Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Արքունիք եւ Ներքին նախարարք։
       Արքունիք կոչին 'ի գիրս մեր եւ Ոստան, զորմէ տես 'ի մեծ Հայս 168. կոչի եւ Ապարանք, եւ Դուռն, նաեւ Պալատ. զորոյ զպաշտօնեայս 'ի սպասաւոր ութիւն արքայի մի ըստ միոջէ կարգեսցուք յառաջիկայդ որչափ ինչ յիշատակին 'ի գիրս։
      
       ԹԱԳԱԴԻՐ
       Զայսմանէ խօսեսցուք անդ, ուր բանք լինին յաղագս տոհմին Բագրատունեաց։
      
       ԱՍՊԵՏ
       Այս անուն պատուոյ՝ որ բազմաց է առեալ առ եւրոպեանս, կոչեցեալ 'ի նոցանէ Է՛քուէս, Քավալիէ՛ռէ. եւ Գաղղիարէն Շըվալիէ, առ մեզ սեպհականեալ է Բագրատունեաց տոհմին եւեթ. զորմէ տես անդ։
      
       ԹԻԿՆԱՊԱՀ
       Էր 'ի ձեռս տոհմին Մաղխաղունեաց. զորմէ տես՝ ուր ունիմք խօսել զնախարարութենէ նոցա։
      
       ԶԻՆԱԿԻՐ
       Յիշատակի առ Խորենացւոյն գ. 22 յասելն վասն Տիրիթայ. «Մատուցեալ առ արքայն հանդերձ բարեկամաւ իւրով Զինակրաւ արքայի՝ որ 'ի Մամիկոնեան տոհմէն էր »։ Եւ ապա գ. 25. ասէ. «Եւ առաւել եւս գրգռէր զարքայ (զԱրշակ ) Վասակ Զինակիր նորա »։ Սա էր այլ 'ի թիկնապահէն՝ որ Մաղխազունեացն էր սպասաւորութիւն. իսկ զինակր ութիւն գուցէ միշտ Մամիկոնեացն էր գործ, ըստ որում նոցա էր սպարապետութիւնն.
      
       ՍԵՆԵԿԱՊԵՏ
       Յիշատակեալ առ Բուզանդայ գ. 20. «Որոյ անուն Փիսակ կոչիւր, որ Սենեկապետն էր արքային Տիրանայ ազգաւ սիւնի »։ Եւ Խորենացին գ. 22 վասն նորին Տիրանայ ասէ. «Հեղձամահ եղեալ յիւրոց Սենեկապետաց »։ Սենեկապետն կրէր ընդ մէջ իւր սուսեր արքունի ըստ գրելոյ Բուզանդայ գ. 3. վասն մեծին Ներսէսի. «Այլ 'ի ժամանակին յայնմիկ էր 'ի վարս զինուոր ութեան 'ի գործակալ ութեան սիրելի Սենեկապետ արքային Արշակայ, հաւատարիմ 'ի վերայ ամենայն կարգաց կենաց թագաւորութեն 'ի ներքոյ եւ արտաքոյ ». եւ «Կայր 'ի սպասու թագաւորին մոտ 'ի սնարս արքային, զարքունական սուսերն զպողովատիկն զոսկեպատեանն հանդերձականակապ մարգարտազարդ կամարաւն 'ի սպասու նորա բարձեալ ունէր »։ Այլ առաւել քաջայայտ գրէ այսպէս. «Թագաւորն Արշակ ինքն ձգտեալ զսուսերն արքունական կամարաւն, զոր նմա Ներսէսն բարձեալ ունէր 'ի սպասու թագաւորին ըստ օրինաց սենեկապետութեանն, 'ի բաց հանէր 'ի նմանէ »։ Զոր եւ կրկնէ Մեսրոպ 'ի թիւն զ. ասելով վասն Արշակայ թագաւորին. «Ինքն առնոյր ըզսուրն պողովատիկ մարգարտապատ կամարաւն՝ զոր ունէր Ներսէս 'ի սպասու թագաւորին»։
       Բայց քանզի կրել զարքունի սուրն՝ էր գործ թիկնապահի եւ զինակրի՝ թուի արտաքոյ կարգի տուեալ Ներսէսի 'ի սենեկապետուեն կամ թէ մարթ էր մեծին Ներսէսի լինել թիկնապահ կամ զինակիր արքայի, եւ նմին իրի կրել զսուր. լինել միանգամայն եւ սենեկապետ, որ էր այլ սպասաւորութիւն. զի Մեսրոպ 'ի թիւն ե. նաեւ այլ իմն սպասաւոր ութիւն պատուոյ տայ նմին մեծին Ներսէսի 'ի վերայ գանձուց. «Եւ եկեալ Ներսէս, եւ Սենեկապետ էր ամենայն Գանձուց նորա. վասն զի հօրաքեռ որդի էր Արշակայ թագաւորին »։ Իսկ 'ի թիւն զ. այլ իմն պատիւ. «Սենեկապետ եւ Ամենապետ հաւատարիմ 'ի վերայ ամենայն կենաց թագաւորին… եւ 'ի սնարս նորա զարքունական մատանին 'ի սպասու նորա ունէր »։ Յայսմանէ մարթ է ասել՝ թէ մեծն Ներսէս էր նաեւ Կնքապահ թագաւորի։
      
       ԶԳԵՑՈՒՑԱՆՕՂ կամ ՀԱՆԴԵՐՁԱՊԵՏ
       Էր գործ Գնթունեաց տոհմին.
      
       ՏԱԿԱՌԱՊԵՏ
       Ի ձեռս Գնունեաց ցեղին. եւ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐ կամ ՀԱՄԲԱՐԱԿԱՊԵՏ, 'Ի ձեռս Գաբեղէն ցեղին. զսոցանէ ստորեւ։
       Ձիւնականք. Տես ստորեւ 'ի նախարարութիւնս։
      
       ԿԱՐԱՊԵՏ
       Ագաթանգեղոս յձգ. 'ի յիշելն զիշխանս զորս Տրդատ առաքեաց ածել զերկուս որդիս Լուսաւորչին, երրորդ իշխանն էր, ասէ. «Դատ անուն՝ Կարապետ արքայի»։
      
       ԴԱՀՃԱՊԵՏ
       Առ Բուզանդայ դ. 15. «Գայր արտաքուստ Դահճապետն Երազմակ, մտանէր 'ի խորանն արքունի » ուր էր յայնժամ բ. Արշակ թագաւոր։
      
       ՀԱԶԱՐԱՊԵՏ
       Յիշատակեալ առ Խորենացւոյն բ. 53 «Կարգէ Արտաշէս զՎրոյր Հազարապետ, զայր իմաստուն եւ բանաստեղծ. եւ հաւատայ՝ 'ի նա զամենայն գործս տանն արքունի»։
       Ուր բանն յայտ առնէ թէ Հազարապետ կոչէր յայնժամ նա՝ որ ունէր զհոգ տնտես ութեան տանն արքունի. գուցէ նաեւ զհոգ տնտես ութեան համօրէն թագաւոր ութեան Հայոց, զոր իմաստասիրել կարեմք նաեւ 'ի բանից աստի Խորենացւոյն գ. 67 «Իսկ Տրդատ 'ի հազարապետութեան Հայոց զՕտայն կացուցանէ, շնորհակալութեամբ պատուէ զնա»։
       Տես եւ զնախարարութին Գնունեաց.
      
       ՈՐՍԱՊԵՏՔ
       Մեսրոպ ժբ. յիշէ զայս ընդ այլ իշխանս Որսեպետք. կոչելով։ Իսկ Ագաթանգեղոս յձթ. 'ի թուելն զիշխանս՝ զորս Տրդատ տարաւ ընդ իւր 'ի Հռոմ յիշէ զիշխանն Սպասկապետութեանն։ Զայս պաշտօն 'ի պէտս որսորդութեան ընկալան տոհմքն անուանեալք Հաւանուիք, Սլկունիք, Մանդակունիք, Վարաժնունիք, Արծրունիք, զորոց տես 'ի նախարարութիւնս նոցա։
      
       ՀԱՒՆՈՒՆԻՔ կամ ՀԱՒԵՆՈՒՆԻՔ
       Սոքա էին յորսորդ ութեան բազէակիրք եւ բազէակալք, յորոց սերեցաւ եւ ցեղ նախարարութեան, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ։
      
       ԱՐԾՈՒԷԿԻՐՔ
       Նոյնպէս 'ի վերայ որսորդութե. որոց ցեղն կոչեցաւ Արծրունիք։ Եւ ՍՊԱՆԴՈՒՆԻՔ էին 'ի վերայ զենարանաց։ Զերկոցունց զսոցանէ տես 'ի նախարարութիւնս։
      
       ՇԱՀ ԱԽՈՌԱՊԵՏ
       Զոր յիշէ Եղիշէ 'ի թղթ. 174 որ եմուտ 'ի գունդն Վարդանանց՝ Արքունի անուն տալով։ Մեսրոպ ժբ . ընդ այլ իշխանս յիշէ եւ Շահուռապէտս՝ 'ի ժամանակս Արշակայ արքայի։ Առ եւրոպեանս կոչի Մառէշալ. եւ առ կիլիկեցիս կոչիւր Գունդստապլ, այսինքն կոմս ախոռոյ։
      
       ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ
       Յիշէ զայս Խորենացին գ. 47 'ի գրելն վասն սրբոյն Մեսրոպայ. «Սնեալ եւ ուսեալ առ մեծին Ներսէսի. եւ յետ ելից նորա յաշխարհէ 'ի դրան արքունի կարգեալ Քարտուղար »։ Զնոյն յիշէ եւ 'ի գրելն գ. 2 վասն Վռամշապհոյ արքայի. «Ոչ փոքր ինչ կրէ աշխատ ութիւն յաղագս Քարտուղարի. զի մինչեւ գնաց Մեսրոպ յարքունական դրանէն՝ ոչ զոք 'ի ճարտարաց գտանէր անդ 'ի դպրաց»։
      
       ԳՐՉՈՒՆԻՔ . ՆԱՄԱԿՈՒՆԻՔ
       Ի կարգս այլոց իշխանաց յիշէ զսոսա Մեսրոպ ժբ։
      
       ՄԱՐԴՊԵՏ
       Որ է ներքինապետ. որոց նահապետ կոչէր Հայրիշխան։ Խոր բ. 7. եւ գ. 15։ Տես 'ի նախարարութիւնս 'ի ցեղն Մարդպետական։
      
       Շահապ
       Ագաթանգեղոս յծզ. ընդ իշխանս զորս Տրդատ առաքեաց 'ի Կեսարիա, զչորեքտասաներորդն յիշէ՝ իշխան՝ Շահապ. եւ յձթ. 'ի յիշելն զիշխանսն զորս Տրդատ տարաւ 'ի Հռոմ, յիշէ զՇահապիվանի. եւ Մեսրոպ ժբ. յիշէ Շահապունիք։ Որ ըստ ցուցանելոյ անուանն՝ էր կամ պահապան եւ վերակացու (որպէս սահապ ) արքունի տեղեաց, եւ կամ իշխան կարգեալ 'ի վերայ շահու եկամտից արքայի, կամ գուցէ եւ համօրէն տէրութեն։
      
       ՈՍՏԱՆԻԿ
       Գունդ զօրաց կարգեալ 'ի պահապան ութիւն արքունեաց, զորմէ տես 'ի կարգս նախարարաց դրան։
      
       ՉՈՐՐՈՐԴԱՊԵՏ
       Յիշատակի 'ի գիրս վանօրէից՝ զորս շինեցին նախարարք Հայոց յԵրուսաղէմ յաւուրս Տրդատայ. ուր գրի. «Սուրբ Պօղոքտոսի վանքն շինեալ Չորրորդապետն Հայոց 'ի հիւսիսոյ կողմն »։ Որ մարթ էր լինել պետն 'ի վերայ չորից գնդից Ոստանիկ անուանելոց։
      
       ՈՐԵԱՐ ԴՐԱՆ
       Այսպէս կոչին ամենայն արք 'ի դուռն արքունի բնակեալք։
      
       ԴՐԱՆ ԵՐԷՑ
       Կոչի քահանայն որ 'ի պէտս դրան արքունեաց սահմանեալ. որպէս առ Բուզանդայ դ. 15 «Ապա Դրան երէց ոմն արքունի՝ որ էր 'ի ժամանակին յայն՝ որում անուն Մըրջիւնիկ… զնա 'ի բանտ արկանէր Փառանձեմն »։ Յիշատակի եւ առ Կիրակոսի. «Յայսմ ժամանակիս թուիս միբ. էր Ստեփաննոս Դրան երէց, որ 'ի բանիբուն ճանաչիւր »։ Եւ այլուր. «Ընդ նմա իսկ եկեալ էր եւ Թորոս քահանայն, եւ կուսակրօն եւ կարապետ որ Դրան երէց էր արքային » Հեթմոյ։ Յիշատակի եւ վասն Կիւրկէի, որ թէպէտ թագաւոր Աղուանից կոչի, այլ էր հայ ազգաւ որպէս նշանակեցաք 'ի վերայ. «ԶՍարգիս ոմն, ասէ Կիրակոս, Դրան երէց Կիւրկէի՝ ձեռնադրեն եպիսկոպոս Հաղբատայ »։ Զոր Վարդան Աւագ երէց կոչէ. «ԶՍարգիս Աւագ երէցն արքունի դրանն (Կիւրկէի թագաւորին ) արքեպիսկոպոս ձեռնադրեցին երկոքեան կաթողիկոսքն սուրբ ուխտին Հաղբատայ »։ Ղազար նաեւ զերէցս իշխանաց յայս անուն կոչէ յասելն թղթ. 129. «Եւ զԴրան երէցն իշխանին Արծրունեաց Ներշապհոյ զտէր Մուշէ»։
       ԴՐԱՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ
       Յիշատակեալ 'ի Կիրակոսէ յասելն վասն Յունան կաթողիկոսին Աղուանից, «Սա էր Դրան եպիսկոպոս Հայոց, եւ մինչդեռ 'ի գեր ութեան էր Գէորգ՝ սա գայ յԱղուանս »։ Եւ 'ի Մատթէոսէ ճխդ «Նստուցանեն յաթոռ կաթողիկոս ութեան Հայոց զտէր Թէոդորոս զԴրան եպիսկոպոսն տեառն Սարգսի Հայոց կաթողիկոսի »։ Այլ զայս մարթ է իմանալ եւ վասն դրան կաթողիկոսարանին։
      
       Արտաքին նախարարք
       ԵՐԿՐՈՐԴ ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ
       Կարգեալ 'ի Վաղարշակայ ըստ Խորենացւոյն բ. 8. «Բայց յետ կարգելոյ (Վաղարշակայ ) զտուն թագաւորին,
       Երկրորդ թագաւորութեն լինէր 'ի զաւակն Աշդահակայ՝ Մարաց եղելոյ թագաւորի, որ այժմ Մուրացանդ կոչեն, քանզի ոչ ասեն նահապետի ազգին՝ Մուրացան տէր, այլ մարացւոցն տէր. եւ թողու 'ի վերայ նորա զամենայն շէնս որ 'ի գերութէն Մարաց »։ Բայց քանզի միջինն Տիգրան զայս բարձ պատուոյ հանեալ էր 'ի Մուրացան ցեղէն։ Երուանդ բ. անդրէն բարդոյց առ նոսա. «Նաեւ Արգամ տանուտէր ազգին Մուրացան որ 'ի ծննդոցն Աժդահակայ (գայր առ Երուանդ ասէ, Խորենացին բ. 44) ամբոխ հետեւակաւ. քանզի էր Երուանդայ դարձուցեալ 'ի նա զգահն Երկրորդական, զոր հանեալ էր 'ի նոցանէ Տիգրանայ եւ տուեալ էր իւրում քեռառն Միհրդատայ. իսկ յետ մահուանն Միհրդատայ ոչ լինէր ումեք տուեալ, մինչեւ Երուանդայ դարձուցանել զնա առ Արգամ »։ Եւ քանզի բ. Արտաշէս խոստացեալ էր «առ Արգամ նահապետ Մուրացանաց », որպէս գրէ 'ի գլ. 46. թողուլ զիւր գահն՝ միայն թէ 'ի բաց կացցէ յԵրուանդայ, յորժամ արար ըստ կամաց Արտաշիսի՝ Արտաշէս ետ նմա զգահն եւ զայլ արտունուիս. «Տայ (Արտաշէս, ասէ Խորենացին բ. 47. ) եւ առնն քաջին եւ պատուականին Արգամայ զխոստացեալ գահն Երկրորդական »։ Բայց Արտաւազդ որդի Արտաշէսի ընկեցեալ զնա (զարգամ ասէ 'ի բ. 51) 'ի պատուոյն՝ ինքն առնու զԵրկրորդութիւնն… ոչ շատացեալ առնուլ 'ի բաց 'ի նոցանէ զԵրկրորդ ութեան պատիւն յաւելու եւս հանել եւ զՆախճաւան, եւ ըստ հիւսիսոյ Երասխայ զամենայն գիւղս»։
       Այս գահ երկրորդական որ էր իբր առաջին փոխարքայութիւն, կամ Վէզիրութիւն, յիշատակի եւ յաւուրս Տիրանայ արքայի, զոր եւ ետ այլում տոհմի, որպէս գրէ Խորենացին բ. 62 «Յաւուրս սորա (Տիրանայ արքայի ) ասեն լեալ զպատանի ոմն յազգէն Անձեւացեաց սէգ յամենայնի Երախնաւու անուն կոչեցեալ… զոր սիրեալ արքայի՝ տայ նմա զգահն Երկրորդական, զոր ունէրն Արտաւազդ. եւ զհոգս արեւելեան զօրուն 'ի նա հաւատացեալ »։ Բայց յետ այնորիկ ոչ գտանեմք ինչ յիշատակութիւն այսր անուան. այլ 'ի գործոյ պաշտաման 'ի կառավար ութեան իմանամք յաւուրս վերջին թագաւորաց Արշակունեաց զերկրորդ արքային կոչեցեալ Մարդպետ եւ Հայր իշխան. իսկ յաւուրս թագաւորաց Բագրատունեաց կոչեցեալ իշխանաց իշխան. որպէս ունիս տեսանել յիւրաքանչիւր տեղիս։
      
       ԲԴԵՇԽՔ ՉՈՐՔ
       Սոքա ոչ միայն 'ի զինուորական կարգին էին՝ այլ նաեւ 'ի մեծի գործառնութեան կառավար ութեան խորհրդակիցք արքայի. զի կոչին Բարձերէց, Գահերէց տաճարին. ուր տաճար անուամբ խորհրդանոց արքայի իմանայ Ագաթանգեղոս. որ 'ի թղթ. յձթ. ասէ վասն Տրդատայ , թէ 'ի գնալն իւրում 'ի Հռոմ՝ առնոյր ընդ իւր արս «'ի զինուորական կողմանէն զչորեսին գահերէցս իւրոյ տաճարին՝ որ Բդեշխն կոչէին »։ Ըստ այսմ եւ Բուզանդ 'ի յիշելն գ. 10 զԲակուր բդեշխն Աղձնեաց, արքունի ». կամելով ասել՝ թէ նաեւ միւս գահերէցքն Զենոբայ. «Գրեաց ինքն (սուրբն Գրիգոր ) եւ թագաւորն, եւ Գահերէց իշխանքն չորեքեան », են նոյն իսկ չորք բդեշխք։ Եւ այսպէս սոքա չորեքին բդեշխք էին գլխաւորքն 'ի մէջ նախարարաց. որպէս ցուցանէ եւ այս բան Բուզանդայ դ. 50. «Նախ այսմ գնալոյ սկիզբն առնէին մեծամեծ աւագանին. նախ բդեաշխն Աղձնեաց, եւ Նոշիրական բդեաշխն եւ Մահկեր տանն, եւ Նիհորականն »։ Յետ սոցա ստորեւ յիշէ եւ զբդեշխն Գուգարաց։ Ի մէջ սոցա քան զամենեսին զօրաւոր էր բդեաշխն Աղձնեաց, որ իջանէր 'ի ցեղէն Սանասարայ որդւոյ Սենեքերիմայ, որպէս գրէ Խորենացին ա. 23 ուր յետ յիշելոյ զսերունդն Սանասարայ, ասէ. «Իսկ պերճքն եւ գլխաւորքն 'ի նոցանէ յետոյ ուրեմն մտերմ ութիւն վաստակոց առ թագաւորսն մեր ցուցեալ՝ Բդեշխ ութիւն կողմանցն արժանաւորեցան առնուլ »։ Առաջինն որ զայս անուն բդեշխ ութեան էառ 'ի Վաղարշակայ՝ եղեւ Շարաշան սերունդ Սանարայ, զորմէ տես 'ի մեծ Հայս 'ի թղթ. 64։ Մեծ ութիւն այսր բդեշխի Աղձնեաց հետզհետէ այնչափ առաւելաւ, մինչեւ կոչել զնա Բուզանդայ 'ի վերնագրի անդ ե. 16 գլխոյն՝ թագաւոր, այլ զայս իշխան ութիւն եւ զանուն խափանեալ ցուցանէ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի յաւուրս ա. Սմբատայ. «Մեծ իշխանն իսմայէլեան Ահմատ, որ տիրեալ ունէր զՄիջագետս Ասորւոց մինչեւ ցՊաղեստին՝ ձերբակայ արարեալ զփեսայացեալն Արծրունեաց Ապըլմախրա , որ 'ի ծածուկ ունէր զհաւատ քրիստոնէական, եւ փոխանակ Բդեշխացն պայազատէր զաշխարհն Աղձնեաց, եւ 'ի բանտի զնա եդեալ յինքն գրաւէր զսեպհական ութիւն տանն »։ Նմին իրի յաւուրս Բագրատունեաց ոչ գտանեմք ինչ յիշատակութիւն, ոչ վասն բդեշխին Աղձնեաց, եւ ոչ վասն երից այլոց։ Այլ զԱղձնեաց եւ զԳուգարաց տես 'ի մեծ Հայս։
      
       ՍԱՀՄԱՆԱԿԱԼՔ
       Սոքա գոլով 'ի զինուորական դասէ՝ կարգեալ էին 'ի պահպան ութիւն վերջին սահմանաց Հայոց մեծաց, զոր մեծն Վաղարշակ սկսաւ կարգել, բայց յանուանս սահմանաց տարբերին։ Ագաթանգեղոս այսպէս յիշէ 'ի նախագրեալ բանի. «Զառաջին Սահմանակալն 'ի Նոր Շիրական կողմանէն. երկրորդ Սահմանակալն յԱսորեստանեայց (յԱղձնեաց ) կողմանէն. երրորդն յԱրուաստան կողմանէն. չորրորդն 'ի Մազքթաց ('ի Գուգարաց ) կողմանէն»։
      
       ԿՈՒՍԱԿԱԼՔ. ԿՈՂՄՆԱՊԱՀՔ . ԿՈՂՄՆԱԿԱԼՔ
       Ամենայն իշխան որ պահէր զկողմն ինչ աշխարհիս՝ յայս անուն կոչէր. ըստ այսմ իշխանն որ պահէր զԾոփս՝ յայս անուն կոչի առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Ընդ որոց ապա եւ Արքեղաւոս ոմն Կուսակալ ծոփաց աշխարհին կշտամբեալ 'ի նմանէ սակս չար գործոց իւրոց »։ Ըստ այսմ եւ իշխանքն Յունաց , որք 'ի կողմանէ նոցա եկեալ էին 'ի Հայս 'ի պահպանել զառեալ տեղիս, յայս անուն կոչին առ Մատթէոսի հէ. «Յայնժամ թագաւորն Յոհաննէս եւ ամենայն նախարարք Հայոց գրեցին… եւ զիշխանս Հոռոմոց որք եկեալ էին Կողմնապահք, կացուցանէին զնոսա միջնորդ»։
      
       ԳՈՐԾԱԿԱԼՔ
       Յանուանէն իսկ յայտ է լինել նոցա 'ի կարգէ իշխանաւորացն՝ որք յարքունի գործս պարապէին. յիշատակեալ առ Եղիշէի 'ի թղթ. 174. «Եւ ամենայն Գործակալքն արքունի իւրաքանչիւր զօրօքն հանդերձ » մտին 'ի գունդն Վարդանայ։ Գործակալ ութիւն յանձնեալ լինէր նաեւ նոցա՝ որք եւ երկրի տանուտեարք էին. զի զայդ ցուցանէ բան Բուզանդայ՝ որ 'ի դ. 2. սովին անուամբ կոչէ. «Թող զնահապետս մեծամեծս եւ զՏանուտէարս՝ որք Գործակալք միայն էին»։
       Այլեւայլ անուամբ յիշէ Բուզանդ ուրեք զիշխանաւորս արտաքին սահմանաց, զորս աստանոր յառաջ բերցուք։ Ի գ. 20 ասէ. «Ապա ժողով լինէր նախարարացն եւ իշխանացն, Գործակալք եւ Զօրագլուխք։ Պետք եւ ամենայն Աշխարհաժողովք բազմուեն եկելոց կուտեցան »։ Եւ 'ի 21. «Ապա առաւել ժողովեցան 'ի մի ժողով միաբան ութեան մարդիկ աշխարհին հայաստան երկրին. Նախարարք մեծամեծք, Աւագք, Կուսակալք, Աշխարհակալք Ազատք, Զօրագլուխք, Դատաւորք, Պետք, Իշխանք, բայց 'ի զօրավարացն այլ եւ 'ի շինականաց անգամ ռամիկ մարդկան»։
       Եւ 'ի դ. 51. «Ապա ժողովեցան մարդիկ ամենայն աշխարհին իշխանուեն թագաւորութեանն Հայոց. եւ եկին առ մեծ եպիսկոպոսապետն Հայոց Ներսէս, Մեծամեծք, Նախարարք, Կւսակալք, Կողմնակալք, Գաւառատեարք, Գործակալք եւ Դասապետք շինականաց »։ Եւ 'ի ե. 1. յիշէ. «Մեծամեծք, Գաւառակալք եւ Գաւառատեարք»։
       Այլ 'ի մէջ ամենայն անուանցս՝ միայն անունս Նախարար տուաւ առհասարակ ամենայն իշխանաւորաց. որ եւ 'ի զանազան ցեղս սերեալ հանապազորդեցին եւ մեծ իշխան ութիւն կալան յաշխարհիս մերում, վասն որոյ եւ յամենայն պատմական գործս կառավար ութեան եւ զինուոր ութեան լինի բան յաղագս նախարարութեանց. նմին իրի եւ մեզ անկ է խօսել զնոցանէ յայսմ վայրի ըստ կարգի։