ՀՐԱՆԴ
ԱՍԱՏՈՒՐ
Ներկայէն
աւելի՝
անցեալին,
եւ
անցեալէն
աւելի՝
ապագային
գրական
մարդը։
Հրանդ
Ասատուր
առանձնաշնորհեալ
վիճակ
մը
ունի։
Հիմակ
ինքն
է
թրքահայ
միակ
գրողը,
որ
դիւրութիւն
կը
վայելէ
ամբողջ
ժամանակը
գրականութեան
նուիրելով
լուրջ
երկասիրութիւն
մը
ստեղծելու
երկարատեւ
աշխատութեամբ։
Միանգամայն
իր
կեանքն
ալ
միացուցած
է
ճշմարիտ
գրագիտուհիի
մը,
Սիպիլի.
երբեմն
օրիորդ
Զապել
Խանճեան,
եւ
այժմ
տիկին
Հրանդ
Ասատուր։
Կեանքի
ու
նաեւ
գրականութեան
լուծը
մէկտեղ
կրելու
գրական
ու
սիրական
ամոլ
մը։
Իր
տեսակին
մէջ
եզական
նորութիւն
մը
մեր
գրականութեան
համար։
Կաշխատին
առանց
հապճեպի։
Ահա
ինչու
համար
Հրանդ
Ասատուրը
աւելի
ապագային
մարդը
կը
համարենք,
քան
թէ
հիմակուան։
Օգտուինք
այս
դադարէն,
հետադարձ
ակնարկ
մը
տալու
համար
անցեալին։
Հրանդ
Ասատուր
1885—ի
վերջերն
էր,
որ
Փարիզէն
Պոլիս
վերադարձաւ,
փաստաբանութեան
վկայագրով։
Ֆրանսայի
մայրաքաղաքին
մէջ
լուրջ
ուսանող
մը
եղած
էր,
րոպէ
մը
իսկ
պարապ
վատնելէ
վախնալով։
Իր
ընտանիքին
համար
սիրազեղ
սրտով
լեցուած,
կ՚ըմբռներ
պարտականութիւնները,
որ
կը
ծանրանային
իր
վրայ։
Պիտի
գար
Պոլիս
ինքն
իր
ճամփան
պատրաստելու
եւ
դիպուածին
հարուածները
դարմանելու։
Ապագայ
գրական
երիտասարդը
կանուխէն
ուրեմն
կը
տագնապեր
որոշ
պարտականութեանց
գաղափարով։
Այդ
ատենները
Փարիզ
տարագրեալ
կ՚ապրեր
Օտեան։
Ամենուն
պէս
Ասատուր
ալ
հմայուած
էր
այդ
ժողովրդական
անունէն,
անոր
բարեկամական
համակրանքը
վայելեց։
Այդ
բարեկամութիւնը
հզօրապէս
ազդեց
երիտասարդ
ուսանողին
թէ՛
սրտին,
թէ՛
մտքին
վրայ։
Ըսենք՝
դժբախտ
հետեւանքներով—բնականաբար
ըստ
մեր
կարծիքին։
Ջախջախուած
մարդն
էր
այն
ատեն
Օտեան։
Նմանած
էր
առասպելին
հովուին,
որ
օր
մը
արքայական
պալատ
մը
կը
փոխադրուի՝
իբր
թագաւորին
փեսայ։
Գիշեր
մըն
ալ
հանկարծ
այդ
մեծութենէն
խլուած,
ինքզինքը
նորէն
իր
հանգրուանը
կը
գտնէ,
ցուպը
ձեռքը,
տուրեկը
անութէն
կախ։
Օտեան
իր
հիւղակն
ալ
չէր
վերադարձած։
Վտարանդի
էր,
տարագրեալին
աւանդական
ցուպը
ձեռքը,
թշուառութեան
մախաղը
անութէն
վար։
Խորտակուած
պետական
անձնաւորութիւնը
ըմբոստ
մը
չէր
սակայն։
Բախտին
տնօրինութեանց
կը
համակերպեր
անապատականի
մը
համբերութեամբն
ու
անհոգութեամբը։
Երբ
«Արեւելք»
թերթը
հրատարակեց
Հրանդ
Ասատուրին
ծածկանուն
քրոնիկները,
երեսփոխան
հրապարակագիր
մը՝
հանգուցեալ
Ստեփան
Փափազեան,
որ
լաւ
պիտի
ճանչնար
իր
ժամանակակիցները,
«Հայրենիքին»
մէջ
Օտեանին
վերագրեց
ինչ
որ
նորեկ
փաստաբանը
ինք
գրած
էր։
Տարաբախտ
տարագրին
մահուանը
լուրը
Պոլիս
հասնելուն,
Հրանդ
Ասատուր
անոր
յիշատակին
նուիրեց
տրտմաթախիծ
բանաստեղծութեան
ու
վշտակիր
իմաստասիրութեան
էջ
մը,
որ
չի
մոռցուիր։
Ու
տասնհինգ
տարիներ
են,
որ
անցած
են
անկէ
ի
վեր։
Հրանդ
Ասատուր
անցեալին
ու
ապագային
գրական
մարդն
է,
ըսինք
քիչ
մը
վերը.
բացատրութիւն
մը։
Երիտասարդ
փաստաբանը
1887—ին
Պոլիս
հասած
օրը
հետը
կը
բերեր
նաեւ
գրականութեան
համար
իր
յանձնարարականը։
Յօդուած
մըն
էր
քարանթինայի
սպասումի
ժամերուն
գրուած։
«Արեւելք»
Անգլիոյ
մայրաքաղաքին
այդ
նկարագրութիւնը
փութաց
հրատարակել,
ու
թուրք
մամուլն
ալ
զայն
թարգմանեց։
Փոխառութիւն
մը,
որ
յաճախադէպ
պատահում
չէր։
Այդ
առաջին
յօդուածին
գտած
ընդունելութիւնը
քաջալերանք
մը
եղաւ
րկիւղած
սկզբնակին։
Ա՛լ
կանոնաւորապէս
«Արեւելքին»
տուաւ
այն
փարիզեան
համով
հոտով
քրոնիկները,
որոնք
«սկզբնակը»
շուտով
«նոր
գրագէտի»
աստիճանին
բարձրացուցին։
Շատ
չանցած՝
Հրանդ
Ասատուր
սկսաւ
վայելել
համբաւ
մը,
որ
կը
տարածուէր
մինչեւ
Կովկաս
ալ,
ուր
լսելիքները
ընդհանրապէս
կը
խլանան
պոլսահնչակ
անուններու
դէմ։
Ամուսնական
խնդիրներ
ուսումնասիրող
յօդուած
մը
ամբողջապէս
արտատպելով
դժուարահաճ
«Մշակին»
մէջ,
այդ
համբաւը
նուիրագործեց։
Հրանդ
Ասատուր
ուշագրաւ
հրապարակագիր
մը
եղած
էր,
գրական
դրոշմով.
սակայն
փափագեցաւ
հետզհետէ
ընդլայնել
շրջանակը,
ուր
սեղմուած
էր։
Մտաբերեց
վիպագրութիւնն
ալ
փորձել։
Վիպասանի
կոչումին
կը
պատրաստուէր
մատենագրական
խնամեալ
ուսումնասիրութիւններով։
Ընդարձակ
վէպի
մը
ծրագիրը՝
որ
մեր
ժամանակին
ընտանեկան—ընկերական
բազմաթիւ
խնդիրները
կ՚ընդգրկեր՝
կէս
մը
խորհուրդ,
կէս
մը
ձեռագիր
վիճակին
մէջ
իսկ
հաւաստում
մը
եղաւ
անոնց,
որ
մօտէն
տեղեկացան
անոր։
Այդ
հաստատումն
այն
էր,
թէ
փաստաբան
հրապարակագիրը
ինքզինքը
նուիրելով
վիպասանութեան,
մեր
նոր
մատենագրութեան
պիտի
տար
վէպեր,
որոնք
դիւրագորով
սիրտ
մը
ու
շուրջը
դիտող
միտք
մը
պիտի
յայտնէին։
Ծրագիրը
ծրագիր
մնաց։
Այս
լքումին
պատճառները
կրնար
հոգեբանական
ուսումնասիրութեան
նիւթ
ըլլալ։
Ապագային
կարելի
է
քննութեան
առնել
այս
պարագան,
երբ
Հրանդ
Ասատուր
իբր
պատմագիր
ներկայանայ։
«Իբր
պատմագիր»
ըսուեցաւ։
Նորավէպի
մը
փորձեն
յետոյ՝
Հրանդ
Ասատուր
բոլորովին
պատմագրութեան
հարեցաւ։
Իբր
նախապատրաստութիւն՝
ձեռնարկեց
ինչ
ինչ
աշխատութիւններու,
որոնց
մէջ
Զորայեանի
եւ
Պարոնեանի
կենսագրութիւնները։
Այս
վերջին
գործեն
հրատարակուեցան
քանի
մը
կտորներ։
Սակայն
հոգեկան
վարանումներ,
որոնք
Հրանդ
Ասատուրը
նահանջի
պարտաւորեցին
հրապարակագրի
ասպարեզէն
եւ
թեւակտուր
թողին
վիպասանի
թռիչը,
այդ
միեւնոյն
պատճառները
թերեւս
—
կամ՝
անտարակոյս
—
հետաձգեցին
կենսագրականներու
շարունակութիւնը։
Ինքն՝
հեղինակը՝
ոեւէ
մէկ
գործին
թերութեանը
անդրադառնալու
կարող,
ընտելացած
ըլլալով
եւրոպական
մատենագրութեան,
բայց
երբ
կարգը
սրբագրելու
կու
գայ,
ան
ատեն
վարանումը
կը
սկսի
ու
կը
տեւէ։
Գաղափարի
տարածման
գրականութեան
մէջ
—
թո՛ղ
անիկայ
ներկայանայ
ինչ
ձեւի
տակ
որ
կ՚ուզէ՝
յօդուած,
վէպ
կամ
կենսագրական
—
հայ
հեղինակ
մը
պէտք
է
քիչ
շատ
«ջլեբաց»
մը—սան—քիւլոթ
երեւնայ։
Տասնհինգ
տարիներու
գրական
կեանքէ
մը
ետքը,
Հրանդ
Ասատուր
տակաւին
տեսքն
ունի
ամչկոտ
նոր
հարսի
մը։
Հիմակ
կը
ներկայանայ
իբր
պատմագիր
մը։
Հիւանդանոցի
ընդարձակ
օրացոյցին
մէջ
Պատմական
ժամանակագրութիւնը,
զոր
ինք
գրած
է,
աշխատութիւն
մըն
է,
որուն
օգտակարութեանը
վրայ
աւելորդ
է
ծանրանալ։
Ընդհանուր
գոհունակութիւնը
որ
յայտնուեցաւ
ազգին
մէջ,
կ՚ապացուցանէ
թէ՛
գործին
կարեւորութիւնը,
թէ՛
անոր
պատրաստութեան
խղճամիտ
կանոնաւորութիւնը։
Կը
տեղեկացուի
թէ
Հրանդ
Ասատուր
այժմ
ինքզինքը
նուիրած
է
Կ.
Պոլսոյ
հայոց
պատրիարքներուն,
եւ
հետեւաբար
Կ.
Պոլսոյ
հայոց
ալ
պատմութիւնըը
գրելու։
Տարակոյս
չկայ
թէ
հայ
ժողովուրդը
ջերմագին
շնորհակալութեամբ
պիտի
ողջունէ
այդ
պատմութիւնը,
որ
հայութեան
ժամանակակից
կեանքը
իմաստասիրելու
նիւթերը
պիտի
հայթայթէ։
Ուրեմն
առ
այժմ
սպասենք
ապագային։
Այս
քանի
մը
տեղեկութիւնները
վերջացնելու
ատեն
ըսենք,
թէ
Հրանդ
Ասատուրի
գրական
յատկութիւններն
են
գաղափարներու
հստակ
արտայայտութիւն,
ոճի
պարզութիւն,
լեզուի
ճշտութիւն
ու
կանոնաւորութիւն։
Իբրեւ
խորհող
մարդ՝
առաջադիմութիւնը
հանդարտօրէն
բարեշրջումի
մէջ
փնտրած
է,
առանց
պատմութեան
ընթացքին
վրայ
բռնազբօսիկ
ճնշումի։
Հապճեցին
թշնամին
է։
Իր
գաղափարներուն
համակարծիք
ըլլանք
կամ
ոչ,
պիտի
ընդունինք
որ
խղճամիտ
գրող
մը
եղած
է
միշտ,
ու
պիտի
մնայ։
ՀՐՊԵՏ
«Բազմավէպ»,
1903
էջ
378—385
