Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ
ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Ազգագրութիւն  
Դիտել
Ասացեալքս ցարդ՝ էին ախտք եւ մոլութիք ընդհանուր արմատացեալք յազգի մերում, յորոց զհետ եկին ամենայն աղէտք աշխարհիս. բայց են 'ի մերսն եւ ինչ ինչ թերուիք իբրեւ արմատք եւ պատճառք ախտիցն այնոցիկ. զի պակասէր 'ի նոսա սկզբունք կամ օրէնք կարեւորք 'ի քաղաքաժողով ընկեր ութեան մարդկան եւ 'ի տեսչ ութեան աշխարհին։ Յորոց 'ի պակասութենէ 'ի ներքս մտանեն ախտք համաշխարհական աղէտից աշխարհիս մերոյ ծնունդք։ Արդ մի առ մի յառաջ բերեալ զպակասուիսն, կարգեսցուք զառ 'ի պատմագրաց մերոց յիշատակեալ դէպսն 'ի պատճառս նոցին։
       Ա. Թերութիւն հպատակութեան, որ է ըմբոստութիւն։
       Թողեալ զեղեալսն յաւուրս Խորենացւոյն զորոց ողբայ, զՅոհաննու կաթողիկոսի յառաջ բերցուք զողբս 'ի վերայ այսորիկ, որ այսպէս բողոք բառնայ. «Իսկ իբրեւ այսպէս կրեցաք տագնապս տարակուսից 'ի հինից օտարաց, 'ի մերս ապա լինէաք 'ի թագաւորս եւ յիշխանս ակնակառոյց, այլ եւ 'ի պէտս եւ 'ի նախարարս երկրի մերոյ. եւ յուսացեալ սպասէաք ոչ եւս ընդ փորձութեն խառն վրիպիլ սոցա եւ անկանիլ, այլ ջան առաջի դնել եւ ելս նեղութեանն հնարել. եւ վայելչաբար 'ի միասին կապակցիլ հասարակ եղբայրու թեամբ, եւ իբրեւ զմի այր միանալ… բայց ոչ զայս եղեւ տեսանել մեզ, այլ զնորին հակառակսն կրցեաք։ Վասն զի նուազունքն քան զմեծամեծսն ձեռներէց լինել ջանային. եւ ծառայքն ըստ Սողոմոնի հնարէին՝ զի զտեարսն տրեխաւորեալ 'ի գետնի գնացուսցեն եւ ինքեանք ելցեն յերիվարս ահապարանոցս եւ առաթուր հարողս, խրոխտացեալք… մեծաւ ապստամբութեամբ։ Իսկ թագաւորք մեր եւ պետք եւ իշխանք՝ զորս 'ի բնէ նախարարութիւնքն էին՝ ջանային վարատել… այլ եւ եղբայր ընդ եղբօր եւ ազգայինք ընդ ազգայինս ընդվզեալ 'ի նախանձ եւ 'ի չարակնութիւն եւ գրգռութիւն եւ 'ի կատարեալ ատել ութիւն ընդ միմեանս սերէին։ Եւ այսպէս համագունդ ընդ միմեանս հարեալք՝ 'ի հակառակութիւն եւ 'ի կռիւ պայքարէին. եւ միշտ սուր յազգէր ունելով՝ բազում եւս քան զթշնամիսն հեղուին 'ի միմեանց զարեան ճապաղիս. եւ առհասարակ զքաղաքս եւ զգեօղս եւ զաւանս եւ զագարակս, այլ եւ զտունս իւրեանց քանդէին ձեռօք իւրեանց. գրեթէ այն իսկ ոճիրք հակառակ ութեան գտան պատճառք հինիցն եկելոց 'ի վերայ մեր»։
       Որչափ նուազէր նշխան ութիւն մեր՝ նոյնչափ առաւելոյր եւ ըմբոստութի, որ է չճանաչել զոք մեծ քան զինքն, ընդվզել, չհպատակիլ ումեք, աստի ահա բազմացան թագաւորութիւնք 'ի հայաստան աշխարհիս յայնմ ժամանակի՝ յորում նոյն իսկ բնիկ թագաւորուին յերերի կայր. 'ի չորս տեղիս չորք թագաւորք նստան, յԱնի, 'ի Վասպուրական, 'ի Կարս եւ 'ի Բազմաց։ նոյնպէս եւ 'ի չորս տեղիս չորք կաթողիկոսունք բազմացան։ Եւ եթէ տակաւին տեւեր իշխան ութիւն մերոց՝ յաշխարհիսկն անդ կարծեմ ամենայն իշխանք մի մի թագաւոր լինելոյ էին. իսկ եպիսկոպոսունքն ամենայն մի մի կաթողիկոս, քանզի անցնիւր երեւելի իշխանք սկսան մի առ մի կաթողիկոս հաստատել՝ յորժամ առ նոսա ապաւինէին եպիսկոպոսունքն այնոքիկ։ Այլ քանզի լաւ էր՝ փոխանակ զթագաւորս բազմացուցանելոյ որով իւրաքանչիւրքն տկարացան, չորեքին եւս 'ի մի միայն թագաւոր ութիւն միացեալ էին. յայնժամ ինքեանք զօրանային եւ թշնամին տկարանայր. բայց զերկպառակութիւնն որում ցանկայր թշնամին արկանել 'ի մերսն՝ զնոյն ինքնակամ արարին մերքն, եւ ճանապարհ հորդեցին նմա համարձակ մուտ առնել 'ի ներքո 'ի հայաստան։
       Բ. Թերութիւն կենցաղագիտութեան։
       Օրէնք կենցաղագիտ ութեան հոգի է ամենայն պատութեանց. որ եւ գրեթէ միշտ պակասէր 'ի մերս. նմին իրի եւ տեսչ ութիւն աշխարհին անզօր երեւէր. զի ոչ եթէ 'ի բազմ ութեան իշխանացն կայ եւ 'ի քաջ ութեան զօրաց մեծ ութիւն պետութե, այլ 'ի քաջ կենցաղագիտութեան։
       Առաջին օրէնք կենցաղագիտ ութեան է ապագայից լինել նախատես. պարտ էր մերոցն յանցից անցելոց գուշակել զապագայ չարիս եւ զնենգութիւնս օտար թշնամեաց, եւ այնպէս զգոյշ կալ անձանց. այլ այս չտեսանի բնաւ 'ի գործս նոցա։ Քանզի զի՞նչ այլ կառավար ութիւն անմտագոյն քան զայն՝ ստէպ ստէպ փոփոխել զտէրուին որում ծառայէին, մերթ Յունաց եւ մերթ Պարսից հպատակելով. ոչ զապագայ չարիս զմտաւ ածեալ, այլ միայն զառաջիկայ նեղութիւնս զոր կրէին 'ի Յունաց կամ 'ի Պարսից. եւ ստէպ փոփոխելովն միշտ թշնամի առնէին ինքեանք երբեմն զմին եւ երբեմն զմիւսն։ Եթէ գտանէր 'ի նախարարսն մեր դոյզն ինչ նշոյլ նախատեսութե՝ 'ի դէպ էր նոցա տեսանել յառաջնմէ զգժտութիւնս եւ զհալածանս, որ ունէր ծագիլ յայլեւայլ ութեան կրօնի որ ընդ մէջ մեր եւ Պարսից. եւ վասն այնր հարկ էր խորշիլ 'ի նոցանէ, եւ ջանալ առ 'ի կալ մնալ միշտ ընդ տէր ութեամբ կայսերաց. ընդ որս արդէն իսկ եւ նախնին մեր մեծն Տրդատ նահապետ քրիստոնէութես՝ սիրով եւ դաշնադր ութեամբ կապեալ էր զինքն եւ զազգն համօրէն մշտնջենաւոր դաշամբ, եւ պարտ էր գուն գործել զնոյն սէր պահել եւ չզայրացուցանել զնոսա, որոց պաշտպան ութեամբ կարէր ազգն զերծանիլ 'ի դժնդակ հալածանաց զոր կրեաց 'ի Պարսից։ Երկրորդ օրէնք կենցաղագիտ ութեան է ճանաչել զարս ընտիրս, եւ նոցին խորհրդոց միշտ ունկն դնել, եւ նոքիմբք կառավարել զտէրութիւնն. արդ 'ի հայաստան թէպէտ անպակաս եղեն արք այսպիսիք, բայց ոչ ծանեան կառավարօղք։ Մուշեղ սպարապետ ըստ քաջութեն նոյնչափ եւ կենցաղագէտ լինել ցուցանէ զինքն՝ յորժամ խորհուրդ տայր արքայի մտանել ընդ տէր ութեամբ կայսեր. եւ զի զօրք կայսեր 'ի սահմանին իւրեանց կալով հեռի մնային, եւ ոչ կարէին յարշաւելն թշնամեաց Պարսից եւ այլոց՝ նոյնհետայն հասանել եւ պաշտպանել զՀայս՝ խորհեցաւ 'ի նոյն իսկ 'ի մեծ Հայս քաղաքս շինել զօրանիստս յիւրաքանչիւր գաւառս, եւ 'ի նոսին բնակեցուցանել զզօրս կայսեր, որպէս պատմեալ է մեր 'ի գլուխն Զինուորուե։ Արդարեւ քաջ էր խորհուրդն առնն իմաստնոյ, որով միօրինակ մնայր աշխարհ մեր 'ի խաղաղութե. այլ խորհրդակորոյս արքայն Վարազդատ անսացեալ քսութեան այլոց՝ զայս խորհուրդ 'ի յանցանս համարի Մուշեղայ եւ սպանանէ զնա։ Յեկեղեցականս առաւել հանդիսացան արք իմաստունք եւ կենցաղագէտք, յորս գլուխ ամենեցուն ճանաչի մեծն Ներսէս. որ եցոյց զիմաստ ութիւն իւր յօրէնս կենցաղագիտուե՝ յորժամ միաբան նախարարք ծանրացասումն լեալ ընդ բ. Արշակ թագաւոր իւրեանց՝ դիմեցին առ նա ինքն ասելով. «Լաւ է մեզ թէ ծառայեսցուք թագաւորին Պարսից որպէս ընկերքն մեր արարին՝ զի թողին զնա եւ գնացին առ թագաւորն Պարսից, եւ մեք սոյնպէս առնելոյ եմք »։ Յայնժամ սուրբն Ներսէս, որպէս ասէ Բուզանդ գ. 51 բաց 'ի յուշ առնելոյ նոցա զաստուածային պատուիրանս, խրատ ետ իբրեւ քաջ կենցաղագէտ մի յառաջիկայ չարիսն եւեթ հայել, յուշ արարեալ նոցա եւ զերախտիս Արշակունեաց տոհմին զոր արարեալ էր առ մէն մի 'ի նոցանէ. զի թէպէտ յանցաւոր է, ասէ առ Աստուած ազգն արշակունեաց, «սակայն զձեզ կեցուցեալ զամենեսեան եւ յաղբոյ թօթափեալ է, զոմն գործով, զոմն պատուով, զոմն իշխանու թեամբ, զոմն գործակալուբ… եւ դուք աւադիկ կամիք անկանել հեթանոսաց 'ի ծառայուի… եւ մերժել զբնակ տեարսն ձեր… Բայց լաւ լիցի ձեզ զնոյն (զպարսիկն ) սիրել եւ յանձն առնուլ եւ նմին հաւանել, եւ մերժել յանձանց ձերոց զարարչապաշտ թագաւորն։ Զի թէ բիւր չար իցէ Արշակ, սակայն աստուածապաշտ է. եւ եթէ մեղաւոր եւս իցէ սակայն թագաւոր ձեր է »։ Եւ ապա ազգ առնէ նախատես լինել ապագայ չարեացն սպառնացեալ առ 'ի յԱստուծոյ. «Գուցէ, ասէ բարկացեալ տէր Աստուած ձեր, եւ խլիցէ զձեզ արմատաքի, եւ մատնեսցէ զձեզ հեթանոսացն 'ի չար ծառայ ութիւն ստրկուեն մինչեւ յաւիտեան, եւ ոչ երբէք բարձցի լուծն ծառայ ութեան 'ի ձէնջ։ Եւ բողոքէք դուք առ տէր, եւ նա ոչ լսիցէ ձեզ. վասն զի անձամբ անկանիք դուք 'ի ծառայութիւն հեթանոս տերանց, եւ անաստուած անգէտ մարդկան 'ի ձեռս հեթանոս արանց տերանց խոտասրտաց. եւ բազում չարի դիպեալ ելանիցէ առաջի ձեր, եւ ոչ կարիցէք ճողոպրել յայնմանէ »։ Այլ սակայն նախարարքն, որք զանձինս իւրեանց առ իմաստունս ունէին, փոխանակ լսելոյ բանից նորա իբրեւ ձայնի մարգարէի եւ քաջ խորհրդատուի, լուր զինչ ասէ պատմագիրն. «Իսկ նոքա, որք միանգամ էին 'ի մի վայր ժողովեալ, զաղաղակ հարկանէին, քարոզ կարդացեալ՝ միմեանց ձայն առնէին, շփոթէին ամբոխէին ». մինչեւ ապա բռնադատել զԱրշակ թագաւոր ինքնին գնալ 'ի կոչումն Պարսից արքայի, որոյ ընդ երթալն կալաւ եւ առաքեաց զնա յԱնյուշ բերդն. եւ զաշխարհ մեր ապականեալ յաւեր դարձոյց։
       Ոչ դուզնաքեայ ոք իմաստուն կենցաղագէտ երեւեցաւ եւ մեծն Սահակ պարթեւ, որդի մեծին Ներսէսի, զնոյն անցս անմտ ութեան նախարարացն կրելով եւ ինքն, որպէս եւ հայրն իւր. առ նովաւ նախարարքն յԱրշակայ ձանձրացեալ եւ յանդադար մարտից. առ սովաւ յԱրտաշրէ արքայէն. ընդէ՞ր զի անառակ կեանս վարէ ասեն։ Բըռնադատեն զերանելին զի միաբանեսցի ընդ նոսա տանել մտանել զԱրտաշիր արքային Պարսից։ Հնարս խորհել ասաց հայրապետն ուղղելոյ զթագաւորն, այլ բանք նորա չազդեցին յունկն նոցա, խրատս եւ յորդոր մատուցանէր, յուշ առնէր նոցա զանսուտ պատգամս սպառնալեաց տիրանենգ արանց. առանձնանայր 'ի սենեկի աւուրս բազումս՝ մաշեալ զանձն իւր յողբ եւ յարտասուս, այլ նոցա սիրտք չամոքեցան։ Սակայն լուր ասացելոցն առ 'ի նմանէ թէ զիարդ զազդոյ զհոգեւորական վարդապետութիւնն խառն ընդ կենցաղագէտ իմաստ ութեան իւրոյ բարբառէր առ նոսա. «Ինձ քաւ լիցի, ասէր, մատնիչ լինել ճշմարիտ հաւատոյն մերոյ, եւ անհաւատից զիմ հօտի զմոլորեալ ոչխարն մատնել յայպանումն. զի թէպէտ եւ մեղաւոր է. այլ դրոշմեալ է սուրբ աւազանին ծննդեամբ… Արդ եթէ էր տանել առ բժիշկ առողջ զվիրաւոր եկեղեցւոյս իմոյ ոչխար, փութայի եւ ոչ յապաղէի. այլ յամէնախտալից ատեան մատուցանել զիմ հիւանդացեալ հոգւոյ որդի, եւ ոչ երբեք յանձն առնում. զի եթէ էր հաւատացեալ թագաւորի առաջի տանել զայսպիսի յանդիմանութիւն, թերեւս համարձակէի գիւտիւ կորուսելոյն. այլ կշտամբել զհաւատացեալս յաղագս մեղաց առաջի անհաւատիցն՝ ոչ հաւանիմ… ինձ լաւ լիցի մեռանել, քան եթէ զոք 'ի հաւատացելոց վասն անարժան գործոյ մատնել անօրինաց… քաւ ձեզ որդիք. մի՛ խորհիք զխորհուրդդ զայդ, եւ զբնիկ զտեարսդ՝ որպէս եւ ոմանք զձեր նախնեացն՝ կորուսանել մի ջանայք ». Ղազար 39։ Այլ նախարարքն վատախորհուրդք եւ խստապարանոցք առ ոտն հարեալ զբանս խորախորհուրդք առն մեծի եւ սրբոյ հայրապետի՝ ընկեցին զնա յաթոռոյ, որ եթէ յԵւրոպիա գտանէր, թագաւորաց խորհրդական զնա առնէին, նա եւ փոխարքայ իսկ։ Իսկ թէ ընդէր անարգեցին զբանս սըրբոյն՝ յայտ է, զի յառաջիկայ չարեացն խորշեսցին, այսինքն է յանարժան գնացից թագաւորին իւրեանց Արտաշրի. եւ ոչ գիտէին նախատես լինել ապագայ չարեացն որ գալոցն էր 'ի մտանութէ իւրեանց. որպէս եւ եղեւ իսկ։ Զի միայն տեսանելն Պարսից զամենայն նախարարացն բազմ ութիւն եկեալ խոնարհեալ առաջի իւրեանց՝ ոչ զի հաստատեսցէ, այլ զի բարձցէ զթագաւորն զառաջնորդ ազգին, եւ ինքն տիրեսցէ 'ի վերայ Հայոց, այս միայն բաւական էր անկել 'ի սիրտ Պարսից ոգի բռնաւոր ութեան 'ի վերայ մեր։ Իսկ ուր թողցուք, զի ինքեանք նախարարք Հայոց են՝ որք զհամօրէն զաշխարհս Հայոց ինքնակամ ընդ լծով Պարսից արկեալ, ասեն առ թագաւորն նոցա թէ յայսմհետէ չէ մեզ պիտոյ թագաւոր. այլ դու իշխեա 'ի վերայ մեր, մարզպան պարսիկ առաքելով առ մեզ։ Իսկ թէ զինչ հետեւանք եւ արդիւնք զհետ եկին յայսպիսի անարգ ութեամբ նուաստացուցանելոյ նախարարաց զպատիւ եւ զշուք տէր ութեան Հայոց 'ի միում աւուր, յայտնի կան ահա՝ որ ինչ յայնմհետէ բռնակալ ութիւն ծանր տիրեաց 'ի վերայ ազգիս առ 'ի Պարսից. մանաւանդ որք յաւուրս Յազկերտի գործեցան աղէտք եւ դառն հալածանք։ Զի նախարարք մեր կուրացեալ 'ի սաստիկ կրից անմիտ վրէժխընդր ութեան 'ի վերայ Արտաշրի թագաւորին իւրեանց՝ չեղեն նախատես՝ թէ սովին գործով 'ի ձեռս Պարսից տային իշխող ութիւն եւ բռնաւոր ութիւն եւչ միայն 'ի վերայ իւրեանց՝ այլ նաեւ 'ի վերայ հաւատոյ իւրեանց. յայնմանէ էր զի Յազկերտ այնպէս մեծամեծս խրոխտայր ընդդէմ Վարդանանց յատենի անդ որպէս առ ազգ ինչ ստրուկ եւ պարտաւոր. իբր թէ սրով իւրով գրաւեալ էր զաշխարհս մեր, եւ ոչ մատն ութեամբ նախարարացն մերոց։
       Ըստ այսմ օրինակի եւ զայլ գործս նախարարաց մերոց քննեալ զոր գործեցին զկնի այնորիկ, մեծ թեր ութիւն կենցաղագի տութեան տեսանի 'ի նոսա յորժամ միահամուռ ելեալ գնացին 'ի կոչումն Յազկերտի, զոր յայտնի գիտէին լինել ոչ պատերազմի աղագաւ՝ այլ հաւատոյ. «Անդրէն եւ անդ գիտացին, ասէ Ղազար, զպատճառս իրացն՝ թէ չէ խաղաղու թեամբ, այլ կորստեան ոգւոց եւ ստիպումն կոչմանս այսորիկ. 79։ Որպէս եւ Եղիշէ. «Բայց վասն դիւր ութեան որ դու հրամայեցեր առնել մեզ, էր մեր իշխան ութիւն անդրէն յաշխարհին մերում չանկանել մեզ 'ի ձեռս թագաւորիդ որպէս եւ այլքն զի ապրեցան յայսպիսի փորձանաց. այլ որպէս կամօք եւ յօժար ութեամբ եկաք, իբրեւ թէ գիտէաք զվիշտ վտանգիս՝ ոչինչ զանգիտեցաք յայսպիսի ճգնաց, սոյնպէս եւ կամիմք զի այլ եւս ծանրացուսցես 'ի վերայ մեր, մինչեւ քո չար ութիւն կամացդ յագեսցի 'ի մեզ ». 260։ Գիտէին զայս, այլ ոչ կասեցան 'ի գնալոյ. միայն նախ քան զերթալն՝ յերդումն հրաւիրեցին զամենեսին զի միաբան կացցեն. բայց 'ի զուր. զի գիտէին զթուլ ութիւն բազմաց։ Եթէ յառաջ քան զերթալն իւրեանց քաջ խորհեալ էին վասն յուրաց ութիւն հրաւիրելոյ զնոսա Յազկերտի , զի գիտէին զմիտս նորա, ոչ գթէին 'ի հաւատս։ Եւ զմիաբանութիւնն զայն առ 'ի յայտնի պատերազմ մղել ընդդէմ Պարսից՝ զոր յետ ուրանալոյն արարին առաջնորդ ութեամբ Վարդանայ կամ մեռանել եւ կամ ոչ տալ մուտ Պարսից, ընդէ՞ր չարարին 'ի սկզբան , յայտնի ծանուցանելով 'ի դուռն Պարսից զպատճառն. զի յայնժամ ոչ զհետ գայր այնչափ աւերումն աշխարհի, եւ ոչ այնչափ կորուստ հոգւոց։ Ոչ փոքր ինչ թեր ութիւն էր եւ այն՝ յետ զբռամբ ածելոյ զիշխանն Սիւնեաց զուրացեալն Վասակ, ապա թողուլ արձակել հաւատալով խոստման նորա, յետ յայտնի գիտելոյ զստ ութիւն ամենայն բանից նորա. «Իսկ նոքա թէպէտ եւ հաստատեալ գիտէին, ասէ Եղիշէ զնենգաւոր կեղծաւորուին նորա, եւ թէ խաբէութեամբ դառնայ անդրէն 'ի հին մոլորութին, ոչինչ փոյթ առնէին ձեռն արկանել 'ի նա վասն առաջին յայնցանացն ». 113։ Ի վրիպակաց աստի այնչափ համաշխարհական չարիք զհետ եկին, եւ համօրէն աշխարհիս կործանումն։ Այլ որ անմտագոյն եւս է՝ յետ արձակելոյ զՎասակ յազատութիւն, զոր կարէին գէթ 'ի դիպահոջ պահել, 'ի կազմելն ապա բանակ ընդդէմ Պարսից, զերրորդ գունդն յանձնեն 'ի ձեռս նորին Վասակայ, որպէս թէ ոչինչ գիտէին զնմանէ. զորմէ տես յԵղիշէ 127։
       Զայսպիսի թերութիւն 'ի կենցաղագիտ ութեան ոչ սակաւ եւ 'ի պատմութիւնս յետագայ ժամանակաց գտանեմք յաւուրս Բագարատայ իշխանին, որպէս պատմեալ է մեր 'ի գլուխն Պատմ ութեան յարշաւանս արաբացւոց։ Զի վրէժխնդրուին բնակչաց Սիմ լերինն. եւ քաջ ութիւն կարծեցեալն յաչս իւրեանց զԱպուսէթ միայն սպանանելով, ոչ օգտի՝ այլ չարաչար հարուածոց եղեւ պատճառ, որք զհետ եկին 'ի ձեռն Բուղայի յաւուրս Ջափրայ ամիրապետին։ Բայց զարմանք են, զի 'ի նոյն իսկ 'ի տաճիկ իշխանաց անտի գտան յայնժամ ոմանք մտերիմք մերոց, որք ազգ արարեալ առ Աշոտ իշխան Վասպուրականի ծանուցին զխորհուրդ ամիրապետին, որ կամէր բառնալ ջնջել զամենայն իշխանս Հայոց. եւ 'ի ձեռն իւրոց ամիրայից կառավարել զաշխարհս մեր։ Իբրեւ լուաւ զայս Աշոտ այրն զօրեց եւ քաջ կենցաղագէտ, ոչ կամեցաւ գնալ առ Բուղայ, ար առաքեալ էր յամիրապետէն 'ի գործ դնել զխորհուրդ չար ութեան իւրոյ, ոչ հաւատալով երդմանցն Բուղայի՝ որ կեղծաւորեալ սիրով եւ երդմամբ կոչէր զնա. այլ եդ 'ի մտի արեամբ չափ պատերազմել ընդդէմ նմա 'ի Նկան բերդի անդ՝ ուր կայր ամրացեալ։ Բայց զի՞նչ պարտ է ասել վասն ընթերակայ իւրոց նախարարաց, որոց ոչինչ նախատես լինելով ապագայ չարեացն՝ զուրկ 'ի խորագիտութէ, այնչափ բռնադատեսցին զնա, մինչեւ ակամայ կամօք ել եւ գնաց առ Բուղայ. որ եւ կալեալ զնա անդէն՝ ընդ այլ կապեալ նախարարս առաքեաց առ ամիրապետն 'ի Սամառա։ Գուրգէն եղբայր Աշոտոյ՝ քաջ ութեամբ նման նմա, բայց աննման եւ օտար յիմաստութէ եղբօրն, թէպէտ եւ 'ի վերայ հասեալ էր չար խորհրդոյ արաբացւոց, եւ աչօք իսկ տեսեալ զանցս եղբօր իւրոյ, այլ պատրեալ յանմիտ փառասիրութէ, յուսացեալ փոխանակ եղբօր իւրոյ ինքն տիրել 'ի վերայ համօրէն Վասպուրականի, ոչինչ ունկնդիր եղեալ ազդարար ութեան ընթերակայ նախարարաց իւրոց, ինքնակամ ընթանայր առ Բուղայ. որոյ նախ պատիր սիրով ընկալեալ զնա, ապա նամակ մատուցանէ նմա որպէս եթէ յամիրապետէն գրեալ, որ կոչէր զնա առ ինքն. եւ այսպէս զսա եւս առաքեաց Բուղայ առ ամիրապետն։ Այսպէս յանմտութենէ նախարարաց իւրոց մատնեցաւ Աշոտ. իսկ Գուրգէն յանմտութենէ իւրմէ։
       Թոմա Արծրունի, որ ճոխագոյն պատմէ զայս ամենայն, յառաջ բերէ եւ զայլ դիպուածս՝ որք յայտ առնեն զմիամտ ութիւն մեծամեծաց այնր ժամանակի՝ զուրկ 'ի խորագիտութենէ. պատմէ թէ յորժամ զորք Բուղայի պաշարեալ էին զՏփխիս. քաղաքապետն Սահակ անուանեալ՝ հնարիւք իմն ել արտաքս ընդ մի կողմն քաղաքին. այլ փոխանակ փնխչելոյ եւ զերծանելոյ. եդ 'ի մտի անձնատուր լինել, կարծելով այնպէս 'ի խաղաղ ութեան վայելել, զոր ընդ տեսանելն, ասէ, Բուղայի՝ եւ ինքն զարմացաւ. զորմէ տես յԱրշաւանս արաբացւոց 'ի դարն Թ։ Տխմարագոյն քան զայս պատմէ վասն Ապումուսէի իշխանին Աղուանից, որք յայնժամ բնակէին յՈւտի. եւ ըստ մեծի մասին էին յազգէս Հայոց. սա յետ բազում անգամ չարաչար խորտակելոյ զբազմ ութիւն զորացն Բուղայի, պատգամ առաքէ առ նա, որպէս թէ մի կարծել առ ապստամբ ութեան ընդդէմ ելեալ նմա. վասն որոյ թէ կամք իցեն ամիրապետին՝ ինքն իջանէ եւ գնայ առ նա ցուցանել զիւր հնազանդութիւն։ Եւ այնպէս սա եւս այսպիսի քաջ այր՝ արամբք ընտրելովք անկաւ 'ի յետին միամտութիւն, եւ գնաց առ Բուղայ, որ եւ առժամայն կալաւ զնա . գ. 10։
       Ի յիշելն զամենայն անցս որ անցին յաւուրս Բուղայի՝ առաւել քան զնախագրելոցդ միամտագոյն այն ինձ երեւի, զի յետ տեսանելոյ զայսչափ չարիս եւ զպատրանս Բուղայի, յորժամ եւ զմնացեալ զիշխանսն մեր առ ինքն կոչէր ստապատիր բանիւք խոստանալով նոցա բարիս առնել, նոքա տակաւին ոչ զգաստացան, այլ միամտ ութեամբ հաւատացեալ կեղծուպատիր խոստմանցն նորա՝ միահամուռ գնացին առ նա. եւ զի՞նչ արդիւնք միամտ ութեան նոցա. բայց կապիլ ամենեցուն, եւ 'ի վերայ ուղտուց բարձեալ տարաշխարհիկ լինել 'ի Սամառա։
       Արդ եթէ մերքն փոքր մի միտս ունէին եւ աչալուրջք էին 'ի խորագիտութիւնս նախ պարտ էր նոցա 'ի դրան ամիրապետին ունել միշտ զոմն գործակալ յիւրեանց կողմանէ զայր կենցաղագէտ, որ կարող լինէր բազում ինչ մեղմել, եւ բազում ինչ 'ի հրամանաց նորա փոխել ընծայիւք եւ աղերսիւք, եւ զի 'ի բարեբարոյ եւ 'ի մարդասէր արանց տայր առաքել ոստիկանս 'ի Հայս. բայց չիք տեսանել 'ի նոսա խորհուրդ այսպիսի. այլ փոխանակ այսր, որ ոք ցասուցեալ ինչ էր ընդ առաջն ութիւն իշխանաց աշխարհիս մերոյ, նա երթեալ առ ամիրապետն եւ 'ի հաւատոցն ուրացեալ՝ յաճախէր պէսպէս չարախօսութիս զիշխանաց ազգիս , որով առաւել եւս 'ի սրտմտ ութիւն գրգռէր զամիրապետն, որ եւ զօրու ծանու առաքէր 'ի Հայս Ոստանիկս անագորոյնս։ Իսկ իշխանք մեր նախարարք ոչ այլ ինչ գիտէին հնարել, բայց եթէ 'ի քաջ ութիւն իւրեանց ապաւինել. եւ քանզի ուրոյն ուրոյն եւ ոչ միահամուռ զդէմ ունէին. իւրաքանչիւրքն տկարացեալ 'ի ձեռս թշնամեաց անկանէին։ Եւ որպէս թուի՝ 'ի վերջին ժամանակս արշակունի թագաւորաց եւ ոչ իսկ խորհրդականս ունէին առընթեր։ Եւ ոչ դարձեալ դեսպանս 'ի դրան կայսեր, ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ։ Պարտ էր նոցա դարձեալ յարքունիս շրջակայ տէրուեց ունել հաւատարիմ լրտեսս, առ 'ի կանխել ծանուցանել մերոց զներքին խորհուրդս՝ զոր խորհէին վասն աշխարհիս Հայոց 'ի դաւել եւ 'ի հարստահարել. այլ չընթեռնումք զայսպիսի խորագիտ ութիւն արարեալ մերոցն։ Գագիկ վերջին թագաւոր Բագրատունեաց թէպէտ այր ուսումնասէր, բայց տես զիարդ վրիպեցաւ յարձակելն զՎեստն Սարգիս յետ 'ի ձեռս բերելոյ զնա, եւ չեղեւ հետամուտ խոստովանեցուցանել, որով խելամուտ լինէր առաջին խորամանկ ութեանց նորա, եւ նախատես լինել ապագայ մատն ութեանց նորին՝ որովք 'ի հիմանց կործանեաց զթագաւոր ութիւն նորին Գագկայ եւ Բագրատունեաց. այլ թող զայս, յետ արձակելոյն զնա արար զնա նաեւ իւր ներքին խորհրդակից։
       Մի 'ի պակաս ութեանց թագաւորաց մերոց կամ առաջնորդաց էր՝ չվարձատրել զվաստակաւորս 'ի քաջագործութիս ծանր պատերազմաց, առ 'ի կապել զնոսա սիրով եւ քաջալերս տալ. զի ոչ գտանեմք ինչ ուրեք յիշատակ ութիւն վասն այսր, բայց եթէ 'ի քանի մի դիպուաշատակ ութիւն վասն այսր, բայց եթէ 'ի քանի մի դիպուածըս. գուցէ աստի պատճառս առեալ անցանէին յայլ թագաւորս։ Թագաւորի պարտք են այնպէս կառավարել զտէր ութիւն իւր, որպէս գրէ Թոմա Արծրունի դ. 11. վասն Գագկայ Արծրունւոյ. «Եւ այնպէս անկարօտս առ պիտանացուս հոգ տարեալ, գլխաւորեաց որ ինչ շին ութեան եւ խաղաղ ութեան աշխարհիս նպաստաւոր առ օգտակարագոյնսն պահանջէր գործառն ութեան եղանակք, որպէս օրէն եւ թագաւորաց եւ թագաւորազանց աշխարհին խնամողաց յանձանձել ըստ վերակաց ութեան յԱստուծոյ նոցա հաւատացելոց »։ Որ եւ բազմօք դրուատեալ զնա թէ 'ի քաջ ութեան մասին, եւ թէ յիմաստ ութեան եւ 'ի կառավարութե, ասէ՝ թէ յորժամ ինքն Գագիկ զբաղեալ կայր 'ի շին ութիւն Աղթամարայ՝ այնպէս իմն յարդարէր զգործս զի թշնամիք իւր բազմապատիկ առաւելեալք ոչ յարեան 'ի վերայ նորա, որով եւ շինուածն աւարտեցաւ. «Կապեաց, ասէ, զձեռանէ իւրմէ հաստահիմն խորհրդովք եւ պատերազմական ուժեղակութբք իբր դանդանաւանդաւ իւիք զկղակս նոցա ճմլեալ թոշնացուցանէր, սկսեալ 'ի Մարաց եւ Պարսից զբոլոր Ատրպատական մինչեւ ցԽուժաստան. որում կամէր՝ աւանդէր. եւ յորոց ոչն կամէր՝ 'ի բաց կորզէր, զայլս 'ի վերայ այլոց յարուցանէր, եւ զհազարս եւ զբիւրս 'ի նոցանէն իմաստութեան սրովն սատակէր ». ե. 8։
       Գ. Թերութիւն խորագիտութեան
       Ցաւալի է արդարեւ տեսանելն զառաջնորդս ազգիս զթագաւորս եւ զիշխանս վերջացեալ 'ի բարեմասն ութեանց որք պահանջին 'ի տեչ ութեան աշխարհի. բայց առաւել ցաւալին է տեսանել 'ի գործս նոցա փոխանակ նոցին ստէպ յաճախեալ զայնպիսի թերութիւնս որք եղծիչք են կառավարութեան։ Քանզի սկսեալ 'ի ժամանակաց վերջին Արշակունի թագաւորաց եւ նախարարաց՝ սակաւ գտանեմք խորագիտ ութիւն եւ իմաստուն կառավարութիւն, այլ փոխանակ այնր անմտ ութիւն եւ ծանծաղամտութիւն, որ է չունել միտս ընտրող ութեան որոշելոյ զլաւն 'ի վատթարէն. այլ ընդ հակառակն՝ զանմտ ութեան գործս իմաստ ութիւն համարել, եւ զիմաստ ութիւն անմտութիւն. եւ 'ի վերայ այսորիկ՝ պնդել եւ կամակորել եւս 'ի խորհուրդս իւրեանց, յորժամ խորհրդատուր յորդորեն 'ի բաց կալ։
       Զիարդ անզգոյշ միամտ ութիւն էր Տիրանայ երկրորդի նախ չճանաչել ամենեւին զբն ութիւն Փիսակայ՝ զոր իւր սենեկապետ էր կարգեալ, եւ իբրեւ ներքին մտերմի բանայր նմա զամենայն խորհուրդս իւր. երկրորդ՝ եւ ոչ իսկ կասկածել բնաւ զդաւոյն՝ յորժամ Վարազշապուհ առ ինքն կամէր գալ զանձուկ սիրոյն պատճառելով, երրորդ՝ անփոյթ լինել ամենեւին գէթ զցրուեալ զօրս իւր փութանակի ժողովել, յորժամ ետես զՎարազշապուհ երեք հազար զօրօք առ ինքն եկեալ, զորմէ պատմէ Բուզանդ, գ. 20։ Եւ ահա 'ի պատճառս անզգոյշ անմտ ութեան իւրոյ ըմբռնեալ զրկեցաւ 'ի տեսութէ աչաց։
       Անմտացաւ եւ որդի նորա Արշակ բ. զի անփոյթ եղեւ ամենեւին շահել նախարարաց իւրոց եւ միաբանել ընդ իւր՝ յորժամ նոքա յայլ միտս էին, եւ ինքն յայլ։ Նոքա պատերազմէին ջնջել զնա, եւ նա պատերազմէր ջնջել զնոսա։ Այլ առաւել անմտ ութեան էր գործ շինելն իւր զԱրշակաւն առ 'ի շահ դրամոց, փոխանակ գուն գործելոյ զսիրտս նախարարացն շահել, որով հաստատի կառավար ութիւն ամենեայն տէրութե։ Բայց լուր զառաւելագոյնն, զի մոլեալ նորա առ դոյքն ինչ շահու շինէ զայնպիսի քաղաք՝ որ ետ քակել յիւրմէ զսիրտս ամենայն նախարարաց, ոչ լսէ ձայնի կենցաղագէտ արշարհաշէն խրատտ ութիւն իւրոյ մեծին Ներսէսի. որ առաւել քան զհայր աղերսելով խրատէր զնա 'ի բաց կալ յանիրաւ շահէ անտի եւ մի՛ բաժանել յինքենէ զսիրտս նախարարաց իւորոց . եւ որ առաւելն է՝ խոստանայր ինքն ցուցանել նմա ճանապարհ մեծ եւս շահու առանց ինչ թշնամացուցանելոյ զնախարարս։ Այլ տես եւ զգործս յետագայ թագաւորաց։
       Որպէս գրեցաք 'ի վերոյ՝ Տիրան առ անմտ ութեան իւրոյ ոչինչ կարծիս կալաւ անդ՝ ուր պարտ էր կասկածել, բայց հակառակ սմին Պապ թագաւոր այլով անմըտ ութեամբ 'ի կարծիս լինի անդ՝ ուրանոր չէր պարտ կասկածել։ Զի այն ինչ առաջի կայր սկիզբն ահագին պատերազմի 'ի Ձիրաւ դաշտին առ Նպատ լերամբ, զորմէ կախեալ կայր կորուստ կամ թագաւորել նորա , նա 'ի վերջին պահու անդ անսալով լեզուագարաց ոմանց՝ 'ի կարծիս լինի զՄուշեղայ սպարապետէն իւրմէ, զորոյ զհաւատարմութեն փորձ բազում անգամ առեալ էր յայլ եւ այլ նահատակութիս մարտի, եւ ոչ կամէր թողուլ զնա մտանել 'ի պատերազմ։ Իսկ զօրքն ամենայն 'ի Մուշեղ միայն ապաւինեալ զնա խնդրէին. եւ նա քանզի ծառայ հաւատարիմ էր, աղաչէր զթագաւորն թողուլ զինքն մխիլ 'ի մարտ, զորմէ կախեալ կայր վիճակ աշխարհիս Հայոց, միջնորդ վասն այսր կալեալ զմեծն Ներսէս։ Բայց թագաւորն Պապ կամակորէր արդեօք 'ի բանս իւր մինչեւ ցվախճան՝ եթէ չէր եկեալ սրբոյն անձամբ առաջի նորա, եւ յանձն առեալ զերաշխաւոր ութիւն վասն հաւատարմ ութեան Մուշեղայ, զոր խնդրէր։ Եւ այսպէս մեծն Ներսէս յայսմ եւս գտաւ երախտաւոր. զի ոչ միայն զայրն քաջ եւ զպիտանի եւ զկարեւոր 'ի պատերազմին յայնմիկ երաշխաւոր ութեամբ իւրով եմոյծ 'ի բանակն, այլ եւ ինքն երանելին բազմակատարած աղօթիւքն նպաստ լինէր մեծի պատերազմին, որով յաղթանակէր Պապ 'ի վերայ թշնամեաց մեծայաղթու թեամբ, որ մի եւ յերեւելեաց յազգի մերում։ Իսկ զօրավար ութիւն Մուշեղայ, որ մի միայն խնդրելին էր յայնմ պատերազմի, այնչափ փառաւորեցաւ 'ի ժողովըրդենէ, մինչեւ զայն ժամ յաղթ ութեան կոչել ժամ Մուշեղայ։
       Վարազդատայ ծանծաղամտ ութիւն համբաւեալ եւ առ Բուզանդայ եւ առ Խորենացւոյն որ գ. 40 հեգնելով իմն գրէ զերթալոյ նորա 'ի կոչ Թէոդոսի կայսեր, 'ի մտի եդեալ ասէ 'ի սուտ հանել առաջի նորա զայն ինչ՝ որ ամենեցուն յայտնի էր։ Տես զոր ինչ գրեալ է մեր վասն սորա 'ի գլուխն Կառավար ութեան եւ զբանս Բուզանդայ։ Զթեր ութիւն գ . Արշակայ եւ գ. Խոսրովու 'ի խորագիտ ութեան տես նոյնպէս 'ի գլուխն Կառավարութե։Բայց որպէս զթագաւորաց՝ նոյնպէս եւ զնախարարաց այնր ժամանակի բողոք բառնան պատմագիրք. յորս Ղազար զբանսարկութիս նոցա յիշատակէ ասելով. «Խնդրեցին իւրեանց Հայք թագաւոր զնոյն միւսանգամ զԽոսրով զեղբայր Վռամշապհոյ , զոր յառաջնումն բանսարկ ութիւն ետուն մերժել զնա Հայք Շապհոյ արքային Պարսից 'ի թագաւորութէ Հայոց », 33։ Առաւել արժանի բողոք բառնալոյ զանմտութէ նախարարաց՝ է մատնութին այն որով մատնեցին զԱրշաւիր թագաւոր Հայոց 'ի ձեռս Պարսից, զոր յիշատակեցաք 'ի վերայ եւ 'ի գլուխն կառավարութե։ Այլ թէ քանի անմտ ութեան գործ էր, չմարթի ասել եւ զոր արարին նոյն նախարարքն մերժելով յաթոռոյ նաեւ զմեծն Սահակ զայնպիսի այր զիւրեանց համազգի, որպէս զի մի խառնեսցի ամենեւին յիրս տեսչ ութեան աշխարհի 'ի դառն ժամանակին յայնմիկ յորում պէտս ունէին այնպիսի իմաստուն առաջնորդի, եւ փոխանակ նորա նստուցանելով զոմն ասորի։ Համարէին իմաստուն կարծեցեալքն թէ օտարն լաւագոյն լինէր քան զհամազգին իւրեանց, այլ անագան ուրեմն ծանեան զվրիպակն մեծ զոր արարին յետ երկիցս եւ երիցս փոխելոյ զհայրապետս. քանզի պակասէր 'ի նոսա բնաւին օրէնք կենցաղագիտութե, նմին իրի եւ բարձեալ էր ամենեւին 'ի նոցանէ նախատեսութիւն, զի ոչ կարացին յառաջնմէ տեսանել իմանալ թէ օտար ոք ոչ կարէ յարմարիլ բարուց հայկազանց։ Եւ յետ ճանաչելոյ զվրիպելոյ իւրեանց՝ գնան խոնարհին յոտս Սահակայ, աղաչեն զնա դարձեալ հովիւ լինել նոցա. այլ սուրբն համարձակ ասաց առ նոսա. «Քահանայանալ 'ի վերայ տիրանենգ եւ տիրասպան եւ մատնիչ ժողովրդոց ոչ կարեմ ». Ղազար 49։ Իսկ յորժամ ստիպէին՝ ասէ դարձեալ. «Երթայք լինէն 'ի բաց եւ թոյլ տուք ինձ ողբալ զընդհանուր կորուստ աշխարհիս Հայոց, զոր տեսանեմ աչօք մտացս 'ի զօրութէ վերին ցուցակութեն »։ Այնպիսի անմիտ կառավար ութեան 'ի հարկէ եւ նոյնպիսի կորուստ զհետ գայր։
       Են ինչ ինչ յայսպիսի դիպաց եւ առ ժամանակօք Բագրատունեաց որպէս Աբասայ արարք անմտուեն. քանզի այն ինչ գոլով վախճանեալ հօր նորա ա, Աշոտոյ թագաւորի եկն առ նա իշխանն Վրաց Ատրներսէհ կարեկից լինել նմա որպէս արժանն էր, եւ ապա ել գնաց առ Սմբատ եղբայր նորա զնոյն պարտս պատշաճից հատուցանել եւ նմա . եւ անտի եկն դարձեալ առ Աբաս. այլ հրապուրեալ Աբասայ 'ի քսութենէ ոմանց, թէ Ատրներսէհ երթեալ միաբանեալ է ընդ Սմբատայ զնա կացուցանել յաթոռ թագաւոր ութեան Հայոց, կալեալ կապէ զԱտրներսեհ երկաթի շղթայիւք, եւ դնէ 'ի բանտի 'ի բերդին Կարուց. Զայս իբրեւ լուաւ Սմբատ, յարձակեցաւ 'ի վերայ եղբօր իւրոյ Աբասայ, եւ »Յերկաքանչիւրոց անտի, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, աղմուկ շփոթի սաստկացեալ… ոչ սակաւ խուժան աւերանաց զաշխարհաւն զեղբոյր»։
       Յելս իններորդ դարուն Բաբգէն որ կրտսէր եղբայր էր Սմբատայ Սիսական իշխանին, գնաց առ Նոր ոստիկան որ Սբուքն կոչէր, որպէս զի բարեկամ ութիւն կալեալ ընդ նմա՝ յինքն գրաւեսցէ 'ի ձեռաց եղբօր իւրոյ Սահակայ զհայրենի ժառանգութին զոր միապետէրն, զրկանս համարելով անձին։ Իսկ Նոր 'ի վերին երեսս սիրով ընկալեալ զնա՝ խոստացաւ տալ զվիճակ ժառանգ ութեան նորա. այլ միտք նորա էր սպասել նաեւ գալստեան եղբօր նորա Սահակայ, որպէս զի զերկոսին միանգամայն խարդաւանել կարասցէ. վասն որոյ կոչեաց եւ զնա։ Ընդ կոչիլն Սահակայ՝ ոչինչ հետազոտեալ զվախճան գնալոյ եղբօր իւրոյ , եւ ոչ զպատճառն կոչելոյ իւրոյ, վաղվաղակի յօժար ութեամբ գլ եւ գնաց իբրեւ 'ի կոչումն ինչ արքունական. «Եւ իբրեւ թմր ութեամբ իմն անզգայացեալ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, դնէ դաշինս ընդ դժոխոց, ոչ սկսեալ 'ի սրտի իւրում զիմաստ ութիւն եւ ոչ 'ի մտի եդեալ զկատարեալ գիտ ութիւն եւ ոչ նայեցեալ 'ի վախճան խորհրդոյն »։ Կատարեալ դիտ ութիւն յայս գործ՝ էր կենցաղագիտ ութիւն եւ խորագիտութիւն, որ որպէս յայտնի տեսաւ 'ի գործս նախարարաց մերոց՝ բոլորովին պակասէր։ Նոր հրաւիրեաց զերկոսին եւս գնալ 'ի Դըւին. յոր 'ի մերձենալն՝ զերկոսին եւս կապեալ եւ բարձեալ յուղտս եւ 'ի ջորիս՝ այնպէս եմուտ 'ի քաղաքն, եւ անդ 'ի տոռունս եւ 'ի շղթայս երկաթի կապանաց վարեալ՝ «զանձինս նոցա մատնէր 'ի բանտ եւս փոխանակ խորագի տութեան որպէս վայել է իշխանի՝ տեսանի կատարեալ տղայամտութիւն. 'ի միումն 'ի Բաբգէն տղայամիտ խորհուրդ, զի առ 'ի ձեռս բերելոյ զհայրենի ժառանգ ութիւն գնայ առ այնպիսի այր՝ որ միշտ զկորուստ իշխանաց խորհէր, որպէս սուղ ինչ յառաջ փորձիւ տեսեալ էր նորա զայս 'ի գործս Յուսփայ ոստիկանին. իսկ 'ի միւսումն տղայամիտ փառասիրութի. զի ընդ կոչումն եւեթ Նորայ ոստիկանին ուրախացեալ, մանաւանդ եթէ կոչումն արքունական կարծեալ զնոյն, առանց ինչ քննելոյ զգուշ ութեամբ զպատճառ կողմանն, պատրեալ յօժար ութեամբ գնայ առ նա. նա մանաւանդ «բազում օժտ ութեամբ ընծայիւք » որպէս ասէ պատմագիրն։
       Դ. Թերութիւն երկայնմտութեան, որ է կարճմտութիւն։
       Երկայնմտութիս այս, որ ամենեւին կարեւորն է 'ի կենցաղագիտութեան, եւ որով յաջողեցան հռոմայեցիք 'ի պետ ութեան իւրեանց, բոլորովին պակասէր 'ի մերսն. զի յետ սուղ ինչ հաստատուն կալոյ յիրս կարեւորս մանաւանդ 'ի պատերազմականս, անդէն փոխէին 'ի խորհրդոց իւրեանց վայրապար։ Ի կարճմտութենէ աստի 'ի հարկէ եւ ընդ առաջ ելանէին նոցա անյաջող ելք եւ թշուառութիւնք զորոց ողբան պատմագիրք մեր։ Զի թէպէտ եղեն 'ի նոսա հրաշալի քաջագործութիւնք զորս հազիւ երբէք է տեսանել յայլ ազինս, բայց անօգուտ էր աշխարհին այն ամենայն, զի ոչ տեւէր անփոփոխ մինչեւ ցվախճան գործոյն յոր ձեռն արկանէին։ Բազում ուրեք ըթնեռնումք առ պատմագիրս մեր՝ զի քաջ զօրավարք եւ քաջ զինուորք յամուր բերդորայս պատսպարեալք, որպիսիք բազումք գտանէին յաշխարհի մերում 'ի զանազան տեղիս, յորոց եւ բազումք էին անմատոյցք եւ անառիկք, յետ քանի մի անգամ ընդդէմ կալոյ թշնամեաց, ոչ առ տկար ութեան ինչ՝ այլ առ պակաս ութեան կենցաղագիտ ութեան կամ առ սնոտի ինչ երկիւղի լքեալ եւ կարճամտեալ մեծապէս՝ լաւ համարէին զերթալն առ թշնամին՝ քան զտոկալն եւ զմնալն 'ի տեղիս իւրեանց, ուր գրից ամրութիւն, ջրոյ եւ պարենի բաւականութիւն, եւ իւրեանց քաջ ութիւն կարէր միշտ յապահովի տեղի տայր եւ մեկնէր։ Տես եթէ քանի օտարացեալ էին 'ի հոգւոյ երկայնամիտ ժուժկալ ութեան նախահաւուն իւրեանց Հայկայ։
       Յայսպիսի դիպուածոց բազումս գտանեն ընթերցողք 'ի գիրս յայս։ Եւ զնոյն իսկ առումն քաղաքին Անւոյ յԱլփասլանայ՝ 'ի կարճմտութէ բնակչաց գիտեմք լեալ , զի այն ինչ Ալփասլան յուսակտուր եղեալ՝ պատրաստէր արձակել զպաշարումն եւ մեկնել անտի, եւ ապա զօրք իւր ազգ 'ի պաշտպանելոյ զքաղաքն. եւ զի հաւատարմացուսցեն նմա՝ մտեալ 'ի քաղաքն՝ եւ զտղայ մի յափշտակեալ 'ի գրկաց մօրն՝ ածեալ ցուցին նմա։ Զայն տեսեալ Ալփասլան՝ ոգի առեալ վեսրտին յարձակեցաւ, եւ էառ զԱնի՝ չարաչար կոտորած ածեալ 'ի վերայ։
       Այնչափ յաճախեալ էր այս կարճմտ ութիւն զայգի մերում, մինչեւ Խորենացին սովորական կոչէ, անուանելով զայն անժուժկալութի. «Իսկ զօրաց նորա (Զօրայի ) տեսեալ թէ լռեալ կան նախարարքն ամենայն ըստ սովորական մերոյ ազգիս անժուժկալութե, ցրուեցան 'ի տունս իւրաքանչիւր ». գ. 15։ Այլ թէ քանի զօրաւոր եւ օգտակար է երկայնմտութի, քաջայայտ եցոյց Անդովկ իշխանն Սիւնեաց, պատսպարեալ յամուր Բաղաբերդի, յորոյ վերայ Շապուհ Պարսից արքայ թէպէտ ընդ երկայն ժամանակս պաշարեալ՝ երիցս յարձակեցաւ ամենայն զօր ութեամբ իւրով եւ ամենայն զօրօք, բայց ոչ կարաց առնուլ, եւ Անդովկ զերծաւ իւրով երկայնմտութբն եւեթ։
       Ե. Թերութիւն մանկակրթութեան։
       Գրիգոր մագիստրոս յիշէ զայս 'ի մեկն ութեան քերականին , որպէս է տեսանել եւ առ Յոհաննու եզնկացւոյ. եւ զայս դնէ պատճառ պակասելոյ դպր ութեան յազգի մերում. բայց ես նաեւ ամենայն բարոյական վատթարութեանց ասեմ զսա պատճառ, որք տեսանին յիշխանս եւ 'ի նախարարս նաեւ 'ի նոյն իսկ 'ի թագաւորս։ Քանզի զինչ այլ վնասակար յաշխարհի ուրեք, ուրանօր մանկունք մեծամեծաց հանապազ 'ի մէջ ընտանեաց եւ կանացի գրգուեց սնեալ աճեն չունելով զոք որ զկիրս նոցա սանձեսցէ սաստիւ եւ սպառնալեօք, զի ամենայն անկարգութիւնք նոցա թէպէտ եւ մանկականք, անմեղ եւ հեշտական համարին առ ծնողս նոցա եւ ընտանիս առ բնական զթոյն, վասն որոյ եւ չհամարին ինչ կարեւոր զկրթ ութիւն նոցին, մինչեւ մնալ նոցա ցտիս աճելութեանն անզուսպս անկիրթ եւ ինքնագլուխ որով եւ 'ի բն ութիւն նոցա դառնայ կամապաշտութին եւ ըմբոստութին , զորս համարիմ կրկին հիմունս ամենայն բարոյական անկարգ ութեանց 'ի տան եւ 'ի համօրէն ազգին, որպէս յայտնի լինի յընթեռնուլն մտադիր զպատմագիրս մեր։ Այսպէս ահա սնեալ եւ աճեցեալ ցուցանէ պատմ ութիւն ազգիս զվերջին թագաւորս Արշակունեաց, զՏիրան, զԱրշակ եւ զՊապ։
       Այսմ ամենայնի պատճառք՝ զի միշտ պակասեաց յաշխարհի մերում դպրոց կրթ ութեան մանկանց ուրանոր մանուկն ամս քանի մի հեռացեալ յիւրոցն, ընդ ձեռամբ օատր անձանց՝ այլ քաջ դաստիարակաց. կարեւր 'ի բաց թողուլ կամ գէթ մեղմել զընդաբոյս ախտս իւր։ Իսկ թէ ընդէր մերքն անփոյթք եղեն զսմանէ յայտնի է, զի չէին 'ի վերա հասեալ, թէ դպրոցք ոչ միայն են տեղիք դըպրութիւնս ուսուցանելոյ, այլ մանաւանդ եւ զբարս մանկանց կրթելոյ։ Այս կանգնեցան դպրոցք յազգի մերու, այլ միայն 'ի վարժ ութիւն գրելոյ կամ ընթեռնլոյ եւ կամ գիտութիս ինչ ուսանելոյ. այլ ոչ բնաւ առ 'ի կրթ ութիւն մանկանց 'ի բարոյականս. նմին իրի եւ եկեղեցականք միայն անդր յաճախէին, եւ ոչ աշխարհականք. իբր թէ միայն վասն եկեղեցականք էր պահեալ այս, եւ այն ուսանելոյ աղագաւ եւ ոչ կրթելոյ։ Իշխանք մեր եւ թագաւորք իբրեւ կամէին առ 'ի շահ հոգւոյ յիշատակ ինչ բարի թողուլ յաշխարհի մեծամեծ ծախիւք եկեղեցիս շինէին, որպէս ունիս տեսանել յընթեռնուլն զմեծ Հայս, մանաւանդ յաշխարհին Սիւնեաց՝ որ լցեալ էր եկեղեցեօք, ոչ զոք գտանես ծախեալ ինչ 'ի շին ութիւն այսպիսի դպրոցաց 'ի մանկակրթ ութիւն 'ի բարոյական մասին, ոչ 'ի չորրորդ դարուն 'ի ծաղկիլ դպր ութեան յաշխարհի մերում 'ի ձեռն սրբոյն Մեսրոպայ, եւ ոչ 'ի տասներորդ դարուն յաւուրս Աբասայ թագաւորի, որ կոչի դար եւ ժամանակ ծաղկելոյ եւ բազմանալոյ վանորէից։ Ապա յայտնի է զոր ասացաքն, թէ ամենեւին անծանօթ էր նոցա օգուտ այսպիսի դպրոցաց։
       Արդ 'ի ստորագրութենէ ախտիցն այնոցիկ եւ թերութեանց, զորոց ցայս վայր խոսեցաք , յայտնի կան հետեւանքն զոր ասելոյ եմ, թէ մինչչեւ է մուծեալ 'ի մեզ փոյթ եւ եռանդն սոյնօրինակ մանկակրթութեան 'ի համօրէն ազգիս, չիք յոյս տեսանելոյ յազգի մերում անհետանալ ախտիցն զորոց խոսեցաք, որք եղծիչք են հասարակաց խաղաղութեան, պատճառք աղքատութեան եւ ամենայն աղէտից։