Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՍՊԱՐԱՊԵՏ
       ԱԾԱՆՑԵԱԼ 'ի Սիփահի բառէն Պարսից, նշանակէ առ մեզ Զօրապետ, Զօրավար, խառն 'ի գործ ածեալ 'ի մերոց ոչ միայն վասն հեծելազօրաց, այլ նաեւ հետեւակաց. «Եւ Մուշեղ, ասէ Բուզանդ ե. 1. լինէր զօրավար Սպարապետ Հայոց փոխանակ Վասակայ հօր իւրոյ »։ Եւ ե. 37. «Ապա կացոյց թագաւորն Վարազդատ 'ի գործ զօրավար ութեան սպարապետութեանն զԲատ նահապետ Սահառունեաց տոհմին… եւ էր նա Սպարապետ փոխանակ նորա զօրավար ամենայն Հայոց »։ Իշխելն սպարապետին 'ի վերայ ամենայն զօրաց Հայոց՝ յայտ է 'ի բանէ աստի Ագաթանգեղոսի յձդ. «Առաջնոյն անուն Արտաւազդայ որ Սպարապետ էր ամենայն զօրացն Հայոց մեծաց»։
       Բայց այս անուն չէր սեփականեալ գլխաւոր զօրավարին, այլ նաեւ երկրորդականաց. վասն որոյ առ Խորենացւոյն գտանեմք յիշատակեալ՝ Սպարապետ արեւելեան եւ արեւմտեան զօրուն, հարաւային եւ հիւսիսային զօրուն ուրոյն ուրոյն։ Առ զանազանութիւն՝ Խորենացին ուրեք գ. 6. նոր անուն 'ի կիր առնու Միագլխապէտ կոչելով. որ էր ամենայն Հայոց զօրավար. եւ Թոմա Արծրունի ա. 9. զԽուրան Արծրունի կոչէ «Գլխապէտ զօրավար զօրու, եւ միահեծան թագաւոր ութեան Հայոց մեծաց »։ Իշխան ութիւն նորա էր մեծ, մինչեւ յաւուրս յորս ոչ գոյր թագաւոր, սպարապետք կամ զօրավարք երբեմն կառավարէին զաշխարհն իբր գլուխ ոչ միայն զօրաց՝ այլ եւ աշխարհին, զոր օրինակ է տեսանել 'ի սուրբն Վարդան, 'ի մեծն Վահան մամիկոնեան նախ քան զլինելն իւր մարզպան, 'ի Մժէժ գնունի, 'ի Թէոդորոս Ռշտունի եւ յայլս։ Յայն աւուրս ոչ լինէր սպարապետ առանց հրամանի Պարսից արքային, զորմէ տես 'ի Խորենացին գ. 51. եւ կամ առանց հրամանի կայսեր , այլ հրամանաւ նորին, որպէս եղեւ եւ Թէոդորոս. «Բայց հայրապետն մեծն Ներսէս (ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, որ է գ. Ներսէս ), հրաման հայցեալ 'ի կայսերէն Կոստանդնէ, կացուցանէ զօրավար Հայոց զԹէոդորոս Ըռշտունեաց տէր »։ Սպարապե տութեան գործ՝ էր իբր սեփականեալ ցեղին Մամիկոնէից. բայց եւ բազում անգամ 'ի Բագրատունեաց ցեղէն կացին, որպէս գրեցաք 'ի պատմ ութեան այնր ցեղի, եւ երբեմն 'ի Ռշտունեաց։

       ՍՊԱՍԱԼԱՐ
       Ելեալ 'ի Սալար կամ որ նոյն է Սաղար բառէս. նշանակէ պետ Սաղարաց, զորոց տես 'ի վերոյ. այլ պատմագիրք մեր Սպասալար կոչցին զհռչակաւորն Զաքարէ, որ էր սպարապետ զօրաց թագուհւոյն Վրաց Թամարայ դստեր Գէորգայ։

       ՍՏՐԱՏԵԼԱՏ
       Յունական անուն զօրավարի, որով կոչեաց Թէոդոս կայսր եւ զմերն Վարդան կացուցանելով զնա սպարապետ. «Վասն քո (ասէ նա ինքն՝ գրելով առ սուրբն Սահակ, առ Խորենացւոյն գ. 57. ) արարաք Ստրատելատ զՎարդան զորդի որդիացելոյ քո »։ Վասն որոյ եւ 'ի հետեւեալ գլուխն եւ 'ի 67. նովին անուամբ կոչէ զՎարդան։ Սոյնպէս եւ Գազաւոն որդի Սպանդարատայ , քանզի 'ի բաժնին Յունաց եղեւ զօրավար յաւուրս գ. Խոսրովայ, Ստրատելատ կոչէ զինքն 'ի թուղթն իւր որ առ Խոսրով՝ եւ Խոսրով զնա. առ Խորենացւոյն գ. 48։ Առ Բուզանդայ ե. 2. սովին անուամբ կոչեցեալ գտանեմք եւ զՄուշեղ. «Ապա Մուշեղ որդի Վասակայ Ստրատելատն Հայոց մեծաց՝ ընտրեաց իւր արս ընտիրս »։ Թէպէտ եւ այլուր բազում անգամ կոչէ զօրավար եւ սպարապետ Պապայ արքայի։

       ՀԱԶԱՐԱՊԵՏ
       Այս անուն թէպէտ 'ի զինուորական դասէն է առեալ, որպէս յայտ է 'ի կազմութէ բառին, որ է ասել՝ պետ հազարաց, այլ ընդհանուր առմամբ նշանակէ զնա որ կարգեալ է 'ի վերայ իրաց առաւել քաղաքականի՝ քան թէ զինուորականի։

       ՀԱՐԻՒՐԱՊԵՏ
       Անուն 'ի գործ ածեալ 'ի զինուորութիւնս հռոմայեցւոց եւ այլոց, եւ ոչ ուրեք յիշատակեալ 'ի զինուոր ութեան ազգիս։

       ԿՈՂՄՆԱԿԱԼՔ . ՍԱՀՄԱՆԱԿԱԼՔ
       Զայսցանէ տես 'ի գլուխն Կառավար ութեան ուր բանք եղեն զարտաքին նախարարաց. զի յորջորջումն անուանցդ առաւելապէս նոցա ընծային, որք պաշտօնեայք են իրաց տեսչ ութեան աշխարհի։