր Ջուղայի արքեպիսկոպոսի եւ Արիստակէս վարդապետի» թուղթն առ Ուրբանոս Ը., հաւանօրէն ուղարկուած ի ձեռն Յովհ. Թադէոս Բոկոտն Կարմեղեանի։ Ս. Ժողովը որ 1630, Սեպտեմբերին նկատի առած էր զայն, պատասխանած է 1632, Նոյեմբեր 22ին։ Պատասխանիս ուրուագիծը պահուած է Ս. Ժողովի գործերուն մէջ, ուսկից յառաջ կը բերեմ.

Համառօտութիւն առ արքեպիսկոպոսին Հայոց Մովսէս եւ առ Խաչատուր արքեպիսկոպոսն Ջուղայի եւ առ Արիստակէս վարդապետ գրուած համառօտագրին 22 Նոյեմբեր 1632։ (Prop. Persia etc., an. 1648 inclusive, vol. 209, f. 282 283. )

Նկատմամբ տիտղոսին՝ կարելի է գործածել «յարգելի եղբարք». որովհետեւ ստոյգ չենք, թէ Մովսէս արքեպիսկոպոս եւ միւսները իրապէս միացած ըլլան առաքելական սուրբ Աթոռին հետ։ … Ինչ կը վերաբերի նիւթին՝ կարելի է պատասխանել ճիշդ այսպէս:

Հայ բազմաժողովուրդ Ազգին հանդէպ Հռոմայ Քահանայապետները տածած են միշտ մեծ սէր եւ խնամք. ոչ միայն ունինք Ս. Սեղ/354/բեստրոս Պապի, մեր նախորդին, եւ Ս. Գրիգորի, Հայոց արքեպիսկոպոսի օրինակը, զոր յիշատակած էիք Դուք մեզի, եւ անցեալ ժամանակներէ ուրիշ շատեր, զորոնք այստեղէն ուղարկուած պատգամաւորները ներկայացուցած են ձեզի. նոյնը պայծառագոյն կերպով կ՚ապացուցանեն նաեւ այն միաբանութիւնները, զորոնք հայ եպիսկոպոսները այլ եւ այլ ժամանակներ կնքած են այս Ս. Աթոռին հետ, տալով լիապէս իրենց դաւանութիւնը. մասնաւորապէս յիշատակութեան արժանի է այն միութիւնը, որ տեղի ունեցաւ Եւգինիոս Դ. ի օրով ի Փլորենտիա գումարուած տիեզերական ժողովին մէջ։ Ունինք առ այս երեք կենդանի եւ անհերքելի վկայութիւններ. այսինքն (1) Եւգինիոսի Կոնդակը, որ կը պարունակէ Հայոց Եկեղեցւոյն Հռովմէական Ս. Եկեղեցւոյ հետ կնքած Միութիւնը. ասկէ օրինակ մը՝ սկզբնագրի վրայէն թարգմանուած՝ կ՚ուղարկենք Ձեզ նոյն պատգամաւորներու ձեռքով։ (2) Եօթը խորհուրդներու մատակարարութեան մասին հրահանգները, որոնք հաստատուած են Հայ եպիսկոպոսներու եւ քահանաներու կողմէն եւ գտած են նոյն Ժողովին հաւանութիւնը. պատգամաւորները ասոնց թարգմանութիւնն ալ պիտի բերեն Ձեզի։ Եւ վերջապէս (3) այն Յիշատակարանը, ոը Եւգինիոսի օրով քանդակուած է Ս. Պետրոս Եկեղեցւոյ պղնձէ դրան վրայ. այն տեղ կը տեսնուին նաեւ յիշեալ ժողովին մասնակցող Հայ եպիսկոպոսներու դէմքերը։

/355/ Բացի այս համառօտագրէն, Ս. Ժողովը առանձին թուղթ մ՚ալ գրեց յանուն Խաչատուր եպիսկոպոսին, որ թէեւ թուական չունի, բայց կ՚երեւայ թէ գրուած է նոյն 1632, Նոյեմբեր 22ին եւ ուղարկուած ի ձեռն Յովհ. Թադէոսի, Սպահանի եպիսկոպոսի։ Խաչատուր Կեսարացի, Մովսէս կաթողիկոսի երիցագոյն աշակերտն էր եւ նշանակուած անկէ Ջուղայի արքեպիսկոպոս, կ'ապրէր Սպահանի Բոկոտն Կարմեղեանց հետ բարեկամական յարաբերութեան մէջ եւ ոգեւորուած էր Միութեան գաղափարով եւ կը գրէր իր մասին Գրիգոր Կեսարացի իւր առ Մովսէս կաթողիկոս թղթին մէջ, թէ «ոմանք վկայեցին ստուգապէս, թէ ասացեալ է Խաչատուր նուիրակդ, թէ Ֆռանկաց երկու բնութիւն անբաժանելի ասելն եւ մեր մի բնութիւն ասելն՝ երկոքեանն ի մի տեսութիւն ունի» [151] ։ Այս լուրին ստուգութեան կը վկայէր նաեւ Հ. Դիմաս (տե՛ս էջ 336)։

Ս. Ժողովին յանուն նորին Սրբութեան առ (Խաչատուր) Ջուղայի Հայոց արքեպիսկոպոսն գրած թղթին պատճենը:
(Prop. Persia etc., a. 1648, vol. 209, f. 298. )

Ձեր Տէրութեան նամակը Հ. Յովհ. Թադէոս (P. Gio. Tadeo) մատուց Նորին Սրբութեան, որ մեծապէս ուրախացաւ, երբ վերահասու եղաւ անկէ եւ նոյն Հօր տուած զե/356/կուցումներէն թէ Դուք եւ Ձեր ժողովուրդը ունիք հանդէպ Ս. Աթոռին բարեացակամ վերաբերմունք։ Նորին Սրբութիւնը ասկէ մեծ մխիթարութիւն զգաց եւ անչափ շնորհակալ է. կը մաղթէ, որ թէ Դուք եւ թէ Ձեր ժողովուրդը նոյնին մէջ յարատեւեք եւ աճեցնէք նոյն տրամադրութիւնը, որպէս զի համապաասխանած ըլլաք մասնաւոր հայրական սիրոյն եւ մասնաւոր բարեացակամութեան։

Նկատմամբ կրօնի հայող կէտերուն, որոնց մասին Նորին Սրբութիւնը համառօտագիր մը գրեց՝ առ Տէր արքեպիսկոպոսն Մովսէս, միաժամանակ առ Ձեզ եւ առ Արիստակէս վարդապետ, պիտի չուզեմ ըսել Ձեզ աւելի բան մը, քան զոր խնդրեց Ձեզմէ անչափ սիրով Նորին Սրբութիւնը, քաջ տեղեակ ըլլալով թէ Դուք, ինչպէս եւ յիշեալ Արքեպիսկոպոսն եւ Արիստակէս վարդապետ, ունիք գիտութիւնն եւ ճոխութիւնը գործելու ի միասին այնպիսի կերպով մը, որ ի զլուխ ելլէ այն միութիւնը, զոր Հայ եպիսկոպոսները ֆլորենտեան սուրբ եւ տիեզերական ժողովին մէջ Եւգինիոս Դ. քահանայապետի՝ Նորին նախորդին հետ կայացուցած էին։ Այս առանց տարակուսի Նորին Սրբութեան մեծ հաճոյք պիտի պատճառէ, որոյն չափազանց մեծ ցաւ եղաւ այն, որ Ձ. Տ. անցեալ տարի Լեհաստան եկած ըլլալով չէր կրցած իւր ճանապարհորդութիւնը մինչեւ Հռոմ շարունակել, որպէս զի կարենար տեսնել սիրով եւ ըստ արժանւոյն պատուէր. նաեւ հնարաւոր պիտի ըլլար Լեոպոլ/357/սոյ Հայ արքեպիսկոպոսին գործերը աւելի դիւրութեամբ կարգադրել, որոնց մասին գրած էր Սպահանէն Հ. Դիմաս Բոկոտն Կարմեղեան առ Նորին Սրբութիւն յանձնարարութեամբ Տեառն Մովսէս արքեպիսկոպոսի։ որուն հաճէր Ձ. Տ. ըսել թէ Սուրբ Միութեան տեսակէտով Լեոպոլսինը կարող է պատճառել իրեն լիուլի բաւականութիւն։

Ինչ կը վերաբերի Հոգեւոր դպրանոցի (Seminario), որ պիտի բացուի հայ ազգին համար ի Հռոմ, եւ կայաններուն, զորոնք կը փափագին ունենալ Հայ վաճառականներն եւ ի մասնաւորի պր. Խոջա Նազար, այս մասին յիշեալ Հայրն Յովհաննէս պիտի դնէ Ձեր Տէրութեան առջեւ ճշգրտօրէն այն որոշումները, զորոնք ըրին Տ. Հ. այս սուրբ Ժողովս եւ Նորին Սրբութիւնը։

Նորին Սրբութիւնը պատիւ ընելու համար գլխաւորաբար վերոյիշեալ Մովսէս արքեպիսկոպոսին եւ Ձեր Տէրութեան, ինչպէս նաեւ այն միւս վարդապետներուն եւ հայ ժողովրդեան, որոնք, ինչպես Ձեր թղթին մէջ կը գրէիք թէ յիշեալ Հայրը շատ կը սիրեն, ուզեց զանիկա եպիսկոպոսական աստիճանի բարձրացնել եւ անոր յառաջացած տարիքը նկատի առնելով տալ անոր օգնական մը, այսինքն զՏէր Ֆրա Տիմոթէոս եպիսկոպոս Բաղդատի։ Նորին Սրբութիւնը հրամայեց ինձ որ զանոնք առանձնապէս յանձնարարեմ Ձեր Տէրութեան եւ խնդրեմ՝ միանգամայն Ձեզմէ, զոր ի բոլոր սրտէ կը մաղթեմ, որպէս զի նպաստամատոյց /358/ ըլլաք անոնց եւ օգնէք իրենց պէտքերու եւ կարիքներու մէջ եւ այն բանակցութեան ժամանակ, զոր պիտի մշակեն վերոյիշեալ Մովսէս արքեպիսկոպոսի հետ ի մասին այն նիւթերու, որոնք յանձնարարուած են անոնց Նորին Սրբութեան կողմէն, յանուն որոյ եւ վերոյիշեալ Ս. Ժողովոյ Տարածման Հաւատոյ կ՚ընծայեմ զիս Ձեզ եւ կը ցանկամ Ձեզ ասսուածային շնորհքը»։

1633 տարին ձախորդ տարի մ՚եղաւ Միութեան համար։

Լեհահայոց դատին պատճառաւ պղտորած էին Հայոց տրամադրութիւնները։ 1631ին արդէն կը սպառնար Մովսէս. «թէ Փափէն ճար մի եղաւ, որ զչարն խափանեց, բարի. ապա թէ չէ՝ մեղքն իւրեանց վիզն. մեք այլ զմեր գիտցածն կանեմք» (տե՛ս էջ 278)։

Մովսէս կաթողիկոսի թուղթը, գրուած Լեհահայոց խնդիրներու մասին առ Ուրբանոս Ը., հազիւ 1633 Օգոստոսին Հռոմ հասաւ, ուստի անոր մահէն երեք ամիս ետքը։ Հաւանօրէն Քահանայապետին 1632 Նոյեմբեր 22ին գրած համառօտագիրն ալ, զոր յանձն առած էր տանիլ Յովհ. Թադէոս Սպահանի նորընտիր եպիսկոպոսը, չժամանեց կաթողիկոսին ձեռքը. ծերունի եպիսկոպոսը ճանապարհին կամ՝ Սպահան հասնելէն քիչ յետոյ կը վախճանի [152]. իր մահուամբ ապարդիւն պիտի նային այն յանձնարարութիւնները, զորոնք /359/ ըրած էր իրեն Ս. Ժողովը նկատմամբ Լեհահայոց խնդրոյն, Ջուղայի հայ վաճառականներու խնդրանքին, Մովսէս կաթողիկոսի, Խաչատուր եպիսկոպոսի եւ Արիստակէս վարդապետի առաջարկութիւններուն եւ վերջապէս Միութեան հարցին։ Ս. Ժողովը [153] իրաւամբ մտահոգուած էր անոր յաջորդի ընտրութեան մասին է, որ կարենար յառաջ վարել խոհականութեամբ «Պարսկաստանի շատ կարեւոր առաքելութիւնը, մանաւանդ Հայոց կաթողիկոսին հետ Միութեան շուրջը սկսուած բանակցութիւնները»։

Դեռ Հռոմ չէր հնչած Մովսէս կաթողիկոսի մահուան (12 Մայիս 1633) գոյժը։ առաջին անգամ Յովհ. Մոլինոյի հաղորդագրութենէն վերահասու եղեւ Ս. Ժողովը այս մասին. 1633 Հոկտ. 8ին առ Մոլինոյ պատասխանին մէջ այսպէս կը յայտնէ Ս. Ժողովը իւր ցաւակցութիւնը։ «Ս. Ժողովս մեծ ցաւով լսեց Ձեր նամակէն Հայոց Մովսէս կաթողիկոսի մահը. որովհետեւ անիկա այնքան մէտ էր սուրբ Միութեան, որ իւր առ Նորին Սրբութիւն գրած թղթին մէջ ոչ միայն նզոված էր զԵւտիքէս, այլ եւ կերպով իւիք դաւանած էր ի Քրիստոս երկու բնութիւն»։

Փիլիպպոս կաթողիկոս, որ յաջորդեց Մովսիսի, թէեւ շարունակեց թղթակցութիւնները Ս. Աթոռի հետ, բայց նոյնքան ոգեւորութեամբ չհետապնդեց Միութեան հարցը։

 

35. ԳՐԻԳՈՐ ԿԵՍԱՐԱՑԻ ԵՒ ՄՈՎՍԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

/360/ Մովսէս կաթողիկոսի եւ Ս. Աթոռի միջեւ փոխանակուած թղթակցութիւններու համբաւը յուղեց Գրիգոր Կեսարացին, որ ի սկզբանէ անտի հակառակ էր Հռոմայ Եկեղեցւոյ հետ Միութեան գաղափարին։ Տեսանք վերագոյն թէ ինչպէս ընդդիմացաւ անիկա Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի նոյնօրինակ քայլերուն։ Ի Կ. Պոլիս անվերջ վիճաբանութեան մէջ էր Յովհաննէս Խուլ եւ Զաքարիա Վանեցի պատրիարքներու հետ, որոնք տոգորուած էին Միութեան գաղափարով։

Երբ լուր Հասաւ Կեսարացւոյ, թէ Մովսէս կաթողիկոս 12 եպիսկոպոսներու համաձայնութեամբ «միաբանութեան թուղթ» մը գրած է Ուրբանոս Ը. ին, հակառակ իր աշակերտին եւ պաշտպանեալին հանդէպ տածած սիրոյն եւ յարգանքին չդանդաղեցաւ Գրիգոր գրել անոր յանդիմանական եւ մեղադրական թուղթ մը, որմէ բեկորներ միայն պահուած են մեզի [154] ։ Կեսարացին տաքարիւն էր եւ պոռտկացող բնութեամբ, անզիջող որ եւ է փոփոխութեան ընթացիկ վիճակի, նորաձեւութեամբ եւ նորասիրութեամբ։ Յառաջ կը բերեմ հատուածս [155].

«Լուեալ եմ՝ անախորժելի համբաւ եւ տրտմագոյն զրոյց եւ ցաւագին ասացուածս /361/ վասն Ձեր. ասեն թէ Մովսէս կաթողիկոսն միաբան ընդ Ֆռանկաց ուխտս եւ դաշինս եդեալ ընդ նոսա, եւ բազում թուղթս միաբանութեան յուղարկեալ առ նոսա վասն միաբանութեանն ընդ Հռովմայ Եկեղեցւոյն եւ ընդունելոյ զժողով Քաղկեդոնի։ Եւ մեր լսելով զայս՝ առաւել սուգ եւ տրտմութիւն լինի մեզ եւ ցաւք ի վերայ ցաւոց եւ վիշտք ի վերայ վշտաց, մինչ զի լաւ համարեալ ինձ զմեռանիլն քան թէ կենդանի մնալ եւ զայսպիսի աղէտալից բանս լսել։ … Զոր քաւ լիցի եւ մի արասցէ զայս Տէր, որ ոչ վայել է քոյին խոհեմութեանդ. զի մի սուտ լիցի պարծանք մեր որ վասն ձեր. եւ մի ուրախ լիցի ի վերայ մեր որ ի սեզբանէ թշնամի բնութեանս. նա որ զատոյց եւ հեռացոյց զհերձուածողսն ի ճշմարիտ եւ ուղղափառ հաւատոյս եւ ուրախ եղեւ ի վերայ նոցա»։

Թէ ի՛նչ պատասխանեց Մովսէս այս նամակին, յայտնի չէ։ Բայց կ՚ենթադրեմ թէ այս հարցին կը հայէր Յովհաննէս Մոլինոյի, այն է Յովհ. Անկիւրացւոյ, Վենետաց դեսպանին թարգմանի գրուածքը, որ կը պահուի U. Ժողովոյն Դիւանին մէջ [156]. «Պատասխանի որ տայ Ֆռանկ Յոհան Թլմաճն (իմա՝ Թէրճիւմանն, իտալ։ «Fisposto che di Gio. Molino interprete») Կեսարացի Գրիգոր վար/362/դապետին, որ այժմ պատրիարք եղեալ է այլազգեաց իշխանութեամբ ի վերայ Հայոց»։

Գրիգոր Կեսարացիէն ծանօթ է ինձ նաեւ հետեւեալ նամակը, գրուած Էջմիածնի Միաբաններուն, 1630էն ետքը, հաւանօրէն երբ կենդանի էր դեռ Մովսէս կաթողիկոս։

Նամակին մէջ Մովսէս կաթողիկոսի անունը չէ յիշատակուած, եւ ոչ ալ անոր մահն, կամ յաջորդի ընտրութիւնը ակնարկուած։ Առանց տարակուսի «բազում անգամ գրով եւ յանդիմանելով ծածուկ եւ յայտնի ծանուցի ձեզ, թէ այդ խորթ եւ նորաձեւ բանիցդ ի բաց կացէք, զի չէ դա ճշմարիտ ուղղափառաց, այլ Քաղկեդոնականացն» խօսքերը մասամբ առ Մովսէս ուղղուած մեղադրական թուղթը կը յարաբերեն։ Նոյն Թ. 1771 ձեռագրին մէջ (թղ. 301 ա եւ յջ. ) կը գտնուի երկրորդ, աւելի ընդարձակ թուղթ մ՚ալ, զոր դրած է Կեսարացին առ Փիլիպպոս Կաթողիկոս, յանդիմանական շեշտով, ուր կ'ըսուի: «վասն երից իրաց գրեմ առ քեզ. նախ որ լսեցաք, թէ կամիք զհանապազորդ պատարագն խափանել. երկրորդ՝ զսեղանս խորանացն քակէք. երրորդ՝ զքառասունք առնելն արգելէք»։ Այս թղթին նոյնպէս ընդարձակ պատասխանած է Փիլիպպոս կաթողիկոս, տեղ տեղ նաեւ խիստ լեզուով։

Կը հրատարակեմ այն թուղթը այստեղ ամբողջութեամբ, իբրեւ պատմական յիշատակարան, որ կը սփռէ լոյս ժամանակակից ըմբռնումներու վրայ: Գրուածքիս մասին ակ/363/նարկութիւն ըրած է Մ. Խոստիկեան, Արարատ, 1902, էջ 1017: կը Հրատարակուի առաջին անգամ՝ այստեղ։ Ձեռագրին մէջ անխորագիր է գրուածքս։

  Թուղթ Գրիգոր Կեսարացոյ առ Էջմիածնեցիս:
(Ձեռ. Էջմ. 1771, թղ։ 295—298բ։)

Իմացիք որ ճշմարիտ հովիւքն որքան էին յաշխարհի, զանիմաստսն եւ զտգէտսն ուսուցանէին ընդ անկարգիցն կացէին. ընդ քանասարիցն [157] եւ ընդ գողոցն մրցեալ հալածէին. եւ այնու ոչ շատացեալ, այլ ճշմարտութիւն գրովք արձանացուցեալ. զի զկնի իւրեանց մի խանգարեալ բան ճշմարտութեան սուզեսցի. եւ ստութիւն զօրասցի։ Այլ ես մեղօք զառածեալս Գրիգոր յորջորջեալս թէպէտ տակաւին կենդանի եմք, այլ ծերացեալ եմ, ի յանկենդան արանց գոլով այլ սակաւ [158] ինչ ծանուցանեմ սուրբ Էջմիածնին բնակչացդ, զի թէպէտ Տէրն յետ երկու եւ երից անգամ՝ խրատելոյն անլուր եղելոցն բարուոք զտարանջատելն վարկանէր արժան ի յօձաբարոյիցն, այլ պարզամտաց եւ աղաւնագունիցն եւ անմեղացն անդոյլ ուսուցանել ըստ Առաքելոյն, թէ Անչափ երկնեցից մինչեւ նկարեսցի ի ձեզ Քրիստոս [159] ։

Այլ թէպէտ բազում անգամ խրատեցաք /364/ բերան ի բերան ձերայնոցդ [160] առ մեզ դիպելոցդ ի մեր քաղաքն Կեսարիա Խաչատուրն եւ ի այլ տեղիսն այլոց բազմաց. եւ թղթով եւս ծանուցաք վասն նորաձեւ բանիցն եւ նոր աղանդոյն [161] ։ Այլ դարձեալ կրկնեցից վասն երից պատճառաց. նախ գիտեմ զի դուք զբարս աղաւնոյ ունիք. եւ էք միամիտք եւ ճշմարտութեան եւ բարեաց էք սիրող. կամիմ զի զպարզ բարին եւ ճշմարիտն հաստատեսցի ի ձերում միջի եւ ոչ սուտն եւ անօգուտ բաղադրեալն։ Երկրորդ զի բազումք ի ձէնջ կատարեալ են. թէպէտ՝ Ընդ անզգամին, ասէ Իմաստունն, մի յաճախել զխօսս [162], այլ Զիմաստութիւն խօսիմ համարձակ ընդ ձեզ կատարելոցդ. [163] ըստ Առաքելոյն։ Եւ երրորդ զի ես առաւել պարտական եմ խօսել ընդ ձեզ քան զայլսն. ըստ Առաքելոյն թէպէտ այլոց չիցեմ առաքեալ [164], այլ դէպ ձեզ եմ. զի զվարդապետական իշխանութիւն եւ զայլ հոգեւոր պատիւս կամօք մերովք եւ ի մէնջ ըստացեալ էք. զի թէ լռեցից իբրեւ զՀեղի՝ վրիպակացն եւ ես դիպեցայց։

Իմացիք, սիրելիք, որ ազդ առնեմ ձեզ զի այդ նորաձեւ աղանդն եւ մանաւանդ դաւանութիւնդ, որ յամենայն որ ասէք յառաւօտն եւ, երեկոյն, այդ Նեստորի եւ երկաբնակ Քաղկեդոնի դաւանութիւն է։ Նախ այն որ ասէ. /365/ Մեռեալ մարմնով եւ կենդանի աստուածութամբն. զի ասէ սուրբ Հայրապետն Ներսէս ի կատարումն դաւանութեան իւրոյ, ի Խոստովանիմն [165].

Ոչ ոմն անմահ եւ ոմն մեռեալ,

Զի այս երկուքն են բաժանեալ:

Այլ որ անմահ, նոյն եւ մեռեալ։

Եւ որ մեռեալ՝ անմահ մնացեալ։

զի

Որպէս ծընունդն սքանչելի

Նոյնպէս եւ մահն հրաշալի։

Եւ երկոքեանն անքննելի,

Զի Աստուծոյ է արարչի։

Ով սիրելի, դու ասես՝ Մեռեալ մարմնով եւ կենդանի աստուածութեամբ, զի ջուր կողին Քրիստոսի զմեռելութիւն մարմնոյն նշանակէր. եւ արիւնն զի՞նչ նշանակէր՝ թէ ասես [166] զկենդանութիւն անմարմին աստուածութեան, նա անմարմին աստուածութիւն ոչ ունի արիւն, այլ մարմին էր կենդանի. որպէս վերոյ ասաց. որպէս ասէ. Մերով բնութեամբս մեռանի, Աստուած անմահ խոստովանի. զայդ հերձուածն ոչ ընդունէ ի դաւանութիւն Նիկիայի. զի ասէ միայն զայս թէ Չարչարեալ, խաչեալ, թաղեալ, երրորդ աւուր յարուցեալ եւ Ներսէս ասէ. Խաչեցար, թաղեցար եւ յարեար։ Եւ թէ կամիս /366/ դորա չար հերձուածն իմանաս, գնա եւ տես ի Հայոց հզօր փիլիսոփայի Սիւնեցի Առաքելի դաւանութիւնսն, ի բազում տեղիս, թէ որչափ նզովս արձակէ զկնի այնպիսի դաւանողացն։ Նախ ի լուծմունս Սահմանացն Դաւթի ի յայնմ տեղւոջն որ զերկրորդ սահմանսն իմաստասիրութեան բացայայտէ, թէ Իմաստասիրութիւն է գիտութիւն աստուածայնոց եւ մարդկայնոց իրողութեանց։ Եւ դարձեալ տես ի Լուծմունս քերականին ի Վանգի եւ ի Փառաղութեանց մեկնութիւնսն։

Եւ թէ ասէք ի բազում տեղիս տեսանեմք գրեալ զայսպիսիս ի գիրս Հայոց եւ ի հին գրեանս, իմացիք. թէպէտ բազում անգամ սրբեցին սուրբ Հարքն, ոչ գոյ գիրք Հայոց, որ ոչ երեւի որոմն ինչ ի Քաղկեդոնականացն. զի բազում անգամ Քաղկեդոնականքն իբրեւ զաւձաձուկ խառնեալ ի Հայք եւ պղծեալ, երբեմն ի ժամանակս Հերակլայ, որ վեց կաթողիկոսք ՁԴ ամ թիւրեցան։ Եւ երբեմն լինէր [167] յաւուրս Լեւոնի իշխանին Կիւլիկեայ, որ երկոտասան եպիսկոպոսօք դաշնակից կամեցան. յորոց մի էր Ներսէս Լամբրոնացի, կամաքարշեալ եւ ոչ կամաւ, որպէս հրամայէ Կիրակոս կոչեցեալ պատմագիր [168] ։ Եւ է որ ի ժամանակս ի յաստիճանաւորացն Հայոց՝ որ չեն տունկ երկնաւորին՝ խլեալ ի բաց կորնչին ի գաւթէ սրբոյ Եկե/367/ղեցոյ, որպէս Յոհան Ծործորեցին եւ աշակերտքն Սարգսի վարդապետի, եւ միշտ ցանեն զորոմն չարացն, որպէս ի մերում ժամանակի անիծեալ Նիկոլն Լեհցի եւ շնծեր չՅովանէս Խուլն Կոստանդնուպոլսեցի։ Եւ է որ սերմանեն միշտ զանխլաբար Ճահուկքն, որք են վարժ լեզուիս եւ գրոց Հայոց. որ բազում անգամ ի մերում աւուրս ԵՃ եւ այլ աւելի փոքրիկ տետրակս գրեալ Հայոց գրով զհերձուածողական դաւանութիւնս իւրեանց եւ բերեալ շողոքորդելով ցրուեալ ի մէջ Հայոց. եւ իմ տեսեալ զբազումս ի տգիտաց որ առեալ են եւ գրեալ ի մէջ սուրբ գրոց եւ ասեն միշտ որպէս զդաւանութիւն ուղղափառաց։ Եւ կու փութամ ի ձէնջ իրաց հերքել, մինչդեռ նոր է եւ ոչ է հնացեալ եւ տարրացեալ, զի դիւրաւ լուծանի. զի «կրթութիւն բազմաժամանակեայ՝ մակստացական բնութիւն լինի», որպէս ասէ Արիստոտէլ ի Հակակայս եւթներորդ ճառին, զոր փիլիսոփայն Դաւիթ տարալուծէ. «թէպէտ եւ ունակութիւն եղեալ ի նմա տարրասցի. եւ դժոխաշարժ [169] եղիցի ի յոգնամանակն գոլոյ» [170] ։

Իմացիք զի ոչ կարեմ յայտնի հրատարակել զանկարգութիւնս ձեր. զի ուրեք [171] ասէ գիրս աստուածաշունչ՝ Զառականս ազգի քո /368/ մի յայտնեսցես [172]. այլ վասն Աստուծոյ փութասցուք հետեւիլ ճշմարտութեան. դուք մի կարծէք թէ նոցա սեթեւեթեալ խաբեբայութիւն զձեր սիրտն միայն է հաւանեցուցեր եւ պղտորեր, այլ բազում անգամ զմեզ է դրդեր եւ զայլ կատարեալս, որ Ժ տարով ընդուներ եմք միամտութեամբ, մինչեւ Աստուծոյ ողորմութեամբն յետոյ ճշմարտաբանիցն բանին կրկին հասու եղեալք կատարելագունին՝ աստուածով ազատեցաք ի չար կրօնից եւ աղանդոց նոցա։ Ով սիրելիք, զի թէպէտ ամենայն մարդ ըստ կարողութեան իւրոյ մասն ինչ ի յառաքինութեանց ըստանայ. այլ հաւատոյ դաւանութիւն եւ քննութիւն դժուարին է, որպէս ասէ սուրբն Գրիգորն Ստաթէի. «Ծածուկ եւ զանխուլ է աստուածաբանութիւն հասարակ մտաց. եւ հազիւ ճանաչի կիրթ խորհրդոց եւ նուրբ քննութեանց սրբոց. եւ ամենայն կատարեալ գրոց բանք կատարելոցն է գիտելի շնորհին Աստուծոյ»։ Այսպէս յայտնեալ է զայս նորաձեւութեանս հանգամանս ոմն պուետիկոս ճշմարտաբան Ղուկաս Լոռեցի յորջորջեալ՝ զոր որոնմացանքն [173] սերմանեալ են ի գիրս Ներսեսի Լամբրոնացոյն, ի Մեկնիչ աղօթիցն, որ սուտ է եւ խորթ եւ ոչ է Ներսեսի. զոր յառաջիկայդ վեց գլխով բացայայտէ վերոյասացեալ քաջ գրամատիկոսն, ուղղափառութեան վարդապետն Ղուկաս. որում եւ /369/ մեք հետեւեսցուք, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի. զոր եւ ձեզ կամիմ նմին հետեւել. ընթերցջիք եւ տեղեկասցիք եւ հետեւեսջիք ճշմարտութեան։

Իմասջիք որ այս շփոթման սկիզբն ի Կիրակոս անուն ումեմնէ [174] աբեղայէ եղեւ, որ էր նա ի Պոնդոսէ որ այժմ ասի Տրապիզոն. զի էր հայր նորա յազգէն Յունաց Քաղկեդոնի, եւ մայր նորա հայ ազգաւ. մեռեալ հայրն՝ եւ մայրն բերեալ ի մէջ Հայոց զնա եւ ետ ուսումն. եւ ուսաւ զգիրս Հայոց, եւ եղեւ աբեղայ. եւ գնաց առ Պետրոս կաթողիկոսն Uսայ եւ հմտացեալ գրոց. բայց հանապազ զՔաղկեդոնիս յարգէր [175] եւ գովէր եւ զկրօնս Հայոց քամահէր. զոր ազդեցին Պետրոս կաթողիկոսին, եւ նա բազում անգամ խրատեալ եւ նա անլուր եղեւ. զոր յետոյ ի բաց եհան յինքենէ եւ նա գնաց յԵրուսաղէմ. եւ ի նոյն տեղին եւս զնոյն առնէր. զՅոյնս գովէր եւ զՀայս դսրովէր. զի զբազումս շփոթեաց. զի էր վերին երեւակայութեամբն Հայ եւ կրօնաւոր եւ առաքինի. եւ ներքին [298 ա] մարդովս եւ խորհրդով երկաբնակ եւ Քաղկեդոնիկ [176] ։ Զոր անդ յԵրուսաղէմ ազդեցին զգործս նորա վարդապետի ումեմն Գրիգորի եւ մականուն Բուք վերաձայնելոյ. եւ նա յԵրուսաղէմ նզովեալ զնա եւ ի սեղանատեղաց եւ ի ժամատեղաց աքսորեալ. զոր յետոյ ի մէջ անկեալ /370/ միջնորդացն հաշտեցուցին զնա. եւ նա հարկ եդեալ ի վերայ՝ գնալ յԵրուսաղէմայ եւ այլ զնոյն ոչ առնել։ Զոր եւ Երուսաղէմայ եւ զնոյն գործն ոչ եթող. եւ առեալ զայն բաղադրեալ Մեկնիչն ի ձեռն եւ զբազումս ի պարզամտաց ձգեաց ի շփոթեալ յաղանդսն [177] յայնոսիկ եւ ի հերձիկ դաւանութիւն. զի նա հմուտ էր Քաղկեդոնի կրօնիցն։

Եւ դարձեալ իմացիք որ կու լսեմ — թող զնոցա բանն. — այլասելի եկամուտ բան առնէք. կանանց իշխանութիւն էք տվեալ, որ յեկեղեցիս համադասս կանգնին ընդ քահանայսն. եւ յատեան աետարանն ընթեռնուն եւ ի բեմն ելանեն խնկարկութիւն առնեն ի մենաստանս իւրեանց, որ յայտնի հերձուածն Պիպիկիանացոց։ Ով սիրելիք, ո՞չ էք ընթերցեալ զգիրս կանոնաց հարցն եւ կամ զքարոզ կրօնաւորացն որ ասէ. Որ ոչ թողցէ զհայր կամ զմայր, թէ որքան նզովէ զմիակէցն որ Աւետարան ընթեռնու եւ կամ ի բեմն ելանէ, եւ կամ խունկ արկանէ եւ կամ քարոզէ, եւ որ ինչ գործէ քահանայից կամ սարկաւագաց՝ գործել զայս արանցն [178], ասէ, որ մարդիկք են. ապա քանի՞ եւս առաւել կանանց պարտ է ի յայդպիսի գործոյն հրաժարել եւ հեռի կալ եւ չմերձենալ, որ ամենեւին խորթ է եւ հակառակ եկեղեցեաց ուղղափառաց։ Ով սիրելիք, բազում անգամ՝ զրով եւ յանդիմանելով ծածուկ եւ յայտնի /371/ ծանուցի ձեզ, թէ այդ խորթ եւ նորաձեւ սանիցդ ի բաց կացէք, զի չէ դա ճշմարիտ ուղղափառաց, այլ Քաղկեդոնականացն. թէ լսէք բարւոք. եթէ ոչ լսէք՝ դուք տայք զպատասխանին ի յահեղ յատեան դատաստանին Քրիստոսի։

Իմացիք, զայդպիսի բանդ ոչ կարէք դուք յառաջ տանել: զի ի յԱստուծոյ այլ է որ կու, վիճի [179]. զի քաջ հռետորի է որ ոչ միայն զբան հակառակին ի դերեւս հանէ, այլ եւ զիւրն հաստատէ. զի դիմակայութեամբ եւ դիմայարակութեամբ է բանն կատարեալ եւ բանդ այդ ոչ է այսպէս որ ոչինչ յաւելու բարիս, այլ խռովութիւն եւ վրդովմունք ձգէ ի մէջ. անմեղ մարդկաց եւ Աստուծոյ դատաստանի պարտական լինի. պատճառն առաջին եւ հետեւողքն»։

Կիրակոս Տրապիզոնցւոյ մասին հաղորդուած տեղեկութիւնները անվստահելի են։ Գրիգոր Վ. Բուք, որ ի վկայութիւն կը կոչուի, Գրիգոր Դարանաղցին է, իսկ սա Կիրակոս աբեղայի հիացողներէն է։ Իւր Ժամանակագրութեան մէջ (էջ 392-393) կը գրէ Դարանաղցի. «Տէր Կիրակոսն Տրապիզոնցի ճգնաւորն, որ բազում ժամանակս կեցեալ ի լսարանս Կարկառեցի Պետրոսին. եւ էր կատարեալ փիլիսոփայ. եւ յորժամ բռնութեամբ կամէր վարդապետն հարկիւ տալ հրաման քարոզելոյ, նա փախուցեալ գաղտ յամենե/372/ցունց եւ մի ոմն յաշխարհականաց ընկերացեալ իւրն եւ եղեալ ի կերպարանս գռեհիկ աշխարհականաց. եւ գնացեալ ի գիւղ մի, տաւարարծութիւն առնելով գեղջն»։ Մարտիրոս վարդապետ Վարագայ առաջնորդն լսելով տարօրինակ խաշնարածներուս մասին, կը հրաւիրէ զանոնք վանք։ «Լուր եղեւ Պետրոսին (Կարկառեցւոյն. եւ նա ելեալ եկն ի համբաւ նորա եւ եգիտ որպէս լուաւ. եւ երդմամ բ մեծաւ առեալ տարաւ ընդ իւր, թէ քեզ ի կամս քո թողից։ Եւ մէկ ժամանակ այլ փոք(ր) կացեր մօտն եւ յետոյ խնդրեր էր հրաման տալ իւրն՝ գնալ Երուսաղէմ բնակել»։ է։

Հոս, Երուսաղէմ, կը հանդիպի իրեն Դարանաղցի 1606ին. անոր նկարագիրը այսպէս կու տայ (102)։ «Տէր Կիրակոսն Տրապիզոնցի ամենիմաստ ընթերցող ներկուռն եւ եօթնապատիկ առաւել խստակրօն եւ չորակեր եւ անինչք եւ ամենայն առաքինութեամբ զարդարեալն, տեսականուն եւ գործնականան»։

Տէր Կիրակոսի յետագայ շրջանի գործունէութեան մասին խօսած ենք արդէն։

Գրիգոր Դարանաղցի բարեկամ մը չէր «Քաղկեդոնիկներուն», եւ սակայն եթե այս դրուատական տողերը կը նուիրէ Տ. Կիրակոսի յիշատակին եւ նոյն իսկ անձամբ մտադիր էր հետեւելու անոր քայլերուն, ապացոյց կ՚ընծայէ թէ իր յարաբերութիւնը Տ. Կիրակոսի հետ բարեկամական էր, նաեւ հոգեւոր զօդիւ միացած։

/373/ Կեսարացւոյ խօսքերէն կրնանք միայն հետեւցնել, թէ Տ. Կիրակոս մասնակցած է Միութեան շարժման, թերեւս նաեւ մասնաւոր մղում տուած անոր։

Վայրապար է Կեսարացւոյ թերահաւատութիւնը հայ մատենագրութեան անաղարտութեան մասին։ Դարերը ունեցած են իրենց ըմբռնումները. ապրած են ազդեցութիւններու տակ. եւ մատենագիրները արտայայտուած են ինչպես ժամանակները թելադրած են: Մասնաւորապէս համարձակ եւ առանց ակնառութեան խօսած է Ներսէս Լամբրոնացի։

Ղուկաս Լոռեցին, զոր կը յիշէ Կեսարացին, իբրեւ հեղինակ գրուածքի մը, ուր «վեց գլխով» քննութեան առնուած է Ներսէս Լամբրոնացւոյ Պատարագի մեկնութիւնը, այլուստ անծանօթ է։

Հաւանօրէն ապրած է ԺԶ դարու առաջին կէսին եւ նոյն է համանուն Հաղբատացւոյ հետ, որ կը գործէ ի Սանահին։ 1525ին օրինակուած Սաղմոսարանի մը [180] Յիշատակարանին մէջ կ'ըսուի. «գրեցաւ ի սուրբ ուխտս Սանահին, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի ամենափրկիչ կաթողիկի. յիշեցէք զԶաքարիա քահանայն... յառաջնորդութեան Ղուկաս եպիսկոպոսի եւ Ղուկաս րաբունապետ վարդապետի ձեռագրչի Քերականի, որ զաւրինակն էառ ի Կիպրոս կղզւոյ»։

/374/ Փոքր Յովհաննէս Ծարեցի խօսելով մեծ Յովհաննէս Ծարեցւոյ (†1583) մասին կը գրէ [181] թ. անիկա աշակերտն էր «մեծ վարդապետին Ղուկասու Հաղբատացւոյ»։ Ի խնդրոյ աշակերտին` օրինակած է Ղուկաս Քարոզագիրք մը [182], որ դժբախտաբար առանց թուականի է։ Յիշատակագրութեան մը մէջ կը գրէ. «յորոց փրկեսցէ Քրիստոս Աստուած գծող գրոցս զՂուկաս վարդապետ եւ զստացող զսէր Յովհաննէս գրոց աշակերտն» (թղ. 274 ա)։ Այլուր կը գրէ. «Ով... եղբայր տէր Յոհանէս աշակերտ բանին կենաց, ի ժամանակի ձմերան ծաղիկ վարդ խնդրես, այժմ բարձեալ է իմաստութիւնն եւ սրբութիւնն աշխարհէս, եւ ես մարդ մեղաւոր եւ մտավ կուրացեալ եւ տրտմութեամբ տարակուսեալ. գրեցի զՔարոզս ըստ խնդրուածոց սրտի քո. սայ շնորհաւոր քեզ եղիցի» (թղ. 485բ)։ Նոյն ձեռագրէն կը տեսնուի թէ առ ոտս Վարդապետին կ՚աշակերտէին նաեւ Ղուկաս ի Գողթան գաւառէ, Մկրտիչ որ է յերկրէն Քաջբերունեաց եւ Թորոս։ Այս Թորոսը 1561ին Զաքարիա եպիսկոպոս Գնունեցւոյ օրինակել տուած է Յայսմաւուրք մը [183], որ ի սկզբան սահմանուած էր Թեղենեաց վանքին, բայց /375/ ապա նուիրուած է Եղրդուտի վանքին։ Գրիչը կը խնդրէ յիշել «զստացող... տառիս զԹորոս աստուածազարդ վարդապետն եւ զհոգեւոր ծնօղն իւր զքաջ եւ զտիեզերալուր խարազնազգեաց վարդապետն զՂուկաս զկա[ն]խեալն ի բանէն Աստուծոյ»։

Յեցած այս տեղեկութեան վրայ կարող ենք Ղուկաս Լոռեցին նոյնացնել Հաղբատացւոյ հետ եւ անոր գործունէութեան շրջանն ամփոփել 1510—1550 տարիներու մէջ։

Ի Սոթ, Աղուանից աշխարհի մէջ, ցոյց կու տան գերեզման մը, որ տապանագիր կը կրէ [184].

ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ

ՂՈՒԿԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ,

ԳԱՆՁԱՍԱՐԱՅ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻՆ

ԹՎ: Ռ (1551)։

Նո՞յն է սա Լոռեցւոյ հետ։ Թերեւս Ղուկաս վարդապետ Հաղբատ–Սանահինէն անցած ըլլայ Աղուանից աշխարհը եւ ի Գանձասար առաջնորդութիւնն ընդունած. հոս պէտք է աշակերտած ըլլայ իրեն Յովհաննէս Ծարեցի։

Ղուկաս վարդապետի գրական աշխատութիւնները մեզի չեն ասած։ Աճառեանի ցուցակէն չիմացուիր, թէ Ղուկաս իւր օրինակած Քարոզգրքին մէջ զետեղա՞ծ է ինքնագիր քարոզներ ալ։

36. ՊՕՂՈՍ ՊԻՐՈՄԱԼԼԻ ԵՒ ՄՈՎՍԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

/376/ Պօղոս Պիրոմալի (Paolo Piromali), ծնած 1592ին ի Սիդեռնոյ Կալաբրիոյ, մտած էր Դոմինիկեան կարգը եւ համբաւուած իւր գիտութեամբ [185] ։ 1631 Մայիս 30ին հրամանաւ Ուրբանոս Ը. ի ուղարկուեցաւ Հայաստան [186] իբրեւ «գլուխ Հայաստանի առաքելութեան» եւ վարիչ (rettore) Նախիջեւանի 1630ին բացուած Դպրատան [187] ։

1632, Ապրիլ 13ին (Ծաղկազարդ) կը հասնի Ապարաներ, ուր կը գտնէ 300 տուն կաթողիկէ Հայեր [188] (Միաբանողք)։ Անկէ շուտով կը մեկնի Գանձակ (Ապրիլ 18էն յառաջ [189] ), ասկէ կը գրէ իւր չարահամբաւ թուղթն առ Քահանայապետն (23 Ապրիլի) [190], որով կամբաստանէր Միաբանող Եղբայրներն եւ Նախիջեւանի Հայ արքեպիսկոպոսն Աւգոստինոս Բաջենց։

Կը վերադառնայ Ապարաներ։ Հոս էր 1-18 Յունիս [191] ։ Կերեւայ թէ լսուած էր հոս /377/ արդէն Պիրոմալիի գրած ամբաստանագրի մասին։ Իբրեւ «խառնակիչ [192] » չի հանդուրժուիր Պիրոմալի յԱպարաներ։ Անիկա 26 Յունիս—2 Յուլիս 1632 Երեւան կը գտնուէր [193], հաւանօրէն խնդրելու Մովսէս կաթողիկոսի միջնորդութիւնը Նախիջեւանի Արքեպիսկոպ սոսի զայրոյթը զիջեցնելու համար։ Մովսէս սիրով յանձն կ'առնէ այս հաշտարար դերը։ Ունիմ աչքի առաջ համառօտութիւնը [194] Նամակի մը, զոր գրած է Մովսէս կաթողիկոս առ արքեպիսկոպոսն Նախիջեւանի, որով կը յորդորէ Արքեպիսկոպոսն, որ անյիշաչար ըլլայ հանդէպ Պիրոմալիի, «հաշտուի անոր հետ, անտես ընելով անոր յանցանքներին եւ իր, արքեպիսկոպոսի, մասին առ Քահանայապետն դրած ամբաստանագիրն կամ զրպարտութիւնները»։

Պիրոմալի կը վերադառնայ Ապարաներ։ 1632, Օգոստոս 12ին կը գրէ ասկէ իւր յետսկոչումը առ Ուրբանոս Ը. [195], շեշտելով թէ մոլորցուած է ինքը ուրիշներու սխալ տեղեկատութեամբ եւ թէ իւր վերջին 40օրեայ զննութեամբ գտած է ամենայն ինչ Ապարաներ կարգի եւ կանոնի մէջ։ Բայց Արքեպիսկոպոսը անզիջող կը հանդիսանայ 19 Օգոս/378/տոս թղթով [196] կը ներկայացնէ Ուրբանոս Ը. ին Պիրոմալիի ամբարտաւան ընթացքը եւ իւր գանգատները անոր մասին։ Հաւանօրէն այս թուականէն քիչ յետոյ տեղի կունենայ Պիրոմալիի բանտարկութիւնը «ի հրամանէ Նախիջեւանի հայ արքեպիսկոպոսի» [197] Ագոստինոս Բաջենցի, որ կը տեւէ «22 ամիս` անասելի տառապանօք»։

Իր ազատութիւնը կը վերստանայ Պիրոմալի «հրամանաւ Ուրբանոս Ը. ի» [198] (1634, Յունիս-Հուլիս)։

Այս անցքերուն ծանօթ է Գրիգոր Դարանաղցի, որ այսպէս կը պատմէ եղելութիւնը (էջ 582). «Թուին ՌՁ (1631), ի ժամանակի տէր Մովսէս կաթողիկոսին… կուգայ ի բուն Ֆռանգէն ոմն յիզվիթ (!) աբեղայ՝ Պօղոս անուն. նախ կու անկանի ի մէջ Ջահուկացն եւ ի նոցա միջումն քսմոսութիւն առնելով եւ անհաշտ խռովութիւն արկանելով եւ եպիսկոպոս նոցա զայրանալով նմա. եւ յետ առաւել հակառակելոյն ընդ եպիսկոպոսին եւ եպիսկոպոսն մատնելով զնա բռնաւորի սեղոյն եւ նա արկանելով զնա ի գուբ մահապարտաց եւ շղթայ դնելով ոտիցն՝ երեք ամ անդ կալով ի խորափտին։ Եւ լոյս հոգի տէր Մովսէս կաթողիկոսն անդ պատահելով... բազում ջա/379/նիւ կու հանէ ի գբոյ տառապանաց, որ արժանի էր մահու» (!)։

Պիրոմալիի ազատութեան համար Մովսէս կաթողիկոսի բարեխօսութիւնը հակաժամանակագրական է. Մովսէս իբր երկու ամիս յառաջ վախճանած էր։ Նկատի կարող էր առնուիլ Փիլիպպոս Վարդապետ, եթէ արտաքին վկայութիւն մը ազատութիւնը Ուրբանոս Ը. ի միջամտութեան չվերագրեր։

Այն չորս տարիները, զորոնք անցուց Պիրոմալսի Հայաստանի մէջ, շահագործեց սորվելու հայերէն լեզուն ի գիր եւ ի բան։ Որովհետեւ բանտարգելութենէն ազատելէն ետքը անհաճոյ էր իր ներկայութիւնը Նախիջեւանի Արքեպիսկոպոսի թեմին մէջ, Պիրոմալի գնաց Երեւան ուր գտաւ Փիլիպպոս վարդապետի, կաթողիկոսական տեղապահի հիւրասիրութիւնը [199] ։

Այս տեղեկութիւններէն բազմօք կը տարբերի ինչ որ կը պատմէ Հ. Մ. Չամչեան Պիրոմալիի Հայաստան անցուցած առաջին չորս տարիներու մասին. միայն նիւթի ամբողջութեան համար յառաջ կը բերեմ հոս անոր տողերը. «Ի նմին ամի եկն յարեւմտից ի Հայաստան լատին կրօնաւոր ոմն Պօղոս անուն ի կարգէ Դոմինիկեանց՝ Փիրօմալլի ասացեալ՝ Սիդերնացի ի Կալաբրիոյ, առաքեալ ի քարոզութիւն յարեւելս հրամանաւ սրբազան պապին Ուրբանոսի Ը. ։ Շրջեալ սորա արեւելեան /380/ զգեստուք ի կողմանս միջագետաց, եւ ապա ի Վասպուրական աշխարհի եւ յԱրարատ… եւ յետոյ լուեալ զհամբաւ բարելաւութեան Մովսեսի կաթողիկոսի՝ գնաց ի տեսութիւն նորա, եւ եգիտ պատիւ եւ մարդասիրութիւն առ ի նմանէ։ Եւ ի լինել ընտելութեան՝ սկսաւ Պօղոս բանս արկանել ի մէջ միաբանից Էջմիածնի, թէ լուեալ է իմ յայլոց, զի Հայք ոչ ճանաչեն զգլխաւորութիւն գահին Հռովմայ, եւ ոչ ունին սէր միաբանական ընդ գլխոյ եկեէլեցւոյ։ Իսկ նոքա ասեն. քաւ լիցի. չարախօսութիւն չկամեաց է այդ համբաւ, այլ նա ոչ կարէր տակաւին հաւատ ընծայել բանից նորա։ Եհաս այս զրոյց յականջս Մովսեսի կաթուղիկոսի. եւ նորա կոչեալ առ ինքն զՊօղոս՝ խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ. եւ յայտ արար, թէ մեք յաւուրց անտի սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ մինչեւ ցայժմ անխախտ ունիմք զմիակամութիւն սիրոյ ընդ մեծի Հռովմայ աթոռոյն. եւ դիտեմք պապն լինել վեհագոյն քան զամենայն պատրիարքունս եւ ընդհանուր հրամանահան ամենայնի։

«Յայնժամ ասէ Պօղոս. Ընդէր ապա ոչ առնէք երթեւեկութիւն թղթոց առ քահանայապետն։ Ասէ ցնա կաթողիկոսն. Բազում անդամ ունիմք գրեալ առ նա նամակս սիրոյ՝ որպէս եւ ես իսկ գրեցի ի սկզբան Հայրապետութեան իմոյ՝ յամի 1629. այլ ոչ գիտեմ՝ եհա՞ս այն առ նա, թէ ոչ. գրեցի եւ միւս եւս թուղթ ի մօտոյ, եւ առաքեցի յԻլով. իսկ պատճառ ոչ յաճախելոյ մեր զգիր՝ է այս. զի որով/381/հետել կամք ընդ իշխանութեամբ օտար ազգաց, յիմանալ նոցա զթղթակցութիւն մեր ընդ արեւմտեայս՝ ի կարծիս լինին զմէնջ վտարանջութեան, եւ յարուցանեն նեղութիւնս ի վերայ մեր…։ Այլ դու եթե կարես յապահովի եւ անվտանգ յղել զթուղթ մեր, գրեցից այժմ միւս եւս նամակ նոր, եւ տաց քեզ հասուցանել ի Հռովմ։

«Եւ ի յանձն առնուլ նորա յօժարութեամբ՝ գրեաց Մովսէս միւսանգամ թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան ընտանի եւ քաղցր բանիւք առ սրբազան պապն Ուրբանոս. որում՝ ստորագրեցին եւ երկոտասան եպիսկոպոսունք հայրապետանոցին, եւ ետ ի ձեռս Պօղոսի։ Եւ նորա առեալ զայն՝ տարաւ ի Նախիջեւան եւ պատմեաց խնդութեամբ Ջահկեցւոց Ունիթօռաց. եւ անտի ի ձեռն հաւատարիմ անձանց առաքեաց զթուղթն Արեւմուտս»։

«Ի շշնջել Ունիթոռաց եւ այլոց ոմանց վասն իրացս այսոցիկ՝ եհաս լուր գործոյն առ այլազգի իշխանն Նախչուանայ. որոյ դժկամակ լեալ ընդ այս, եւ միանգամայն կասկածեալ՝ թէ լատին կրօնաւորն այն եկեալ իցէ վասն գտանելոյ նշխարս կամ գանձս, բարկացաւ, եւ առաքեաց խնդրակս զկնի նորա։ Եւ նոքա հասեալ՝ կալան զՊօղոս, եւ տարան առ իշխանն. եւ հրամանաւ նորա արկին զնա ի բանտ. եւ բազում անգամ գանակոծ արարին իբրեւ զլրտես եւ զխռովարար, եւ չեղեւ հնար ազատութեան, ոչ միջնորդությամբ կաթողիկոսի եւ ոչ աղաչանօք այլոց՝ մինչեւ ցամս /382/ երկու. զի մնաց անդ ամիսս քսան եւ երկու. եւ յետոյ հազիւ ուրեմն զերծաւ նա» (Գ. 611-612)։

Պօղոս Պիրոմալի դեռ երկար դեգերեցաւ Հայաստան եւ ունեցաւ արդիւնաւէտ գործունէութիւն թէ առաքելական եւ թէ գրական ասպարէզներու վրայ։ Ուրիշ տեղւոյ եւ ժամասնակի կը թողում անդրադառնալ անոր կեանքի եւ գործունէութեան աւելի մանրազնին քննութեամբ։

37. ՀԱՅ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆՆ ԵՒ Ս. ԱԹՈՌԸ

Միութեան հարցին ԺԷ. դարու առաջին կէսին գործօն մասնակցութիւն բերին հայ վաճառականները։ Իրենց առեւտրական շուկան ընդարձակելու եւ մրցակիցներու դէմ պաշտպանութիւն գտնելու համար կարեւոր համարեցան անոնք քրիստոնեայ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի, յանուանէ Հայոց եւ Հռոմայ Եկեղեցիներու մէջ նկատուած խտիրը բարձուած տեսնել։

Հայ վաճառականները թէ Արեւելք եւ թէ Արեւմուտք, երբ եւրոպական իշխանութեանց հետ շփում կունենային, կը հանդիպէին դժուարութիւններու։ Սպանիացիք եւ Փորթուգալցիք, որոնք Պարսից ծոցին եւ Արեւմտեան Հնդկաստանի ծովեզերքին տիրացած էին, կը վարուէին հայ վաճառականներու հետ այնպէս ինչպէս Մահմեդականներու հետ։ Ոչ միայն կենցաղով, լեզուով եւ հանդերձանքով ունէին անոնք նմանութիւն ոչ-քրիստոնեայ /383/ արեւելեայց հետ, այլ եւ դաւանութեամբ կը տարբեր էին արեւմտեան քրիստոնեաներէ, որոնք Հռոմայ Եկեղեցւոյ ենթարկուած էին։ «Հերձուածող» անունը, որով կ՚որակուէին արեւելեայք արեւմտեաններէն, պատճառ էր յաճախ ունենալու անոնց հանդէպ ուրիշ վերաբերմունք։ Արեւմտեան շուկայի մէջ ճանչցուած էին հայերը անշուշտ գլխաորաիրար հպատակութեան, բայց նաեւ զգեստաւորութեան եւ այլալեզու բարբառին համար «պարսիկ» յորջորջմամբ:

Քրիստոնէի եւ քրիստոնէի մէջ դաւանաբանական խտրութիւնը դառնալու եւ արեւմտեանց քով համակրութիւն եւ պաշտպանութիւն գտնելու համար հրապարակի վրայ դրին հայ վաճառականները Միութեան Հարցը։ Վաճառականներու ազդեցութեան ընդդիմանալ չէին կրնար հայ Եկեղեցականները, որոնք իրենց նիւթական գոյութիւնը անոնց առատաձեռնութեան կը պարտէին։ Անոնք էին Եկեղեցիներ կառուցանողներն ու կղերականները զգեստաւորողները։. Միութեան հարցը օրուան պահանջք դարձաւ մանաւանդ Այրարատեան դաշտի բնակիչներու բռնի Պարսկաստան տեղափոխուելէն ետքը։ Երկրին մէջ աղքատութիւնը կ՚իշխէր, եկեղեցիները կողոպտուած էին սպասներէ. իսկ տեղահանուած ժողովուրդը Պարսկաստանի մէջ յետին կարօտութեան մատնուած էր։ Ջուղայեցիք եղան փրկութեան ապաստանը. անոնք արտաքին աշխարհի հետ /384/ վաճառականութեամբ ունեցած կապակցութիւնը ձեռքէ չհանեցին։ Եւրոպական դրամատուններու մէջ պահ ձգուած դրամագլուխներու ուժով եւ շուկաններու հետ ունեցած ծանօթութեան շնորհիւ կրցան ոչ միայն գաղթական ժողովրդեան առժամապէս օգնութեան հասնիլ, այլ եւ մղում տալ պարսկական վաճառականութեան, արտածմամբ եւ ներածմամբ։ Շահ Աբաս կը քաջալերէր զիրենք։

Այսպէս Ջուղայեցիք ինչպէս Երկրին մէջ, նոյնպէս գաղթականութեան մէջ պահեցին իրենց համբաւն եւ հասարակական կեանքի վրայ ազդեցութիւնը։ Նոր-Ջուղայեցիներու կամքով կը կառավարուէին ազգայնոց թէ ներքին, թէ արտաքին եւ թէ եկեղեցական քաղաքականութիւնը։ Անոնց թուին մէջ անուանի հանդիսացած էր Խոջայ Նազար, որ կը վայելէր Շահին ալ համակրութիւնն եւ վստահութիւնը։

Խոջայ Նազար իւր բարեացակամութեամբ եւ հեռատեսութեամբ կ՚առաջնորդէր Ազգին, ուղղութիւն կու տար Հայ Եկեղեցւոյ, մասնաւորապէս խորհրդականն էր Մովսէս կաթողիկոսի եւ անոր պաշտպանը ի սկզբանէ անտի։ Բարեացակամ էր անիկա նոյնքան ազնուութեամբ նաեւ հանդէպ Եւրոպայի առաքեալներու, որոնք կը գործէին Սպահան եւ կամ Պարսկաստանի ճանապարհով կուղեւորէին դէպի հեռաւոր արեւելք։ Անոր այս բարեացակամ վերաբերմունքը արեւմտեան առաքեալներու հանդէպ ոչ միայն գոհ ձգած էր /385/ վանական հաստատութիւնները, այլ եւ քաջալերած ազգայինները, ունենալու անոնց հետ մտերմական աղերս, զետեղելու իրենց զաւակները անոնց դպրոցներու մէջ եւ օգտուելու արեւմտեան գիտութենէն։ Բնականաբար պիտի հնչէր անոր բարերարութիւններու համբաւը լատին առաքեալներու բերնով նաեւ Արեւմուտք։

1629ին, Օգոստոսին, գրեց իրեն Ս. Ժողովը շնորհակալութեան գիր մը, զոր պիտի հասցնէր Նոր-Ջուղայ Գաղղիայի Նուիրակը։ կը ներկայացնեմ այս տեղ նամակին պատճենը հայերէն թարգմանութեամբ։

Առ հայ Խոջայ Նազար.
(Prop. Lettere volgari, an. 1629, vol. 8, f. 132. )

Նորին Սրբութիւն Տեառն մերոյ եւ այս Ս. Ժողովը վերահասու եղաւ այն նպաստաւորութեանց եւ ձրից մասին, զորոնք ցոյց տուած էք այդ կողմերը գտնուող Կապուչին հայրերուն։ Մեր Տէրն եւ այս իմ գերամեծառ Տեարք շատ ուրախ եղան որ կը գտնուի հոդ անձ մը, որ իրենց առաքեալներու հանդէպ ունի այնքան սէր եւ գութ։ Ասոնք հրամայեցին ինձ որ յայտնեմ Ձեզ Նորին Երանութեան պատշաճական շնորհակալութիւնն փոխարէն Ձեր մեծանձնութեան եւ քրիստոնէական բարեպաշտութեան առատաձեռնութեան, խնդրեմ՝ միաժամանակ նաեւ, որ ապագային երբ պատահին առիթներ, զանց չընէք օգնել ա/386/նոնց, վստահացնելով զՁեզ, թէ անոնց ի նպաստ եղածները ոչ միայն աստուածեղէն բարութենէն պիտի վարձատրուին, այլ եւ անմոռաց պիտի դրոշմուին այս սուրբ եւ առաքելական Աթոռի յիշատակարանին մէջ. եւ այլն։

 

Նոր–Ջուղայեցիք մասնաւորապէս մտերմացած էին Սպահան Բոկոտն Կարմեղեանց Մեծաւորի, Հ. Յովհ. Թադէոսին։ 1629ին, երբ պիտի մեկնէր Հ. Յովհաննէս Հռոմ, ոչ միայն տեղւոյն հայ եպիսկոպոսն Խաչատուր Կեսարացի եւ Արիստակէս վարդապետ, այլեւ Մովսէս կաթողիկոս ներկայացուցած էին բերանացի եւ գրով փափագներ, որոնց մասին խնդրած էին բանակցիլ Ս. Ժողովին հետ։ Նաեւ Խոջայ Նազար յանուն հայ վաճառականներու խնդրած էր անոր միջնորդութիւնը Ս. Քահանայապետին քով, որպէս զի հայ վաճառականներուն շնորհուին քահանայապետական պետութեան եւ ուրիշ քրիստոնեայ աշխարհներու մէջ կայաններ, ուր կարենային արտահանել իրենց ապրանքներն առանց մաքսի. եւ Հռոմ բացուի հայկական Դպրատուն մը։

Հայ վաճառականներու խնդիրքը կը դնէ Հ. Յ. Թադէոս Ս. Աթոռի առաջ։ Ս. Ժողովը զայն խորհրդածութեան նիւթ կ՚ընէ 1630, Յուլիս 23ին գումարուած նիստին մէջ եւ հետեւեալ եզրակացութեան կը յանգի [200],

/387/ «Ս. Ժողովս կ՚որոշէ հետեւեալ պատասխանը տալ, եթէ հաճոյ թուի Նորին Սրբութեան.

1. Հայերը կարող են եկեղեցական պետութեան եւ ուրիշ քրիստոնեայ իշխաններու հողերու վրայ իրենց ծախքով կայաններ կառուցանել եւ փոխադրել հոն իրենց վաճառքները, զորոնք կը ցանկան տարածել քրիստոնեայ աշխարհներու մէջ։

2. Կ՚որոշէ Ս Ժողովս, որ այս թոյլտուութիւնը շնորհուի այն վաճառականներուն միայն, որոնք կաթողիկէ են եւ կամ ըլլալ կ՚ուզեն, կրնան անոնք եկեղեցական պետութեան մէջ կանգնել կայաններ նաւահանգստի ազատութեան կամ մաքսէ ազատ տալու իրաւունքով (franchitia)։ Եւ որպէս զի անոնք նոյն իրաւունքով ուրիշ քրիստոնեայ հողերու (dominia) վրայ ալ կարենան հաստատուիլ, կարելի է այն իշխանութիւններուն համառօտագիր կամ յանձնարարագիր գրել։։

Այս որոշումը երկու նպատակ կը հետապնդէ. մին է եկեղեցական եւ երկրորդը քաղաքական։ Եկեղեցականն է որ այն մեծաթիւ հայութիւնը կաթողիկէ վաճառականներու միջնորդութեամբ կը կարենայ եւտիքեան հերետիկոսութենէն կաթողիկէ Եկեղեցւոյ ծոցը առաջնորդուիլ։ Քաղաքականն է որ անոնց վաճառականութեամբ կարելի կ՚ըլլայ քրիստոնեայ երկիրներուն զանազան իրեր, մանաւանդ մեծաքանակ մետաքս մատակարարել»։

Նոյնը ուրիշ խմբագրութեամբ կը կրկ/388/նուի. «Տ. Յովհ. Թադէոս պիտի տանի Ջուղայի հայերուն Նորին Սրբութեան պատասխանը. այս մասին խօսք եղաւ 1630 Սեպտեմբերին. այս ինքն`

1. Պապը քրիստոնէութեան (քահանայապետական պետութեան) մէջ պիտի տայ lայ վաճառականներուն տեղեր, որպէս զի կարենան ապրիլ հոն իրենց ծախքով. եւ նոյնին համար պիտի դիմէ ուրիշ իշխաններու (e lo stesso farebbe ufficio ad altri principi). պայմանաւ որ ապրին Հռոմէական Եկեղեցւոյ հետ հաղորդակցութեան մէջ։

2. Եթէ Դպրանոցի (collegio o seminario) համար շէնքը, բնակարանն եւ կարասիները գնուին, պիտի կազմուի իր ժամանակին 405 աշակերտի համար Դպրանոց մը» եuն (տե՛ս § 38, ծան. 12)։

Որովհետեւ իջեալ Հայրը երկար մնաց Հռոմ, պատասխանը երկարաձգուեցաւ մինչեւ 1633 Յունուար 5։ Այս թուականով նամակ մը յանձնուած է Տ. Յովհ. Թադէոսի, որ այժմ օծուած էր Սպահանի եպիսկոպոս, ուղղուած Խոջայ Նազարին, որ հետեւեալն է.

Առ Տիար Խոջայ Նազար հայ կառավարիչ Ջուղայի.
(Prop. Lettere volgari, an. 1633, vol. 13, f. 3. )

Հ. ՅովՀ. Թադէոս Բոկոտն Կարմեղեան տեղեկացուց նորին Սրբութեան եւ այս Տ. Հ. Ս. Ժողովին այն օգնութիւններն եւ շնորհք/389/ները, զոր նա գտած է Ձեզմէ, եւ այն ամէնը զոր դուք ըրած էք եւ կ՚ընէք մեր լատին կրօնաորներուն որոնք այդ կողմերը կը գտնուին, եւ ի մասնաւորի Բոկոտն Կարմեղեաններուն։

Յիշեալ Հօր այդ կողմերը դարձին առթիւ կը յայտնէ (Նորին Սրբութիւնը) իւր շնորհակալութիւնը Ձեզ եւ կը խնդրէ միանգամայն որ շարունակէք նոյնը հանդէպ անոնց, որպէս զի Ձեր հզօր պաշտպանութեան տակ կարենան ապրիլ խաղաղութեամբ այդ պետութեան մէջ եւ կատարել իրենց ծառայութիւնն Աստուծոյ եւ Ս. Եկեղեցւոյ, որուն համար ղրկուած են այդ կողմերը։

Բաց աստի Նորին Սրբութիւնը ձեռնադրած է յիշեալ Հ. Յովհաննէսը եպիսկոպոս, եւ որովհետեւ յառաջացեալ տարիքի մէջ կը գտնուի, այս պատճառաւ ալ տուաւ անոր ուրիշ եպիսկոպոս մը յառընթերակայութիւն։ U. Ժողովը կը խնդրէ Ձեր Տէրութենէն որ ընդունիք զանոնք որպէս յանձնարարեալք եւ անոնց բոլոր պէտքերու եւ կարօտութեան մէջ օգնէք եւ պաշտպանէք զանոնք ըստ Ձեր կարողութեան։ Ձեր այս սիրալիր վերաբերմունքը հանդէպ անոնց մեծապէս հաճելի պիտի ըլլայ Նորին Սրբութեան։

Նկատմամբ այն խնդրոց, զորոնք յիշեալ Հ. Յովհաննէս հայ վաճառականներու կողմէն դրա մեր առջեւ, նոյն Հայրը անձամբ պիտի հաղորդէ Ձեզ կարեւորները։

Կը գնայ այժմ, որ Դուք եւ Ջուղայի հայ վաճառականները այս քաղաքի (Հռոմի) մէջ /390/ Ձեր ազգին համար բացուելիք Դպրանոցի ի նպաստ ընէք այն, ինչ որ Ձեզ կ՚իյնայ։ Ես կը վստահացնեմ Ձեզ եւ հայ վաճառականներուն, որ այս պիտի ըլլայ ի մեծ ծառայութիւն Աստուծոյ եւ ի փառս եւ յօգուտ համօրէն հայ Ազգին։

Չգիտենք թէ ինչ արդիւնք ունեցան այս թղթակցութիւնները։ Յովհ. Թադէոս եպիսկոպոսի մահը խափանարար եղաւ ծրագիրներու յաջողութեան։ Թղթակցութիւնները կ՚ ենթադրեն եպիսկոպոսի բերանացի տեղեկատուութիւնները. անոր անձին վրայ թէ Հայք եւ թէ Ս. Աթոռը ունէին կատարեալ վստահութիւն։

38. ՀՌՈՄԻ ՄԷՋ ԴՊՐԱՆՈՑ ՄԸ ԲԱՆԱԼՈՒ ՓՈՐՁԵՐ

Հռոմի մէջ Դպրանոց մը (collegio o seininario) բանալու առաջարկը, զոր Հ. Յ. Թադէոս 1630ին կը դնէր Ս. Ժողովի առջեւ, օտարոտի չհամարուեցաւ։ Ի վաղուց հետէ կար արդէն այս խնդիրը Ս. Ժողովի սեղանին վրայ. ունէր մօտ 50 տարուան պատմութիւն։

«Ս. Պիոս Ե. Հայոց ազգին բարերար քահանայապետներէն մէկը (1566-1572)՝ Ս. Մարիամայ Եգիպտացւոյ եկեղեցին եւ հիւրանոցը քովի տներով՝ ազգին շնորհած էր. Գրիգոր ԺԳ. (1572-1585) իր գութն եւ առատութիւնը անով աւելի եւս ցուցուց ազգին, որ ինչպէս Յունաց, այսպէս ալ հայ պատանեկաց համար Հռոմ վարժարան մը հաստատելու  /391/ հրամանն ու կոնդակը տուաւ [201] ։ Ափսոս որ այնպիսի՝ ազգին օգտակար եւ պատուադիր հաստատութիւն մը` Քահանայապետին վաղահաս մահուամբը ի գործ չդրուեցաւ» [202] ։ Այս առթիւ Ազարիա կաթողիկոս կը գրէր առ Գրիգոր ԺԳ. «Գիտացաք զգթութիւն եւ զմտածութիւնն եւ զշտապն առանձնական, որ քո Սրբութիւնդ ունի ի մեզ քո որդւոցդ Հայոց, աւելի քան զայն ընդհանրական, որ ունին ամենայն Քրիստոնեայք. քանզի ի Հռոմ տուեալ ես քո Երանութիւնդ ազգի(ս Հայոց) Եկեղեցի եւ օթարան եւ բազում ողորմութիւն, եւ յետոյ մէկ Դասատուն մի մասն ուսուցանելոյ տղայոց Հայոց, եւ տուեր ես շինել նոր Պասմագիր գեղեցիկ ի Հայոց լեզու» [203] ։ Այս նպատակաւ ալ Ազարիա կաթողիկոս կ՚ընտրէր արժանաւոր պատանիներ եւ կ՚ուղարկէր Հռոմ՝, նոյն «Դասատան» մէջ ուսանելու, կը գրէր այս մասին [204]. «Կու ուղարկենք ի հետն (Յովհաննէս եպիսկոպոսին, որ նուիրակ էր նշանակուած) զասացեալ Գրիգոր սարկաւագն քանի մի տղայով վասն ուսման   Դասատունն»։

Այս դպրոցը գոյութիւն ունէր դեռ 1611ին։ Սիմէոն Լեհացի, որ այս թուին Հռոմ կը գտ/392/նուէր, կը գրէր իւր Ուղեգրութեան մէջ (էջ 145).

«Ժողովել է (Փափն) իւր քաղաքն ի Հռոմ ՀԲ ազգ եւ ունին ամենայն ազգն Եկեղեցի, Սբիդալ, Դպրատուն, կերակուր, անկողին, տօշակ։ Նոյնպէս Հայք եւս ունին Ժամ, Սբիդալ, Դպրատուն, բայց տղաք չկան, միայն երկու տղայ կայր՝ զի Հայք սակաւն... Աստուած զիւրեանց հոգին լուսաւորէ, որ զմեզ աւելի կու հոգան քան թէ մեք»։ Նոյն ուղեւորը կը գրէ ի մէջ այլոց Հռոմի հայ կալուածոց մասին (էջ 92-93).

«Հասաք ի Հայոց Եկեղեցին եւ Շբիթալն… եւ Եկեղեցին Հայոց քարէ, մեծ եւ տասն օտա քարէ ունէր ըխտաւորաց, այլ եւ դարպասի եպիսկոպոսաց, քահանայից եւ այլ կրօնաւորաց, տօշակ, անկողին։…Եւ յետ աւուրց ինչ կոչեցաք զՀայոց թարճիմանն Յակոբ անուն Ամթեցին, որ քառասուն ամ կամ աւելի էր անդ. եւ Փափն 500 ռուղուշ թային էր արել նմա վասն թարգմանելոյն... Եւ արարեալ էին (Զաքարիա) վարդապետին թային նաֆաղայ օրն ԺԲ Հաց, հինգ օխա միս, երկու հաւ, երկու օխայ գինի, աղն, քացախն եւն. այլ շաբաթն հինգ ղուռուշ ճէպխարճի։ Եւ էր անդ էրէց մի հայի Թօխաթցի, Բարթուղիմէոս անուն, որ պըզտկուց անդ էր սնել եւ ի չափ հասել. զմեր գիրն եւ զլեզուն գիտէր, բայց նոցան այլ աւելի. զի նոցա օրէնքն կու բռնէր. նոքա օրհնել էին զնա էրէց. եւ տարին 100 կարմիր ոսկի թային օլօֆայ ունէր. եւ /393/ եկեղեցին եւ շբիթալն եւ խցերն ամէն իր ձեռքն էր։ Եւ ունէր ժամն էգիք, վախըֆ տներ։ … Եւ կայր ի նմա ԺԲ Հոգի։... Եւ մեր քարտինալն էր Պուռկէզ, քւերորդին Փափին. զի ՀԲ քարտինալ ունէր Փափն. եւ ամէն քարտինալն ազգի մի նազր էր. իսկ գլուխն եւ մեծն Հայոց լինի»։

Գրիգոր ԺԳ. ի կոնդակը միւսանգամ Ս. Ժողովի սեղանի վրայ հանուեցաւ ճիշդ 50 տարի յետոյ։ 1624ին Ս. Ժողովը ուզեց որ եւ է կերպով իրագործել Քահանայապետի հրամանը։ Բայց նկատի առնելով, որ արեւելքէն Հռոմ պատանիներ բերելը կապուած է զանազան դժուարութիւններու հետ, խորհեցաւ Ս. Ժողովը յիշեալ Դպրանոցը բանալ արեւելք այնպիսի տեղ մը, որ թէ եւրոպական հովանաւորութեան տակ ըլլայ եւ թէ մերձաւոր հայաբնակ վայրերում։ Այս նպատակի համար յարմարագոյն վայր նկատուեցաւ Գոյա Արեւմտեան Հնդկաստանի ծովեզերքի վրայ։

Ծրագրին գործադրութիւնը յանձնուեցաւ P. Cittadiոօի, Միրայի արքեպիսկոպոսին, որ ծանօթ էր հայերէն լեզուին եւ Հայ ժողովրդեան։ P. Cittadino կ՚անուանուի «մէկ կամ միւս Հայաստանի», այս ինքն Նախիջեւանի եպիսկոպոսին Մատթէոս Միրանշեցւոյ «օգնական, յաջորդութեան իրաւամբ»։ Ունիմ աչքի առաջ Ս. Ժողովին 19 Յուլիս, 1624 թուակիր թուղթը, ուր հաղորդուած է Դպրանոցի մասին կարեւոր մանրամասնութիւնները:

Առ Տ. Նուիրակն ի Սպանիա.
(Prop. Lettere volgari, an. 1623-1624, vol. 3, f. 130-131. )

/394/ Նկատի առնելով այն պատճառները, զորոնք մեր Տէրը [205] իւր հրամանագրին մէջ որուն պատճենը ներփակ պիտի գտնէք տուած ի Ս. Ժողովին Տարածման Հաւատոյ վասն իրաց կաթողիկէ Եկեղեցւոյն Հայաստանի, որոշեց Նորին Սրբութիւնը Գոայի մէջ հայ մանուկներու կրթութեան համար Դպրոց մը բանալ, որպէս զի կարենան անոնք պահել եւ պահպանել այն եկեղեցին եւ նաեւ օգնել, որպէս զի սրբուին այն մերձակայ վայրերը, որոնք վարակուած են արեւելեան հերձուածէն եւ հերետիկոսութենէն։ Միւս այլ վայրերէ աւելի այս քաղաքը յարմար գտաւ, որովհետեւ հայ վաճառականները Արեւմտեան Հնդկաստանի հետ անդադար տուրեւառ ունենալով, շատ աւելի դիւրին պիտի ըլլայ հայ մանկտին այս Դպրատունը բերել քան հոս ի Հռոմ, որ թէ հեռու է եւ թէ չունի այն ազգին հետ որ եւ է վաճառականական կապ, թէեւ կայ հոս օթեւան մը դոյզն ինչ կերպով հիւրասիրելու համար այն հայերը, որոնք երբեմն երբեմն կու գան սուրբ տեղերը այցելելու համար։

Այս գործին հոգը յանձնուած է Միրայի Գեր. Արքեպիսկոպոսին, որ Նորին Երանութենէն ընտրուած է մէկ եւ միւս Հայաստանի արքեպիսկոպոսին առընթերակայ ապագայ /395/ յաջորդութեան իրաւամբ։ Անիկա այդ տեղ կու գայ՝ արեւելեան Հնդկաստանի ճամբով երթալու համար իւր գահանիստ վայրը։ Պիտի գայ Ձեր Սրբութեան, որպէս զի ներկայացնէք զինքը կաթողիկէ թագաւորին եւ միջնորդէք, որ Նորին վեհափառութենէն որ եւ է նպաստ մը ստանայ. որովհետեւ այն գումարը, որ այն Դպրոցին համար երբեմն երբեմն պիտի մատակարարուի ասկէ, պիտի չկարենայ բաւական ըլլալ։ Այս կէտի մէջ պէտք է Ձեր Սրբութիւնը նպաստամատոյց ըլլայ յիշեալ Գերապայծառին, այնպէս ինչպէս Դուք ի դէպ եւ պատշաճ կը համարիքը կարող էք գործածել նաեւ Մեր Տեառն եւ Ս. Ժողովին անունը։ Ապացուցուցէք Նորին վեհափառութեան, թէ որչափ հաճելի պիտի ըլլայ Աստուծոյ անոր այս առատաձեռնութիւնն եւ մեծանձնութիւնը այսպիսի կարեւոր գործի մը համար, որ կոչուած է փրկել մեծաթիւ հայ ժողովուրդը, որ պէտք ունի օգնութեան. յիշեցուցէք դարձեալ Նորին վեհափառութեան այն փառքը, զոր պիտի գտնէ այս Ազգին քով, որ թերեւս անօգուտ չըլլայ իր ժամանակին նաեւ Սպանիոյ թագին համար, եւ վերջապէս ըրէք այն ամէնը, ինչ որ յարմար թուի Ձեր խոհեմութեան եւ կարող է նպաստաւոր ըլլալ յիշեալ Գերապայծառին։

Հռոմ, 19 Յուլիս 1624:

 

Չիտտադինի ունէր Ս. Ժողովէն յանձնարարարական մ՚ալ Սպանիոյ արքեպիսկոպոսի /396/ Լուիջի դէ Գամայի անուան վրայ, տրուած 19 Յուլիս 1624ին [206] ։

Ժամանակակից մը՝ Կղեմէս Գալանոս կը գրէ Չիտտադինիի այս նոր առաքելութեան մասին [207]. «Ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս նախ Միրայ քաղաքին, եւ յետոյ Նախիջեւանայ գաւառին։ Իսկ առաջ քան զգնալն իւր եկեղեցին (ի Նախիջեւան)՝ դիմեաց ի Արեւմտեան Հնդիկս առ ի ժողովել զողորմութիւնս վասն պիտոյից եկեղեցւոյն իւրոյ։ Բայց զբազում արծաթս եւ ոսկիս անդ ժողովեալ՝ մինչ դեռ յետս դառնայր յԻտալիա, մեռաւ ընդ ճանապարհ ի Սպանիայ աշխարհին. եւ եթող զամենայն արծաթն վասն հիմնելոյ Դպրանոցին Հայոց ի մայրաքաղաքին Հռովմայ, զորոյ շինումն այժմ (1634°) սուրբ Ժողովն, որ է սակս հաւատոց, խորհի ի կիր արկանել»։

Չիտտադինիի մահը պատահեցաւ 1627ին։ Ակնարկուած գումարը, զոր հանգանակած էր Արեւմտեան Հնդկաստան, էր 2212 reale. զոր բերաւ հասցուց Հռոմ loan. Baptista Durali, ինչպէս կ'ըսուի Ս. Ժողովի գործոց մէջ [208] ։

Յայտնի չէ թէ Չիտտադինի ինչ արգելքի բախեցաւ ի Գոա եւ ինչո՞ւ կը վերադառնար Իտալիա։

Ս. Ժողովը միւսանգամ դարձաւ նախկին՝ Դպրանոցը Հռոմ բանալու ծրագրին։ 1627 Հոկ/397/տեմբեր 9ին Տոռնիէլլո քարտուղարը կը կարդայ Ս. Ժողովի ՁԲ. Նիստին [209] մէջ «Հայոց համար Դպրանոց մը բանալու վերաբերեալ գրութիւններն եւ Հայոց Հիւրանոցի (hospitium) կանոնագիրը, Գրիգոր ԺԳ. ի նոյն Դպրանոցի կառուցման մասին կոնդակը, զոր մահուանէն 5 ամիս յառաջ հրատարակած էր,... եւ ի վերջոյ Ս. Ժողովի 1623 տարւոյ հրամանագիրը, որով նոյն ազգին համար Հայաստանի մէջ բացուելիք դպրանոցին ի նպաստ տարեկան 150 սկուդ՝ կը նշանակուէր։ Մեծապայծառ Հարք յանձնեցին յիշեալ Վեր. Տեղեկատուին, որ Հայոց Հիւրանոցին եւ անոնց Եկեղեցւոյն եւ Հիւրանոցին վերաբերեալ տուները այցելէ եւ անոնց մտից եւ ելից մասին հաւաստի տեղեկութիւններ հասանէ. եւ ապա Մեծապ. Տ. Բուրգեզիօ կարդինալին՝ Հայոց պաշտպանին յայտնէ Ս. Ժողովին դիտաւորութիւնն եւ բաղձանքը եւ հարցնէ թէ Հիւրանոցին եւ անոր պաշտօնեաներու համար եղած ծախքէն դուրս կ'աւելնա՞յ, գումար մը, զոր հնար ըլլայ այն հայ պատանիներու համար գործածել, որոնք կաթողիկէ հաւատքի, լատին լեզուի եւ ուսմանց մէջ կը կրթուին. որովհետեւ Ս. Ժողովը գիտակից իր պարտականութեան կը խորհի գէթ այժմ բանալ քանի մը հայ պատանիներու համար փոքր Դպրանոցի մը սահմանի մէջ տուն մը, մինչեւ որ Աստուծոյ օգնութեամբ աւելի լայն չափով միջոցներ գոյա/398/նան ամբողջական եւ կատարեալ Դպրանոց մը լինելու համար»։

Կարդինալ Բորգեզիոյի հետ տեսակցութեան արդիւնքը նպաստաւոր եղած է։ 1628, Փետր. 4ի Նիստին մէջ [210] կը յայտնէ Կարդինալ Ուբալդինօ, թէ Հայոց Դպրանոցի բացման համար կարելի պիտի ըլլայ Հիւրանոցի եկամուտէն 150 սկուդ ստանալ։ 150 սկուդ ալ պիտի տրամադրէ Ս. Ժողովը այն գումարէն, որ Նախիջեւանի Դպրոցին յատկացուած էր։ Ասոր վրայ որոշուեցաւ որ նոր բացուելիք Դպրոցին մէջ այնքան աշակերտ միայն ընդունուի, որքան կարելի է հոգալ 300 սկուդով։

Այս որոշման վրայ էր Ս. Ժողովը երբ Հռոմ հասաւ Հ. Յովհ. Թադէոս Ջուղայեցւոց խնդրագիրներով ծանրաբեռնուած։ Ջուղայեցիք կը փափագէին Հռոմ Հայկական Դպրանոց մ՚ունենալ, ուր կարենային մեծ թուով հայ աշակերտներ զետեղուիլ։ Անոնց խնդրագիրը չունիմ տրամադրութեանս տակ։ U. Ժողովը իր 1630, Յուլիս 23ին գումարած մասնաժողովի մէջ խորհրդածութեան կ'առնէ Հայոց առաջարկը եւ հետեւեալը կը սահմանէ [211].

«Ջուղայի հայ իշխաններու փափագին, որով կը բաղձան Հռոմ՝ հայ մանկտւոյն կրթութեան համար Դպրանոց մը բացուած տեսնել, Ժողովս կրնայ գոհացում տալ, եթէ անոնք /399/ յանձն առնեն գնել Դպրանոցին համար կարեւոր շէնքն ու կարասիները։ Այն գումարը զոր Ս. Ժողովս եւ Հռոմի Հայոց Հիւրանոցը կարող են տարեկան տրամադրել, պիտի կալենայ միայն հինգ ուսանող, անոնց վերակացուն եւ ծառայ մ'ապրեցնել։ Այս գումարը կը զոյանայ հետեւեալ կերպով. Միրայի արքեպիսկոպոսի գումարէն, որ 2000 սկուդ է, կարելի է տարին 100 սկուդ ստանալ։ Նորին Սրբութեան տնօրինելով, կարելի է նոյն նպատակին յատկացնել այլ եւս 70 սկուդ երկու կարդինալական մատանիներէն դարձեալ նոյն Դպրանոցի կրնայ գործածուիլ այն 250 սկուդ գումարը, որ կրնայ գոյանալ Հայոց Հիւրանոցի մուտքէն եւ վարձքէն, եթէ հաճի Նորին Սրբութիւնը, այնպէս ինչպէս շնորհուած էր Գրիգոր ԺԳ. էն անգլիական դպրոցի կառուցման ժամանակ։ Վասն զի Հայոց Հիւրանոցի մուտքը ըստ մեծի մասին ծառաներուն կը գործածուի, որոնց ըրածը աննշանակ բան է։ Իսկ Հայ աղքատներու համար, որոնք երբեմն երբեմն կը հանդիպին քաղաքս, հազիւ թէ 26 սկուդ ծախք ըլլայ։ Այս ծառայութիւնը Դպրանոցն ալ կարող է ընել. եւ հիւրերը աւելի պատշաճ է Դպրանոցին մէջ ընդունիլ, քան այն հիւրանոցի տան մէջ, որ՝ տեղւոյն եւ տան անպիտանութեան պատճառաւ՝ աւելի չուներ քան մարդիկ պատսպարելու յարմար է»։

Նոյն տարւոյ Սեպտեմբերին գումարուած Նիստին մէջ ի գիտութիւն կ՚առնէ Ս. Ժողովը /400/ մասնաժողովին հաղորդած տեղեկութիւնները եւ կու գայ հետեւեալ որոշման [212]. «Եթէ Հայոց Դպրանոցի համար կարեւոր շէնքը, բնակարանն եւ կարասիները գտնուին, կարելի պիտի ըլլայ անմիջապէս կազմակերպել 405 աշակերտի համար Դարանոց մը, օգտուելով Միրայի արքեպիսկոպոսի դրամագլխին 150 սկուդ շահով եւ Հիւրանոցի 250 սկու հասոյթովը, որ պաշտօնէից վրայ անօգուտ կը ծախսուի» եւն։

Ս. Ժողովը իւր 1633, Յունուար 5ին առ Խոջայ Նազար թղթին մէջ կը գրէր. «Կը մնայ այժմ, որ Դուք եւ Ջուղայի հայ վաճառականները այս քաղաքի մէջ Ձեր Ազգին համար բացուելիք Դպրանոցի ի նպաստ ընէք այն, ինչ որ Ձեզ կ՚իյնայ։ Ես կը վստահացնեմ Ձեզ եւ հայ վաճառականներուն, որ այս պիտի ըլլայ ի մեծ ծառայութիւն Աստուծոյ եւ ի փառս եւ յօգուտ համօրէն հայ Ազգին» (տե՛ս էջ 389)։

Ս. Ժողովի տրամադրութեանց եւ որոշմանց մասին Ջուղայեցիներու հետ բանակցութիւնները պիտի վարէր Յովհ. Թադէոս Սպահանի եպիսկոպոսը։ Անոր եւ Մովսէս կաթողիկոսի գրեթէ միաժամանակ վախճանելովը, բանակցութիւնները խափանուեցան։ Ջուղայեցիները լռեցին։

Մնաց Ս. Ժողովին վերադառնալ իւը նախկին ծրագրին, սահմանեալ թուով աշա/401/կերտներու համար միայն բանալ Դպրանոց մը, որչափ իւր միջոցները կը ներէին։ Այս մասին 1633 Սեպտեմբ. 3ին կը գրէ Ս. Ժողովը առ Հ. Եմիդիօ Պորտելի [213], «U. Ժողովս կը խորհի ի Հռոմ Հայոց համար Դպրանոց մը բանալ։ Առ այս շատ լաւ պիտի ըլլար, եթէ Ձեր վերապատուութիւնը լատին լեզուն դասաւանդէ այն Յովհաննէս վարդապետին, որ Մովսէս կաթողիկոսին աշակերտն է, որպէս զի անիկա կարենայ յետոյ հոս գալ եւ նոյնը Հայ աշակերտներուն սորվեցնել»։

39. SՊԱՐԱՆ Ի ՀՌՈՄ, ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉԻ ՏՊԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՇՈՒՐՋԸ

Հռոմ արդէն 1579ին գոյութիւն ունէին հայերէն տառեր, զորոնք ձուլել տուած էր Ս. Աթոռը «Ռօպէրդոսի Կրանժեoօն Փարիզացոյ գիրսափորիչ վարպետիս ձեռամբ» [214] ։ Այս տառերով տպագրուեցաւ 1584ին «Տօմար Գրիգորեանն յաւիտենական»։ 1596ին՝ «Կարճառօտս ի դաւանութենէ սուրբ հաւատո ճշմարտէ որ վասն Հռովմական սուրբ Աթոռոյս յառաջարկեալ, վասն կատարելո եկելոցն յարեւելից վասըն միաբանելոյն սուրբ Հոռոմա եկեղեցոյն», Վատիկանի տպարանէն. կ'ըսուի ի կատարածին։ «Ես Ղոփուզենց Յովանէս Տէրզնո եպիսկոպոս ի վերոգրեալ սուրբ հաւատո դաւանութիւնս ի լեզու հայերէն ըստուգեցի ընդ /402/ լատինոյ խօսք ընդ խօսաց միաւորեցի եւ ընդ միութեան նորա վկայեմ»։ 1603ին՝ «Ի կարճառօտ վարդապետութենէ քրիստոնէից» (Բ. տպագրութեամբ՝ 1623ին)։ 1612ին պէտք է սոպագրուած ըլլայ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսի դաւանութիւնը, որուն համար կը գրէր Գրիգոր Կեսարացի 1614ին «Այս ձեռագրիս օրինակն Փափն գրել է պասմայ գրով եւ յուղարկել է ի Լեհ, նոյնպէս եւ յամենայն տեղիս» (տես վերը էջ 326)։ 1623ին՝ «Միաբանութիւն Հայոց ընդ Հռոմէական սուրբ Եկեղեցոյն... որ եղել հրամանաւք Եւճենիոսի Դ. » եւ «Այբուբիենք Հայոց»։ 1630ին՝ «Առաւել պարզաբանութիւն քրիստոնէական վարդապետութեան»։

1611ին, երբ Սիմէոն Լեհացի Հռոմ կը գտնուէր, կը գրէր իւր Ուղեգրութեան մէջ: «Նոյնպէս Հայք եւս ունին ժամ, սբիդալ, դպրատուն…։ Այլ եւ պասմագիր է հանած: զոր մեք աչօք մերովք տեսաք. Աստուած զիւրեանց հոգին լուսաւորէ, որ զմեզ աւելի կու Հոգան քան թէ մեք : եւ ասին թէ ԺՌ ղուռուշ կու հայի պասմանապա այժմ պաթալ է, ոչ բանեցնող կայ, ոչ բանող՝ մեր ազգիս էհմալութենէն եւ չարեացն. որպէս եւ ի Վանատիկն» [215] ։

Հոոմի մէջ բացուած հայատառ տպարանի լուրը փափագ արթընցուց Ազարիա կաթողիկոսի սիրտը, առաջարկելու Ս. Աթոռին, որ /403/ ձեռնարկու ըլլայ տպագրելու Հայերէն Աստուածաշունչը։ Այս նպատակաւ Հռոմ կ՚ուղարկէ Գրիգոր սարկաւագը Աստուածաշունչի օրինակով մը, որպէս զի եթէ յանձնառու ըլլայ Ս. Աթոռը տպագրելու զայն, Գրիգոր կարենայ հսկել տպագրութեան վրայ [216] ։ Բայց մեծածախս հրատարակութիւն մը կը պահանջէր կաթողիկոսը։ Ս. Աթոռը ծախքէ աւելի Աստուածաշունչի հայերէն բնագրի վերաքննութիւնը դժուարին տեսաւ այս պատճառաւ ալ չառաւ խնդիրը լուրջ նկատողութեան։

Աստուածաշունչի տպագրութեան հարցը երկրորդ անգամ Ս. Ժողովի առջեւ դրուեցաւ 1630ին։ Ջուղայեցիք իրենց ի ձեռն Հ. Յ. Թադէոսի ներկայացուցած աղերսագրին մէջ կը խնդրէին Ս. Ժողովէն Հռոմի մէջ հայկական Տպարան մը եւ հայերէն Աստուածաչունչի տպագրութիւնը, ծախքերը հայ վաճառականները իրենց վրայ կ՚առնէին։

Relatio brevis կը գրէ թէ 1630ին Մովսէս կաթողիկոս դիմած է Ս. Գահին խնդրելու Դպրանոց եւ «Հայկական Տպարան» (§ 25)։ Այս մասին Ս. Ժողովը երկար չէ զբաղած, որովհետեւ հայատառ Տպարան մը գոյութիւն ունէր արդէն Հռոմ։

Նկամամբ Աստուածաշունչի, զոր հայ վաճառականները կ՚ուզեն տպագրել տալ իրենց ծախքով, խօսք եղաւ. վասն իրաց Հայոց Մասնաժողովի նիստերու մէջ, որոնք տեղի ունե/404/ցան 1630 Յունիս 23ին եւ Սեպտեմբեր 6ին. յանգեցան այն որոշման թէ տպագրութեան յանձնելէ յառաջ պետք է ուղղել մոլար մտքերը, որոնցմով լի է, կ՚ըսեն, այն մատեանը [217] ։

1631/32ին նոյն խնդիրը Ս. Ժողովի առջեւ կը դնէ նաեւ Յովհ. Մոլինոյ, խնդրանօք որ աճապարէ Ս. Ժողովը Աստուածաշունչը տպագրելու, վասն զի նոյնին ձեռնարկել կը խորհին նաեւ Տաճկահայաստանի վաճառականները, եւ այն Հոլանդայի մէջ, որ բողոքական երկիր էր։ Այս մասին Ս. Ժողովի 1632, Փետրուար 3ի Նիստին մէջ կը զեկուցանէ Կարդինալ Ուբալդինօ [218]. «Յովհաննէս Մոլինօ, Վենետացւոց թարգմանն ի Զմիւռնիա գրած է նամակ մը, որով կը խնդրէ որ Աստուածաշունչը ի Հռոմ տպագրուի, որպէս զի Հայերը, ինչպէս քիչ յառաջ փորձեցին, զայն հերետիկոս Հոլանդացւոց քով տպագրել չտան։

Ս. Ժողովը կը համարէ թէ այս խնդրոյ մասին լրջօրէն մտածելու է։ Մինչ այս, սակայն, որպէս զի Յովհ. Մոլինօ այն Հայերը այս խնդրոյ մասին յիշեալ հերետիկոսներու հետ բանակցելէ [219] ետ կեցընէ, պէտք է անոր /405/ յոյս տալ, թէ Աստուածաշունչը Հռոմ պիտի տպագրուի»։

«Բաց աստի որովհետեւ, ինչպէս Նախիջեւանի արքեպիսկոպոսի Ֆրա Աւգոստինոսի տեղեկատուութենէն գիտենք, ի Նախիջեւան կը գտնուի Աստուածաշունչն ըստ սովորական հրատարակութեան (Biblia vulgatae editionis), յԵղբարց Դոմինիկեանց հայերէն թարգմանուած, կը համարի Ս. Ժողովը, թէ պէտք է դրել առ Արքեպիսկոպոսն, որ յիշեալ գրոց օրինակութիւնը ուղարկէ»։

Չենք ուզեր աւելի հետապնդել այս հարցը։ U. Ժողովը երկար զբաղեցաւ այս խնդրով [220] նաեւ այս թուականէն ետքը. ի վերջոյ Ոսկան Հանեց զայն ի գլուխ Ամադերտամ ի մէջ (1666):

Տարածման Հաւատոյ Ս. Ժողովի տպա/406/րանը թէեւ շարունակեց իր գործունէութիւնը, բայց Ջուղայեցւոց ծրագիրը չիրականացաւ։ Անոնք կը բաղձային ի Հռոմ հիմնել Տպարան մը, որ լայն չափով գոհացում տար ուսումնական պիտոյքներու։ Երբ բանակցութիւնները Ս. Ժողովոյն հետ ընդհատեցան, ձեռնարկեցին Ջուղայեցիք յանդուգն փորձը, ի Ջուղայ բանալ անձնական ճգամբք նոյն Տպարանը։ 1640ին Խաչատուր եպիսկոպոս հրապարակ հանեց Հարանց վարքն եւ Ատենի Ժամագիրքը։ ինչպէս կ՚ըսուի ձեռնարկած էր նաեւ Աստուածաշունչի տպագրութեան, որը սակայն անաւարտ մնաց։

40. ՄՈՎՍԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԻԲՐ ԵՒ ՄԱՏԵՆԱԳԻՐ

Չենք կրնար անձնաւորութենէ մը, որ բովանդակ կեանքը քարոզչական, ուսուցչական, շինարարական եւ վարչական գործունէութեան ասպարէզի վրայ մաշեց, պահանջել, որ նաեւ մատենագրութեան ընծայէր իւր տրիտուրը։ Իր գրքերն են իր աշակերտները, իր շինարարական գործերը, ամբողջ Հայ կեանքի վերազարթնումն եւ Հայ Եկեղեցւոյ կազմակերպութիւնը:

Զարմանալի է որ անոր ձեռքով գրուած եւ ոչ մէկ ձեռագիր ծանօթ է հրապարակի վրայ. թէպէտ կան անոր հրամանով գրուած գրչագիրներ։

Բայց եւ այնպէս կրնանք խօսիլ Մովսէսի գրական արտադրութիւններու վրայ, նկատո/407/ղութեան առնելով գրուածք մը անոր երիտասարդութեան տարիներէն եւ թղթակցութիւնները, որոնց մեծ թուէն հասած են մեր ձեռքը քանի մը նմոյշներ միայն։

1. Ողբ ի մահն Սրապիոն վարդապետի: Սրապիոն վարդապետ Ուռհայեցի, որ 1603ին օծուած էր Էջմիածնի կաթողիկոս իբրեւ Գրիգոր ԺԳ. եւ 1606ին հրաժարելով՝ վերադարդած էր Ուռհա, վախճանեցաւ 1606, Ապրիլ 23ին Սմիթ։ Մովսէս, որ առ ոտս Սրապիոնի կուսանէր, ստացած էր վարդապետական իշխանութիւնը եւ կը սպասէր առնել նաեւ գալազանի իշխանութիւնը, մեծապէս ցնցուեցաւ վարդապետին մահուամբը։ Իւր ազնիւ եւ երախտագէտ զգածմանց արտազեղումը ամփոփեց նա այդ Ողբին մէջ, որ մասամբ արձակ եւ մասամբ ոտանաւոր գրուած է։ Նա իբրեւ կաթնաբոյծ մանուկ մը կ'ողբայ այս տեղ իւր կաթնատու մօր կորուստը. որպէս աշակերտ մը իւր ուսուցչին մահը. որպէս որբ մը որ օտարութեան մէջ կողոպտուած է իւր Հարազատ ծնողէն։

Այս գրուածքը ամբողջութեամբ կը հրատարակեմ ստորեւ։

= Ձեռագիրք՝ Էջմիածին, 745, 179բ-186բ (ԺԷ)։ Երուսաղէմ, 1042, 48ա-52բ (1660°. վերջը պակաս [221] )։ Շաւարշ Վ. Սահա/408/կեան, յԵւդոկիա, Տաղարան, Թ. 4, էջ 81-103 (սկիզբը պակաս), ասկէ արտագրութիւն մը հոգացած է ինձ Աւետիս Սահակեան (1913)։

2. Օրհնութիւնք եւ Քաղուածք տօնից եւ տէրունականաց եւ ամենայն սրբոց. զոր սահմանեաց սուրբ Հայրապետն Մովսէս ի փառս Աստուծոյ։

ԳԿ. Երգեցէք որդիք Սիոնի։ Էակից Հօր եւ Հոգւոյն... ։

Ձեռագիր՝ Էջմ. 2412, էջ 846-870 (ԺԷ)։

Այս աշխատութեանս մասին տես վերագոյն, էջ 171։

3. Թուղթ առ Գրիգոր Կեսարացի: Տես վերագոյն, էջ 28–33։

4. Թուղթ առ Աւգոստինոս՝ Բաջանց: Տե՛ս վերը, էջ 276-279:

5. Թուղթ առ Վլատիսլաւ թագաւոր ։ Հմմտ. վերը, էջ 279-280։

6. Թուղթք առ Ուրբանոս Ը. ։ Հմմտ. վերը 340 եւն։

7. Թուղթք երկու առ Գրիգոր Վ. Դարանաղցի ։ Այս մասին կը գրէ Դարանաղցի, «որպէս տէր Մովսէս կաթուղիկոսն լոյս հոգին երկու նամակ սիրով ողջունիւ եւ յորդորական բանիւք բազմօք առ ինձ ուղարկել (էր) եթէ կարողութիւն ունիս գալոյ, եկ որ մարմնաւոր աչօք տեսանեմք զիրեարս» (471)։

8. Կոնդակ Մաղարդայ վանքի: Տե՛ս վերը, էջ 228–231։