ՄԻԱԲԱՆՔ ԵՒ ԱՅՑԵԼՈՒՔ ՀԱՅ ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ

Լ

ԼՈՒԴՈՎԻԿ ՍԷՐԳԷՅԵԱՆՑ, ԲԱԳՈՒՑԻ.

1901ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը: 1899ին 10, 000 րուպլի կտակած է վանքին անշարժ կալուածի վերածելու համար զայն. 1899ին մշտնջենական յիշատակարան մը դրուած է կտակարարին ննջեցելոց համար: Կը վախճանի Բագու 1911 Յնվր. 13ին:

Արձնգր. Տն. Ժող. նիստ մծթ, 1899, էջ 47

ԼԵՒՈՆ Գ. ՈՐԴԻ ՀԵԹՄՈՅ, ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ.

Եգիպտոսի Փնտուխտար սուլթանին հրամանով Լեւոն Եգիպտոսէն կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը. Վահրամ րաբունի (ԺԳ. դար) իր ոտանաւոր Պատմ. Ռուբինեանցին մէջ (էջ 225), կը գրէ հետեւեալը.

«Ի սուլթանէն` հրաման առեալ.

յԵրուսաղէմ` եղեւ մտեալ.

Անդ խաչեոլյն երկրպագեալ.

Եւ թողութիւն` մեղաց խնդրեալ»:

Հաննէ պատմագիր (էջ 80) կը յիշատակէ կիլիկեցի հայ թագաւորներուն, մասնաւորապէս Լեւոն Գ-ի հոգածութիւնը Ս. Յակոբի վանքին նկատմամբ հետեւեալ տողերով. «որպէս տեսանի այժմս ի վերայ յաջակողմ սեանն դժուարիմաց երկաթագիր գրով, որ պարունակէ ի նա զանօթս յիշատակաց նոցա. գրեալ ԸՃ թուին Հայոց, եւ ի չորրորդ սեանն նոյն գունակ զշինութենէ եւ զնորոգութեանց, գրեալ է ԷՃԼԵ թուին»: 1836ին Զաքարիա պտրք-ի օրով Ս. Յակոբի վանքին ծեփերու նորոգութեան առթիւ, տաճարին ձախակողմեան սեան վրայ կը յայտնուի հետեւեալ յիշատակարանը. «Ի թուականութեանս Հայոց ՉԼԵ (=1286), նուաստ ծառայ ամ. քրիստոնէից ծալվայ վրդպս. յարեւելից եկաք յած. ակոխ քաղաքս երուսաղէմ. արդեամբք եւ ընչիւք սբ. թագաւորին Հայոց Լեւոնի եւ կաթողիկոսի տն. Յակոբայ Կլայեցւոյ ի սբ. Յակոբ. եւ զգաւիթն սալեցաք. հրեշտակապետն պարսպեցաք, որք կարդայք սբ. թագաւորին եւ իւր զաւակացն յերկար կ……»: Արձանագրութեան մնացեալ մասը անընթեռնլի է. ինչպէս նաեւ վերոնշանակեալ Կլայեցւոյ բառը. իսկ Ծալվայ յատուկ անունն` Սաւալան կը կարծէ թէ` սխալ ընթերցման հետեւանք է. կրնայ ըլլալ Ծովպայ, տառերու նմանութեամբ. եթէ այդպէս ընդունինք, ամենայն հաւանականութեամբ ընծայաբեր վարդապետը կարելի կ՚ըլլայ նկատել Շմաւոն եպս. Ծոփք գաւառին, որ 1307ին ներկայ գտնուեցաւ Սսոյ Ժողովին. (Սաւալան, էջ 592): Ըստ Հաննէի, (էջ 96), Ս. Յակոբի Ս. Թորոս եկեղեցին շինել տուած է Լեւոն Գ. իր Թորոս եղբօրը յիշատակին համար:

Ս. Յակոբի վանքին մէջ կը գտնուի Լեւոնի կնոջ Կեռան թագուհիին Ակների վանքին նուիրած մագաղաթեայ պատկերազարդ Աւետարանը, ընդօրինակուած ՉԻԱ (=1272) թուականով, գրիչը` Աւետիս, նկարիչը` Թորոս Րոսլին: Գրչագրին յիշատակարաններէն յայտնի կ՚ըլլայ թէ` ձեռագիրս քանիցս Ս. Յակոբի յիշատակ եղած է հետեւեալ կերպով. 1395ին ուխտաւորութեամբ Ս. Յակոբ այցելող Ահարոն քհ. նոյն Աւետարանը կը նուիրէ Ս. Յակոբի` Սարգիս պտրք-ի օրով. յաջորդաբար Մարտիրոս պտրք. ՊՂ. (=1441)ին, Ստամպօլցի Ուսուփ ՋԾԸ (=1509)ին, մհտ. Յակոբ Հասան Քէֆէցի, ՋԿԶ (=1517)ին, յետոյ մի ուրիշ բարեպաշտ ՋԿԵ (=1518)ին, Սսոյ կաթողիկոս Յովհաննէս Թուլկուրանցին 1523ին, օտարներէն ծախու կ՚առնուն եւ յիշատակ կ՚ընեն Ս. Յակոբի վանքին:

Գրիգոր պտրք. Շղթայակիր` ձեռագիրս ձուլածոյ ոսկեպատ կազմով զարդարել կուտայ 1727ին, ըստ իր ինքնագիր յիշատակարանին:

Ազգր. Հան. 1910. Գիրք Ի, ԻԱ. էջ 1832: ՄՁ. թ. 532

ԼԵՒՈՆ Դ. ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ.

Յաջորդ Հեթում Բ-ի եւ որդի Թորոսի` եղբօր Հեթմոյ. (ՄՁ. Թ. 1822): Կիրակոս Արեւելցիի Յայսմաւուրքը ունի Լեւոն Դ-ի ինքնագիր յիշատակարանը, որով ան այս գիրքը Քէրէքի (Մեռեալ ծովուն արեւելեան կողմը) Հայոց եկեղեցիին յիշատակ կուտայ ձեռամբ իր քեռորդւոյն Սիմանայ կլայի տիրոջ Պարոն Վասիլ Բաւդլէրին եւ Գրիգոր երէցին. ձեռագրին յիշատակարաններն ասոնք են. «Ես Լեւոն թագաւորս ամենայն Հայոց. զպիտակս յամենայն գործոց բարեաց, զՅիսուս յիշեսջիր, ով ընթերցող. աղաչեմ եւ պաղատիմ, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Տէր Յիսուս. զիմ ապաւինեալ Քրիստոսն աղաչեցէք. թերեւս ինձ ողորմեսցի ահեղ ատենին եւ ի բորբոքեալ բոցոյն նորա: Ես Լեւոն թագաւորս ամենայն Հայոց, ի թվին ՉՀԹ (=1330) շնորհեցի զգիրքս Քարաքոյ հայ ծառայնուն, որ յամենայն ժամ կարդան յեկեղեցիս զմարտիրոսացն նահատակութիւն եւ զքրիստոնէութիւն հաւատոյն, որ վասն անուանն Քրիստոսի յանձինս իւրեանց կրեցին. զոր լեն ծառայքն եւ քաջալերեալ յորդորին, ի սէրն Քրիստոսի եւ հաստատին ի հաւատս նորին եւ համբերութեամբ տանին բազում վշտաց եւ նեղութեանց զորս կրեն վասն անուանն Քրիստոսի, ակն ունելով երանական յուսոյն, եւ հետեւողք լինին բազմաչարչար մարտիրոսացն, եւ յորժամ ընթեռնուն եւ լսեն զչարչարանս մարտիրոսաց նա զմեզ յիշեն յաղօթս իւրեանց: Ու կու աղչենք զքահանայքդ որ զկարդալն անփոյթ չայնէք վասն սիրոյն Քրիստոսի որ աւրհնեալ եւ յաւիտեան»: Դարձեալ նոյն ձեռագրին մէջ. (անհարթ գրով).

«Պարգեւք է գիրքս ի Լեւոն

թագաւորէն Հայոց

ի Քաղաք եկեղեցին մնացական. »

«Ով սուրբ եղբարք, որք ընթեռնուք զսրբոցն ճգնութիւն եւ զկատարումն ու մխիթարիք հոգով. յիշեցէք ի Քրիստոս զպարոն Վասիլն. զտէր Սիմանայ կլային` Բաւդլէրն (Պօտլէռ), որ է քեռի Լեւոն թագաւորին, եւ եբեր զգիրքս ձեզ ի մխիթարութիւն: Դուք խնդրեցէք ի Քրիստոսէ իր թողութիւն եւ իւր նախնեացն արքեյութիւն. եւ ի բանտէն ձեզ ազատութիւն եւ Տէրն կատարէ զխնդիրքն ձեր ի բարին: Եւ զանարժանս այլ յիշեցէք զԳրիգոր երէցս Սիմանայ կլայցիս որ եկի… ի հետ իմ պարոնին ու բերաք զգիրքս Քարաքոյ եկեղեցւոյն, ի թվին ՉՀԸ (=1329) եւ Սիմուն թարգմանին մեղաց թողութիւն»: Ձեառգիրս այս յիշատակարաններէն զատ ունի նաեւ հետեւեալ յուշագրութիւնը, «զառածեալ մեղօք զՅովհաննէս սարկաւագ յիշեսջիք միով Տէր ողորմիայիւ», «Աղաչեմ յիշեսջիք զամենայն… զՅովհաննէս եպիսկոպոսն զԵմ. (զԵրուսաղիմացին ?). (նաեւ Սաւալան, էջ 606-607):

Այս ձեռագիրը 1853ին գտնուած է Երուսաղէմի մէջ եւ գրչութեան ու կազմին բուն յիշատակարաններն են հետեւեալները. «Գրեցաւ Յայսմաւուրս ի թուին Հայոց ՉԿԵ (=1316), ձեռամբ Վահանայ ի Դրազարկ վանսն, ի դուռն տաճարի Ս. Աստուածածնի, ի թագաւորութեան մանկահասակ Լեւոնի արքայի, որդւոյ Օշին արքայի եւլն. » «եւս կազմեցաւ Յայսմաւուրս լեռնակողման վանքը Ս. Յովհաննու Մկրտչի, ձեռամբ Յովհաննէս աբեղայի ի թիւ Հայոց ՊՂԷ» (=1448). (Ստորգր. էջ 182). վերջին յիշատակարանին մէջ կը յիշուին նաեւ Լեռնակողման վանքի Կիրակոս միայնակեացը եւ Տրապիզոնցի մայր մը: 

ՄՁ. Թ. 1822

ԼԵՒՈՆ Զ. ՎԵՐՋԻՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ.

1375ին Սսոյ գրաւումէն յետոյ, Լեւոն Զ. ընտանեօք գերի կը տարուի Եգիպտոս. գերութենէ յետոյ, ըստ աւանդութեան, Լեւոն թագաւոր, թագուհին Մարիուն եւ դուստրը Փիննա Երուսաղէմ գալով` կը բնակին Ս. Յակոբի վանքը. քիչ ժամանակ վերջ, թագաւորը կը մեկնի Եւրոպա, իսկ թագուհին եւ աղջիկը բարեպաշտական կեանք մը կ՚ապրին, եւ յետ մահու կը թաղուին Ս. Գլխադրի մատրան առջեւը` սիւնին տակ, Ս. Յակոբի տաճարին մէջ:

Յիշատակագիր մը կը գրէ. «ի թուականութեանս Հայոց ՊԻԴ (=1375ին) առաւ Սիս ի քրիստոնէից. եւ էր ի ժամանակին յայնմիկ կաթողիկոս Հայոց Տէր Կոստանդին (Դ), արի իմաստուն եւ հանճարեղ, եւ էր թագաւոր Հայոց Պր. Լեւոն` որդի Բրնձին. սա թագաւորեաց Հայոց ամ մի: Սա վարեցաւ գերի յԵգիպտոս` թագուհւով իւրով եւ որդւով. բայց թագուհին Մարիուն եկաւ կեցաւ յԵրուսաղէմ զամս երիս եւ հանգեաւ ի Քրիստոս. թաղեցաւ առաջի դրան Ս. Յակոբայ»: (Հայապատում, էջ 542): Սոյն յիշատակագիրը կը թուի ըլլայ Սսոյ վանքին այն գրիչը` որ ընդօրինակած է ձեռագիր Աւետարան մը ՉԼԹ (=1290) թուականով, որուն գրիչն է Ստեփանոս, տէրը Կոստանդին քհ. եւ տեղը Արմէն լեռը. այս ձեռագիրը բուն գրչին յիշատակարանէն զատ, տարբեր գրչով ՊԻԳ (=1374) յուշագրութիւն մ՚ալ ունի, որով կը հաստատուի թէ Մարիուն Հայոց թագուհին Երուսաղէմ վախճանած է եւ թաղուած Ս. Յակոբի դրան առջեւ. նոյնութեամբ հոս կը դնենք այդ յուշագրութիւնը. «եւ դարձեալ ի յամին թուականութեանս Հայոց ՊԻԳ (=1374) առաւ Սիս ի քրիստոնէից եւ էր յայն ժամանակն կաթողիկոս Հայոց տէր Կոստանդին Լամբրոնացին. այր իմաստուն եւ հանճարէղ, եւ էր թագաւոր Հայոց Պր. լեւոն, որդի բրինձին, սա թագաւորեաց Հայոց ամիս է. սա վարեցաւ գերի յեգիպտոս, թագուհիւն իւրով եւ որդւովք իւրովք. բայց մեծ թագուհին Հայոց Մարիւն յԵրուսաղէմ մեծաւ առաքինի ճշմարտութեամբ ամս…? եւ հանգեաւ ի Քս. ի թուաբերութեան Պ… եւ ի յուլիսամսոյ ԺԸ… (անընթեռնլի) վասն զի յոյժ ողորմած էր եւ աղքատասէր, սա թաղեցաւ առաջի գրան սբ. Յակոբայ, սա պարգեւեաց մեզ զսբ. նշան. որ տէր Յակոբ կաթողիկոս, ի սմանէ ստացայ ես զսբ. եւ զաստուածախաւս աւետարան…» (Խապ. Ցուց. ):

Իսկ Մարտիրոս Կաֆայեցի Ս. Յակոբի վանքին Պատրիարքը իր Կարգ եւ թիւ թագաւորաց Հայոց գրուածքին մէջ այս մասին հետեւեալ տողերը ունի.

«Յետ կոստանդեայ որ հուսկ յետին

Լեւոն արքայ ողորմելին,

տիրեալ ամիսս տասն եւ մին.

կորոյս զթագն ընդ աթոռին.

քանզի Սուլթանն Եգիպտոսին`

եկեալ գերեաց զամենեսին,

զպարոնն եւ զիւրսն ի միասին.

եւ զթագուհի մօրու նոցին.

առ որ խըղճեալ բռնաւորին,

թողու ազատ զայն թագուհին

ասէ գնալ ուր որ կամիս.

իսկ նա դիմէ ի Պաղեստին:

Հասնի զըրաւ կենաց նորին

յԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքին.

թաղի ընդ սեամբ սուրբ տաճարին,

Հայոց ազգի սուրբ աթոռին:

ի յութ հարիւր Հայոց թըւին

քսաներեք աւելորդին»:

(=1374): 

Պտմ. Հայ. Դպր. Բ. էջ 130