Տեղագիր Հայոց Մեծաց

83. ՊԱՅԷԶԻՏ կուսակալութիւն անձուկ է սահմանաւ, եւ ձգի յարեւելից 'ի սահմանակցութենէ բաժնի Ռուսաց եւ Պարսից` յարեւմուտս ցԲասեն. 'ի հիւսիսոյ սահման ունել ով զմասն Բասենոյ եւ զԿաղզուան Ղարսայ, 'ի հարաւոյ զՄալազկերտ եւ զնահանգն Վանայ. լերամբք բարձամբք պարսպեալ ամենուստ, յորոց եւ Բարձրն Այրարատ 'ի հիւսիսի արեւելակողմանն անջրպետ ընդ բաժինն Պարսից. եւ Ալա-տաղ 'ի միջավայրս հարաւակողման, յորմէ բղխեն արեւելեան ակունք Եփրատայ, որոյ ընկալեալ եւ յարեւմտից կողմանէն վտակս յոլովս` առատանայ եւ խաղայ ընդ հարաւ 'ի Մալազկերտ : - Յարեւմտակողման նահանգիս առաջին վիճակ է փոքր` ԽԱԼԻ-ԵԱԶԸ ընդ մէջ Բասենոյ եւ Թորլուի, ջրաւէտ եւ խոտաւէտ երկիր դաշտաձեւ լեռնապատ. յորում առ Տաղար կամ Տահէր գիւղիւ յերեսս քարալերին վիմափորեալ կայ սեպագիր տախտակ մեծ, եւ կոչի Եազըլը-դաղ ինքն եւ լեառնն, եւ գեօղիկ մի Քրդաց առ նովաւ: Ի հիւսիսի վիճակիս միջասահման նորա եւ Բասենոյ եւ Ալաշկերտու ամբառնայ սրակատար Քէօսէ լեառն, որ է Սուկաւ կամ Սուկաւէտ, եւս եւ Ջրաբաշխ վասն բազմութեան աղբերականացն, իբրեւ 9000՛ բարձր . անուանի ուխտատեղի վասն նահատակութեանն 'ի նմա սրբոց Սուքիասանց Քօշից, որոց եւ նահատակութեան տեղին եւ աղբիւրն բղխեալ 'ի նոցին աղօթից` ցուցանի առ ստորոտովն. 'ի հնումն վիճակէր Բագրեւանդ գաւառի:

84. ԱԼԱՇԿԵՐՏ վիճակ ընդարձակ, յելից Խալիեազեայ, 'ի հիւսիսոյ Խամուրայ, յարեւմտից Նահիէի եւ 'ի հարաւոյ Շահեօլ լերանց, որք անջրպետեն զԿաղզուան: Միջավայր գաւառիս յոր ճապաղին բազուկք Եփրատայ` դաշտավայր է ընդարձակ, 5000՛ եւ աւելի բարձր, պարարտ եւ գեղեցիկ. գլխաւոր տեղի գաւառին է ԹՈՓՐԱՔԳԱԼԷ քաղաքաւն, 'ի հնումն ՎԱՂԱՐՇԱԿԵՐՏ, 'ի ստորոտս Շահեօլի 'ի բարձու 5945՛, առ վտակաւ փոքու, պարսպօք եւ բերդաւ 'ի սրածայր բլրի, զոր փոքր մի խանգարեցին Ռուսք, եւ զՀայ բնակիչս երկրին 'ի գաղութ տարան. եւ մնան այժմ յաւանին 50 տուն Հայոց եւ իբր 200 Տաճկաց: Իբրեւ 40 գեօղք են Ալաշկերտոյ: - Յելից Ալաշկերտոյ կան ՆԱՀԻԷ եւ ԽԱՄՈՒՐ վիճակք. առաջնոյն գլխաւոր գեօղք են Օնճալը, Գարագիլիսէ` յաջմէ Եփրատայ. երկրորդին բերդաւանքն Խամուր եւ Շան-Գալէ յահեկէ կամ 'ի հարաւոյ գետոյն:

85. Յելից սոցա կայ վիճակն ՏԻԱՏԻՆ, յարեւմտից Պայէզիտու. 'ի սմա են ակունք Եփրատայ յարեւմտեան հարաւային վայրի, ուր ամբառնայ Ալատաղ, այն է լեառն Ծաղկէոյ 10, 000՛բարձր, եւ յելից նորա Ոսկի, տեղիք ճգնութեան եւ նահատակութեան Ս . Ոսկեանց, 'ի գաւառի ԾԱՂԿՈՏԱՆ. որոյ գլխ աւոր տեղի ԶԱՐԵՀԱՒԱՆ թուի մերձ կամ նոյն ինքն ՏԻԱՏԻՆ, յաջմէ Եփրատայ. բերդաւոր, այլ անշքացեալ վասն գաղթելոյ Հայոց: Յարեւմտից հիւսիսոյ նորա որպէս եւ Ալատաղ լերին` ամբառնայ երկայնանիստ գագաթամբ լեառն Նպատ, յորում յաղօթս կացեալ Մեծին Ներսիսի դիտէր զպատերազմն Հայոց եւ զյաղթութիւն ընդդէմ Պարսից 'ի Ձիրաւ դաշտի` որ ձգի ընդ մէջ Նահիէի եւ Տիատինայ. եւ յանուն նորին կայ ցարդ գեօղ մի յաջմէ Եփրատայ. եւ 'ի գագաթան լերինն մատրունք աղօթատեղիք Ներսիսի. 'ի հիւսիսային արեւելեան ստորոտս լերինն առ Եփրատ գետով կայր Բագաւան տեղի պաշտաման դից եւ հանդիսից, մերձ գոլով եւ 'ի Շահապիւան լեառն, զոր նուիրեաց Լուսաւորիչ` սրբոյ Կարապետին, անդ մկրտեալ զՏրդատ արքայ բիւրուք աշխարհագումար բանակի նորին. եւ կանգնեաց եկեղեցի, որ այժմ կոչի Իւչ-քիլիսէ, եւ է մի յանուանի ուխտատեղեաց Հայոց եւ 'ի հրաշակառոյց ընդարձակ տաճարաց, որ կանգնեցաւ օժանդակութեամբ Հերակլեայ կայսեր 'ի վերայ փոքու գրիգորաշէն եկեղեցւոյն յամսն 634-9, եւ ցարդ կանգուն եւ շէն կայ եւ հիացուցանէ զտեսողս. քառորդաւ հեռի յելից վանացն կայ տեղի մկրտութեանն Հայոց, եւ խաչադրոշմք յոլովք փորեալք 'ի քարաժեռի առընթեր: - Ի հիւսիսակողման վիճակիս կայ լիճն Պալըգլը փոքու կղզեկաւ, յորմէ ելանէ գետ համանուն եւ օժանդակէ զԵրասխ 'ի Նախջուան գաւառի:

86. Յելից Տիատինայ ընդ մէջ գաւառաց Ռուսաց եւ Պարսից եւ Բերկրոյ վիճակի Վանայ, կայ վիճակն կամ բնիկ գաւառ ՊԱՅԷԶԻՏ, տարածեալ 'ի ԿՈԳԱՅՈՎԻՏ եւ 'ի ՄԱՍԵԱՑՈՏՆ հին գաւառս Այրարատայ: Գլխաւոր տեղի գաւառին է քաղաքն ՊԱՅԷԶԻՏ 'ի զառիվայրի քարալերին հայելով 'ի խոր անդունդս, ունի բերդ եւ գեղեցիկ ապարանս կուսակալի` 'ի բարձու իբրու 6000՛. բարգաւաճեալ է վաճառակցութեամբ ընդ Պարսս, այլ անշքացեալ եւ նուազեալ 'ի սակս պատերազմաց Ռուսաց յամին 1828, եւ յայսմ եւս ամի (1854), յորում Ռուսք դարձեալ տիրացան նմին հարեալ զՕսմանեանս բանակեալս առ քաղաքաւն, եւ առ վայր մի թողեալ` դարձեալ առին եւ սկսան ամրացուցանել զայն: - Ի հիւսիսոյ Պայէզիտայ կայ Զանկեազօր աւան. եւ 'ի նորին հիւսիսոյ յահեկէ Պալըգլը գետոյ Արծափ, որոյ անուանի էր բերդ 'ի հնումն. 'ի նմին կողման էր եւ Դարունից վանքն կամ Դարոյնք ուր Աշոտ իշխան յԷ դարու շինեաց զմեծ տաճարն Ամենափրկիչ, եւ եդ 'ի նմա զփրկչական պատկերն զբերեալն 'ի Կոստանդնուպօլսոյ, որ արդ պահի յԷջմիածին. բայց ոչ գիտեմ թէ մնայ ինչ 'ի տաճարէն: