Ա.
Բարք
առաջնոյ
ժամանակի
եւ
նախնի
բնակչաց։
ԿԱՄԵՑԵԱԼ
մեր
զիւրաքանչիւր
դարուց
տալ
տեղեկութիւն,
հարկ
է
նախ
զբարուց
նախնի
բնակչաց
աշխարհիս
ասել՝
սկսեալ
'ի
բնակութենէ
Նոյի
'ի
Հայաստան՝
մինչ
'ի
ցրուել
մարդկան
արտաքոյ
աշխարհիս
մերոյ։
Արդ
'ի
բնակութենէ
Նոյի
մինչեւ
'ի
Փաղէկ,
յորոյ
ժամանակս
եղեւ
ցրումն,
անցին
ամք
հարիւր.
այս
դար
'ի
նախնի
քերթողաց
կոչեցաւ
Ոսկի
դար,
սակս
անմեղ
ութեան
վարուց
մարդկան.
զի
Սատուրնոս
էր
որ
կառավարէր
զնոսա.
յոր
անուն
կոչեն
նոքա
զՆոյ.
վասն
որոյ
գրէ
Վարրոն
'ի
գիրս
Մշակութե.
«Այն
առաջին
մահկանացուք
աստուածամերձք,
բարեբարոյք
եւ
բարեկեցիկք,
յորմէ
եւ
ոսկի
անուանեալ
դար
»։
Եւ
յիրաւի.
զի
քան
զարարածոցն
Աստուծոյ
եւ
զտեսչութենէ
նորա
'ի
բանական
ստեղծուածս՝
չգոյր
առ
նոսա
այլ
բան
կամ
խորհուրդ.
զնոցունց
խօսէին,
նոքօք
քաղցրանային.
որպէս
եւ
զանցից
անցելոց
յառաջ
եւ
զկնի
ջրհեղեղին.
ախտ
փառասիր
ութեան
հեռի
էր
'ի
նոցանէ,
որով
եւ
գրգիռ
կռուելոյ։
Ընդ
պատմ
ութեան
անցիցն
ուսուցանէին
եւս
որդւոց
եւ
թոռանց
իւրեանց
զորս
գիտէին
եւ
ուսեալ
էին
զԱստուծոյ
եւ
զերկնային
մարմնոյ
եւ
զերկրայնոց
եւ
զբժշկական
բուսոց,
հեռացեալք
բնաւին
'ի
հակառակութեանց
եւ
'ի
գժտ
ութեանց
առ
'ի
չգոյէ
առթից
եւ
պատճառաց
յայնպիսիս
մտաբերելոյ։
Ոգի
կառավար
ութեան
կամ
իշխող
ութեան
յայնժամ
էր
ոգին
բնական
գթ
ութեան
զոր
ամենայն
հարք
ունին
առ
որդիս
իւրեանց.
զի
ամենայն
հրամայօղք
էին
հարք,
որք
էին
տեարք
որդւոց
եւ
թոռանց,
որոց
բնական
էր
քաղցրուբ
հրամայել.
նոյնպէս
եւ
հնազանդելոց
քաղցր
ութեամբ
եւ
սիրով
լսել.
զի
հնազանդէին
հօր
եւ
յայնպիսիս՝
զոր
եւ
ինքեանք
իրաւացի
ճանաչէին։
Ամենեքին
հաւասար
եղբարք
իրերաց,
հեռի
յամենայն
ամբարհաւաճութէ.
զի
ոչ
գոյր
առ
նոսա
ազատ
եւ
նախարար.
քաղաքացի
եւ
շինական.
միութիւն
եւ
միաբանութիւն
յամենայնի՝
մինչեւ
'ի
լզեուս
իսկ
նոցա՝
սիրով
կապեալ
էր
զնոսա
յամենայնի.
ամենայն
ինչ
հասարակաց.
անլուր
էր
առ
նոսա
կմ
եւ
քո.
անլուր
եւ
յափշտակ
ութիւն
եւ
ամենայն
ագահութի։
Ոչ
գոյր
առ
նոսա
չքաւոր
ութիւն
եւ
աղքատութիւն,
շատացեալք
յամենայի
որ
ինչ
պէտք
գն
'ի
դարման
կենաց
մարդոյ.
ոչ
գոյր
եւ
փարթամ
ութիւն
կամ
ընչաքաղցութիւն,
որ
ծիւրէ
զսիրտս
այժմեան
ժողովրդոց.
խաղաղ
ութիւն
անդորրաւէտ
թագաւորէր
'ի
նոսա,
անմեղ
ութիւն
կենաց
ցոյց։
Այսպէս
ահա
ստորագրեն
նախնիք
զբարս
բնակչաց
աշխարհիս
ոսկի
դարուն,
եւ
զնոյն
ակնարկեն
նաեւ
պատմութիւնք
սուրբ
գրոց
վասն
այնր
ժամանակի։
«Սատուրնոս
նախկին
բնակչաց
թագաւոր,
ասէ
Յուստինոս
գիրք
խգ.
այնչափ
արդարադատ
պատմի
լեալ
մինչեւ
ոչ
ուրուք
երբէք
ծառայեալ
ընդ
նովաւ,
ոչ
ուրուք
առանձին
ինչ
ստացեալ,
այլ
ամենայն
ինչ
հասարակաց
եւ
ամենեցուն
բաշխեալ,
որպէս
թէ
ամենեցուն
լինել
մի
միայն
թոշակ
կարգեալ
»։
Եւ
Վիրգիլիոս
'ի
ա.
գիրս
Մշակականին.
«Ոչ
նշանս
կանգնեալ,
եւ
ոչ
սահմանաւ
զանդաստանս
որոշել
օրէն
էր
»
յայնժամ։
Եւ
'ի
ը.
գիրս
Ենէականին
կոչէ
Ոսկի
դար
սակս
քաղցր
կառավարուե։
Եւ
զի
այս
ամենայն
բնակիչք
հարիւրեմեան
ոսկի
դարուն՝
էին
հաւաստեաւ
բնակիչք
մերոյ
աշխարհիս,
որպէս
եւ
ամենայն
ողջախորհուրդ
հնագէտք
ընդունին,
արժան
էր
ումեք
'ի
բանասիրաց
ազգիս
փոյթ
կալեալ
խմբագրել
զառ
'ի
Յունաց
եւ
հռոմայեցւոց
խօսեցեալսն
յաղագս
որ
ինչ
ոսկի
դարուն
են
նկարագիրք,
գլխակարգեալ
զնոսին
մի
առ
մի
ըստ
այլ
եւ
այլ
առաքին
ութեանց
ժամանակին,
եւ
զնոյն
իբրեւ
օրինակ
եւ
հայելի
անարատ
քաղաքավար
ութեան
մատուցանել
այժմեան
բնակչաց
աշխարհիս
մերում.
զի
յանդիման
տեսեալ
զնախնեացն
վարս
անմեղ
ութեան
եւ
զյետնոցն
խեղաթիւր
գնացս,
երկոցուն
եւս
բնակք
միոյ
աշխարհի,
'ի
սոցանէ
'ի
բաց
կացեալ՝
նոցին
նախանձաւորքլինէին։
Եւ
միանգամայն
յերեւան
հանել
զկեղծիս
հին
իտալացւոց,
որք
այլ
ընդ
այլոց
առեալ
զմերն
Սատուրնոս
այսինքն
եւ
զՆոյ՝
ընդ
իւրեանց
Սատուրնոսի,
որ
ինչ
վասն
մերոյն
պատմի
յիւրեանցն
տարեալ
հանեն.
որոյ
ասեն։
ընդ
Յանոսի
յԱդլանտեան
ազգէ
բնաւելոյ
'ի
մեծատարած
կղզին,
որ
գոյր
երբեմն
'ի
մէջ
Ասիոյ
եւ
Ափրիկոյ,
եկեալ
հասեալ
'ի
ցամաքն
արեւմտեան
եւ
սփռեալ
յԵթովպիա
եւ
'ի
Լիրիա,
եւ
անտի
նաւարկելով
ելեալ
իցէ
յԻտալիա։
Ուր
որպէս
կարծեմ,
զսորա
նաւարկութիւնն
միայն
առիթ
առեալ՝
նմանեցուցին
նաւարկ
ութեան
նախնոյն
Սատուրնոսի
կամ
Նոյի,
եւ
զոր
ինչ
զսմանէ
լուեալ
էին,
կեղծեցին
'ի
վերայ
օտարականին
եկելոյ,
մինչեւ
անուն
իսկ
հնարել
նմա
Սատուրնոս.
եւ
այնպէս
զոսկի
դարն
բնակչացն
Հայաստանեայց
տարեալ
եդին
յիւրեանց
Իտալիա,
որում
ընդդիմանան
ամենայնիւ
եւ
ժամանակն
եւ
հանգամանք
պատմութեանն։
Բ.
Բարք
յետ
աշտարակաշինութեան։
Յայսմ
ժամանակի
նկարագրին
բարք
մերոց
առաջին
նահապետաց՝
սկսեալ
'ի
Հայկայ,
որ
նոյն
երեւի
ընդ
նախագրեալ
բարուց
ոսկի
դարուն։
Իսկ
թէ
նախանձաւոր
էր
Հայկ
անմեղ
ութեան
վարուց
նախնեացն
իւրոց,
անտի
յայտ
է,
զի
դարձեալ
նորա
'ի
Բաբիլոնէ
անդ՝
ուստի
ցրուեցան
նախնիքն
իւր,
գայր
զտեղի
առնոյր
ուրանօր
բնակ
ութիւն
էր
Նոյի
եւ
հարց
իւրոց
Թորգոմայ
եւ
Ասքանազայ։
Մանաւանդ
զի
յետ
դարձի
իւրոյ
ետես
անդէն
'ի
հայաստան
բնակեալ
եւ
զմնացորդս
նախնեաց
բարեազդեցից
արանց՝
որոց
չէր
գնացեալ
'ի
Սենսար.
եւ
որպէս
եսս
կարծեմ,
ետես
անդէն
եւ
զՆոյ
նահապետ.
որում
լսէր
եւ
անսայր
'ի
հարկէ
յամենայնի։
Վասն
որոյ
եւ
պատմեալքն
առՄարիբասայ
վասն
Հայկայ
եւ
որդւոց
եւ
թոռանց
նորա՝
որք
են
առաջին
նահապետք
մեր,
են
շինութիւնք
տեղեաց,
հիմնադրութիք
նորանոր
բնակարանաց
եւ
քաղաքաց,
խաղաղ
ութեամբ
ստանալ
երկիրս,
եւ
սիրով
որոշել
սահմանս.
յայսոսիկ
զբաղեալ
ասէ
զՀայկ,
զԱրմենակ,
զԳեղամ,
զՍիսակ
եւ
զայլս։
Այլ
կարի
ցանկալի
էր
մեզ,
եթէ
առաւել
ճոխագոյն
բանիւ
եւ
ընդարձակ
ստորագրութեամբ
էր
պատմեալ
զվարս
եւ
զարարս
բնիկ
նահապետաց
մերոց։
Գ.
Բարք
հայկազանց
յետ
Արամայ։
Ցորչափ
չէին
յարձակեալ
յաշխարհս
մեր
օտար
թշնամիք,
'ի
խորին
խաղաղ
ութեան
վայելէին
առաջին
նահապետք
մեր՝
շին
ութեանց
զհետ
եղեալք,
որպէս
'ի
վեր
անդր
ասացաք.
բայց
'ի
կարի
իմն
խաղաղասէր
բարուց
նոցա
թուի
զհետ
եկեալ
մոռանալ
զկրթ
ութիւն
քաջագործ
ութեան
նախնոյն
իւրեանց
Հայկայ.
յորմէ
եւ
սահմանակից
թշնամեաց
'ի
ներքս
արշաւել
եւ
հարստահարել
զնոսա։
Զայսոսիկ
տեսեալ
Արամայ՝
վառեցաւ
ոգւով
հայրենի
քաջութեան,
եւ
վանեաց
յամենայն
կողմանց
թշնամիս.
զորմէ
կարես
տեսանել
'ի
գլուխն
Պատմութեան։
Եւ
յայնմհետէ
կերպարանափոխ
եղեւ
ոգին
այն
անմեղ
ութեան
եւ
խաղաղ
ութեան
առաջնոյ
դարուն,
որպէս
յայտ
առնէ
պատմ
ութիւն
ազգիս.
պակասեցին
օր
ըստ
օրէ
արք
աշխարհաշէնք.
եւ
բարեկարգ
ութիւն
աշխարհիս
երթայր
եւ
նուազէր։
Թէպէտ
եւ
յարեաւ
մեծն
Տիգրան
եւ
զնախնեացն
իւրոց
զգեցեալ
զոգի՝
կենդանացոյց
զկործանեալ
բարեկարգութիւնսն
եւ
շքեղ
եւս
հանդիսացոյց,
զորս
պատմէ
Խորենացի
ածեալ
'ի
Մարիբասայ,
բայց
յետ
նորա
առ
սակաւ
սակաւ
անդրէն
նուազեաց.
եհաս
ժամանակ
զի
բոլորովին
բարձաւ
յազգէս
ոգի
շին
ութեան
եւ
բարեկարգութեան,
եւ
փոխանակ
այնր
տիրեաց
ոգի
անձնասիր
ութեան
եւ
ամբարհաւաճութեան,
մինչեւ
այր
զարամբ
ելանել
առ
'ի
տիրել,
եւ
մինչեւ
զօտարազգին
մուծանել
զպարթեւն,
ասէ
պատմագիրն.
բայց
մուտ
նորա
ոչ
վնասակար,
այլ
մանաւանդ
օգտակար.
զի
արդարեւ
պարթեւն
Վաղարշակ
համանման
գտաւ
մեծին
Տիգրանայ
անդրէն
նորոգելով
'ի
մեզ
զբարեկարգութիս։
Յետ
զերրեակ
երեւելի
փոփոխութիւնս
բարուց
նկարագրելոյ,
քանզի
չիք
այլ
փոփոխ
ութիւն
յետ
Վաղարշակայ
առաջնոցն
նման,
մնայ
այսուհետեւ
խօսել
զբնական
ձրից,
զբարոյական
առաքին
ութեանց
եւ
զայլ
եւ
այլ
ախտից
եւ
թեր
ութեանց
ազգիս։
