ՄՈՎՍԷՍԻ ՏԱԹԵԱՑԻՒՈՅ [1] ՈՂԲ Ի ՄԱՀՆ ՍՐԱՊԻՈՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՄՈՎՍԷՍԻ ՄԻՈՅ, ՈՐ Է ՏԵՂԵԱՒ ՏԱԹԵՒԱՑԻ, ՍԱԿԱՒ ԲԱՆ [2]

Համեմատութիւն աշակերտի առ վարժապետ որպէս բազմաց մի եւ սոսկս։

Գիտելի է, զի մարդն [3] երեք ծնունդ ունի. նախ ի Հօրէ եւ ի մօրէ, երկրորդ շնորհօք սուրբ աւազանին, երրորդ աշխատութեամբ վարժապետաց։

Դարձեալ յերից [4] է մարդն՝ ի հոգւոյ եւ ի մարմնոյ եւ ի մտաց։ Զի թէպէտ միոյն Աստուծոյ է երեակս, սակայն առանձին ստեղծող գոյ սոցա. մարմին ստեղծեալ ի ծնողաց [5] շնորհողին անհաս գիտութեամբն. հոգին տուեալ յԱստուծոյ ի մօր յարգանդին, անգիտելի է մարդկանէ. միտքն պայծառացեալ աշխատութեամբ վարժապետաց սուրբ Հոգւոյն ձեռնտուութեամբ։

Դարձեալ երեք ծնունդն որ ասացաք՝ միմեանց համեմատ եւ նմանութիւն ունին.   /410/ այո երկու ծնունդն կարի քաջ միաբան. եւ մինն ի սոցանէ գերազանց [6] եւ տրիտուր ըստ առաքելոյ, ղոր անհնարին էր օրինաց. Աստուած զորդին իւր առաքեաց ի նմանութիւն մարմնոյ [7] եւ այլն։

Բեր տեսցուք զմիաբանութիւն ծննդոցն, զինչ որ աշխատութեամբ ծննդենէ վարժապետաց զնմանութիւն մօրն ունի։ Նախ մայրն յետ սաղմառութեան քառասուն օր դիակիր շրջի. նոյնպէս եւ վարժապետն իմ՝ երբ յանձն էառ զիս՝ դիակիր էի առաջի իւրն միայն աշակերտ ձեւացեալ։ Երկրորդ զի յետ քառասուն աւուրն տղան շնչաւորի եւ հոգիանայ յարգանդ մօրն. [8] նոյնպէս եւ ես փոխանակ Հոգւոյն՝ առի հրաման վարժապետէն իմոյ ընթեռնլոյ գիրք մարգարէից. որպէս ասէ.

 

Կոչումն եղեալ աշակերտին

Որպէս տղայն մօրն յարգանդին.

Քառասնօրեայ դիակըրին

Առեալ հոգի բանականին։

Այսպէս կոչիլ աշակերտին

Ընդ միանալ վարդապետին.

Ձեռօքն ընծայ շնորհեալ [9] հոգին

Մարգարէից տառըս նոցին։

Երրորդ զի մայրն տղան ինն ամիս յարգանդին կրէ, նոյնպէս վարժապետն իմ փոխանակ ինն ամսոյն ինն աստիճան երանու/411/թեամբ աւետարանին զիս առանձին [10] խրատական բանիւ է պահեալ որպէս ասէ.

Մայրն զտղան [11] ի յարգանդին

Կրեալ աշխատի [12] իննեակ ամսին.

Եւ վարժապետն աշակերտին [13]

Ուսուցանէ զինն երանին։

Չորրորդ, զի մայրն յետ ինն ամսոյն տղան ծնանի, նոյնպէս վարժապետն իմ՝ յետ ինն երանութեան խրատելոյն միտք իմ պայծառ ծնանի։

Մայրն ծնեալ ի խանձարրի [14],

Տղայն մտեալ հոգ աշխարհի [15].

Եւ վարժապետն աշակերտի [16]

Ունայն ասէ փառք աշխարհի [17] ։

Հինգերորդ [18], զի թէ ինն ամիսն պակաս լինի որ ծնանի, տղան չէ ապրելոց։ Նոյնպէս վարժապետն իմ առ իս ասէր, թէ մինն յինն [19] աստիճանացս [20] պակաս լինի, որ ոչ [21] կատարես, չես ապրելոց յաւիտենից հրոյն։

Պակաս աւուրբք ծընեալ մանկան

Եւ ութնամսեայ մեռեալ ծընան.

Ծընողք նորա զուր աշխատան

Ցաւ եւ երկունք նոցա մընան [22] ։

/412/ Դու, իմ որդեակ, իմաստութեան

Երկիղ [23] ընդ քեզ ինն աստիճան։

Սիրով յաւարտ գլուխ անգեան

Եւ ութներեկէն կաս կենդան։

Վեցերորդ, եօթն ամսուն ծնեալն ապրի. եւ ութն չէ ապրելոց։ Եւ այս բանիս վարժապետն իմ Ժողովողին բանիւն զիս ուսուցանէ, թէ Տուր բաժին եւթանց այլ եւ ութից [24]. եւ տասն կատարեալ թիւ է եւթն անգամ՝ տասն եւթանասուն է եւ ժամանակ մարդու եւթանասուն ամ է ըստ Դաւթայ [25] ։ Եւ այս է որ ասէ. Տուր բաժին եւթանց եւ այլ ութից, զի թէ այսպէս է, նա պարտ է աշակերտին գնալ յառաքինութենէ յառաքինութիւն [26], որ կարողանայ յութիցն [27] ապրիլ։

Ամսոց եւթեանց մանուկն ապրեալ [28],

Եւ ութամսեայ անտես վիժեալ [29]:

Եւ թէ բաժին եւթից չառեալ

Ի յութներեկ խաւար քարշեալ։

Եւթներորդ. զի մայրն որ ծնանի, տղան ի ներքոյ [30] սկզբնական մեղաց է. նոյնպէս վարժապետն իմ մինչ դասի գիրք [31] չէր տուեալ ի ձեռն իմ՝ չէի [32] աշակերտ, այլ անուամբ միայն :

/413/ Մայրն ծնեալ մեղաց որդի

Կրճիմն առեալ մօրն Եւայի [33].

Սոյնպէս [34] կոչիլ աշակերտի

Մինչ չէ առեալ գիրքըն դասի։

Ը. Զի յետ աւուրց ինչ տղան [35] մկրտի ձեռամբ քահանային ի սուրբ աւազանն, շնորհօք որդի լինի Աստուծոյ եւ բնութեամբ՝ ծնողին։ Նոյնպէս վարժապետն իմ փոխանակ մկրտութեան օրհնեաց զիս եւ ետ ի ձեռն իմ դասի գիրքն. եղէ որդի իւրն շնորհաւք։

Մեղաց որդին [36] կրկնեալ ծնի.

Ջուր ւ աւազան եւ սուրբ հոգի.

Եղբայր անուամբըն Քրիստոսի [37],

Եւ բընութեամբն [38] իւր ծնօղի։

Օրհնութիւն վարժապետի

Համակ նըման աւազանի.

Դասի գիրքն աշակերտի,

Նովաւ բնակէ ի սուրբ Հոգի։

Տե՛ս, ով զքեզ, գրոց աշակերտ, թէ ո՛րպէս մեծ է աշխատանք [39] վարժապետաց, որ ուսուցանելով զնմանութիւն մօրն ունի օրհնութեամբն համակ աւազանին որդիս իմաստութեան ծնանի։ Ապա վայ այն աշակերտին [40] որ անհնազանդ լինի վարժապետին. չիք ինչ [41] ուրախութիւն վարդապետին քան զլսողու/414/թիւն [42] աշակերտին, ըստ Առակին, եթէ Ուրախ լիցի սիրտ քո, ուրախ արասցես եւ զիմ սիրտ [43] ։

Դու լեր հլու եւ հպատակ

Վարժապետիդ մըտօք յըստակ։

Ունի ընդ քեզ աշխատ զերկակ

Եւ զի [44] շնորհօք դու ես որդեակ։

Իններորդ, կայ [45] մայր որ երանութեան մահուամբ կու մեռանի. կայ որ թշուառութեան։ Դարձեալ երանութեան մահ այն է, որ եւթանասնամեայ լինի ըստ Դաւթայ եւ տեսանէ զորդիս որդւոցն խաղաղական կենօք զհասարակաց մահն վճարէ. այս երանութիւն է եւ ոչ մահ։

Ժ. Թշուառութեան մահ այն է որ ծնողն երիտասարդական հասակն լինի կամ սուղ ինչ աւելի. եւ լինի որդի իւր ըստնդեայ, եւ զորն անկատար յանկարծմահ հասանի իւրն. հայի տեսանէ զտղան [46] իւր կաթնակեր ի [47] լաց եւ ոչ կարէ օգնել. սիրտն ի կախ մեռանի. այս է թշուառութեան եւ լալու մահ։ Ո՜վ մահ, դառն է յիշումն քո. որչափ յիշեմք զքեզ՝ քանց [48] զուռ դողամ։

Վա՜յ, ասեմ այնպէս որդուն

Որ անջատեալ ի մօր ծոցուն [49] ։

/415/ Ստեանց [50] կարօտ որբացելուն,

Եւ թալկացեալ ի մօր սիրուն [51] ։

Արդ այսպէս վարժապետն իմ Տէր Սրապիոն եւ Գրիգոր կաթողիկոս Հայոց թշուառական մահուամբ փոխեցաւ եւ զմեզ որբացեալ եւ կաթնակեր [52] եթող։ Ո՜վ աստուածասէր ժողովուրդք, ցուցէք ինձ. զմա՞յրն ամենեցուն լամք, թէ զտղան կաթնակեր [53] ։

Ա.

Աչք իմ՝ լուսատու, զիա՞րդ խաւարեցար.

Բազուկ իմ հըզօր, զիա՞րդ յարմնկէ հատար։

Գլուխ իմ գանգրահեր [54], զիա՞րդ խոնարհեցար

Դու համասփիւռ [55] ծաղիկ,   զիա՞րդ թառամեցար [56].

Երկինք լուսատու, զիա՞րդ ամպով ծածկեցար։

Զորեղ զօրաւոր, զիա՞րդ խոցեցար։

Է՜ շունչ իմ եւ հոգի, զիա՞րդ քաղւեցար։

Ընտիր մարմնով սուրբ եւ կոյս, զիա՞րդ ի հող լուծար։

/416/ Թագ ականակուռ գլուխ իմ, զիա՞րդ վերացար [57]:

Ժրաջան մեղու եւ գործ քաղցրահամ, զիա՞ րդ դադարեցար:

Ի յայգոյն Յիսուսի դու ծառ պտղալի, զիա՞րդ գօսացար։

Լեզու քաղցրախօս, ահարկու դիմօք, զիա՞րդ լռեցար.

Խորհուրդ բարի, կոյս [58] մաքուր, զիա՞րդ վերացար.

Ծով ծիրանի, խաղաղ [59], անքոյթ, զիա՞րդ վրդովեցար:

Կանգնող գլորելոց, զիա՞րդ վերջացար։

Հոգւով լցեալ տուն եւ տաճար, զիա՞րդ քակտեցար։

Ձեռնաւարկու [60] ղեկդ ճարտար, զիա՞րդ դու անկար։

Ղամբար լուսափայլ, ջահ անշիջելի [61], զիա՞րդ դու չիջար։

Ճշմարիտ ողկոյզ սիրով քո արբեալ, զիա՞րդ ճմլեցար:

Մարգարիտ պայծառ, ատամունք չարեալ, զիա՞րդ նստեցար.

Յայտդ քո լուսով, ունքդ քո կամար, զիա՞րդ անտեuացար։

Նռենի ծաղիկ, փըթթեալ վարդենի, զիա՞րդ տգեղացար.

/417/ Շրթունքդ լար, կլափդ փայլուն [62], զիա՞րդ ի հող մածար.

Որդահոսան [63] գետ, աղբիւր բարեհամ, զիա՞րդ ցամաքեցար:

Չորից յօրինեալ, երրեակէ գովեալ, զիա՞րդ քակեցար [64]:

Պարիսպ ամրութեան, տեղի ապասյան, զիա՞ րդ տապալեցար :

Ջուր զովացուցիչ տապմամբ ծարաւոյ [65], զիա՞րդ ծածկեցար,

Ռետին քաղցրութեան, մանանայ երկնային, զիա՞րդ հալեցար:

Սխրալի խորիսխ հաստատեալ ուսու, զիա՞ րդ կործանեցար :

Վերջացեալ ժամուս ճրագ լուսատու ուժգնակի հողմով, զիա՞րդ դու չիջար:

  Տարածեալ մտաց լուծմունք քո գրոց, զիա՞րդ դադարեաց.

Րաբունեաց պարծանք, զլուի Հայկական, զիա՞րդ դու անկար :

Ցնցութիւն Հայոց, պարծանք աշխարհաց [66], զիա՞րդ բանտեցար.

Իիւծեալ [67] հառաչեմ, խղճիւ խոցոտիմ, զիա՞րդ խոցեցար.

Փառացն է այն հաւուն լսեցար, սլացեալ հոգւով [68] զիա՞ րդ ընթացար:

Քնար քաղցրախօս, երգարան Դաւթի, զիա՞րդ անշնչացար։

Բ

/418/ Աչքդ լուսատեսիլ սեղմեցաւ [69],

Բերանդ քաղցրահամ խփեցաւ,

Գլուխդ գմբեթայարկ [70] խոնարհեցաւ։

Դէմքդ քաղցրահայեաց թառամեցաւ.

Երեսդ քո պայծառ տգեղացաւ [71]:

Զատամունք քո մարգըրտաշար [72] կաբկաբելոյ դադարեցաւ

Էջ քո վակասակիր [73] տկարացաւ,

Ընկրկեցաւ անիւ քո բոլորակ:

Թուլացաւ մէջ քո կամարակապ [74] ։

Ժողովող միտքդ ափշեցաւ [75].

Ի յերկինս հայեցար.

Լուծումն յանդամոցդ կծկեցար

Խռիւ փոշատեսակն [76] ափսոսացար:

Ծիծաղականդ խափանեցաւ։

Կամքդ ոչ կամելով՝ պահապան [77] տանըն չարժեցաւ,

Հնձողն շփդեալ [78] դիմաց նորին զարհուրեցար.

Ձեռքդ յաջ եւ յահեակ տարածեցար.

Ղամբարն լուսափայլ [79] առաջի աչաց քոց տեսար.

Ճեմելով յերկինս ճանապարհին զարմացար:

Մոռացար զաշակերտքս, ի ձայն հաւուն սլացար:

/419/ Յաւախ ի մէնջ վերացար,

Նսեմացաւ աշխարհս [80] զգալի

Շիրմի բանդեցար,

Ոստ ծառուդ [81] քակտումն յարմարուց խլեցար,

Չորից յօրինեալ [82] մարմինդ միմեանց բաժանեցաւ,

Պահապան տանող, սափոր ջրոյն մանրեցաւ,

Ջուրն յակն Յորդանանու դարձաւ.

Ռաբի աշակերտաց [83] զմեզ մոռացար

Սիրելի վարդապետ զիա՞րդ հեռացար,

Վա՜յ, եւ եղուկ մեզ ի հօրէդ որբացաք,

Տիրեաց մեզ խաւարն թանձրամած [84].

Րենական լոյսն [85] ի մէնջ վերացած

Ցնծութիւն աշակերտացն [86] յանկարծ սգու դիպեցաւ.

Իիւսեալ սիրով եղբարքս միմեանց [87] կոծով բաժանեցան,

Փոխեցաւ ցնծութիւն մեր ներհակ տրտմութեան,

Քննութիւն աշակերտացն [88] խափանեցաւ։

Գ.

Ամայի եղեալ Հօրէդ հեռացայ, որբացեալ որդեակս առ ո՞վ զարգանամ.

Բանի կարօտեալ, սրտիւ թախանձեալ, կերակրի կարօտս առ ո՞վ լիանամ.

Գծուծ նուաստիս, մերկակ շրջողիս, ի հօրէդ անկեալ առ ո՞վ պերճանամ.

/420/ Դսրով պարսաւեալ, ծաղրով նախատեալ, դանդաղեալ մըտօք առ ո՞վ ժողովիմ.

Երկիրս օտարութիւն, լալով հառաչեմ. ըղձալի սրտիւ ընդ քեզ մեռանիմ.

Զանխուլս բանից մարդկանց նախատիմ, կոչեցեալ աշակերտս [89] առ ո՞վ ուսանիմ.

Է աստող մուրացկանս այպելով շրջիմ, ոչ գոլով տեղի զիա՞րդ դադարիմ.

Ընկրկեալ բանիւ ի քէն հեռացայ, կաթիլ պակասեալ՝ սրտիւ նուազիմ.

Թափառիկ [90] եղեալ մոլորեալ շրջիմ, կառուցեալ ցրտու առ ո՞վ ագանիմ.

Ժըտելով [91] բանի ի քէն քաղցրացայ, թերացեալ մըտօք առ ո՞վ լիանամ.

Հօրէ թողեալ առ քեզ դիմեցի, որբացեալ որդեակս առ ո՞վ ես երթամ.

Լքեալ կորնչիմ, ծարաւ պապակիմ, նուաղեալ հնչուս ընդ քեզ մեռանիմ.

Խելագար շրջիմ, սիրով խոցոտիմ, սիրելի վարդապետ հողով քո ծածկիմ

Ծասկել կերակրոց մօրդ կարօտիմ. շիրիմ տապանի [92] ընդ քեզ զիջանիմ՝,

Կակական ձայնիւ առ քեզ հառաչեմ. մթացեալ գիտելիս առ ո՞վ ժողովիմ.

Համանակ նման քեզ ոչ երեւին. կսկիծ աղետից [93] զիա՞րդ դարմանիմ.

/421/ Ձայնիւ գոչելով, սաղ ասելով, մթացեալ հոգւովս ընդ քեզ ելանիմ [94].

Ղեկավարդ [95] ճարտար յաշխարհ հեռացար, ղեկիս մոլորեալ հոգով մեռանիմ.

Ճեւոտ յաշխարհէս կամաւ հետեւի՝ ձախողի եղեալ որո՞վ ես [96] ուղղիմ

Մաղթելով հայցեմ, առ քեզ պաղատիմ, որբացեալ որդեակս ընդ քեզ մեռանիմ [97] ։

Յափրացեալ սրտիս վիրօք խոցոտիմ, յանցաւ աշխարհէս զիա՞րդ ելանեմ.

Ներգեւեալ հոգւով [98] մոլորեալ շրջիմ, Յովհաննէս Կախիկ առ քեզ հառաչեմ.

Շարազարդեալ մեղաց ուժգին [99] զարհուրեմ, նախնիդ իմ Գրիգոր, առ քեզ աղերսեմ.

Ողբոց արժանի կսկիծ աղէտիս, Մխիթար տոհմի լալով պաղատիմ.

Չորացեալ խռիւս հրով տոչորիմ, Կարապետ արի առ քեզ անկանիմ.

Պարուրեաց կսկիծ իմ յաղէտ գորովի, Յովհաննէս [100] Համշի առ քեզ դիմեցի։

Ջաղելով կոծիմ, սրտիւ խոցոտիմ, Գրիգոր Տարօնի առ քեզ բողոքիմ

Ռիմ չարացեալս խելագար շրջիմ. Թորոս անուանի մեծաւ պաղատիմ.

Սովեալ կորնչիմ քաղցեալ մեռանիմ, Յովհաննէս [101] Շիրաք առ քեզ աղերսեմ,

Վիրօք խոցոտիմ, շարաւ տեսանեմք, Ղուկասդ վեհի կոծով պաղատի.

/422/ Տիրական ազգիս սեռիս Հայկական, Սրապիոն աբբայ, զիա՞րդ մեռանիս [102],

Րպաղնու աստիս, Մովսէս եղկելիս, Յովհաննէս համշիրակ [103] առ ո՞վ դարմանիմք։

Ցնորեալ խելօք խղճիւ [104] վարանիմք, մածուցեալ մեղօք, որով բաժանում

Իիւծեալ հառաչեմ, հոգւով տառապիմ, յերկրիս օտարութին, առ ո՞վ դադարիմ.

Փանաքի եղեալ, եղբարց բաժանեալ, կսկիծ աղէտօք միմեանց հեռացեալ։

Քառեակ մասնակի եւ իննեակ ամի [105], քաղցրութիւն սրտիս տէրն իմ մեռանի։

 

Մեռանիլ ըղձամ հողով ծածկելու գարշապար ոտից դժոխք բանտելու,

/423/ Որոշեալ ստեանց պատճառ ինձ լալու. սիրելի [106] բանբիշ մայրն է իմ պիտու.

Վերացեալ աչացս կարօտ եմ տեսու. խաբեն զիս բանիւ նման տղայու։

Սնուցեալ որդեակդ ի քէն արտաքու, գէշ գէշ պատառի գազան [107] ոսոխու,

Էրէկն եւ յեռանտ մտաբերելու, բարբառ ու խօսիցդ յունկանս լսելու:

Սպասաւոր ռաբի ըմպոն է շիրմու [108], զատուցեալ ստենէ եդիք ի ծոցու։

 

Արդ եղբարք իմ սիրելիք, չէ պարտ մեզ անմխիթար լալ, այլ չափի եւ կշիռ։ Եթէ թագաւոր ոք սիրելեաց իւրոց առ ինքն կոչէ եւ, ընտանիք նորա խնդան եւ ուրախ լինին. քանի՜ առաւել երկնաւոր թագաւորն, որ այսօր վարդապետն մեր առ ինքն կոչեաց։ Չէ պարտ մեզ սուգ առնուլ, այլ սակաւ մի լաց եւ աղօթք անդադար վասն փշատեսակ [109] մեղացն, որով, փրկեսցէ Քրիստոս զամենuեանս. Նմա փառք յաիտեանս. ամէն։

Ով ընթերցող, թէպէտ յետուս գրեցաւ, սակայն առ ոտս նորա էի մինչ ի փոխելն առ Քրիստոս. եւ ետու եղէ տատանման յօտարութիւն, որպէս որ բանս յիշէ։

Գրեցաւ ի մայրաքաղաքն յՈւրհայ. թվին ՌԾԶ. ի Արաց [110] ամսու։ Թվին ՌԾԵ. Մե/424/հեկի Ե [111]. աւուր չորեքշաբթի եւ Հայոց զատկի (1) առաջի շաբաթու [112], ի մետասան ժամու Վարժապետն մեր աւանդեաց զհոգին սրբասնեալ։

Շարագրեալս պակաս է եւ թերի։

Միտք իմ մոլորեալ խաւարաւ ծածկի։

Ապակին ստակ յորմէ հայէի,

Վերացեալ աչացս այլ ոչ երեւի։

Նուաստ աշակերտացն եւ չեմ անուանի

Ստենէ զատուցեալ մանուկ թարթամի.

Կերակուր կարծրագոյն չէ ինձ ուտելի :

Կաթին փափաքիմ մօրն իմ ծնողի:

Վարդապետ քաղցուն բաժակ բերկրալի.

Աչացս լուս, սրտիս ըղձալի։

Մարմինդ կոյս եդեալ ի շիրմի,

Հոգիդ դասակցեալ նախնոյն Գրիգորի։