Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Ա. Երկրորդականութիւն եւ նախագահութիւն առ այլովք թագաւորք։
      
       Զառաջինն նահապետք մեր նաեւ թագաւորք զերկրորդական ունէին զպատիւ՝ ընդ դրացի թագաւորք լեալ որք զօրաւորք էին, զոր օրինակ էր ասորետանեայցն, ապա Պարսիցն։ Յայտ առնէ զայս պատմութիւն մերոյն Արամայ, որոյ թէպէտ տիրեալ 'ի վերայ Մադէոսի գլխաւորի Մարաց՝ ինքն եղեւ նախագահ իշխող 'ի վերայ նոցա՝ 'ի հարկի կացուցեալ զաշխարհ նորա, որ էր Մարացն, մինչեւ ցլեառն Զարասպ, իսկ նոքա եղեն երկրորդականք ընդ նովաւ, բայց այս տեւեաց միայն, ասէ Խորենացին ա. 13. մինչեւ ցթագաւորել Նինոսի 'ի վերայ Ասորեստանի եւ Նինուէի. զի ընդ տիրելն նորա 'ի վերայ ամենայ մերձակայ տէրութեց, յուշ ածեալ 'ի մտի զմահ նախնոյն իւրոյ Բելայ 'ի Հայկայ, կամէր հանել զքէն վրիժու եւ «բառնայ ջնջել զամենայն ճետ սերմանեալ յարանց քաջին Հայկայ »։ Բայց երկիւղ 'ի սրտի ունելով ծածկէ առ ժամն զիւր չարութի, եւ հրամայէ մերոյն Արամայ«զայն իշխան ութիւն (զոր ունէր ) անկասկածաբար ունել, եւ համարձակ ութիւն տայ նմա վարսակալ ածել մարգարտեայ , եւ երկրորդ նորա կոչել »։ Զայս պատիւ երկրորդական ութեան Ամարայ ունէր եւ Արայ, զորմէ գրէ Խորենացին ա. 15. «Արայ սակաւ ամօք յառաջ քան զվախճանելն Նինոսի խնամակալեաց իւրոց հայրենեացն նոյնպիսում շնորհի արժանաւորեալ 'ի Նինոսէ, որպէս եւ հայրն իւր Արամ»։
       Այսպէս տեւեաց մինչեւ ցառաջին Արտաշէս. յորում ժամանակի նախագահութին էր առ Պարսիկս. այլ այս մերս Արտաշէս գոլով զօրաւոր՝ փոխեաց զամենայն, զորմէ այսպէս պատմէ Խորենացին բ. 11 «Յառաջադէմ եղեալ՝ ոչ զերկրորդականն ունի գահ. այլ զաւագ ութեան թեկն ածէ. որում հաւանեալ յանձն առնու Արշական (Պարսից թագաւոր ) տալ նմա զնախագահութին. քանզի էր այր հպարտ եւ պատերազմասէր… եւ զԱրշական ընդ իւրով ձեռամբ կացուցանէր թագաւոր Պարսից »։ Այլ այս տեւեաց միայն 'ի ժամանակս իւր. զի բ . Տիգրան որդի եւ յաջորդ Արտաշիսի դարձոյց անդրէն 'ի Պարսս. «Աղերսէ (ասէ Խորենացին բ. 19 վասն Տիգրանայ) 'ի սէր զԱրտաշէզ արքայ Պարսից յաղագս հպարտ ութեան հօրն (զօր արար ) հանելով 'ի նոցանէ զՆախագահուին, իսկ սա իւրովք կամօք զերկրորդականն ունելով ըստ իրաւանց՝ դարձուցանէ 'ի նա զնախագահութին. եւ 'ի հաշտ ութիւն ածեալ զԱրտաշէզ՝ առնու 'ի նմանէ զօր յօգնական ութիւն ինքեան »։ Այսպէս մնացին նաեւ առ յապայս, որպէս յայտ առնէ Ագաթանգեղոս բ. յասելն զմեծէն Խոսրովայ. «Արդ իբրեւ յետ մահուն հասանելոյ գուժիս այսորիկ առ Խոսրով թագաւորն Հայոց, որ էր երկրորդ տէրութեանն Պարսից, զի որ Հայոց թագաւորն էր՝ նա էր երկրորդ տէրութեն Պարսից »։ Եւ այսպէս թէպէտ երկրորդ էր մեր թագաւոր, բայց սիրով էին ընդ Պարսիկս, որպէս ունիմք գրել ստորեւ։
       Այլ որոց ծանօթ են պատմ ութեան ազգիս՝ արժան է աստանօր զարմանալ զմտաւ ածելով զիարդ ազգի ի միոյ երեւելոյ քաջագործութեամբ քան զայլ դրակից ազգս՝ որպիսի էր մերն, չեղեւ անցանել բնաւ 'ի կարգս առաջին եւ մեծամեծ տէրութեանց , այլ մանաւանդ լինել երկրորդ նոցա, եւ մնալ ըադ նախագահ տէրուբ նոցա։ Զորոյ զպատճառսն գտցեն լինել զերկպառակ ութիւն մերոցն՝ զորմէ ունիմք ճառել 'ի գլուխն Բարուց։ Այս կորստական ախտ էր՝ որ ոչ թողոյր մերոց քաջ արանց զքաջ ութիւն իւրեանց 'ի վար արկանել 'ի յառաջադիմ ութիւն ազգիս, այլ ստիպէր գնալ ծառայէլ սրտի մտօք օտար տէրուեց 'ի յառաջադիմ ութիւն նոցին։ Նոքա 'ի ձեռն մերոց զօրանային, 'ի ձեռն մերոց ընդարձակէին զտէր ութիւն իւրեանց. բայց անուն ոչ մերոցն համբաւէր, այլ նոցին։
       Ի բազմաց սակաւք գրեցան, այլ այն սակաւ դիպուածք զբազումս տան իմաստասիրել իմաստուն ընթերցողի. զի ո՞ կարէր իմանալ, թէ 'ի ժամանակս քրիստոնէ ութեան Պարսիկք 'ի ձեռն մերոց նախարարաց յաղթէին զօրաւոր թըշնամեաց իւրեանց Քուշանաց, Հօնաց, Հեփթաղաց եւ այլոց, եթէ Եղիշէ եւ Ղազար չէին զայս յայտնեալ վասն պատմելոյ զմարտիրոս ութիւն Վարդանանց եւ զհալածանս Պարսից. զի գլուխ քաջազուն նախարարացն այնոցիկ էին Վարդան եւ այլք ոմանք 'ի նախարարաց։ Նոյնպէս չիմանայք թէ 'ի պատերազմին Շապհոյ Պարսից թագաւորի ընդդէմ Հոնաց՝ մի միայն Բաբիկ որդի Անդոկայ Սիւնեաց իշխանին գտաւ՝ որ կարաց զերծուցանել զՇապուհ 'ի ձեռաց Հոնանգուր հսկային՝ յորմէ դողային ամենեքին եթէ չէր պատմեալ Պետրոս քերթող, յորմէ առնու Ստեփաննոս Օրպէլեան։
       Այլ նաեւ 'ի հինսն մեր հանելով զպատմ ութիւն ազգիս՝ ըստ այսմ չիմանայաք բնաւ, թէ հռչակաւորն այն Կիւրոս որ եբարձ զհզօր տէր ութիւն Մարաց՝ 'ի գլուխ տարաւ զայն 'ի ձեռն մեծին Տիգրանայ, որ ահագին քաջութեամբն սպան 'ի մենամար տութեան զայրն վիշապանման զԱժդահակ վերջին թագաւոր Մարաց. եւ յայնմ հետէ կարաց Կիւրոս կանգնել զմեծազօր տէր ութիւն Պարսից. զայս ամենայն ոչ իմանայք ասեմ, եթէ Մարիբաս՝ յորմէ եւ Խորենացին՝ չէին 'ի վեր հանեալ զճշմարտութիւնն, այլ մնայաք 'ի խաւարի յունական կեղծեալ առասպելախօս ութեան պատմագրաց։
       Յայսմանէ իմանամք թէ եւ ոչ զբաբիլոնեան տէր ութիւն կարէին բառնալ եւ տիրել, եթէ մեր քաջազուն նախարարք ընդ թագաւորին մերոյ ոչ գնային յայն պատերազմ յօգնութիւն. զոր եւ Երեմիա մարգարէ ծա. 27. որպէս զազգ քաջ հրաւիրէ 'ի մարգարէ ութեան իւրում գալ առ 'ի բառնալ զԲաբիլոն։ Եւ այսպէս անշուշտ հաւանեալ եդեալ է իմ 'ի մտի՝ թէ բարձրանալն այսոցիկ երեցունց մեծամեծ տէրութեանց՝ Պարսից, Մարաց եւ Ասորեստանեայց, եղեւ յաւէտ 'ի ձեռն մերոց, որք ոգւով չափ անլուր քաջուբ ծառայէին օտար տէրութեց՝ լինելով զինուոր եւ զօրապետ 'ի բանակս նոցա. բայց որոյ էր տէրութիւն, նորա լինէր եւ անունն. վասն որոյ եւ ոչ ոք յիշէր թէ այս ոք հայկազուն արար զայս ինչ եւ զայն քաջութիւն։ Զյիշատակս այսոցիկ միայն 'ի ժամանակս կայսերաց Յունաց գտանեմք, եւ զայն դոյզն ինչ . թէպէտ եւ ծառայութիւնն նոցա 'ի դրան կայսեր բազում էր, մանաւանդ 'ի պատերազմունս որ ընդդէմ Բուլղարաց։
      
       Բ. Բարեկամութիւն կամ Դաշնագրութիւն ընդ այլ թագաւորս։
      
       ԸՆԴ ՀՌՈՄԱՅԵՑԻՍ
       Մեծ էր բարեկամ ութիւն թագաւորաց մերոց եւ մտերիմ եւ սերտ ընդ հռոմայեցւոց յաւուրց անտի քրիստոնէութեան, քան զոր ընդ այլ տէրուիս կալան։ Քանզի Տրդատ 'ի մանկութէ 'ի մէջ հռոմայեցւոց գոլով սնեալ, ապա 'ի ժամանակս լուսաւորութեան երկոքին նորահաւատ թագաւորք Տրդատ եւ Կոստանդիանոս՝ առանձին իմն մտերմ ութիւն կալան ընդ միմեանս, դաշն եդեալ մշտնջենաւորելոյ 'ի նոյն. որոյ գլխաւոր պատճառ եղեւ երթալն Տրդատայ 'ի Հռոմ, եւ անձամբ կենակցիլն երկոցունց թագաւորաց։ Մանաւանդ զի Զենոբ յայտ առնէ, թէ պատճառ գնալոյն Տրդատայ 'ի Հռոմ էր զայս դաշտն դնելոյ աղագաւ. «Ապա խորհուրդ 'ի մէջ առեալ (ասէ 'ի պատճէնն երկրորդ երես 40) գնալ 'ի դուռն կայսեր վասն դնելոյ դաշինս խաղաղ ութեան 'ի միջի իւրեանց »։ Կոստանդիանոս յետ ցուցանելոյ սէր սրբոյն Գրիգորի որ էր ընդ Տրդատայ, ասէ Ագաթանգեղոս յզա. «Սոյնպէս եւ արքային Տըրդատայ իբրեւ եղբօր սիրելւոյ սէր ցուցեալ ուրախ ութեամբ մեծաւ, առաւել վասն աստուածածն ութեան նորա, դաշինս առեալ կռէր ընդ նմա. միջնորդ կալեալ որ 'ի տէր Քրիստոսն էր. զի անշուշտ մինչեւ 'ի բուն (կատարածն ) զհաւատարիմ սէրն 'ի մէջ թագաւորութեցն պահեսցեն , զի եւս քան զեւս արքայն Հայոց առաւել հաստատէր »։ Առ 'ի հաստատուն լինել այսր գրոյ դաշանց, ասէ Վարդան. «Եդին երկու արքային եւ երկու հայրապետքն Գրիգոր եւ Սեղբեստրոս դաշինս, կեալ եւ մեռանիլ 'ի միմեանց վերայ, զգիր ուխտին ասեն 'ի գրելն թացին յահաւոր խորհուրդըն»։
       Յիշատակ այսր դաշանց անմոռաց մնաց 'ի Հայս. զի զկնի մահուան Տրդատայ իսկ եւ իսկ յուշ առնէ զայս ժողովական թուղթն եպիսկոպոսաց եւ նախարարաց մերոց առ Խորենացւոյն գ. 5. «Եպիսկոպոսապետ Վրթանէս եւ որք ընդ նովաւ եպիսկոպոսունք եւ ամենայն նախարարք Հայոց մեծաց, տեառն մերոյ Կոստանդեայ կայսր ինքնակալի խընդալ։ Յուշ լիցի քեզ պայման ուխտի հօրն քո Կոստանդիանոսի, որ առ մերում թագաւորին Տրդատայ »։ Արդարեւ այսչափ համարձակուբ գրել զայս առ նոյն ինքն կայսրն ոչ կարէին, եթէ չունէին առ իւրեանս զնոյն թուղթ դաշանց զաւանդն հաստատուն։ Զնոյն կրկնեն 'ի գրելն եւ ժողովք նախարարաց առ Թէոդոս կայսր, զոր բերէ Եղիշէ 122. «Յովսէփ եպիսկոպոս բազում եպիսկոպոսակցօք իմովք, եւ ամենայն զօրք Հայոց։ Վասակ մարզպան եւ Ներշապուհ ռմբոսեան, հանդերձ սպարապետաւս եւ ամենայն մեծամեծ նախարարօքս առ մեծանունդ Թէոդոս կայսր… ունիմք զանսուտ յիշատակարանսն զառաքինի նախնեացն ձերոց… Նախնին մեր Տրդատիոս յիշելով զառաջին սէրն ձեր, որ 'ի տղայ ութեան փախուցեալ 'ի հայրասպան մարդախողխող հօրեղբարցն իւրոց, ապրեալ սնաւ յերկիրդ Յունաց (Հռոմայեցւոց ) եւ 'ի ձէնջ թագաւորեալ տիրէր հայաստան աշխարհիս »։ Այնչափ ստոյգ եւ հաւաստի լինել ասէ այսմ՝ մինչեւ զայն գիր ուխտին դաշնագր ութեան գտեալ եւ ընթերցեալ Յունաց յայնժամ 'ի դրան կայսեր. «Իբրեւ յանդիման եղեն մեծի թագաւորին (կայսեր Թէոդոսի ), եւ ընթերցան զգիր պաղատանաց Հայոց աշխարհին, եւ զյիշատակարանսն նախնեացն՝ բազում մատեանք 'ի մէջ եկեալ ընթերցան, որ զնոյն ուխտ հաստատ ութեան 'ի ներքս գտանէին »։ Եւ արդարեւ մեք եւս գտանեմք առ մատենագիրս հռոմայեցւոց ինչ ինչ յիշատակուիս վասն այսորիկ մինչեւ ցայժմ մնացեալս . զի Զոսիմոս գիրք բ. գլ. 27. յայտնի ցուցանէ թէ թագաւորն Հայոց ունէր բարեկամ ութիւն ընդ կայսեր։ Յուլիանոս 'ի բանն ա. առ Կոստանդ, կոչի զՀայս՝ հին նիզակակիցս հռոմայեցւոց։
       Թէ քանի մեծ էր յայնժամ սէր եւ մտերմ ութիւն հռոմայեցւոց առ թագաւորն Հայոց, ցուցանէ եւ այս բարերար ութիւն որ գտանի յիշատակեալ 'ի նոմոսական վճիռսն Կոստանդիանոսի, ուր գիրք ժա. 1. ասէ. «Բաց յառտնին իրաց մերոց, եւ 'ի կաթողիկէ եկեղեցեաց, եւ 'ի տանէ բարեյիշատակ Եւսեբինոսի , եւ Արշակայ (արշակունւոյ ) Հայոց արքայի, այլ ոչ ոք օժանդակեսցի 'ի մերոց հրամանաց գլխաւոր սատարուբք ընտանեկան ընչից »։ Զբարերութիս հռոմայեցւոց յիշէ եւ Սամուէլ 'ի թուին յձէ. ասելով. «Մեծին Թէոդոսի բազում բարեգործ ութիւն պատմի յիւրում ժամանակի յաւէտ առ Հայք »։ Սոյնպէս եւ յետ կացուցանելոյ Պարսից զՏիրան զարքայն Հայոց, իբրեւ նախարարքն դիմեցին առ կայսրն լինել ընդ ծառայ ութեամբ նորա, միայն թէ օգնեսցէ նոցա, «Իբրեւ լուաւ, ասէ Բուզանդ գ. 21. կայսրն զիրսն զայնոսիկ, մեծաւ փութով եւ բազում պատրաստուբ 'ի խնդիր ելանէր իրին հասելոյ. եւ օգնական եւ թիկունք լինէր աշխարհին Հայոց. մանաւանդ զի զուխտն յիշեալ զդաշանցն կռելոց՝ զերդմանցն հաստատուե, միջնորդութեամբ 'ի մէջ կայսերն Կոստանդիանոսի եւ 'ի մէջ թագաւորին Տրդատայ եղեալ էր»։
       Այնչափ էր սէր հռոմայեցւոց առ Հայս, մինչեւ մասնաւոր անուամբ պատուել զաշխարհ մեր. որպէս եւ յուշ առնէ առ կայսրն նոյն ժողով նախարարաց առ Եղիշէի. Հռոմայեցիք, ասեն, առ հասարակ 'ի ձեռին «ունելով զԵւրոպէ, անցին եւ տիրեցին ասիացւոց կողմանցն… եւ յայնչափ մեծ իշխան ութեան Դաստակերտ մեծ եւ սիրելի զՀայոց աշխարհս անուանէին »։ Նոյնպէս եւ Տրդատ թագաւոր մեր 'ի յիշելն 'ի հրովարտակին իւրում զՅոյնս, յայս անուն կոչէ զհայաստան՝ գրելով առ Ագաթանգեղոսի ծա. այսպէս «Ամենայն Հայոց աշխարհիս իմաստ ութիւն Յունաց հասցէ Դաստակերտիցդ կայսերաց »։ Յայտ արարեալ թէ Յոյնք այնպէս կոչէին յայնժամ զհայաստան։
       Նորոգ ութիւն այսր դաշանց ուխտի եղեւ 'ի ձեռն մեծին Ներսէսի, որպէս յիշէ Բուզանդ դ. 5. ասելով. «Ապա վասն խաղաղ ութեան ուխտին միաբան ութեան դաշինն, որ էր աշխարհին Հայոց ընդ կայսերն Յունաց, դէպ եղեւ առաքել անդր (զմեծն Ներսէս ) կազմ ութեամբ մեծաւ արքային Հայոց (Արշակայ)… զի երթիցէ. 'ի մէջ կայսերն (Վաղէսի ) եւ 'ի մէջ իւրեանց զուխտն հաւան ութեան եւ խաղաղ ութեան Նորոգեսցեն »։ Զնոյն կրկնէ եւ Մեսրոպ ժզ. յաւելլով. «Զի հաստատեսցեն զդաշինսն որ ընդ Հայք եւ ընդ Հոռոմք, զոր եդեալ էին մեծամեծք թագաւորացն սրբոցն Կոստանդիանոսի եւ Տրդատայ, եւ լուսաւորչացն սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյն Սեղբեստրոսի, զի անոխակալ կացցեն ընդ միմեանս , եւ մի՛ ստել պայմանի ուխտին »։ Վերստին նորոգեալ ասէ Կիրակոս առ գ. Գրիգորիւ կաթողիկոսիւ, որ էր յաջորդ ա. Բարսղի. «Իբրեւ եհաս, ասէ, նա յԵրուսաղէմ, ազգն Ֆռանկաց որ իշխէին քաղաքին՝ եւ պատրիարգ նոցա՝ առաւել սէր հաստատեցին ընդ ազգիս մերոյ վասն նորա. զի էր նա բարի տեսլեամբ, եւ գիտուբ սուրբ գրոց զարդարեալ. զհին դաշինս սրբոյն Գրիգորի եւ Տրդատայ, եւ Կոստանդու կայսեր եւ Սեղբեստրոսի՝ վերստին նորոգեցին առ սովաւ»։
       Այլ թողեալ զհետեւեալ ժամանակաց անցս, վերջին թագաւորք Արշակունեաց, զոր օրինակ Արշակ, եւ յետ նորա Պապ արքայ, որ ամենեւին անմասն էր եւ զուրկ 'ի ձրից առաջնորդ ութեան եւ կենցաղագիտութեան՝ եղծեալ զայն դաշն արքունի յետ մեռանելոյ մեծին Ներսէսի՝ ընդ Պարսից արար միաբանութի. «Շրջեաց զմիտս իւր, ասէ Բուզանդ ե. 32. թագաւորն Պապ եւ խոտորեաց զսիրտ իւր 'ի թագաւորէն Յունաց, եւ կամեցաւ խառնել զսէր իւր եւ առնել միաբան ութիւն ընդ թագաւորին Պարսից. եւ սկսաւ թիկունս իւր առնել զարքայն Պարսից, եւ արձակել անդրէն հրեշտակս յաղագս միաբանութեան… Այլ Մուշեղ եւ ամենայն իշխանքն շատ եդին 'ի մտի արքային (Պապայ ), զի մի՛ քակեսցէ զուխտ յերկրէն թագաւորութէն Յունաց. եւ ոչ անսաց նոցա, եւ յայտնեաց զթշնամ ութիւն իւր զոր ունէր ընդ թագաւորին Յունաց »։ Այսպէս ահա էանց ընդ հռոմայեցիս ժամանակ Արշակունի թագաւորաց յետ Տրդատայ, եւ ժամանակ իշխանացն պայազատելոց յետ բառնալոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց։ Իսկ 'ի ժամանակս Բագրատունեացն առաջին թագաւորք նոցա յոյժ սիրով եղեն ընդ կայսեր, զոր օրինակ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս վասն ա. Աշոտոյ, եւ Վասլի կայսեր. «Այլ եւ մեծ կայսրն Յունաց Բարսեղ ոչ փոքր ինչ պայման խաղաղ ութեան եւ նուաճ ութեան եւ սիրոյ հաստատէր ընդ արքային մերոյ Աշոտոյ. որդի սիրելի զնա անուանելով, եւ հաղորդակից կացուցանելով յամենայն թագաւորութիւնս »։ Սոյնպէս եւ ա. Սմբատ արքայ, զորմէ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս, թէ «ըստ հայրենի կարգացն ուխտի, ոչ զատէր զինքն 'ի սիրընթաց մտերմութենէ կայսերն հռոմայեցւոց Լեւոնի… որդի սիրելի՝ կայսր զՍմպատ իւր անուանէր սիրալիր դաշամբք ուխտից »։ Զկնի պատմէ զտէր եւ զնախախնամեալ կայսերն. «Թագաւորն Հոռոմոց Լեւոն ոչինչ սակաւ նախախնամէր զարքայն Սմպատ, իբրեւ զորդի սիրելի անքակ ութեամբ ընդ նմա բերելով ուխտ միաբանական սիրոյ… Իսկ եւ Սմպատ… հատուցանէր զդարձ փոխարինին տասնապատիկ յաւելուածով իբրեւ վեհագունի քան զինքն եւ հօր հարազատի »։ Նոյն սէր եւ մտերմ ութիւն մնաց 'ի մէջ բ. Աշոտոյ, եւ 'ի մէջ Կոստանդին Պերփեռուժէն կայսեր, որ հրաւիրեաց զԱշոտ գալ 'ի Բիւզանդիա, որ եւ «երթայ ապա, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, 'ի հանդիպումն մեծի կայսերն, եւ անդ առ 'ի նմանէ մեծավայելուչ գահիւ պատուի առաւել քան զամենայն գահերէցս ընկալեալ զփառաց փարթամութիւն, ոչ իբրեւ զայլս ոմանս պատուաւորս, այլ իբրեւ զթագաւորազուն բողբոջ, գրեթէ ընդ իւրով իսկ կայսր զնա հարթայարմար կացուցանէր »։ Եւ 'ի դառնալն նորա՝ բազում պատուով եւ զօրօք յուղարկէր։
       Զնոյն գտանեմք յիշատակեալ առ Մատթէոսի իբ. եւ յաւուրս գ. Աշոտոյ ողորմածին եւ Չմշկիկ կայսեր 'ի խաղալն նորա յարեւելս. նախ ասէ, հրեշտակ կայսեր եկն 'ի Հայս, եւ գնաց պատմեաց նմա, թէ ո՛րպէս Հայք պատրաստեալ էին զօրս առ յօգնութիւն նորա, ապա ասէ. «Գնացին եւ յիշխանացն Հայոց զկնի հրեշտակացն Հոռոմոց՝ իմաստասէրն Լեւոն։ Եւստատ իշխանն թոռնեցի, եւ այլ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք, եւ արարին սէր եւ խաղաղ ութիւն ընդ թագաւորին Հոռոմոց , եւ ընդ Աշոտ արքային Հայոց… մատուցանէին առաջի նորա զթուղթն Վահանայ Հայոց կաթողիկոսին. եւ թագաւորն առեալ ընկալաւ սիրով, եւ յոյժ մեծարեաց զթուղթսն եւ զբերօղսն. եւ հաստատեաց ուխտ սիրոյ ընդ Հայք, եւ խնդրեաց զօրս յԱշոտոյ »։ Որչափ սիրով եղեն առաջին թագաւորք բագրատունիք ընդ հռոմայեցիս, նոյնչափ ատելութիւն եւ թշնամ ութիւն յաճախեաց 'ի վերջինսն. որոյ գլխաւոր պատճառ եղեւ մատնութիւն Անի քաղաքին, զոր Յոհաննէս թագաւոր Հայոց իւրով ձեռագրով ետ կայսեր, եւ պատճառ այսմ եղեւ երկպառակ ութիւն եւ հակառակ ութիւն իշխանաւորաց մերոց, զորմէ գրեալ եմք 'ի գլուխն Պատմութեան։
      
       ԸՆԴ ՊԱՐՍԻԿՍ
       Յառաջին ժամանակս սէր մեծ երեւի լեալ 'ի մէջ մեր եւ Պարսից, անդստին 'ի սկզբանէ հիմնելոյ միապետ ութեան նոցա 'ի ձեռն Կիւրոսի, որում մտերիմ դաշնակից եղեւ արքայն մեր մեծն Տիգրան, զոր յիշէ Խորենացին ա. 25. «Բայց էր նիւթ այսպիսւոյ խոհականութե, (այսինքն՝ պատճառ այսպիսի երկիւղի եւ կասկածանաց Աժդահակայ էր ) Դաշնաւոր ութիւն մտերմութէն որ 'ի Կիւրոսէ առ Տիգրան »։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի գլ. 26. «Էր, ասէ (Մարիբաս , ) յաւուրսն յայնս ոչ սակաւ ինչ վտանգ որ 'ի Մարացն Աշդահակայ, 'ի միաբանութէ Կիւրոսի եւ Տիգրանայ »։ Յետ տիրելոյ Արշակայ պարթեւի 'ի վերայ Պարսից՝ նոյն մտերմ ութիւն տեսանի սակս համազգի գոլոյ երկոցունց թագաւորացս՝ յազգէն Պարթեւաց եւ 'ի զարմէն Պալհաւկաց։ Թէ քանի ընտր ութիւն եւ զօր ութիւն ունէին թագաւորք մեր յարքունիս Պարսից՝ յայտ առնէ երթալն Աբգարու, եւ խաղացուցանելն զարքայորդիս Պարսից, յորժամ 'ի խռով ութեան էին ընդ միմեանս վասն թագաւորելոյ. եւ զոր ինչ կարգ եդ Աբգար եւ օրէնս 'ի վերայ թագաւորելոյ նոցա՝ մտադիւր անսացին իբրեւ իւրեանց հօր ընտանւոյ, եւ այնպէս խաղաղացան. զորմէ տես 'ի ցեղն Կամսարական։ Զնոյն զօր ութիւն եւ ընտան ութիւն յայտ առնէ եւ թագաւոր կացուցանելն մերոյն բ. Արտաշէսի 'ի վերայ Պարսից. «Յետ մեռանելոյ, ասէ Խորենացին բ. 53. վերջնոյ Արշակայ թագաւորի Պարսից՝ թագաւորեցուցանէ մերս Արտաշէս զհոմանուն իւր զԱրտաշէս որդի նորին 'ի վերայ Պարսից աշխարհին »։ Եւ յորժամ ոչ հնազանդեցան բնակիչք լերին Պատիժահար գաւառին Պարսից, նաեւ Կասբից երկրին , յայնժամ մերս Արտաշէս արքայ առաքեաց զՍմբատ ամենայն զօրօքն Հայոց, որ հնազանդեցոյց զամենեսին։ Այլ «մինչդեռ այսպէս յանդորր ութեան կեանս ապահովանայր երկիրս Հայոց, ասէ Թոմա Արծրունի ա. 13. եւ ոչ ուստեք գոյր վտանգ կրել, բայց ինքեանք այլոց հասուցանէին տագնապս որպէս ընթեռնուքն, յեղակարծում ժամանակի հասանէ համբաւ մահուն Արտաւանայ, եւ տիրել Պարսից ստահրացւոյն Արտաշրի սասանականի »։ Որ արդարեւ մեծ վնաս հասոյց տէր ութեան մերում. զի մեծն Խոսրով թագաւոր մեր 'ի մտի եդեալ զառաջին ցեղն պալհաւիկ զիւր համազգին անդրէն 'ի գահն նստուցանել, ինքն Խոսրով սպանաւ. եւ յայնմհետէ բարձաւ մտերմութին այն որ 'ի մէջ երկուց տէրութեցս, եւ փոխանակ այնր տիրեաց թշնամութի։ Եւ թէպէտ ընթեռնումք առ Բուզանդայ դ. 16. ա. Շապհոյ Պարսից արքայի որ եղեւ յաջորդ ա. Արտաշրի՝ առ ինքն կոչել զմեր բ. Արշակ արքայ, սէր մեծ ցուցանել, եւ բազում մեծարանօք պահել, եւ զտունն երկրորդական որ էր յԱտրպատական՝ Արշակայ տալ 'ի պատիւ, ուխտ դաշանց կռել ընդ նմա, այլ «երկեաւ, ասէ, թագաւորն Պարսից Շապուհ, եթէ գուցէ ստեսցէ սիրոյն նորա Արշակ արքայ Հայոց, եւ լիցի միաբան ընդ կայսերն Յունաց, եւ կամ կողաքակ ինչ լիցի 'ի նմանէ. եւ ոչ հաւատայր նմա, թէ պահեսցէ առ նա զմտերմ ութիւն սիրոյն, եւ կացցէ յուխտին միաբան ութեան ընդ նմա. վասն այսորիկ երդումն պահանջէր 'ի նմանէն, մինչեւ կարի ստիպեալ բռնադատեաց զնա. հաւանեաց, ասէ, եւ երդուիր ինձ յօրէնս քո, զի մի՛ ստեսցես ինձ »։ Ապա պատմէ թէ ո՛րպէս 'ի Տիսբոնէ ետուն բերել քահանայս եւ աւետարան. յորոյ վերայ երդուաւ Արշակ հրապարակաւ, «զի մի՛ այլ եւս ստեսցէ նմա. այլ կացցէ յուխտի նորա, եւ պահեսցէ զդաշինս նորա »։ Այս սէր Շապհոյ առաւել եւս յաւելաւ՝ յորժամ զօրք մերոյն Արշակայ յառաջ քան զզօրսն Պարսից 'ի վերայ յարձակեալ Յունաց՝ յաղթ ութիւն մեծ գործեցին 'ի կողմանէ Պարսից, զորմէ պատմէ Բուզանդ դ. 20. եւ ապա ասէ. «Տայր պատասխանի Շապուհ թագաւորն Պարսից իւրոց իշխանացն, եւ ասէ… եկայք, անքակ սէր արասցուք մեք ընդ Արշակայ արքային Հայոց, զի մինչեւ յաւիտեան անբաժին լիցի նա 'ի մէնջ։ Տացեմ զդուստր իմ 'ի կն ութիւն Արշակայ արքայի Հայոց, եւ տաց նմա տուն մեծ. զի յորժամ գնասցէ 'ի Հայոց գալ առ մեզ, այնպէս տացուք նմա տուն, զի 'ի Հայոց մինչեւ 'ի Տիզբոն մինչեւ առ մեզ՝ համակ յիւրում տան ագցի, մինչեւ առ մեզ եկեսցէ »։ Բայց անմիտ անձնասիր ութիւն միումն 'ի մերոց իշխանաւորաց՝ եւ հնարիմաց նենգ ութիւն նորա՝ զայս մեծ սէր ոչ միայն 'ի դերեւ եհան, այլ մշտնջենաւոր ատել ութիւն ետ բորբոքել. սա էր Անդովկ Սիւնեաց նահապետ. որոյ 'ի լսելն զայս՝ կարծիս 'ի մտի եդեալ, թէ յառնուլն Արշակայ 'ի կն ութիւն զդուստր թագաւորին Պարսից, յայնժամ ունի արհամարհիլ իւր դուստրն Փառանձեմ որ լեալ էր կին Արշակայ, վասն այնորիկ ումեմն 'ի նախարարաց Պարսից ետ գանձ բազում, ասել առ Արշակ չհաւատալ բանից Շապհոյ. իբր զի առ դաւելոյ եւ առ սպանանելոյ զքեզ խորհեալ ասէ զայս ամենայն. որում հաւատացեալ ամենայնիւ Արշակայ առանց ինչ քննելոյ՝ յանկարծ թողեալ զամենայն կարասիս իւր 'ի բանակին, իւրովք նախարարօք փախստական լինի. «Եւ ոչ դարձաւ, ասէ, այլ անդրէն յերկիրն Պարսից։ Ապա յայն օրէ հետէ եւ անդր յուզեցաւ պատերազմ գրգռ ութիւն մարտից ճակատուց 'ի մէջ թագաւորին Հայոց Արշակայ, եւ 'ի մէջ թագաւորին Պարսից Շապհոյ ամս աւելի քան զերեսուն »։ Տես վասն այսր եւ 'ի գլուխն Կրօնի, 'ի հալածման Պարսից։
      
       ԸՆԴ ԱԼԱՆՍ
       Դաշնադր ութիւն սոցա եղեւ յաւուրս բ. Արտաշիսի մերոյ. «Զխաղաղ ութիւն խնդրէր արքայն Ալանաց, ասէ Խորենացին բ. 50. տալ Արտաշիսի զինչ եւ խնդրեսցէ. եւ երդմունս եւ դաշինս ասէր հաստատել մշտնջենաւոր, որպէս զի մի՛ եւս մանկունք Ալանաց ասպատակաւ հինից ելցեն յաշխարհն Հայոց »։ Այսմ հաւանեցաւ Արտաշէս առնլով յիւր կն ութիւն զդուստր արքային Ալանաց զՍաթինիկ. «Եւ կոչեցեալ, ասէ, զդայեակն իւր Սմբատ, յայտնէ նմա զկամս սրտի իւրոյ, առնուլ զօրիորդն 'ի կն ութիւն իւր. եւ դաշինս եւ ուխտս հաստատել ընդ ազգի քաջացն »։ Վասն որոյ եւ յորժամ բռնաւոր ոմն կամէր թագաւորել անդ յԱլանս, առաքեաց Արտաշէս իբրեւ դաշնակից զՍմբատ զօրու ծանու, որ վանեալ զբռնաւորն, կացոյց թագաւոր նոցա զեղբայր Սաթինկանն։
      
       ԸՆԴ ՀՈՆՍ
       Յաւուրս Վարդանանց յիշատակի դաշնադր ութիւն սոցա առ Եղիշէի 134. որք «դեսպանս արձակեցին, ասէ, յաշխարհն Հոնաց, եւ 'ի բազում յայլ ազգս բարբարոսաց, որք համագործք էին Հոնաց աշխարհին, բանս դնել ընդ նոսա, եւ ուխտ հաստատել՝ անքակուբ ունել զմիաբանուին »։ զԽնդրելն Հայոց նեղելոց զգործադր ութիւն այսր դաշնադր ութեան յիշէ Եղիշէ 225. «Նաեւ որ յԱրձախայ մայրիսն անկեալքն էին փախստականք, ոչինչ լռեալ դադարեցին խաղաղութեամբ, այլ հանապազ յղէին յաշխարհն Հոնաց, շարժէին եւ յորդորէին զգունդն Հոնաց, եւ յիշեցուցանէին նոցա զուխտն զոր եդեալ էր ընդ Հայս, եւ անսուտ երդմամբ հաստատեալ»։
       Նաեւ յառաջ քան զայս դաշնադր ութիւն պատմագիրք մեր ցուցանեն կապակց ութիւն ինչ լեալ, մանաւանդ թէ իշխող ութիւն 'ի վերայ Հոնաց. զի Խորենացին բ. 85. 'ի պատմելն զմեծ պատերազմն Տրդատայ ընդ Բասլաց , ասէ՝ թէ «Տրդատ անտի ըստ հայր ութեան օրինաց պատանդս առեալ դառնայ »։ Որով յայտ առնէ թէ հին օրէնք էր հայրենական պատանդս առնուլ 'ի հիւսիսական ազգաց, որք են սարմատացիք։ Բուզանդ ուրեք զՀոնս օգնականս Հայոց լինել ցուցանէ, յասելն դ. 25. «Ապա առնոյր Վասակ (զօրավարն բ. Արշակայ թագաւորին Հայոց ) զգունդն Հայոց. եւ զՀոնսն հանդերձ Ալանօքն կոչել յօգնականութի »։ Եւ քանզի Ալանք ըստ հին դաշնադր ութեան պարտական էին օգնել Հայոց, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ, մարթ է կարծել թէ նաեւ Հոնք 'ի վաղուց պարտական էին օգնել Հայոց. 'ի բանից աստի Բուզանդայ զայս իմաստասիրեալ, որ միօրինակ խօսի զերկոցունց։
      
       ԸՆԴ ԵԳԵՐՍ
       Սոքա 'ի ժամանակս անդ առաջին աշխարհակալաց մերոց էին ընդ տէրութեամբ մերով, որպէս գրեալ եմք 'ի գլուխն Պատմուե, եւ ունիմք գրել նաեւ 'ի խօսելն զԽաղտեաց. բայց յաւուրս Բագրատունեաց վասն առաջին թագաւորին Աշոտոյ ընթեռնումք առ Յոհաննու կաթողիկոսի՝ միաբան ութիւն արարեալ. «Այլ եւ զթագաւորն եւս եգերացւոց 'ի սէր միաբանութէ ընդ իւր կապակցեալ, այնպէս նմա այցելէր , մինչ զի անընդհատ յորդի ութեան սակի գոլով, մտերմաբար պարտավճար միշտ նմա 'ի ծառայ ութիւն բերէր »։ Իսկ յաւուրս ա. Սմբատայ՝ Կոստանդին թագաւոր եգերացւոց թէպէտ նախ արար ինչ ինչ ընդդէմ նորա, այլ զկնի սէր մեծ եւ հնազանդ ութիւն մատուցանէր նմա, զորմէ գրեալ եմք 'ի գլուխն Պատմութե. որոյ եւ նուն էր դուստր արքային եգերացւոց ըստ գրելոյ նորին վիպագրի։ Այս դաշն սիրոյ էր՝ զոր յիշելով բ. Աշոտ որդին Սմբատայ, գնաց եւ օգն ութիւն էառ 'ի նմանէ. «Չուէ, ասէ նոյն վիպագիր, առ թագաւորն եգերացւոց, վստահս սրտին տուեալ, աներկբայ յուսով առեալ զնախնի սիրոյն դաշինս, զի թերեւս պտուղս ախորժելիս նմա առ 'ի նմանէ հեձեսցի. իսկ թագաւորն եգերացւոց բազմաբաշխ ձեռաց ձրիւք, եւ սիրալիր սրտիւք ընկալեալ՝ ամենայնիւ յամենայնի յարակցէր նմա 'ի բոլոր սրտէ եւ յանձնէ եւ 'ի զօրուէ. եւ ապա զմեծն տուեալ նմա յօգնականութի, եւ զօր բազում գումարեալ»։
      
       ԸՆԴ ՎԻՐՍ
       Անդստին 'ի վաղ ժամանակաց գտանեմք զյիշատակ ութիւն առ Խորենացւոյն բ . 11. խնամ ութիւն առնելոյ մերոց ընդ Վիրս, առաջնոյ Արտաշիսին մերոյ տալով զդուստր իւր զԱրտաշամայ 'ի կն ութիւն Միհրդատայ, որ էր բդեշխ Վրաց. իսկ յաւուրս թագաւոր ութեան Բագրատունեաց՝ զուխտ խաղաղ ութեան պահելոյ առաջնոյն մերոյն Սմբատայ ընդ կիւրապաղատին Վրաց Ատրներսէհի՝ պատմեալ գտանեմք առ Յոհաննու կաթողիկոսի. նա զի՝ ըստ նորին գրելոյ՝ ինքն Ատրներսէհ պահէր ընդ Սմբատայ. իսկ սա փոխարէն թագաւոր զնա կացուցանէր, եւ երկրորդ իւրոյ տէրուե։ Յիշէ նոյն վիպագիր եւ զխնամանալն ընդ Վիրս, զԳուրգեն զիշխանն Վրաց կոչելով աներ Աբասայ եղբօր բ. Աշոտոյ։ Այլ եւ ըստ Աղուանից միշտ ընդ ձեռամբ մերոյ թագաւորին լեալ յայտ առնեն պատմագիրք մեր. յորոց եւ զօրս ժողովէին երբ եւ կամէին։
      
       ԸՆԴ ԱՓԽԱԶՍ
       Վասն այսր գտանի յիշատակ ութիւն ինչ յարձանագրի մարմաշէն եկեղեցւոյ, որ դեռ երեւի առ ափն Կարուց գետոյ, գրեալ. «Շնորհիւն Աստուծոյ ես Մարիամ Աբխազաց եւ Հայոց թագուհի, դուստր մեծին Սենեքերիմայ, թողն Գագկայ Հայոց արքայի »։ Յորմէ անկ է իմաստասիրել զընտր ութիւն նաեւ զազգակց ութիւն մերոց ընդ նոսա։
       Զմտերիմ ընտանութենէ մերոցն ընդ Աղուանից՝ տես անդ, ուր առանձին խօսելոց եմք զնոցանէ արտաքոյ մատենիս։
      
       ՅՕԴՈՒԱԾ Գ. Կառավարութիւն իշխանական։
       ՅԵՏ բառնալոյ թագաւորութեան Արշակունեաց 'ի սկիզբն հինգերորդ դարուն՝ իշխանք սկսան կառավարել զաշխարհ մեր եդեալք 'ի կողմանէ Պարսից , եւ միայն սակաւ ոմանք 'ի կողմանէ Յունաց, մինչեւ ցյառնել տէր ութեան արաբացւոց 'ի սկիզբն եօթներորդ դարու. յայնմհետէ իշխանք 'ի վերայ աշխարհիս երբեմն 'ի Յունաց եւ երբեմն յարաբացւոց կարգեալ լինէին։ Ի կարգեալսն 'ի կողմանէ Պարսից մեծաւ մասամբ 'ի նոցունց անտի էին. թէպէտ եւ 'ի Հայոց ոչ սակաւք։ Իսկ 'ի կարգեալսն 'ի կողմանէ արաբացւոց՝ սակաւք 'ի մերոց, եւ բազումք յարաբացւոց, մինչեւ 'ի մէջն իններորդ դարու եդին թագաւոր Հայոց, որ այն ինքն է թագաւորութին Բագրատունեաց. բայց եւ յայնմհետէ միշտ գլխաւոր ոմն յարաբացւոց անտի առաքեալ լինէր յամիրապետէն 'ի հայաստան։ Առաքեալ եւ կարգեալ իշխանքն 'ի կողմանէ Պարսից, Յունաց եւ արաբացւոց՝ իւրաքանչիւր իւրեանց անուամբք անուանէին. որպէս եւ մեր հայկազունքն հայկական անուամբք։ Արդ զի ոճով եւ ըստ կարգի կամիմք խօսել զկառավարուէ աշխարհիս մերոյ, նմին իրի զայս ժամանակ կոչեցաք Կառավար ութիւն իշխանական, ուրոյն յօդուածով կարգեալ աստանօր, յորում խօսելոց եմք զայլ եւ այլ անուանց իշխանաց զորս ետուն մերքն եւ Յոյնք եւ արաբացիք, յիշատակեալ նաեւ զայլ իշխանական անուանս՝ զորս ետուն Յոյնք ոմանց 'ի մերոց պատուոյ աղագաւ։
       Ա. Իշխանք տեսուչք հայանունք եւ հայկազունք։
      
       ԻՇԽԱՆ
       Ի վերջանալ անդ թագաւոր ութեան Արշակունեաց՝ սովին անուամբ կոչեն պատմագիրք մեր զգլխաւորն՝ զոր կացուցանէին լինել գլուխ ազգին, որպէս է տեսանել առ Ասողկայ բ. 2. յասելն. «Ներսէհ կամսարական եկաց իշխան ամս չորս »։ Գործ սորա էր վերակացու լինել հայաստան աշխարհիս, եւ ժողովեալ հարկս. բայց առ զանազան ութիւն միւս հասարակ իշխանաց՝ ստէպ է 'ի գիրս գործած ութիւն ընդ յարակցեալ անուանցս իշխան Հայոց, կամ իշխան աշխարհին. «Իսկ զկնի Դաւթի սահառունոյ, ասէ անդէն, եկաց Իշխան Հայոց Թէոդորոս ռուշտունի ամս քսան եւ հինգ »։ Եւ թէ. «Գրել 'ի հայս հրովարտակ… եւ առ մեծն Թէոդորոս Ռուշտունեաց տէր, որ էր իշխան աշխարհին, եւ զօրավար զօրացն »։ Եւ դարձեալ. «Իսկ վաղճանեալ Համազասպայ՝ հայցէ Ներսէս (կաթողիկոս աշտարակեցի ) նախարարօքն հանդերձ յամիրապետէն զԳրիգոր մամիկոնեան զեղբայր Համազասպայ, որ 'ի պատանդի իսկ էր առ նմա, կացուցանել Իշխան Հայոց… 'ի ճլէ. թուին Աշոտ բագրատունի Հայոց իշխան եղեւ ամս երիս… 'ի ճխ. թուին Սմպատ բագրատունի բիւրատեան Հայոց իշխան եղեւ ամս քսան… Իսկ զկնի Սմպատայ եկաց Իշխան Հայոց Աշոտ բագրատունի»։
      
       ԻՇԽԱՆԱՑ ԻՇԽԱՆ
       Առ զանազան ութիւն միւս իշխանաց առաւել յարմարագոյն անուամբ Իշխանաց իշխան կոչեցին զառաջնորդ ազգին. որ է ասել՝ իշխող նաեւ 'ի վերայ այլոց իշխանաց. «Սա (ասէ Ասողիկ բ. 2. վասն Ամիր Մումնի Ահմատայ 'ի յժա . ) կացուցանէ իշխանաց իշխան զԱշոտ որդի Սմպատայ, որ եկաց իշխանաց իշխան ամս քսան եւ հինգ մինչեւ յլզ. թուականն եւ ապա թագաւորեաց »։ Զորմէ գրելով Կիրակոս, զնոյն անուն եւ ինքն տայ. «Իսկ զկնի խոստովանողին Սմպատայ առնու զիշխանութին Աշոտ որդի նորա. սա ամենայն նախնեաց վեհագոյն գտաւ. զի զկնի սպարապետ ութեան Իշխանաց իշխան եղեւ. եւ ապա թագաւորեաց յերկուց թագաւորաց յիսմայելէն եւ յունականէն »։ Բայց Ասողիկ գ. 43 այլ պատուանուն եւս տայ իշխանաց իշխանին գ. 43 այլ պատուանուն եւս տայ իշխանաց իշխանին յասելն. «Եւ ամենայն իշխանք եւ ազատք Տայոց ելին ընդդէմ նոցա, եւ պարտեալ 'ի նոցանէ մեռաւ մեծ իշխանաց Իշխանն, որում Պատրիարգն կոչիւր»։
       Այլ յաղագս անուանս այսորիկ գիտելի է նախ, զի անունս իշխանաց իշխան սահմանեալ յետ վերջանալոյ թագաւորութեան Արշակունեաց, թէպէտ սեպհականեալ էր այնմ միայն որ գլուխ էր ազգին եւ աշխարհին, բայց գտանեմք յիշատակեալ նաեւ յորժամ ազգն թագաւորս ունէր, այսինքն է՝ յորժամ պայազատէին բագրատունի թագաւորք. զի ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս յաւուրս ա. Սմբատայ. «Վախճան կրէր 'ի կենացս այսոցիկ եւ միւս եւս եղբայրն արքայի Դաւիթ , որ էր իշխան իշխանացս Հայոց, այր համեստ, եւ հարթ հաւասարուբ 'ի բոլոր գործառն ութիւն բարեաց »։ Ապա ստորեւ գրէ՝ թէ Յուսուփ ոստիկան զերէց որդին Սմբատայ արքայի զԱշոտ «կացուցանէ Իշխան իշխանացս Հայոց »։ Եւ Ասողիկ վասն բ. Սմբատայ ասէ հաշտեալ ընդ եղբօր իւրում Գագկայ եւ կարգեալ զնա իշխանաց իշխան։ Սոյնպէս եւ 'ի գ. 40 յաւուրս Գագկայ թագաւորին յիշէ զոմն ասելով. «Եւ կալանաւոր առնեն զԲակուրեան Իշխանաց իշխան »։ Եւ 'ի գ. 41 «Եւ Գագկայ (թագաւորին Հայոց որ յԱնի ) յամենայն զօրացն Հայոց հատեալ գունդս վեց հազար յընտիր ընտիր վառելոցն, գումարէ 'ի ձեռն Իշխանաց իշխանին Վահրամայ որդւոյ Գրիգորոյ եւ Սմպատայ մաժիստռոսի որդւոյ Վահրամայ եւ մարզպանին Աշոտոյ Պահլաւունոյ»։
       Այս ամենայն յայտ առնէ՝ թէ յաւուրս Բագրատունի թագաւորաց Իշխանաց իշխան կոչիւր այն՝ որ յաւուրս Արշակունի թագաւորաց կոչիւր Երկրորդ արքայի. եւ որպէս երկրորդն արքայի զկնի կոչիլ սկսաւ Մարդպետ, Հայրիշխան, որք են անուանք յիշատակեալք 'ի վերջին աւուրս արշակունեաց, նոյնն ապա յաւուրս Բագրատունեաց կոչիլ սկսաւ իշխանաց իշխան, որ եւ յիրս տեսչ ութեան աշխարհի էր երկրորդ արքայի, զի քան զայս առաւել յարմարագոյն չունիմ ասել յաղագս Իշխանաց իշխան կոչելոյ 'ի ժամանակին՝ յորժամ նստէր թագաւոր Հայոց, եւ զի նմա անկ էր զհարկս ժողովել որպէս եւ յայտ առնէ Յոհաննէս կաթողիկոս։ Զայս անուն ոչ միայն առ թագաւորս մեր՝ այլ նաեւ առ թագաւորս Վրաց 'ի կիր առեալ ցուցանէ Ասողիկ գ . 41 ուրանոր յետ յիշելոյ զԳուրգէն Վրաց թագաւոր՝ յիշէ անդ եւ զիշխանաց իշխանն Վրաց։
       Երկրորդ՝ զի պատմագիրք զայս անուն տան նաեւ այլոց իշխանաց . զոր օրինակ Ստեփաննոս Օրպելեան տայ Սիսական իշխանին, զորմէ գրեցաք 'ի նախարար ութեան Սիւնեաց, տես անդ։ Ասողիկ գ. 13. տայ Վասպուրականեայց, յորժամ գոյր անդ եւ թագաւոր, իսկ յԱնի թագաւորէր բ. Սմբատ. «Որոց ընդդէմ երթեալ , ասէ. Իշխանաց իշխանն Վասպուրականի ամենայն զօրօքն որում Ապլխարիպն կոչիւր, հրամանաւ Աշոտոյ թագաւորի Վասպուրականի, հանդերձ Գրիգորիւ իշխանաւ եւ Տիգրանաւ մարզպանաւս »։ Եւ 'ի գ. 15 «Եւ կիւռապաղատին Դաւթի գումարեալ զզօրսն Վրաց, եւ զիշխանաց իշխանն զՋոջիկ տայ զկնի Թոռնկայ պատերազմել ընդ Վարդայ բռնակալին »։ Սոյնպէս եւ Վարդան յաւուրս Բարսղի կաթողիկոսի, զՎասիլ կոչէ Իշխանաց իշխան, որ է Գող Վասիլն։ Եւ Մատթէոս ճղդ. 'ի թուին շխթ. ասէ. «Յայսմ ժամանակիս էր զօրապետն Հոռոմոց Իշխանաց իշխանն 'ի քաղաքն Մարաշ »։ Զոր նախ զօրապետ կոչէ, ապա իշխանաց իշխան, եւ այն 'ի կողմանէ Հոռոմոց. զանուն սորա ստորեւ դնէ լինել Թաթուլ։ Եւ Վարդան. «Ի չժ. թուին Իշխանաց իշխանն արքայաշուքն Ջալալն դառն չարչարանօք կցորդեցաւ մահուն Քրիստոսի »։ Եւ շարունակօղն Թոմայի Արծրունւոյ յաւուրս Սենեքերիմայ արքայի Վասպուրականի յիշատակէ յասելն վասն նահատակեալ Աբդլմսեհի Արծրունւոյ. «Առեալ իւր ամուսին զդուստր Գրիգորի արեւելեան դուկի, եւ զթոռն մեծաշուք եւ տիեզերակալ Իշխանաց իշխանին Ալուզի, որ էր տէր եւ իշխեցօղ գաւառացն Ծաղկոտան եւ Կոգովտի եւ մեծի աւանին Անգեղանն»։
       Երրորդ՝ 'ի բանից Թոմայի Արծրունւոյ գ. 13 յայտ է, թէ յորժամ գերեալ իշխանքն 'ի Բուղայէ արձակեցաւ յաշխարհն իւրեանց յաւուրս ա. Զաքարիայ կաթողիկոսի, յայնժամ որ իշխան էր իշխանաց, տիրէր նաեւ 'ի վերայ Վրաց եւ Աղուանից. «Բայց քանզի, ասէ, հաւատացեալ էր վերակաց ութիւն աշխարհիս Հայոց Աշոտի, որ (էր ) Իշխանաց իշխան, ձեռն 'ի գործ արկեալ նուաճէր զիշխանս Հայոց, զՎրաց եւ զԱղուանից, որ եղեւ իսկ »։ Սա է որ զկնի թագաւորեալ կոչեցաւ Աշոտ ա. որոյ արդարեւ զօրաւոր գոլով, նաեւ այր կենցաղագէտ՝ սիրելի ամենեցուն, յառաջ քան զթագաւորելն յորժամ էր իշխանաց իշխան՝ կարող եղեւ իշխել եւ 'ի վերայ Վրաց եւ Աղուանից. բայց զայս չէ մարթ ասել զամենեցուն՝ որ լինէին Իշխանաց իշխան։
      
       ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐ
       Որ իշխան իշխանաց կոչիւր 'ի ժամանակի դադարման թագաւոր ութեան Արշակունեաց՝ սակս իշխելոյ նաեւ 'ի վերայ այլոց իշխանաց, նոյնն այլով նշանակ ութեամբ սակս հրամայօղ գոլոյ 'ի վերայ ամենեցուն՝ կոչէր Հրամանատար. վասն որոյ Յոհաննէս կաթողիկոս զերկոսին անուանս եւս 'ի կիր առնու 'ի վերայ մի եւ նոյն անձին. «Եւ վասն զի, ասէ, 'ի ժամանակին Բագարատ բագրատունի Հրամանատար եւ իշխան իշխանացս Հայոց գտանէր »։ Եւ զոր Ասողիկ բ. 2. վասն մամիկոնեան Գրիգորի գրէ՝ իշխան Հայոց կացուցեալ, որպէս եդաք, 'ի վերայ, զնոյն Յոհաննէս կաթողիկոս կոչէ Հրամանատար. «Իսկ նոր (Մաւեայ ամիրապետի ) լուրջ երեսօք զխնդիրսն կատարեալ՝ տայ Գրիգորի զիշխանական պատիւն, եւ առնէ զնա Հրամանատար Հայոց»։
       Պատմագիրք՝ որպէս իշխանին, նոյնպէս եւ հրամանատարին ընծայեն զպաշտօն հարկահանութե. «Յաւուրս սորա (ասէ Յովհաննէս կաթողիկոս, այսինքն Յոհաննու մանդակունւոյ ) պայազատէր զհայաստանեայսս Վահան մամիկոնեան որդի Հմայեակի, եղբօրորդի սրբոյն Վարդանայ, որ… ժողովեալ զհարկ աշխարհիս՝ շինէ այնուիկ զեկեղեցիս աւերեալս 'ի թշնամեաց »։ Որով յայտ առնէ թէ էր հարկ ուրոյն կարգեալ վասն իւր, եւ ոչ վասն Պարսից. զի յայնմ ժամանակի Վահան չեւ եւս էր կարգեալ մարզպան 'ի դրանէն Պարսից, եւ ոչ իսկ կարէր յայն գործ ծախել զժողովեալ հարկս վասն Պարսից։
      
       ՀԱԶԱՐԱՊԵՏ
       Անունս այս եւ 'ի ժամանակս թագաւորաց կայր, զոր յիշեցաք 'ի կարգս ներքին նախարարաց. իսկ յետ վերջանալոյ թագաւորուեն՝ որք հրամանատար եւ իշխանաց իշխան լինէին աշխարհիս Հայոց 'ի կողմանէ Պարսից, քանզի իբրեւ հազարապետ էին նոցա կամ գործակալ, զայս անուն տան նոցա պատմագիրք, որ չէ իրօք այլ իշխան ութիւն 'ի նախագրելոյն։ Ըստ այսմ Խորենացին գ. 67 ասէ վասն Վահանայ. «Բայց յաղթեաց քաջն Վահան ամատունի, զի էր զօրաւոր հաւատովք եւ ճոխուբ մարմնաւոր, վասն զի 'ի ժամանակին յայնմիկ 'ի նա էր հաւատացեալ Պարսից զՀազարապետ ութիւն Հայոց աշխարհիս»։
       Ըստ այսմ անկ է իմանալ եւ զոր գրէ Կորիւն վասն նորին Վահանայ, թէ Մեսրոպ 'ի մերձենալ վախճանի իւրոյ օրհնեաց՝ որպէս զաշակերտն իւր՝ նոյնպէս եւ զիշխանս. «Ի զինուորական կողմանն՝ առաջնումն Վահան անուն յազգէն ամատունեաց , որ էր Հազարապետ Հայոց մեծաց »։ Այսպէս եւ Ասողիկ բ. 2. զոր նախ հազարապետ կոչէ՝ ապա մարզպան անուանէ. «Խոսրով արքայն Պարսից զՍուրէն ոմն ազգական իւր՝ որում անուն էր Ճիհովր Վշնասպ, հանէ 'ի Հազարապետ ութիւն Հայոց… ընդ որ զայրացեալ Վարդանայ բդեշխի… սուսերահար առնէ զՍուրէն մարզպան »։ Որպէս եւ զիշխանութին Դաւթի կոչէ անդէն Հազարապետութի, «Իսկ յետ սուսերահարն լինելոյ Սուրենայ՝ ոչ եւս պարսիկ մարզպան առաքէ 'ի Հայս թագաւորն Պարսից, այլ 'ի խնդրոյ նախարարացն իշխան հաստատէ Հայոց զԴաւիթ սահառունի, որ կալաւ զՀազարապետ ութիւն Հայոց ամս երեսուն»։
      
       Բ. Իշխան տեսուչ կողմանէ Պարսից։
      
       ՄԱՐԶՊԱՆ
       Ի բարբառ Պարսից նշանակէ Կողմնապահ յայս անուն կոչէին Պարսիկք զիշխանն զոր առաքէին յաշխարհ մեր երբեմն բնիկ ազգաւ պարսիկ, եւ երբեմն հայկազուն։ Եւ որ լինէր մարզպան՝ գլուխ լինէր ամենայն իշխանաց, եւ 'ի նա յանձնեալ լինէր վերակաց ութիւն համօրէն աշխարհիս. «Եւ արքայն Պարսից (Յազկերտ, ասէ Կիրակոս , ) զՎարդան Մարզպէտ (որ է կողմնապետ ) արարեալ Հայոց, տայ զաշխարհս 'ի ձեռս նորա »։ Վասն որոյ մոգպետն առ Եղիշէի 104. 'ի խօսելն ընդ Վասակայ՝ ասէ. «Արդ դու որ Մարզպանդ ես աշխարհիս՝ պարտ է քեզ հոգ յանձին ունել, գրել եւ ցուցանել յարքունիս զմիաբան ութիւն բռնութեանս… քանզի ամենայն նախարարացն աւագ դու էիր, եւ զբոլոր աշխարհս քեզ յանձն արարեալ էր մարզպանութբ »։ Եւ առ Ղազարայ 145. Յազկերտ ասէ առ նոյն Վասակ Սիւնեաց տէր, որ եղեւ մարզպան. «Քանզի դու էիր Իշխան եւ գլուխ աշխարհին Հայոց »։ Վասն որոյ զնոյն անձն զոր մին կոչէ Իշխան, միւսն կոչէ Մարզպան, զոր օրինակ առ Ասողկայ բ. 2. գրի. «Ապա եկաց Իշխան Հայոց Մէժէժ գնունի »։ Իսկ առ Վարդանայ, «Մարզպան Հայոց Մէժէժ գնունի, որ կալաւ զիշխանութին ամս երեսուն եւ մի »։ Նոյնպէս առ Ասողկայ բ. 2. Դաւիթ սահառունի կոչի Իշխան եւ Հազարապետ. զորոյ զբանս յիշեցաք 'ի վերոյ։ Իսկ առ Կիրակոսի. «Դաւիթ սահառունի Մարզպան լեալ ամս երեսուն »։ Առ Ասողկայ գրի անդէն. «Զկնի Դաւթի սահառունոյ եկաց Իշխան Հայոց Թէոդորոս ռուշտունի ամս քսան եւ եօթն »։ Իսկ առ Կիրակոսի. «Յետ Դաւիթ սահառունոյ Մարզպան Հայոց Թէոդորոս ռշտունի ամս քսան եւ հինգ »։ Դարձեալ այլուր. «Եւ Ներսէհ շիրակացի եկաց իշխան ամս երիս »։ Ապա գրէ. «Իսկ զմարզպան ութիւն Հայոց յետ Ներսեհի առնու Աշոտ ամս երիս»։
       Զայս մարզպան ութիւն յառաջին թագաւորաց Հայոց եւ մանաւանդ 'ի Տրդատայ ասէ կարգեալ Թոմա Արծրունի դ. 6. յասելն՝ թէ ա. Սմբատ ետ Գուրգենի եղբօր Գագկայ Արծրունւոյ «զպատիւ մարզպանութեան գահակալութե, հաւատացեալ ըստ կարգի բարձրաբերձ ութեան թագաւորացն Հայոց, մանաւանդ մեծին Տրդատայ »։ Այլ զայս առ առաւելն պարտ է իմանալ վասն գործոյ հազարապե տութեան 'ի վերայ աշխարհին՝ զոր ունէր մարզպանն. որ եւ գոյր առ նախնի թագաւորօք մերովք, բայց այլով օրինակաւ եւ անուամբ, բայց անունս Մարզպան անլուր է առ Ագաթանգեղոսի եւ Խորենացւոյ . զի որպէս յայտնի գրէ Ղազար 45. յետ 'ի բաց արկանելոյ զԱրտաշէս վերջին թագաւոր Արշակունեաց՝ առաքեցաւ մարզպան 'ի Պարսից. «Յայնմհետէ առաքեցաւ, ասէ, նախ 'ի Վռամայ արքայէն Պարսից յաշխարհս Հայոց Մարզպան պարսիկ, եւ յայնմ հետէ եղեն իսպառ իսպուռ անկեալք ընդ լծով ծառայ ութեան անօրէն ազգին Պարսից»։
       Այս մարզպանք, որպէս ասացաք 'ի վերոյ, երբեմն 'ի Պարսից լինէին եւ երբեմն 'ի հայկազանց, այլ Անդեկան մարզպան պարսիկ՝ որ զմեր Վահան մամիկոնեան կամէր մարզպան կացուցանել, յորդորէ զՎաղարշ թագաւոր Պարսից առ Ղազարայ 309. 310 'ի հայկազանց կացուցանել մարզպան սովին պատճառօք։ Նախ ասէ, օտարազգի մարզպան զիրս աշխարհին Հայոց ոչ կարէ ճանաչել 'ի սուղ ժամանակի։ Երկրորդ՝ «Մարզպանն պարսիկ որ երթայ յաշխարհն (Հայոց ) կնաւ երթայ եւ որդւովք, դրամբեւ սիրելովք, ծառայիւք եւ աղախնեօք, եւ այնք ամենեքեան թէ Արեաց տեառն զռոճիկ ուտեն՝ չէ սակաւ ծախսն, եւ թէ զաշխարհին (Հայոց ) ուտեն, շատ վտանգ հասանէ աշխարհին մարդկան. իսկ նա (Վահան՝ հայկազուն ) թէ լինի՝ զիւր տանն համբար ուտէ, եւ ամենայն յարքունի գանձ համարի, եւ արքունի իրաց օգուտ լինի»։
       Յետ միանգամ այսպէս սկսանելոյ մարզպանութեանն 'ի կողմանէ Պարսից՝ այնուհետեւ նոյն անուն եւ պատիւ 'ի մերսն հանապազորդեալ էանց. զի տեսանեմք մարզպան կարգեալ նաեւ յորժամ սկսաւ թագաւորուին Բագրատունեաց, եւ յորժամ արաբացւոց ոստիկանք իշխէին աշխարհիս Հայոց. եւ միշտ 'ի մերոց հայկազանց։ Զի որպէս գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս ա. Սմբատ արքայ բագրատունի զԳուրգէն զեղբայր Գագկայ իշխանին Վասպուրականի մարզպան կացոյց։ Եւ Ասողիկ գ. 13. յաւուրս բ. Սմբատայ արքայի բագրատունւոյ 'ի յիշելն զՎասպուրականեայս՝ յիշէ եւ զմարզպան ասելով. «Հրամանաւ Աշոտոյ թագաւորի Վասպուրականի հանդերձ Գրիգորիւ իշխանաւ, եւ Տիգրանաւ Մարզպանաւ »։ Նոյնպէս եւ Մատթէոս կ. յիշէ 'ի թուին նխթ. յորում ժամանակի թագաւորէր ա. Գագիկ բագրատունի. «Յայսմ ամի, ասէ, եղեւ վախճան Սահակայ Մարզպանին՝ Վարաժնունեաց տեառն »։ Յաւուրս նորին ա. Գագկայ եղբօր բ. Սմբատայ զայլ ոմն մարզպան յիշէ նաեւ Ասողիկ գ. 30. «Յայնժամ Մարզպանն Դեմետր որ էր իշխան 'ի Գագ բեպդի 'ի սահմանսն յայնոսիկ »։ Իսկ առ Կիրակոսի նաեւ յերեքտասաներորդ դարու յիշատակեալ գտանեմք մարզպան. յորում ժամանակի 'ի վաղուց վերջացեալ թագաւոր ութեան Բագրատունեաց ա. Հեթում ռուբինեան թագաւորէր 'ի Կիլիկիա. «Զայս (ասէ, սովորութիս Թաթարաց ) պատմեաց մեզ Գրիգոր իշխանն որդի Մարզպանն, եղբայր Ասլան պէկին Սարգսի եւ ամիրային՝ յազգէ մամիկոնէիցն»։
       Գործ եւ պաշտօն մարզպանին էր լինել վերակացու եւ հազարապետ աշխարհիս, մանաւանդ ժողովել զհարկս, որպէս յայտ է եւ 'ի բանից աստի Թոմայի Արծրունւոյ յասելն դ. 11 վասն նախագրեալ Գուրգենայ, թէ բարւօք տնօրինէր, «Յօրժաբար դեգերել զմարզպանուեն արդիւնաւորել անուանակոչութի, զոր խոյակապն Տրդատ կարգադրեալ վայելչապէս հոգաբարձուբ զպատերազմականն հարկանել հարկս ընդդէմ հինից արշաւանաց »։ Բայց որպէս յայտ է 'ի բանից մերոց պատմագրաց՝ ոչ սոսկ զպատերազմականն միայն ընդդէմ հինից թշնամեաց ժողովէր մարզպանն, որպէս աստ գրէ. այլ զամենայն հարկս որոշեալս վասն դրան արքունի ժողովեալ առաքէր։
       Արդ թէպէտ մարզպանին էր ունել միանգամայն զմարզպան ութիւն եւ զվերակաց ութիւն կամ զհազարապետ ութիւն աշխարհիս, բայց գտանեմք երբեմն նաեւ առ այլ եւ այլ անձինս բաժանեալ, որպէս առ Ղազարայ 206. «Եւ եկեալք 'ի գաւառն Շիրակայ 'ի դաշտն՝ ուր բնակէր Մարզպանն Հայոց Ատրվշնասպ յոզմանդեան, եւ առ նմին Հազարապետն Հայոց Վեհ Վեհնամ »։ Որպէս եւ հակառակ այսմ, մարզպան ութիւն եւ սպարապետ ութիւն որք յայլ եւ այլ անձինս էին բաժանեալ, յանձն Վահանայ մամիկոնոյ միացան։ Զբաժանեալ լինելն յայտ առնէ այս բան Ղազարայ 211. «Ազդ եղեւ առ տէրն Բագրատունեաց Սահակ, զոր Հայք եւ զօրավարն Հայոց Վահան 'ի ժամանակին յայնմ մարզպան կարգէին Հայոց։ Ասպետն Սահակ զմարզպանուին, եւ Վահան զտերութիւն մամիկոնէից, եւ զսպարապետութիւն Հայոց, որք նախ հաստատապէս 'ի վերնոյն հրամանէ եւ ապա 'ի Հայոց ընկալան զգործակալուին »։ Իսկ զմիանալն յայտ առնեն այն բանք նորա՝ յորս զերկոսին եւս անուանս ստէպ տայ Վահանայ, որպէս եւ 'ի թղթ. 11. «Տէրն մամիկոնէից Զօրավարն Հայոց եւ Մարզպանն»։
      
       Գ. Իշխանք տեսուչք 'ի կողմանէ Արաբացւոց։
       ՈՍՏԻԿԱՆ
       Յորժամ տիրել սկսան արաբացիք, ամիրապետ նոցա առաքէր զոմն իշխել 'ի վերայ արտաքին սահմանաց, եւ նա կացուցանէր զոմն 'ի վերայ Հայոց աշխարհիս. «Եւ տիրեաց , ասէ Ասողիկ բ. 4. փոխանակ Մրուանայ Աբլայ (ամիրապետ ) եւ առաքէ զեղբայր իւր զմիւս Աբդլայ շրջել ընդ ամենայն աշխարհս իւրոյ իշխանուեն առնուլ հարկս… (սա ) թողոյր հրամանատար Հայոց զԵղիտ որդի Ուսադայի. եւ Եզիտ կացուցանէր իշխան Հայոց զՍահակ որդի Բագարատայ բագրատունւոյ, այր գեղեցիկ տեսլեամբ, եւ ծանօթ երկիւղին Աստուծոյ »։ Այս առաքեալ հրամանատարք՝ առ պատմագիրս մեր կոչին Ոստիկան, որ է վերակացու։ Առաջին ոստիկանն եկեալ 'ի Հայս՝ եղեւ Աբդլայ յիշատակեալ յԱսողկայ բ. 2. «Եւ եկեալ Ոստիկան 'ի Հայս Աբդլայ անուն՝ կալաւ զիշխանսն Հայոց եւ խաղացոյց 'ի Դամասկոս »։ Տեղի մեծի ոստիկանին՝ ընդ որով էին միւս փոքր ոստիկանք՝ էր Ատրպատական, որպէս ցուցանէ Յոհաննէս կաթողիկոս յասելն վասն Ափշին ոստիկանին. «Իսկ եւ իսկ ապա թագ արքայ ութեան նմա (ա . Սմբատայ ) բերեալ մատուցանի յիշխանէ անտի յիսմայէլեանն Ափշնէ որ յԱտրպատականի 'ի հրամանէ ամիրապետին իւրեանց »։ Անդ նստէր նաեւ Դեւդատ որդի Ափշնի, նոյնպէս եւ Յուսուփ ոստիկան. «Եւ ապա յուղարկեալ Յուսուփ յարքայէ (Սմբատայ ) գնայ 'ի կողմանս Ատրպատականի »։ Անդ նստեալ իշխէր ոչ միայն 'ի վերայ Հայոց, այլ նաեւ 'ի վերայ այլոց շրջակայ ազգաց. որպէս ցուցանէ այս բան նորին մատենագրի. «Զոստիկանն Պարսից, Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից զՅուսուփ, զոր ինքնին իսկ էր կալեալ եւ ածեալ ամիրապետին, հայցէր արձակել 'ի պաշարմանէ բանտին եւ 'ի կապարանէն, եւ 'ի նոյն յառաջին գահ նահապետ ութեան հաստատել»։
       Պատիւ եւ իշխան ութիւն մեծի ոստիկանին՝ էր պատիւ կուսակալի. «Առաքէ զնա (ամիրապետն, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս ) գումարտակիւ զինու յառաջին գահ կուսակալ ութեան իւրոյ »։ Որում անկ էր առաքել եւ յայլ տեղիս փոքր ոստիկանս. «Եւ վասն զի ինքն (Յուսուփ, ասէ նոյն պատմաբան) 'ի մեծ քաղաքն դէմ եդեալ էր երթալ Ռա՝ որ 'ի Պարս անդ է, առաքէ զոմն Նոր անուն Ոստիկան 'ի Հայս, որ Սբուքն 'ի բազմաց յորջորջիւր, եւ ինքն կայ մնայ անդէն, մինչեւ Ոստիկանս եւ պետս եւ գործակալս յարդարեալ կացուցանէ 'ի կողմանս Աղուանից եւ Ատրպատականի »։ Գործ ոստիկանին եւ պաշտօն՝ էր նման մարզպանի, վերակացու լինել աշխարհիս Հայոց եւ ժողովել զհարկս իբր գործակալ 'ի կողմանէ ամիրապետին, կամ 'ի կողմանէ ոստիկանին Ատրպատականի. վասն որոյ եւ գործակալ ութիւն կոչէ Զայն Յոհաննէս կաթողիկոս։ Տեղի նորա էր Դուին, որ մայրաքաղաք էր 'ի ժամանակս առաջին բագրատունի թագաւորաց. եւ երբեմն եւս Նախջուան, որպէս յայտ է եւ 'ի բանից աստի նորին պատմագրի. «Իսկ որ յայնժամ իսմայէլեան ոստիկանն էր յայնմ (Աղձնեաց ) նահանգի Սուլիման անուն□ յետ այսորիկ ապա եհաս Ոստիկանն այն պայազատել եւ զգործակալ ութիւն հայաստանեայցս. եւ 'ի գալ նորա 'ի Դուին քաղաք□ »։ Եւ այս գլխաւոր գործակալ ոստիկան աշխարհիս Հայոց՝ կացուցանէր նաեւ այլ զանազան ոստիկանս յայլ եւ այլ գաւառս Հայոց. յայտ է այս 'ի բանից նորին մատենագրի. «Զայսու ժամանակաւ Եզիտ ոմն Ոստիկան 'ի Հայս յամիրապետէն առաքեալ լինէր . որ իբրեւ եհաս 'ի Նախջուան քաղաք, ապա կուսակալս եւ գործակալս (իմա ոստիկանս ) ըստ գաւառաց գաւառաց առաքէր. եւ վասն զի ընդ նոքօք նուաճեալ էր գաւառն Բագրեւանայ՝ ընդ այն ապա զմի 'ի պատուաւորաց իւրոց Ոստիկան առաքէ »։ Սոքա ընդ հրամանաւ մեծի ոստիկանին Հայոց գոլով, որ նստէր 'ի Դուին, որ կարէր գործ ինչ մեծ առնել առանց հարցանելոյ. որպէս եւ այն ոստիկանն Բագրեւանայ իբրեւ կամէր սպանանել զկրօնաւորսն եհարց եւ այնպէս արար. «Հրաման ընդունի յոստիկանէն (Նախջուանայ ) առանց հարց եւ փորձ ատենի կոտորել զսուրս արսն»։
      
       ԱՄԻՐԱՅ
       Անուն արաբացի, որ նշանակէ հրամանատար կամ իշխան։ Յաւուրս տէր ութեան արաբացւոց՝ գլխաւոր նոցա, որ նստէր 'ի Բաբիլոն կամ 'ի Դամասկոս, առ պատմագիրս մեր կոչի Ամիրապետ. իսկ հրամանատարք արտաքին սահմանաց ընդ նովաւ եղելոց՝ զորս ինքն առաքէր, կոչին Ամիրայք, որպէս է տեսանել առ Ասողկայ բ. 2 «Ի սորա ժամանակն Մամունիկն Ամիրայ եկն 'ի Հայս… Խալթիպնիան Հայոց Ամիրայ եկն »։ Եւ 'ի բ. 4. «Ահմատ որ զԱլի որդին Յահէի՝ Հայոց Ամիրայ առաքեաց »։ Այլ սոքա ըստ գործոյ իշխան ութեան ոչ զանազանին յոստիկանէն՝ զորմէ գրեցաք 'ի վերոյ. զի որպէս վասն գլխաւոր ոստիկանին ասեն նստել յԱտրպատական, զնոյն եւ վասն գլխաւոր ամիրային ասեն. զոր օրինակ զԱպլհաճայ զորդի Ռովադայ կոչէ Ասողիկ գ. 18. Ամիրայ Ատրպատականի՝ սակս անդ նստելոյն, որ եւ իբր գլխաւոր խնդրեաց զհարկս աշխարհին 'ի բ. Սմբատայ նաեւ զանցեալ ամացն։ Եւ որպէս զԱփշին եւ զՅուսուփ կոչեն ոստիկանս Ատրպատականի, նոյնպէս կոչեն Ամիրայս Ատրպատականի. «Յայնմ ժամանակի , ասէ Ասողիկ գ. 4. մեռանի Ափշին. եւ փոխանակ նորա եկաց Ամիրայ Պարսից եւ Ատրպատականի Յուսուփ եղբայր նորին»։
       Եւ որպէս ոստիկանն Ատրպատականի առաքէր զայլ ոստիկանս վասն Հայոց աշխարհիս, սոյնպէս եւ ամիրայն Ատրպատականի. վասն որոյ առ Ասողկայ գ. 12. եւ 14. յիշատակին զանազան տեղեաց ամիրայք. որք են Ամիրայք Գողթան, Խլաթայ եւ Նփրկերտոյ. եւ 'ի 19. Ամիրայն Ապահունեաց. 'ի 30. Ամիրայն Տփխեաց եւ Գանձակայ. 'ի 38. Ամիրայն Ապահունեաց եւ Նփրկերտոյ Բատ անուն։ Անունս Ամիրայ առաւել առ Ասողկայ տեսանի 'ի կիր արկեալ փոխանակ ոստիկանի, որպէս յայտ եղեւ 'ի նախագրելոցս. բայց 'ի գ. 35. նաեւ զամիրապետն այսպէս կոչէ յասելն. «Յայսմ ժամանակի Ամիրայն եգիպտացւոց որ 'ի Բաբելովն »։ Իսկ Կիրակոս զայս անուն տայ նաեւ քրիստոնէի, սպասալարի Թամարայ թագուհւոյն Վրաց, ասելով. «Իսկ Ամիր սպասալարն Զաքարէ հրաման ետ»։
      
       Դ. Իշխանք տեսուչք 'ի կողմանէ Յունաց։
       ԿԻՒՐԱՊԱՂԱՏ
       Անուն եւ պաշտօն՝ ածանցեալ 'ի բարբառոյ հռոմայեցւոց, առ որս 'ի հնումն կոչէր Քուռա բալա՛ցիի, որ է հոգ պալատան։ Այս անուն 'ի գիրս Յունաց սուղ ինչ այլայլուբ կոչի Քուռօբալադիս։ Յայս անուն կոչէին զնա՝ որ ունէր զհոգ պալատան կամ արքունեաց, որպէս յայտ է 'ի բանից Եւագրեայ եւ Թէոփիլակտեայ Սիմոքադդայ. եւ առ մատենագիրս մեր կոչի Հազարապետ տան արքայի։ Այլ յաւուրս Կոդինոսի 'ի հնգետասաներորդ դարու բարձեալ եւ խափանեալ գոլով՝ անգէտ լինել ասէ զինքն պաշտօնի կուրապաղատին։
       Բայց կուրապաղատին պատիւ մեծ էր. որոյ ոսկի գաւազան 'ի ձեռին կրելով առաջին էր որ գնայր առ արքայիւ. մեծ էր եւ իշխան ութիւն նորա, վասն որոյ եւ եղբարք կայսեր երբեմն առնուին զայն անուն. եւ Յուստիանոս կրտսերն կուրապաղատ յորջորջէր նախ քան զլինելն կայսր 'ի 565։ Այլ թուով առաւելուին կուրապաղատք ոչ սակաւք. յորմէ յայտ է թէ շնորհէին կայսերք զայս անուն նաեւ հեռաւորաց ոմանց առ 'ի պատիւ՝ որոց չէր ինչ գործ խնամ տանելոյ պալատան կայսեր։ Որպէս եւ մերոց իշխանաց իսկ՝ յորժամ 'ի նոցանէ կարգեալ լինէին։ Վասն Սմբատայ բագրատունւոյ, որ յետ յաղթ ութեան 'ի կռիւն Վարդանակերտի՝ բազում ընծայս եւ տաճիկ ձիս յաւարէ արաբացւոց ետ տանել առ կայսրն, ասէ Ղեւոնդ գլ. զ. «Եւ կայսրն ընկալեալ զայն նուէրն… տայր բերել նմա պատիւ կուրապաղա տութեան ըստ օրինի թագաւորաց. եւ նորա ընկալեալ զպատիւն 'ի կայսերէն՝ առնոյր զզօրս իւր, եւ երթայր յաշխարհն Տայոց »։ Սոյնպէս եւ Յոհաննէս կաթողիկոս վասն Վարազտիրոցի. «Իսկ ապա վասն զի հատուած եղեալ եւ եկեալ էր 'ի Յունաց ասպետն Վարազտիրոց առ մեծ հայրապետն Ներսէս, խնդրէ հաշտ ութիւն նմա 'ի կայսերէ, եւ տայ առնել զնա Կուրապաղատ եւ հրամանատար հայաստանեայցս »։ Ըստ այսմ գրէ եւ վասն Համազասպայ. «Եւ մեծին Ներսիսի (շինողի ) խնդրեալ յարքայէ ('ի Կոստանդին կայսերէ ) առնել Կուրապաղատ զՀամազասպ եւ հրամանատար հայաստանեայցս »։ Ապա ասէ. «Բայց Համազասպայ յետ երից ամաց առնլոյ զպատիւ կուրապաղատութէն□ վախճանեալ դնի ընդ հարս իւր »։ Զսոյն Համազասպ զոր աստ սա Կուրապաղատ անուանէ. Ասողիկ բ. 2. սոսկ Հրամանատար կոչէ։
       Զայս անուն նաեւ այլոց տուեալ տեսանեմք առ պատմագիրս մեր, յորս երեւելի եղեւ կուրապաղատն Տայոց Դաւիթ, որպէս կոչէ եւ Ասողիկ գ. 11. յաւուրս գ. Աշոտոյ, եւ բ. Սմբատայ. իսկ յետ մահուան Դաւթի զպատիւ կուրապաղա տութեան Վասիլ կայսրն ետ Ափխազաց թագաւորին Բագարատայ, զորմէ գրէ Ասողիկ գ. 43. եւ Լաստիվերտցի ա։ Յոհաննէս կաթողիկոս զայս անուն տայ նաեւ գլխաւորին Վրաց, «Մեծ Կուրապաղատն Վրաց Ատրներսէհ, կոչելով։ Վարդան 'ի խօսելն զՈւրհայէ՝ յետ Մէլիք շահին յիշէ զոմն Թորոս կուրապաղատ, զոր Մատթէոս նախ քաղաքապետ Ուրհայու անուանէ զնոյն Թորոս, ապա միշտ կուրապաղատ կոչէ։ Իսկ առ Թոմայի Արծրունւոյ դ. 1. յիշատակեալ գտանեմք, «Աշոտ կուրապաղատ Հայոց իշխան ». ա՛յլ 'ի միւս Աշոտոյ՝ որ իշխան էր իշխանաց 'ի նմին ժամանակի, եւ զկնի եղեւ առաջին թագաւոր Բագրատունեաց, որում եւ առաւել անկ էր տալ զայս պատուոյ անուն. վասն որոյ եւ համարիմք ինքնօրէն ըստ կամի տուեալ զայս անուն. զի այլուր կոչէ զնա եւ կուրապաղատ Տարօնոյ։ Որպէս եւ ըստ կամի գրեալ համարիմք 'ի Մատթէոսէ 'ի ճձէ. յասելն. «Յայսմ ամի (շխէ . ) զօրաժողով արար Գրիգոր կուրապաղատն յարեւելք, եղբայր տեառն Բարսղի Հայոց կաթողիկոսի »։ Իսկ զոր Վարդան զայս անուն տայ իշխանաց կարգելոց յարաբացւոց, ասելով՝ «Արձակէ Հէշմ զՄրվան զորդի Մահմէտի 'ի Հայս, որ եկեալ կացոյց զԱշոտ բագրատունի Կիւրապաղատ եւ կամ Պատրիկ ասել », պարտ է իմանալ իբր մեկնութի. կամելով ասել՝ թէ կացոյց իշխան կամ հրամանատար, իբր կուրապաղատ, կամ թէ ասել իբրեւ պատրիկ։ Զի ընդդէմ համարիմ տալ արաբացւոց զյունական անուանս իշխանութեան՝ որոց չէր օրէն 'ի կիր առնուլ յունական անուանս։ Որպէս եւ անդէպ համարիմ տալն Մատթէոսի ճձգ. Պարսից զայս անուն ասելով. «Յայսմ ամի (շխէ . ) գայր բազում զօրօք սպասալար Արկիարուխին Պարսից սուլտանին՝ որ ասի Կուրապաղատ, գայր խաղայր ահագին բազմուբ յարուցեալ պատերազմ ընդ զօրսն Ֆռանկաց»։
       Ի կուրապաղատս պատուաւորագոյն պարտ է համարել զոր յիշատակէ շարունակօղ Թոմայի Արծրունւոյ՝ կոչելով Պռտու կուրապաղատ. որ է ասել՝ Առաջին կուրապաղատ։ Այսպէս անուանի Աբդլմսեհ ոմն, տոհմակից արքային Սենեքերիմայ, ազգաւ Արծրունի, 'ի գաւառն Ամկոյ, տեսուչ եւ վերակացու կարգեալ ամրոցաց Վասպուրականի. եւ քանզի Սենեքերիմ յայնմ ժամանակի յանձնեալ էր զՎասպուրական զիւր աշխարհ 'ի ձեռս Յունաց, 'ի կողմանէ Յունաց էր սա կարգեալ, եւ վասն այնորիկ յունական անուամբ յորջյորջեալ։
      
       ՊԱՏՐԻԿ
       Անունս այս ոչ միայն 'ի կարգս պատուոյ անուանց դասեցաւ՝ որպէս էր առ նախնի հռոմայեցիս, այլ եւ յիշխան ութեան եւ 'ի նախարարութե, որպէս անուն կուսակալի կամ գաւառապետի, սկզբնաւորեալ 'ի մեծէն Կոստանդիանոսէ. որպէս գրէ Նիկեփորոս Գրիգորաս։ Զայս անուն տան պատմագիրք մեր ոմանց 'ի հրամանատարաց՝ որ իշխէին յետ վերջանալոյ արշակունի թագաւորաց. զոր օրինակ Ղեւոնդ գլ. դ. «Իսկ ապա յետ մահուան Գրիգորի յաջորդէ զիշխանուին Աշոտ Պատրիկ, այր երեւելի եւ նախամեծար 'ի մէջ նախարարացն Հայոց, 'ի տոհմէ բագրատունեաց, ճոխ եւ պերճ յիշխանուե »։ Սովին անուամբ կոչէ եւ Ասողիկ բ. 2. զՎարդ. «Իսկ Վահան (իշխան յաւուրս Քրիստափորի կաթողիկոսի ) բարւոք վճարեալ թողու փոխանակ իւր զեղբայր իւր զՎարդ Պատրիկն ամս չորս »։ Այլ զայս անուն Ասողիկ 'ի կիր առնու եւ վասն իշխանին որ 'ի կողմանէ Տաճկաց կարգեալ եղեւ. «Յայնժամ, ասէ, իշխանն Իսմայէլի Հէշմ առաքէ 'ի վերայ ազգիս Հայոց զՄրուան որդի Մահմէտի. սա զԱշոտ որդի Վասակայ բագրատունի Պատրիկ կացուցանէ 'ի վերայ ազգիս Հայոց »։ Այս Աշոտ է՝ զոր Վարդան ոչ միայն պատրիկ, այլ նաեւ կուրապաղատ կոչեաց, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ։ Նովին անուամբ յիշէ Ասողիկ եւ զայլս, որք թէպէտ էին հայկազունք, բայց ոչ գլխաւոր հրամանատարք 'ի վերայ Հայոց աշխարհիս, այլ 'ի ծառայ ութեան կայսեր Յունաց. ըստ այսմ գ. 37. 'ի գրելն վասն զօրաց ամիրային եգիպտացւոց ասէ. «Ձերբակալ արարեալ տանէին ընդ այլսն զՁորտուանէլ Պատրիկն, եղբօրորդի Թոռնկայ աբեղայի »։ Զի զայս անուն կայսերք Յունաց եւ այլոց բազմաց տային 'ի պատիւ. որպէս յաւուրս Վասլի կայսեր յելս տասներորդ դարուն Պատրիկ կոչեցաւ եւ զօրավարն Տայոց։ Այլ առաւել պատուաւոր անուն էր Պատրկաց պատրիկ կոչել. որպէս կոչեցաւ Անդովկ իշխանն Սիւնեաց ըստ գրելոյ Ստեփաննոսի օրպելեան թ. «Անցանէ յաշխարհն Հոռոմոց առ մեծ ինքնակալն Թէոդոս արքայն Յունաց, եւ 'ի նմանէ պատիւ մեծագոյն գտեալ, այսինքն Պատրկաց պատրիկ արարեալ զԱնդոկ, վախճանի անդէն յաշխարհին Հոռոմոց ». որ է իբր ասել՝ իշխանաց իշխան։
      
       ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ
       Անունս այս ծագեալ է 'ի հռոմայեցի բառէս Մաճի՛սդէռ. բայց այլ էր մագիստրոս զօրաց, զորմէ տես 'ի զինուորութեան, եւ այլ մագիստրոս սպասահարկ ութեան 'ի կառավարութեան. որոց պատիւ նաեւ իշխան ութիւն մեծ էր 'ի պալատն կայսեր. ըստ որում էին ներքին գահերէց խորհրդակիցք արքայի. վասն որոյ ասէ Կասիոդորոս. «Մեծաշուք պատիւ ընդունի, որ առնու զանուն մագիստրոսի »։ Զառաջինն էր մի միայն, ապա բազումք կոչեցան, մինչեւ չորեքտասանք. բայց աւագ ութիւն նոցա միշտ մեծապատիւ էր, մինչեւ 'ի դասս պատրկաց դասիլ նոցա. իսկ յետ ժամանակաց 'ի վեր քան զպատրիկս, որպէս յայտ է 'ի բանից Կեդրենոսի. վասն որոյ եւ ազգականաց կայսեր դէպ լինէր սովին անուամբ փառաւորիլ։ Յայս պատիւ եւ ոմանք 'ի մերոց 'ի տասներորդ դարու եւ զկնի ամբարձան, յորոց ոմանք յիշատակին 'ի գիրս. որպէս առ Ասողկայ գ. 33. յասելն վասն կայսեր Վասլի. «Երթեալ պաշարէ զքաղաքն Վեռիայ եւ առնու զնա. եւ զՄաժնստռոսն զԳրիգոր զորդի իշխանին Տարօնոյ՝ զօրօքն թողու անդէն ընդդէմ Բուլղարին »։ Ի 34. գրէ. «Կոչէ զԺանն պատրիկ, որ սպան զՉորտուանէլն. եւ զնա Մաժիստռոս արարեալ՝ առաքէ 'ի Մակեդովն ընդէմ Բուլղարին »։ Սոքա երկոքին մագիստրոսք յայտ է թէ էին 'ի զինուորական դասէ։ Եւ 'ի 40. գրէ. «Յայնմ փախստի մեռաւ Մաժիստռոսն Բագարատ որդի Թոռնկայ աբեղայի »։ Կիրակոս եւ Վարդան յիշեն զՍմբատ մագիստրոս, որ զԲագնայր վանս շինեաց 'ի նծթ։ Այլ քան զամենեսին հռչակաւոր եւ ականաւոր գտաւ 'ի մեզ Գրիգոր մագիստրոսն 'ի մետասաներորդ դարու, զորմէ Շնորհալին 'ի վէպսն իւր.
       «Յորմէ Գրիգոր որդի ծընեալ,
       Որ Մագիստրոս վերապատուեալ.
       Աստուածային շնորհօք լըցեալ,
       Իմաստուբ պայծառացեալ.
       Հօրըն մերոյ նա հայր եղեալ,
       Ըստ մայրականըն միջնորդեալ.
       Ի յարքայէն Յունաց պատուեալ,
       Եւ նահանգաց յոգունց տիրեալ»։
       Այլ զայս պատիւ ետ Վասիլ կայսրն նաեւ ամիրային Նփրկերտոյ, որ քուէրորդին էր Բատին . որպէս գրէ Ասողիկ գ. 43. «Եւ արքունատուր ընծայիւք պատուեալ զնա, տայ նմա զՄաժիստռոս ութեան պատիւն»։
       Եւ թէպէտ մեծ էր պատիւ մագիստրոսութեան, որպէս ասացաք, այլ ստորին էր քան զպատիւ կիւրապաղատութեան. որպէս յայտ առնէ եւ այս բան Ասողկայ գ. 44. ուր պատմէ թէ նախագրեալ Վասիլ կայսրն ետ Բագարատայ թագաւորին Ափխազաց զպատիւ կիւրապաղատութեան, եւ հօր նորա Գուրգենայ թագաւորին Վրաց զպատիւ մագիստրոսուե. «Իսկ Գուրգէն թագաւոր Վրաց, ասէ, անարգանս իւր համարեալ զմաժիստռոս ութեան պատիւն՝ զոր ետ նմա արքայ Վասիլ… նշկահեաց զնա»։
      
       ԴՈՒՔՍ կամ ՏՈՒԿ
       Ի գիրս մեր այսպէս գրի. բայց քանզի բառ լատին է սա՝ գրի առ նոսա Տուքս, որ նշանակէ Առաջնորդ. իմանալով սովաւ զառաջնորդս պատերազմի, որ է զօրագլուխ. զոր Յոյնք 'ի վերջին ժամանակս կոչեցին Տուգաս, այլ նոյն պահելով զնշանակուին. Սկզբնաւոր ութիւն անուանս եղեւ յաւուրս Պրոբոսի կայսեր Հռոմայ 'ի 276. յորում ժամանակի զզօրավարս գնդից սովին անուամբ սկսան կոչել, իսկ զկնի եւ զգաւառապետս, որոց 'ի վեցերորդ դարուն յանձն եղեւ կառավարել ոչ միայն զգաւառս, այլ եւ զկոմսս քաղաքաց։ Յաւուրս մեծին Կոստանդիանոսի սկզբնաւորեցաւ կոչիլ անունս Մեծ դուքս, զոր ետ նա ինքն կայսրն իշխանին Ատտիկոյ ժառանգութեամբ ըստ գրելոյ Գրիգորասայ յօթներորդ գիրս. բայց ապա խափանեալ՝ լոկ Դուքս կոչեցաւ։ Յութերորդ դարուն առ գաղղիացիս Դուքս անուն եղեւ ժառանգութեամբ, եւ 'ի զանազան կողմանս Եւրոպիոյ այլ եւ այլ իշխանուբ կոչեցան Դուքսք, բայց առ Յոյնս եկաց մնաց անուն գաւառապետութեան, եւ անուն զօրավար ութեան 'ի ծովամարտի։
       Ի վերջին դարս կայսեր ութեան 'ի մետասաներորդ դարու զայս անուն եւ ոմանք ունէին 'ի մերոց, որպէս էր Գրիգոր մագիստրոսն. քանզի այսպէս կոչի 'ի մակագիր ուրեք. «Գրիգորի մագիստրոսի գերապանծ իշխանի Պահլաւունւոյ Հայոց… պատասխանի թղթոյն կաթողիկոսին Ասորւոց, 'ի ժամանակին յորժամ էր Դուքս 'ի Վասպուրական եւ 'ի Տարօն »։ Յայս անուն կոչէ զնա եւ Վարդան. «ԶՎահրամ որդի Գրիգորի մաժիստռոսի եւ Տուկի » ձեռնադրեցին ասէ, որ կոչեցաւ Գրիգորիս։ Զայս պատիւ զքս ութեան ունէր եւ հայրն Գրիգորի մագիստրոսի, որպէս եւ նա ինքն վկայէ 'ի յիշատակարանի իւրում. «Ի չորս հարիւր եւ իննսուն եւ չորս թուականուես Հայոց, լինելով իմ Գրիգորի մագիստրոսի՝ որդի Վասակայ աստուածապահ կիտօնի եւ Դուկի եւ պահլաւունւոյ, եղեալ իմ յաստուածապահ քաղաքին 'ի Կոստանդնուպօլիս, 'ի ժամանակս բարեպաշտ եւ քրիստոսապսակեալ արքային Կոստանդեայ Մոնոմախին »։ Նաեւ արտաքոյ հայաստանեայց զայս պատիւ զքս ութեան ետուն ոմանց 'ի մերոց հայկազանց. «Ի շիե. թուին, ասէ Վարդան, սպանին հոռոմք զՎասակ իշխանն, զեղբայր կաթողիկոսին Վահրամայ, որ էր Տուկ Անտիոքու 'ի նմին քաղաքի»։
      
       ԿՈՄՍ
       Ծագեալ 'ի հռոմէական բառէս Քօ՛մէս , որ նշանակէ ուղեկից իմ ընկեր, առեալ յընկերուէն զոր 'ի սկզբան անդ առնէին իշխանաւորաց. բայց յանցանել ժամանակաց էանց 'ի կարգ իշխան ութեան զանազան պաշտօնէից 'ի պալատան կայսեր եւ արտաքոյ, տուեալ մանաւանդ գաւառապետաց եւ քաղաքապետաց եւ այլն։ Վասն որոյ եւ 'ի չորրորդ դարուն յորժամ բաժանեցաւ հայաստան յերկուս տէրուիս 'ի ձեռս Պարսից եւ Յունաց, յայնժամ Յոյնք գլխաւորի բաժնին իւրեանց զայս անուն ետուն, որպէս ասէ Խորենացին գ. 46. «Աշխարհին իւրեանց մասինն կացուցին Յոյնք Կոէոս իշխանս »։ Ի բազմաւորականն գրելով՝ կամ ասել, թէ յայլ եւ այլ տեղիս բաժնին իւրեանց կացուցին զայլ եւ այլ իշխանս նովին անուամբ յորջյորջեալս. ըստ որում եւ Թոմա Արծրունի բազում կոմսունս նշանագրէ։ Եւ բաց 'ի կոմսից նաեւ զայլ իշխանս եդեալ ասէ Յունաց այլով անուամբ կոչեցեալս. զի 'ի ա. 15. գրէ՝ թէ յետ վախճանելոյ Արշակայ թագաւորի յԵկեղեաց գաւառ, յորում ժամանակի 'ի բաժնին Պարսից թագաւորէր Խոսրով, յայնժամ, ասէ, «Յունաց առեալ կացուցին 'ի բաժնին Արշակայ հիւպատս եւ զօրավարս եւ Կոմսունս, ոչ զոք թագաւորեցուցեալ այնուհետեւ»։
       Զայս պատուանուն եւ մերոց հայկազանց տուեալ գտանեմք առ Բուզանդայ ե. 37. «Մանուէլ, ասէ, որդի Արտաշինայ 'ի մամիկոնեան 'ի տոհմէն, հանդերձ եղբարբն իւրով Կոմսիւ »։ Զնոյն կրկնէ եւ այլուր 'ի նոյն գլուխ յերիս տեղիս, բայց իբր յատուկ անուն։ Նոյնպէս եւ առ Ասողկայ բ. 2. հայկազուն իշխանի տուեալ գտանեմք զայս անուն, յասելն վասն Յուստիանոսի կայսեր. «Կացոյց իշխանս աշխարհացն՝ զՆերսէհ Շիրակայ տէր, Կոմս Կոպոյտիրոց՝ Հայոց իշխան»։
      
       ՀԻՒՊԱՏՈՍ
       Էր անուն մեծի իշխանուե, երբեմն շնորհեալ 'ի կայսերաց նաեւ ոմանց 'ի մերոց հայկազանց. զոր օրինակ է յիշատակեալն առ Խորենացւոյն գ. 21. «Բայց կայսերն (Վաղենտիանոսի ) բարերար ութիւն արարեալ մանկանն Գնելայ՝ յաղագս զուր 'ի նոցանէ մահուանն Տրդատայ հօր նորա, տայ նմա զպատիւ հիւպատոսուէն, եւ գանձս յոլովս »։ Յիշատակի եւ առ Ասողկայ բ. 6. այլ յաւելեալ անուամբ. «Իսկ Թէովփիլոս (կայսրն ) գնաց 'ի Խաղտիս, եւ ել 'ի ցամաք կամուրջ, եւ գերեաց զբազումս 'ի Հայոց հանդերձ ընտանեօք իւրեանց եւ տուեալ զհիւպատաւոր ութեան պատիւն, այսինքն Ապուհիւպատ պատրկ ութիւն Աշոտոյ որդւոյ Շապհոյ եւ թողու 'ի Սպեր գաւառի»։
      
       ՎԵՍՏ կամ ՎԷՍՏ
       Անուն եւ իշխան ութիւն 'ի յունականէն ածանցեալ, զի ոչ յիշատակի ինչ յառաջին ժամանակս յաւուրս Արշակունեաց, այլ միայն 'ի վերջին ժամանակս Բագրատունեաց'ի մետասաներորդ դարու. յորում ժամանակի եւ այլ զանազան անուանս պատուոյ առնուին մերքն 'ի Յունաց, ըստ մասին անկեալ գոլով ընդ նոքոք, եւ ըստ մասին խառնեալ ընդ նոսա։ Սովին պատուանուամբ կոչի որդին Գրիգորի մագիստրոսի. զի 'ի վերնագրի նորին Մագիստրոսի ասի. «Նորին (Գրիգորի մագիստրոսի ) առ Վէստն Վահրամ որդին իւր »։ Եւ ինքն 'ի թղթի անդ գրէ, «Սեփհական Վէստիդ Վահրամայ »։ Իսկ 'ի թղթին որ առ հայրն Սոսթենէս զայս եւ զայլ պատուանուանս իւրոց եղբարց յիշատակէ, որք յայտ է թէ 'ի Յունաց էին ընկալեալ. «Բայց ոչ զայսոսիկ միայն, այլ եւ Վէստ եւ Պատրիկ, եւ Պռոտոպաբարաւուին (բռոդոսպաթար ) ոսկի մատանի, հինգ իշխանութիս փառս առաքեաց եղբարցս իմ… գոհանամք զտեառնէ զի ոչ արար ամօթալի զծառայս Գրիգոր յերանելեաց իմոց ծնողացդ »։ Եւ 'ի պատասխանին թղթոյն Գագկայ որդւոյն Աշոտոյ՝ եկեալ 'ի գաւառէն Տարօնոյ՝ գրէ. «Ե՛կ տէր իմ Վասպուրականի եւ Տարօնոյ եւ Մանազկերտի, Արճիշոյ, Բերկրոյ։ Միջագետաց տէր, եւ Մոնոմախին մագիստրոս Վէստ եւ Տուկ»։
       Այլ առ պատմագիրս անուանի եղեւ վեստն Սարգիս, զորմէ Կիրակոս. «Յաւուրս սորա (Յոհաննու թագաւորին Անւոյ ) մեծապատիւ Վէստն Սարգիս զկնի բազում շինուածոյ բերդից եւ եկեղեցեաց՝ շինեաց եւ զփառաւոր վանք, զխցկունս եւ զեկեղեցի յանուն սրբոյն Սարգսի, եւ զԾառաքար վանքն բերդ արարեալ »։ Զսորա դաւաճան ութիւն 'ի կործանումն քաղաքին Անւոյ եւ Բագրատունեաց՝ ունիս տեսանել 'ի գլուխն Բարուց։
      
       ԷՔՍԱՐԽՈՍ
       Որ առ Յոյնս էր երբեմն անուն ոչ միայն եկեղեցական այլ եւ քաղաքական իշխանուե, որոյ յիշատակ ութիւն գտանի առ Ասողկայ բ. 2. տուեալ նաեւ մերոց արեւելեայց յասելն վասն Յուստիանոսի կայսեր. «Կացոյց իշխանս աշխարհացն՝ զՆերսէհ Շիրակայ տէր կոմս Կոպոյտիրոց՝ Հայոց իշխան եւ զՎարազդատ պատրիկ Էքսարխոս, որ էր երկրորդ թագաւորին Աղուանից իշխանին»։
      
       ՍԵՒԱՍՏՈՍ
       Անուն պատուոյ եւ փառաւոր ութեան առ Յոյնս, որ նոյն է ասել առ հռոմայեցիս Առկուսդուս, ըստ մեզ Օգոստոս՝ որպէս փառացի իշխան կայսերական, կամ օգոստական. յիշատակի 'ի նախագրութեան միաբանական թղթոց որ յաւուրս Շնորհալւոյն. «Յաւուրսն յայնոսիկ, ասէ, յառնէր խռով ութիւն 'ի մէջ երկուց իշխանաց հայասեռից այսպիսի օրինակաւ. քանզի էին պատուով 'ի Յունաց արքայէն սեւաստոսուբ. եւ էին ընդ ծառայ ութեամբ եւ հնազանդութեամբ նորա։ Իշխանն, որոյ անուն Թէոդորոս՝ տէր գոլով լեռնային կողմանց փռիւգացւոց, եւ բազում գաւառաց, եւ թեկն ածէր ընդդէմ թագաւորին Հոռոմոց պէսպէս պատճառաւ », Ստորեւ գրէ վասն միւս իշխանին։ «Դուստր եղբօր սորա էր օրինաւոր ամուսին Օշնի Սեւաստոսին»։
      
       ԴԻՄԷՍԼԵԿՈՍ
       Այս անուն յիշատակի 'ի պատմութեան Յոհաննու մամիկոնենի յերես 56. ուր աստ վասն կայսեր. «Իսկ նա ուխտ սիրոյ դնէր 'ի միջի (ընդ Տիրանայ մարզպանի ), ոչ միայն մարզպան Հայոց եւ Պարսից համարեալ (զՏիրան ) այլ եւ Դիմէսլեկոս առնել բովանդակ Հոռովմոց»։