Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ա . Անուն
       Անունս Նախարար ինքնին յայտ առնէ ածանցեալ յանուանցս նախ եւ արար. իբր նախկին 'ի յարարս, կամ նախակարգեալ իշխան, որպիսի էր եւ առ Լատինս անունս Բռէֆէգդուս, ցուցանելով զյառաջագահ ութիւն եւ զնախադաս ութիւն քան զայլս։ Ըստ մեծի մասին յանուն գաւառաց կոչին՝ որոց իշխեն. բայց են եւ որք յանուն ցեղին կոչին. զոր օրինակ իշխանն Վասպուրականի՝ կոչի առ Ասողկայ բ. 2. իշխան Արծրունեաց. եւ իշխանն Ուտի նահանգին՝ յանուն Սեւորդեաց. առաւել գահերէց եւ մեծ նախարարք են որք յանուն ցեղին կոչին՝ Բագրատունեաց, Մամիկոնեանց, Անգեղտան եւ Մարդպետականն։

       ԱԶԱՏ եւ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ
       Այսպէս կոչին նախարարք եւ նախարարութիւնք, որպէս առ Խորենացւոյն ա. 3. յասելն «Մանաւանդ որ 'ի սեփական Ազատութեանն պայազատութիւն ». ուր իմանայ զնախարարութիւն։ Սոյնպէս եւ առ Եղիշէի՝ յասելն թղթ. 18 «Գունդ կազմէր 'ի Հայոց մեծաց զԱզատ եւ զԱատորդի, եւ յարքունի տանէ զոստանիկ մարդիկ »։ Եւ առ Ղազարայ 82 83. «Բազումք են այս երից աշխարհաց յԱզատորերոյ, որք են աւագ քան զիս եւ գահու եւ աւուրսք… Եւ լուեալ այլ Ազատանոյն որք էին յերեք աշխարհէ, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից »։ Զորս սուղ ինչ ստորեւ կոչէ նախարար. «Յայնժամ 'ի մի վայր ժողովեալ նախարարացն ամենեցուն, որք էին յերեցունց աշխարհացն, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից »։ Եւ 'ի թղթ. 220։ Առաքէր, ասէ, «եւ յազգս գաւառին Անձեւացեաց եւ Մոկաց, եւ առ Ազատորեարն Ըռըշտունեաց »։ Ըստ այսմ է տեսանել եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ յասելն բ. 6. «Որ գործեցաւ 'ի ձեռն զօրացն Վասպուրական Ազատանայն»։
       Եւ 'ի գ. 2. «Ըմբռնեալ լինէր յայնժամ ('ի զօրացն Բուղայի ) մի ոմն 'ի Հայոց Ազատանոյն տոհմից Վահեւունեաց »։ Զայս անուն տան եւ զօրաց նոցա, զոր օրինակ Թոմա Արծրունի բ. 6. յասելն վասն Աշոտոյ Վասպուրականի. «Առնու զբազմ ութիւն Ազատագունդ զօրաց՝ ըստ տոհմս ազգաց իւրաքանչիւր զօրաց »։ Իսկ թէ ընդեր Ազատ կոչեցան նախարարք՝ քննեսցուք ստորեւ 'ի խօսելն զիշխանութենէ նախարարաց։

       ՏԷՐ եւ ՏԱՆՈՒՏԷՐ
       Այսպէս կոչէր նա՝ որ գլխաւոր էր իւրաքանչիւր տոհմի նախարարութե, կոչելով Տէր Սիւնեաց, Տէր Մամիկոնէից, յորոյ 'ի ձեռին էր տէր ութիւն երկրի նոյն տոհմին, եւս եւ տէր ութիւն 'ի վերայ զօրաց այնր տոհմի։ Ըստ այսմ Խորենացին բ. 44 «Արգամ Տանուտէր Մուրացան » կոչէ, որ էր գլուխ Մուրացան տոհմին։ Եւ առ Ղազարայ 306, ընթեռնումք, զի Վահան մամիկոնեան յետ առնլոյ զսպարապետ ութեան պատիւ, խնդրեաց 'ի Վաղարշայ թագաւորէն Պարսից շնորհել »զՏանուտէրութիւն Կամսարականին »։ Զայսպիսի գլխաւոր ութիւն նախարարուեն կոչեն Տանուտիրական պատիւ։ Ըստ այսմ Թոմա Արծրունի. «Եւ ընդ նմա (ընդ Աշոտոյ Վասպուրականի ) ոմանք յազատաց իւրոց՝ Մուշեղ վահեւունի, որ զՏանուտիրական պատիւն ունէր ». այսինքն է՝ որ գլխաւորն էր եւ ժառանգ Վահեւունի տոհմին։ Եւ 'ի գ. 17 «Իսկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ սպանեալ էր Ութմանկացն որ յամուրսն նստէին զՌստոմ վարաժնունի՝ որ զՏանուտէրական պատիւ յայնժամ ունէր զՎասպուրական աշխարհիս »։ Կամի ասել, գլխաւոր տէր ութիւն Վասպուրականին էր 'ի ձեռս նորա։

       ԻՇԽԱՆ
       Այս անուն թէպէտ ընդհանուր է՝ բայց տիրապէս սեփականեալ յայնմ տոհմի՝ որ իշխէ եւ տէր է երկրի իւրում. որով միանայ ընդ նախագրեալ անուանցս Տէր եւ տանուտէր։ Յայտ է այս եւ 'ի բանից աստի Ղազարայ 212. ուր ասէ վասն միաբանեալ նախարարաց. «Եւ որք պատրաստեալք այնուհետեւ 'ի պատերազմն կազմեցան, սիւնին Բաբգէն, զոր անուանեցին 'ի ժամուն Իշխան տէրութեն Սիւնեաց »։ Այս Բաբգէն թէպէտ էր սիւնի, բայց իշխան եւ տէր Սիւնեաց այլ ոք էր եւ ոչ ինքն. բայց յայնմ ժամանակի խռով ութեան հաւատոյ՝ յորում ոմանք ուրացեալ էին եւ ոմանք երկպառակեալ, զայս Բաբգէն յիւրեանց միաբանելոյ կարգեցին տէր եւ իշխան Սիւնեաց, որպէս զի տէր լիցի եւ զօրաց երկրին՝ առ 'ի միաբան ընդ նոսա պատերազմել ընդդէմ Պարսից։ Ըստ այսմ 'ի գործածի եւ առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Յետ վախճանելոյ Աշոտոյ մեծի եւ հռչակաւորի Իշխանի տանն Արծրունի… պայազատէ զիշխանական պետուին զայն Գրիգոր նորա »։ Եւ առ Ստեփաննոսի օրպելեան 38. «Մեծ նախարարն Սիւնի, եւ գահերէց Իշխանն Աշոտ»։

       ՆԱՀԱՊԵՏ
       Իւրաքանչիւր նախարարական տոհմի գլխաւորն որպէս կոչէր Տանուտէր, սոյնպէս կոչէր եւ Նահապետ. զոր օրինակ է տեսանել յայս բան Բուզանդայ գ. 16 «Եւ վասն զի պատգամաւոր իրացս այսոցիկ էր Տանուտէրն Նահապետն մամիկոնեան տոհմին երէց եղբայր Վասակայ սպարապետին, որում անուն Վարդան կոչէր »։ Ըստ այսմ զոր 'ի գլ. 18 կոչէ Տանուտէր, յասելն «Իսկ Վարդանն, մամիկոնեան տոհմին Տանուտէրն, գայր հասանէր հրեշտակ ութեամբ յարքայէն Պարսից առ արքայն Հայոց Արշակ », զնոյն ապա սուղ ինչ ստորեւ կոչէ Նահապետ. «Եւ յորժամ եկն Նահապետն Վարդան առ Արշակ, ոդ դիպեցաւ անդ կրսեր եղբայր նորին Վասակ առ արքայի»։
       Իսկ 'ի ե. 37 միանգամայն գտանեմք ասացեալ. «Եւ ազգին մամիկոնեան տոհմին Տանուտէր Նահապետ կացոյց թագաւորն (Վարազդատ ) Վաչէ անուն 'ի նոյն տոհմէ »։ Որպէս եւ յայս բան անդանօր. «Եւ Մանուէլն ունէր զՆահապետ ութիւն ազգին Տանուտէր ութեան պատուին »։ Ըստ այսմ եւ առ Խորենացւոյն բ. 8 գլխաւորն նախարարացն է որ կոչի Նահապետ. «Ոչ ասեն Նահապետի ազգին Մուրացան տէր. այլ մարացւոցն տէր »։ Եւ 'ի բ. 44 զոր նախ կոչէ Արգամ Տանուտէր ազգին Մուրացան », զնոյն ապա բ. 46. կոչէ «Արգամ Նահապետ Մուրացանայ »։ Սոյնպէս է տեսանել եւ 'ի գ. 50 ուր ասէ. «Այլ Շապուհ 'ի հրապուրելոյ գուշակ ութեան Նահապետացս մերոց՝ նոյնհետայն առաքէ զորդի իւր », զի հրապուրօղքն էին գլխաւորք նախարարացն են՝ որք առ Յոհաննու կաթողիկոսի կոչին Գահերէցք, Բարձերէցք։ Միայն պարտ է ասել, թէ ուրեք նաեւ ամենայն նախարարուիք ընդհանրապէս յայս անուն կոչին. որպէս առ խորենացւոյն ա. 12 «Եւ 'ի սոցանէ ասեն լեալ զՆահապետութիս մանաւազեան եւ զԲզնունեաց ». այսինքն է զնախարարուիս Եւ 'ի բ. 8. «Իսկ 'ի հովտին մեծին Բասենոյ կարգէ Նահապետ ութիւն զՈրդունին անուանեալ ». այն է նախարարուի.

       ՍԵՊՈՒՀ
       Յայս անուն կոչին իւրաքանչիւր անձինք ամենայն նխարար ութեանց սակս գոլոյ յազնուական տոհմէ. բայց սոքա չէին տեարք կամ տանուտեարք տոհմին եւ ոչ երկրին, այսինքն չէին գլխաւորք յայտ է այս մտադիր քննողաց 'ի բանից անտի վիպագրաց մերոց։ Ղազար 80. ասէ «Եւ նախգոյն հարցեալ ցՀայոց Տանուտեարսն եւ ցՍեպուհսն »։ Ուր տանուտեարս զգլխաւոր իշխանսն՝ որք տեարք էին երկրին եւ իշխէին. իսկ սեպուհս կոչէ զմնացեալսն իւրաքանչիւր ցեղի։ Նա ինքն Ղազար 114. յետ յիշելոյ զիշխանսն՝ ապա ասէ. «Իշխանն Ուրծայ Ներսեհ եւ այլք յոստանկայ. եւ Սեպուհք ոմանք յիւրաքանչիւր տանէ » նախարարաց. ուր զատուցանէ զիշխանն 'ի սեպհոյ. սեպուհ կոչելով զամենայն ազատազգիս. իշխան կոչելով որ միայն տէր էր եւ ժառանգ երկրի նոյն տոհմին եւ զօրաց, եւ տանուտէր եւ կառավար։ Սոյնպէս է տեսանել եւ 'ի հետեւեալ բան նորա 103. «Եւ ժողովեալ… զաւագ տանուտեարսն Հայոց, եւ զՍեպուհն առանձինն »։ Եւ 'ի 78 «Հրամայէր գրել յերեսին հրովարտակսն, զի ամենայն տանուտեարքն եւ աւագ Սեպուհքն երեցունց աշխարհացն փութով եւ անխափան 'ի դուռն եկեսցեն»։Եւ 'ի 94 «Արդ եկեալ հասանէին տանուտէարքն Հայոց հանդերձ Սեպհուքն »։ Ու յայլ կարգի դնէ զտանուտեարս եւ յայլ կարգի զսեպուհս։
       Այս որոշումն յաճախ է յոյժ առ Ղազարայ. զի սովոր ութիւն է նորա միշտ որոշել զպատուոյ անուանս. 'ի 97. ասէ. Իրազգած եղեալ «ամենայն տանուտերանցն Հայոց եւ Սեպհացն »։ Եւ 'ի 98 «Հանդերձ ամենայն տանուտերամբք Հայոց, եւ աւագ Սեպհօք »։ Ուրեք յիշէ զիշխանն Ամատունեաց, ապա 'ի 117 յիշէ «Սեպուհ մի յազգէն Ամատունեաց՝ որում անուն էր Առանձար »։ Սոյնպէս եւ 'ի 124 գրէ. «Յազգէն Պալունեաց (նահատակեալ եղեւ ) երանելի Սեպուհն Արտակ »։ Իսկ 'ի յիշելն անդէն զայլ տոհմս՝ որքնոյնպէս նահատակեցան, եւ ոչ միումն տայ զանունս Սեպուհ. միայն զոստանիկսն յաճախ կոչէ յայս անուն. որպէս 'ի 125. Բազմ ութիւն փախստէիցն Հայոց, նախարարք եւ Սեպուհք Ոստանիկս եւ ռամիկք դիմեալ 'ի յերկիրն Տայոց ժողովէին »։ Ըստ այսմ եւ տեսանել եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 2. յասելն «Եւ Վահրամ Սեպուհ թիկնապահ իշխանին (Աշոտոյ Վասպուրականի)… եւ այլք 'ի Սեպուհ պաշտօնէից»։

       ՍԱՏՐԱՊՔ
       Այս անուն միայն առ Բուզանդայ եւ առ Մեսրոպայ 'ի գործ ածի, եւ է անուն օտար լեզուի, 'ի կիր արկեալ եւ 'ի Յունաց աշխարհագրաց փոխանակ գաւառակալի։ Բուզանդայ բանն է 'ի դ. 3. «Ապա 'ի մի ժողով կուտեցան առ արքայն Արշակ մեծամեծք նահապետք… ամենայն Սատրապք նախարարք եւ ազատք, պետք եւ իշխանք զորավարք եւ սահմանապահք »։ Զնոյն կրկնէ Մեսրոպ 'ի զ. «Ի մի վայր ժողովեալ առ թագաւորն նախարարք եւ մեծամեծք Հայոց, ազգատոհմից եւ դրօշից տեարք , ամենայն Սատրապք եւ կուսակալք եւ զօրագլուխք սահմանապահք »։ Իսկ 'ի գիրս Յունաց եւ լատինացւոց Սատրապն վարի որպէս նոյն ընդ բառիս Նախարար։

       ՁԵՌՆԱՒՈՐ
       Զայս անուն ոչ սակաւ ուրեք 'ի կիր առնու Թոմա մեծոփեցի փոխանակ իշխանի կամ գլխաւորի, եւ այլն զոր օրինակ եւ յայս բան, ուր 'ի պատմելն զժողովն որ 'ի ձեռնադրութիւն Կիրակոսի կաթողիկոսի, ասէ ժողովեցան եւ բազում միայնակեացք, եւ ազատք, եւ որդիք ազատաց, Ձեռնաւորք եւ տանուտէրք»։

       Բ. Սկզբնաւորութին նախարարութեան
       Այս խնդիր այնչափ կարեւոր եւ ցանկալի թուեցաւ երկուց իմաստուն հնասիրաց յազգիս՝ Վաղարշակայ պարթեւի եւ Սահակայ բագրատունւոյ, մինչեւ 'ի պատձառս նոցին լինել երկուց երեւելի պատմագր ութեանց յազգիս։ Զի Վաղարշակայ արքայի առաջնոյ գլխաւոր խոյզ եւ խընդիր եղեւ, ուստի (իցեն ) նախարարութիքս որ աստ կան յաշխարհիս Հայոց. որպէս գրէ Խորենացին ա. 9. Եւ ահա այս խնդիր նորա պատճառ եղեւ 'ի լոյս հանելոյ զպատմագր ութիւն Մարիբասայ։ Յետ բազում ժամանակաց դարձեալ այս խնդիր անկաւ եւ 'ի միտս Սահակայ ասպետի Բագրատունւոյ, խնդրելով 'ի Խորենացւոյն ա. 3. տեղեկ ութիւն սկզբնաւոր ութեան եւ սերնդեան նախարար ութեան հայաստանեայց աշխարհի. «Կարգեալ զպատմ ութիւն ճշդիւ□ զնախարարականաց ազգաց եւ տոհմից, թէ□ ո՛վ ոք 'ի ցեղիցս որոշելոյ ընտանի եւ մերազնեայ (էր ), եւ ո՛յք ոմանք եկք (էին յայլոց ազգաց. եւ ապա եղեն ) ընտանացեալք եւ մերազնացեալք□ 'ի ժամանակէ անկարգ ամբարտակին շինուածոյ մինչեւ ցայժմ »։ Նորին աղագաւ եւ Խորենացին առանձին փոյթ կալաւ զնախարար ութեանց տիրապէս եւ ճշգրտիւ խօսել. որպէս եւ ինքն վկայէ ա. 1. ասելով. «Աշխատասիրեցայց ածել 'ի կատարումն□ զհայաստանեայցս նախարարութիս, զամենեցուն զուստն եւ զզիարդն յայտնելով համառօտ, որպէս հաւաստի 'ի յունականս ոմանս կայ պատմութիս»։ «Որով եւ այս խնդիր Սահակայ յաղագս նախարարութեց՝ պատճառ եղեւ 'ի լոյս ածել եւ զպատմագր ութիւն նորին Խորենացւոյ, եւ նովին 'ի լոյս հանել նաեւ զառաջին պատմ ութիւն Մարիբասայ՝ զծածկեալն 'ի խորշս գրանոցաց յօտար աշխարհի եւ զանծանօթ մնացեալն առաջի ազգիս։ Արդ քանզի այսպէս կարեւոր է տեղեկութին նախարարութեց, եւ մեք աստանօր ըստ կարգի գրեսցուք զնոցանէ առ 'ի լոյս հանել տեղեկուիս պիտանիս առաջիկայ ճառիս՝ որ յաղագս կառավար ութեան աշխարհիս։ Զառաջին սկզբնաւոր ութիւն նախարար ութեանց ըստ նորին Խորենացւոյն պատմ ութեան գտանեմք 'ի ժամանակաց անտի Հայկայ. յորոց եւ ոմանք 'ի նմին իսկ 'ի պատմ ութեան Խորենացւոյն ա. 12. յիշատակին՝ Մանաւազեանն, Բզնունեանն , Խոռխոռունեացն, ցեղն Սիսական. յիշատակին 'ի նոյն գլուխն եւ 'ի բ. 8. եւ Սկլունեացն, զորոց ասէին սերեալ 'ի նախնագուիցն քան զՀայկ։ Էին եւ այլք ոչ յիշատակեալք. քանզի 'ի գալ Վաղարշակայ 'ի Հայս՝ ոչ զոք եգիտ գլխաւոր եւ ոչ կարգ ինչ, բայց զբազմ ութիւն նախարարութեց, որոց իւրաքանչիւր տեարք էին լեալ երկրի եւ քաղաքաց եւ գիւղօրէից, եւ ինքեանք իշխէին յամենայնի 'ի վերայ նոցա, զորս ինքն համարէր որով եւ պատերազմաւ առեալ 'ի ձեռաց այլոց , որպէս եւ տեսանէր լեալ յայլ աշխարհս. եւ կամէր գիտել թէ յո՛ր պատերազմունս եղեւ այս տիրապետ ութիւն նախարարաց Հայոց, եւ յորոյ թագաւորի աւուրս. բայց ոչ գտանէր վասն այսր յիշատակարան ինչ. վասն որոյ եւ գրէր առ եղբայր իւր՝ թէ խորհուրդ եդի 'ի մտի գիտել, թէ ուստի իցեն այս նախարարութիք։ Արդ յորժամ Մարիբաս եբեր զվաւերական յիշատակարան վասն սկզբնաւոր ութեան որպէս ազգին նոյնպէս եւ նախարարացն, հաւաստեալ գիտաց յայնժամ Վաղարշակ, թէ պատճառ չգտանելոյ ինչ յիշատակարան առաւել վասն այնորիկ է՝ զի ոչ յապագայ ժամանակս, եւ ոչ պատերազմաւ եւ ոչ սրով կանգնեալ կային այս նախարարութիւնք հայաստան աշխարհիս, այլ նախ քան զսկսանիլ պատերազմաց՝ եւ նախ քան զսկսանիլ թագաւորութեանց՝ յառաջին բնակչաց անտի սկիզբն առնուին։ Քանզի 'ի սկզբան անդ առ ժամանակօք Նոյի ուր ոչ ոք գոյր 'ի մարդկանէ՝ անդ առաջին բնակիչն լինէր տէր երկրին իրաւամբք եւ ոչ բռնու թեամբ, եւ 'ի մեռանել իւրում՝ թողոյր ժառանգ ութիւն որդւոյն, եւ նա իւր որդւոյն։
       Եւ այսպէս քաջ ծանեաւ Վաղարշակ վասն նախարար ութեան Հայոց յորդւոց յորդիս իջեալ իրաւամբք ժառանգ ութեան մինչեւ 'ի ժամանակս իւր։ Զի որպէս պատմէ Խորենացին ա. 12. 'ի մեռանելն նախնի նահապետաց՝ զերկիրն զոր սեփականեալ ունէին անձանց՝ թողուին 'ի ժառանգ ութիւն որդւոց իւրեանց. այսպէս հետզհետէ տիրելովն՝ մինչեւ ցոր վայր կարէին տիրել, անձանց եւ տանց իւրեանց գրաւէին իբր սեփական ժառանգուի։ Այն տոհմն յորոյ ձեռս մնային տեւող ութեամբ ստացեալ երկիրք եւ գերդաստանք՝ երեւելի լինէր քան զայլ տոհմս՝ որոց նախնիք կամ չէին լեալ տէր երկրի եւ կալուածոց, եւ կամ անցեալ էին 'ի ձեռս օտարաց, եւ կամ սերունդ նոցա սպառեալ, եւ այն տոհմն համարիւր 'ի մէջ նոցա մեծ եւ նախապատիւ քան զայլս. որ է ասել՝ լինէր նախարար. եւ ահա սկզբնաւոր ութիւն նախարարութեան։ Մանաւանդ յորժամ անցմամբ ժամանակաց 'ի բազմանալն՝ հարկ լինէր ունել արս զինեալս 'ի պաշտպանել զերկիր իւր 'ի հինից թշնամեաց, հարկաւ մեծ եւ զգլխաւոր լինէր զայլ տոհմս, որոց չունելով երկիր ինչ, չունէին եւ զօրս, վասն որոյ եւ տկար էին քան զնոսա, զորս իրաւամբք կոչէին նախարարս։ Եւ որչափ դիւղականք գտանէին յերկիրսն յայնոսիկ՝ ծառայ լինէին նոյն տերանց. զորոյ զյիշատակութին է տեսանել առ Խորենացւոյն ա. 12. յասելն վասն Գեղամայ. «Զմեծ մասն ընչից իւրոց տուեալ, եւ ծառայս անձինս բազումս (Սիսակայ որդւոյն իւրոյ ), սահմանս հատանէ նմա »։ Զայս է տեսանել եւ յայն ազգս՝ որոց նախնիք ըստ մեր նախնեացն տեարք եղեն զանազան երկիր. եւ կալան զայն օրինակ կառավար ութեան զոր եւրոպացիք կոչեն Կալուածական (Քէվտա՛լէ ). մեք կոչեմք Տանուտիրական. զի առ տանուտէր գոլոյ երկրին է՝ որով ունի ոք զայն կառավարութիւն, եւ կոչի նախարար, որ առ Տաճիկս կոչի Այան։ Բայց գիւղականքն այնոքիկ, ոչ որպէս զգերիս կային ընդ նախարարօք մերովք, որպէս յայլ հիւսիսային երկիրս 'ի վաղուց ստացեալ. զի տէր ութիւն մերոցն 'ի սկզբանէ անտի եղեւ ժառանգ ութեամբ յորդւոց յորդի. իսկ հիւսիսականացն՝ այլուստ եկեալ եւ սրով ստացեալ. որպէս եւ ոչ սովորութիւն եղեւ գերի վաճառելոյ երբէք յաշխարհի մերում, որ հասարակ է այլոց հիւսիսականաց։ Այս զանազան տիրապետութիք կալուածոց երկրի 'ի սկզբանէ անտի 'ի մեծ Հայս, եւ զանազան տեարք 'ի վերայ նոցա, որ է ասել զանազան նախարարք, ինքնին ածին զբաժանումն երկրի մեծին Հայոց, վասն որոյ եւ բաժանումն գաւառաց մեծին Հայոց՝ է բաժանումն 'ի նախարարութիս, որպէս ասէ եւ Պլինիոս . զորոյ զբանս տես 'ի գլուխն Բաժանման։ Այսչափ ինչ յաղագս առաջին սկզբնաւոր ութեան նախարարութեանց։
       Իսկ զերկրորդ սկզբանւորութին պարտ է ընծայել Վաղարշակայ, որ «սահմանեաց աշխարհիս (Հայոց ) եւ նախարարութիւնս, եւ նոցին նախարարութեանցն նահապետութիւնս հաստատեաց զարս պիտանիս՝ որ 'ի զաւակացն նախնւոյն մեր Հայկայ եւ յայլոց ». որպէս գրէ Խորենացին 3. եւ զորոց տեսցես ստորեւ 'ի պատմութիւնս իւրաքանչիւր նախարարութեանց։ Այլ որպէս օտարազգւոյն Վաղարշակայ նախ խորհուրդ 'ի մտի անկաւ իմանալ զուստն նախարար ութեանց եւ ապա նոր նախարարութիւնս հաստատել, սոյնպէս եւ զկնի Վաղարշակայ խոյզ եւ խնդիր անկաւ 'ի միտս օտարազգւոյն բ. Շապհոյ Պարսից արքայի գիտել զսկիզբն եւ զծագումն նախարար ութեանց եւ զկարգս նոցա. վասն որոյ յաւուր միում ճաշ արարեալ, ասէ Ստեփաննոս Օրպելեան թ. նախարարաց Պարսից եւ մերոց անդր գտելոց , ասաց առաջի ամենեցուն։ ԶՊարսից նախարարաց կարգս քաջ գիտեմք, «բայց զԱրմէնու (զՀայոց ) զազատատոհմ, եւ զնոցին նախապատիւ զնախադասն նախագահութիւնս ոչ կարացաք գիտել, ոչ 'ի նախնեացն մերոց հարցն հարանց թագաւորաց, եւ ոչ յայլ ուստէր յամէնիմաստ մատենագրաց։ Եւ արդ մի յերկուս առաջի կայ ձեզ նախարարացդ Հայոց ազատ արանց կատարել զխնդիրս մերոյս Արեացս աշխարհաժողով ազատազարմ կուսակալաց. (կամ ) ցուցանել ձեզ զնախնական զգիր ըստ իւրաքանչիւրումն ըստ տանց ազատազարմն եկաց ձերոց զնախաստիճանն եւ զնախանիստն պատիւ, եւ դարձեալ զմեծագոյնն ունել զշեղաշուք մեծարանս եւս քան զեւս, եւ (կամ ) եթէ ոչ կարէք ակն 'ի յայտնի Արեացս գնդի ժողովոց ցուցանել զգիր նախագահութեան (յայնժամ ) զպատիւ եւ զտուն, զհող զջուր եւ զստացուածս ձեր՝ Արեացս աշխարհի ազատ արանցս շնորհեսցուք, եւ զձեզ ապաշնորհ եւ ունայնս արձակեսցուք, եւ ստացուածք գիւղից եւ ապարանից ձերոց՝ Արեացս ազատ արանցս 'ի ծառայ ութիւն լիցին »։ Ուր պատմէ ապա թէ 'ի գրաց Ագաթանգեղոսի ցուցեալ զնախագահութիւնս իւրեանց՝ յոյժ մեծարանս ընկալան 'ի Շապհոյ։
       Եւ այսպէս յԱրշակունի թագաւորս Վաղարշակ եղեւ առաջին՝ որ կարգեաց նախարարութիւնս. եւ երկրորդ՝ վերջինն Տիգրան. զի գրէ զսմանէ Խորենացին բ. 64. թէ նոր նախարար ութիւն կանգնեալ Ռոփսեան անուն, «եւ այլ որ ինչ կրտսերագոյն ազգ, եթէ աստ եւ եթէ զկողմամբք Կորճէից, հաստատէ այս Տիգրան, որք միանգամ անազգիք էին 'ի վաշտս եւ անձամբք երեւելիք, եւ վասն նորա փրկ ութեան պատերազմեալ ընդ Յոյնս, որք 'ի Կորճէից եւ որք 'ի մերմէ կողմանէս, զյառաջագունից ասացելոց մօտաւորաց Վճենից եւ զարմից հայկազանց, ոմանք 'ի յեկաց։ Զոր ոչ անուամբ պատմեսցուք, է ինչ՝ որ վասն յայտնի ոչ լինելոյ մեզ, եւ է ինչ՝ որ վասն աշխատ ութեան 'ի վաստակիլն խոյս տալով։ Յայս բան Խորենացւոյն հինգ դաս նախարար ութեանց յիշատակին ըստ մեզ։ Որք 'ի Կորճէից, այս է մի դաս, որք 'ի մերմէ կողմանէս, այս է այլ դաս. զի Կորճէք՝ որք են Կորդիք՝ 'ի ժամանակաց անտի Խորենացւոյն սկսեալ՝ զատուցեալ իմն էին առ 'ի մէնջ. իսկ մեր կողմն կոչէ՝ զորս ուղղակի ընդ մերով թագաւորաւ էին։ Զյառաջագունից մօտաւորաց Վճենից, է երրորդ դաս նախարարութեան։ Եւ որք, ասէ զարմից հայկազանց, այս է չորրորդ դաս։ Ոմանք'ի յեկաց, այս է հինգերորդ դաս եկեալ յօտար ազգաց։ Բայց ոչ կարեմք վասն իւրաքանչիւրոցս այսոցիկ գրել ինչ, վասն զի լռել կամեցաւ Քերթողահայրն ասելով. «Այսորիկ աղագաւ ոչինչ վասն այնց ազգաց՝ որք 'ի վերջնոյն Տիգրանայ կարգեցան՝ ճառեսցուք»։
       Եւ որպէս երկոքին սոքա արշակունի թագաւորք հաստատեցին զնախարարութիւնս, նոյնպէս եւ երկու արշակունի թագաւորք Տիրան եւ Արշակ ջնջեցին։ Քանզի պատմէ Բուզանդ գ. 18 թէ յաւուրս Տիրանայ արքայի ոմն մարդպետ Հայր իշխան «զբազումս 'ի նախարարացն ետ քս ութեամբ առանց վնասու կոտորել, եւ խանգարեաց զմեծ տէրութիւն, թագաւորութեանն»։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի դ. 14. ասելով, «Եւ էր մարդպետն Հայր այր չար… սա կոտորեաց զամենայն ազգս նախարարացն 'ի ժամանակս թագաւորութեանն Տիրանայ արքայի »։ Այլ առաւել ետ կոտորել ասէ զտոհմն Ըռշտունեաց եւ զտոհմն Արծրունեաց. բայց որպէս զմի մի 'ի մանկանց երկուց տոհմիցս փախուցեալ եւ ապրեալ պատմէ անդանօր գ. 18 յայտ է թէ նաեւ զայլ տոհմն ոչ կարաց իսպառ կոտորել. զի ոչ գրէ անդ բնաջինջ լեալ տոհմից նախարարաց. քանզի եւ Խորենացին եւ այլ պատմագիրք յիշեն նաեւ յետ այնորիկ զսերունդս այնչափ նախարարութեց։ Սոյնպէսգրէ եւ վասն Արշակայ թագաւորի, գ. 19 թէ «զբազումս 'ի նախարարացն կոտորեաց, զբազումս ազգատ արարեալ անճիտեաց, եւ զբազմաց տունս հատանէր յարքունիս ». ընդ որս եւ զկամսարականացն. զորմէ տեսցես 'ի տոհմ նոցա։
       Այս ոգի հակառակ ութեան ընդդէմ նախարարաց՝ ոչ պակասեցաւ եւ յաւուրս Բագրատունեաց, զորմէ բողոք բառնայ Յոհաննէս կաթողիկոս ասելով. «Իսկ թագաւորք մեր եւ պետք եւ իշխանք՝ զորս 'ի բնէ նախարարուիք էին՝ ջանային վարատել եւ խլել յիւրաքանչիւրոցն բնակութեց, եւ ըստ ախորժից իմն ձեռական եւ նոր ստեղծել պայազատս»։

       Գ. Իշխանութիւն եւ պարտականութիւն նախարարութեանց.
       Առաջին իշխանութիւն նախարարաց էր 'ի վերայ երկրին որ սեփական էր նոցա վասն այնորիկ եւ երբեմն միայն Տէր անուանին. զոր օրինակ եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 1. յասելն վասն Վարդանայ «Փութացոյց գիր պաղատանաց առ Տաճատ Ըռշտունեաց Տէր, եւ առ Վախրիճ Անձաւացեաց Տէր »։ Որպէս եւ ուրեք ուրեք առ Բուզանդայ եւ Թոմայի Արծրունւոյ՝ Աշխարհատեարք, նաեւ Գաւառատեարք առ Բուզանդայ դ. 12 «Իսկ աշխարհ ամենայն Հայոց լեզուին, 'ի գաւառաց գաւառաց… մեծամեծք աշխարհակալք, Գաւառատեարք, նահապետք, մեծազգեացք »։ Զի ոյ միայն նահանգք, զոր աշխարհ անուամբ կոչէ, այլ եւ գաւառք ունէին իշխան առանձին, թէպէտ ոչ ամենեքին։
       Երկրորդ իշխան ութիւն նախարարաց էր եւ 'ի վերայ բնակչաց երկրին իւրեանց, մինչեւ զդատաստան նոցա ինքեանք վճռէին, եւս եւ զդատաստան արեան, որպէս թուի։ Թագաւորք մեր ոչ խառնէին 'ի դատաստանս բնակչացն Աղձնեաց, Վասպուրականեայց, Սիւնեաց, եւ այլն։ Յայտ է այս 'ի լռութէ մերոց պատմագրաց, զի ոչ ուրեք ընթեռնումք առաքեալ զոք 'ի թագաւորէն մերմէ 'ի նահանգս կամ 'ի գաւառս առ 'ի կառավարել կամ 'ի հատանել դատաստան ինչ այնր գաւառին, ոչ յաւուրս Արշակունեաց եւ ոչ յաւուրս Բագրատունեաց, զոր օրինակ տեսանեմք յայլ թագաւորութիւնս առաքեալ իշխանս՝ որ առ օսմանեանս կոչին Փաշայք, որք դատեն զամենայն դատաստան երկրին։ Զսոյն ցուցանէ եւ սովորութիւնն որ գտանի նաեւ յայլ թագաւորութիւնս, ուր են նախարարութիւնք կամ տանուտիրական իշխանութիւնք 'ի վերայ կալուածոց երկրի. զոր օրինակ էր 'ի լեհաստան։
       Երրորդ իշխան ութիւն նախարարաց էր 'ի վերայ զօրաց իւրեանց, իւրաքանչիւրոց ունելով իւր առանձին զօրս. զօր բաց 'ի յանցից դիպուածոց պատմութեանց՝ յայտ առնէ եւ այս բան Խորենացւոյն գ. 56. «Ժողովեալ նախարարացն Հայոց հանդերձ զօրօք իւրեանց՝ տան ընդ գնդին Պարսից պատերազմ »։ Մինչեւ երբեմն եւ ընդ միմեանս պատերազմէին եւ զմիմեանս կոտորէին. որպէս եղեւ յետ մահուն Տրդատայ, զորմէ գրէ Խորենացին գ. 2։ Եւ սակս այսոցիկ իշխանութեանց համարիմ ազատ կոչեցեալ զնախարարս, զի թագաւորն չունէր 'ի վերայ նոցա զայն իշխանութիւն՝ զոր ունէր 'ի վերայ ժողովրդեան. ոչ խառնէր 'ի կառավար ութիւն երկրի եւ բնակչաց նախարարաց։
       Իսկ սակս պարտական ութեան գործոյ նախարարաց առ թագաւորն՝ այսչափ ինչ գտանեմք յիշատակեալ 'ի գիրս. Առաջին՝ տալ զօրս արքայի 'ի ժամանակս պատերազմի. բայց այս չէր պարտական ութիւն այնպիսի՝ մինչեւ 'ի չտալն կամ 'ի սակաւ տալն՝ յանցանւոր համարիլ կամ պատժապարտ։ Աստի զհետ գայ թէ իւրաքանչիւր 'ի նախարարաց փոյթ կալեալ զերկիր իւր միայն պաշտպանել, ոչ երէք խմբովին մեծաւ բանակաւ պատերազմեցան ընդդէմ արշաւանաց արաբացւոց 'ի պաշտպանել զսահմանագլուխս մեծին Հայոց. վասն այսորիկ է՝ զի եւ զհարմար զօրաց մերոց ոչ երբէք գտանեմք առաւելեալ քան զհարիւր հազար . զի կառավարութիւն մեր, գէթ 'ի ժամանակս Բագրատունեաց, ոչ պարտաւորէր զամենայն նախարարս գալ միանալ 'ի պատերազմ ամենայն զօրօք իւրեանց։
       Երկրորդն է՝ զի իւրաքանչիւր նախարար գաւառատէր պարտական էր տալ հարկս արքայի. որպէս յայտ առնէ նաեւ այս բան Թոմայի Արծրունւոյ գ. 5. «Յայնժամ թագաւորն (Սմբատ ա . ) դեսպանս արարեալ յամենայն սահմանս տէր ութեան Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, եւ առ քաղաքացիսն եւ հազարապետս գաւառակալս. եւ որք սիրողաբար առ նա զհնազանդութեանն հարկ հարկանէին »։ Եւ չտալն հարկս էր գործ ապստամբութե, որպէս նա ինքն գրէ. դ. 10 վասն իշխանին Սիւնեաց յաւուրս նորին ա. Սմբատայ արքայի. «Ի գալ միւսոյ տարւոյն Սմբատ իշխանն Սիւնեաց 'ի բաց եկաց 'ի հնազանդ ութեան թագաւորին Հայոց, արգել առնելով հարկացն տալ թագաւորին, թեւակոխելով Պարսից բռնաւորին հատուցանել զհարկս եւ զհասս. եւ ինքն ժողովեալ զզօրս իւր տասն հազար արանց զօրաւորաց եկն եմուտ յամուրսն Վայոց ձորոյն »։ Զնոյն գրէ եւ վասն Ապահունեաց իշխանին, ուր յայնժամ իշխէր այլազգի ոք. «Թագաւորնն Հայոց Սմբատ (առաջին՝ խաղայր) 'ի վերայ Ապահունեաց աշխարհին. զի որդիքն Աբդռահմանի որ Կայսիկքն անուանին՝ ապստամբեալ էին 'ի պետութէ թագաւորին, տալ հարկս եւ զինուորել որպէս օրէն էր»։
       Արդ սակս երկուց այսոցիկ գլխաւոր պարտականուեց նախարարք ասին լինել ընդ ծառայ ութեամբ արքայի, որպէս է տեսանել յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի, յասելն վասն Գագկայ Արծրունւոյ. «Իսկ արքայ Սմբատ թէպէտ եւ ընդ ակամբ հայեցեալ ոչ կամէր զայն այնպէս լինել, սակայն եւ ոչ ընդ պատուհասից կորզան զիշխանացեալն Գագիկ հանէր, մանաւանդ զի միամտ ութեամբ որտի հնազանդեալ նուաճէր ընդ լծով ծառայ ութեան արքայի »։ Վասն զի յառաջ քան զայս պատմէ, թէ Աշոտ իշխանն Վասպուրականի գնաց առ Ափշին ոստիկանն ընծայիւք՝ մեծագունի ակնկալեալ բարձի եւ պատուոյ, եւ վերընկալուչ զնա առնելոյ ինքնիշխան կամաց »։ Որոյ ակնկալ ութիւն 'ի դերեւ ել։ Զնոյն արար եւ մեծ իշխանն Սիւնեաց, եւ իբրեւ նա եւս թափուր ել, «Զղջացեալ, ասէ զփեռեկտիլն 'ի միաբանութենէ արքայի՝ խաղապատելոյ աղերսեր մի ունել նմա 'ի բնէ զյանցանս իւր »։ Ապա յայտնի եւ թէ ընդ արքայիւ էին ամենայն նախարարք, բայց սոքա ջանացին ելանել արտաքս, եւ գերագոյն իմն իշխան ութիւն 'ի ձեռս արկանել։ Վասն որոյ իբրեւ մեծ ինչ պատմէ լեալ զկնի՝ զմիաբան լինելն նախարարաց ընդ արքայի. «Յետ այսորիկ արքայ Սմպատ իբրեւ ետես զմիատարր խաղաղ ութիւն մշտընջենաւորեալ 'ի Հայս, եւ միաբան ընդ նմա լինել նախարարացն յուխտ սիրոյ, եդ 'ի մտի իւրում երթալ հաստել հաստատել նուաճել զաշխարհն եւս Տարօնոյ»։
       Արդ վասն իշխան ութեանց եւ պարտականութեանց առհասարակ ամենայն նախարարաց մերոց՝ այսչափ ինչ գտանեմք 'ի գիրս նշանակեալ . իսկ 'ի բանի կառավար ութեան միայն զայն նախարարս գտանեմք յիշատակեալ՝ որք ունէին 'ի թագաւորէ զպաշտօն ինչ 'ի գործս քաղաքականս կամ 'ի զինուորականս. զոր օրինակ 'ի թագադրութե, 'ի զինակր ութեան եւ 'ի սպարապետութեան. կամ որք խորհրդակիցք էին արքայի 'ի ժամանակս Արշակունեաց, զորս յիշեցաք եւ զորս ունիմք յիշել։ Վասն որոյ ըստ այսմ յերկուս դասս պարտ է բաժանել զնախարարս, մի՝ որոց էր գործ ինչ 'ի բանի կառավարութեան, եւ միւս եւս՝ որոց ոչինչ, այլ միայն տեարք էին երկրի. զոր օրինակ էր նախարարուին Սիւնեաց, որ թէպէտ ունէր երկիր մեծ, եւ էր 'ի կարգս մեծամեծ նախարարութեց, բայց չունէր ինչ մասն 'ի բանի կառավարուե. Սմին իրի ասելն թէ կառավար ութիւն ազգին մերոյ խառն էր յազնուապետուէ եւ 'ի միապետութենէ՝ վրիպակ մեծ է. այլ զբացարձակ լինելն մերոյ թագաւորի յայտնի ցուցանէ ինքնօրէն իշխելն եւ վարիլն վերջին թագաւորաց Արշակունեաց, նաեւ ընդդէմ հաճոյից նախարարաց. զոր օրինակ եղեն Տիրան, Արշակ, Պապ, եւ այլք. զայս ցուցանէ եւ ունելն զերկրորդ արքայի, որ միապետաց է սեփական. նաեւ սովորութիւնն այլոց հին մերձակայ ազգաց ասիացւոց, Մարաց, Պարսից, Ասորեստանեայց, որոց կառավարութիւն միշտ միապետական էր։ Յայնժամ միայն տեսանեմք զմերսն ժողովով նախարարաց կառավարեալ, յորժամ ոչ գոյր թագաւոր, եւ գահն 'ի վտանգի կայր անկանելոյ 'ի ձեռս արանց ապստամբաց. զոր օրինակ եղեւ յաւուրս փոքուն Խոսրովու. եւ կամ յորժամ զնոյն իսկ զթագաւորն կամէին ընկենուլ յաթոռոյ. որպէս եղեւ յաւուրս Արտաշրի վերջին թագաւորի Արշակունեաց։ Զմիապետական իշխան ութիւն արքայի հաստատէ եւ այն խրատ Մեծին Ներսէսի բերեալ 'ի Խորենացւոյն գ. 38. Արքայն, ասէ, «վարեսցի ուղղու թեամբ, հայրաբար խնամով առ նախարարսն. եւ նոքա (նախարարքն ) մի եւս յաւելցին վտարանջել նշկահելով զնա, այլ ծառայել միամտութեամբ»։

       Դ. Կարգ նախարարութեանց։
       Պատմագիրք ընդհանրապէս յերկուս բաժանեն կարգս՝ յաւագ եւ 'ի կրտսերագոյն. զոր օրինակ յիշատակի առ Եղիշէի 'ի թղթ. 344. «Այս երեսուն եւ հինգ արք, են որ յաւագ նախարարացն, եւ են որ 'ի կրսերագունիցն, սակայն ամենեքեան ըստ մարմնոյ են նախարարազունք »։ Եւ 'ի 355. զնոյն զանազան ութիւն դնէ 'ի յիշելն զկանայս. «Զի հինգ հարիւրով չափ յականէ յանուանէ ճանաչեմ. ոչ որ միայն աւագագոյնքն էին, այլ զբազումս 'ի կրսերագունաց անտի »։ Եւ Խոր. բ. 64. «Եւ այլ որ ինչ կրտսերագոյն ազգ »։ Յորս աւագ թուին կոչեցեալ նոքա՝ որոց մեծ էր կամ գործ կառավար ութեան եւ կամ երկիր. իսկ կրտսեր նոքա՝ որոց փոքր էր պաշտօն եւ կամ երկիր։
       Այլ 'ի նոյն իսկ յաւագագոյնս գոյր կարգ անուանեալ առաջին գահ, երկրորդ գահ եւ այլն, զոր ուրեք ուրեք յիշատակեն պատմագիրք. որպէս յայս բան Խորենացւոյն գ. 51. յասելն վասն Արտաշրի Պարսից արքայի. «Հրամայեաց զտունն երկաքանչիւրոցն (Կամսարականացն եւ Ամատունեաց ) զկալեալսն յարքունիս՝ դարձուցանել 'ի նոսա , բայց միայն 'ի գահ հայրենի ոչ հաստատել, այլ 'ի խոնարհ քան զբազումս մատուցանել նախարարս, 'ի կարգ կրտսերագունից պատրաստել. իսկ զազգն Համազասպայ որ է տոհմ Մամիկոնեան՝ 'ի վեր մատուցանել. զի կարգեսցին ունել զհինգերորդ գահ նախարարացն Հայոց. եւ 'ի դիւանի իւրում գրել »։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի թուղթն Արտաշրի առ Վռամշապուհ մերս արքայ ասելով. «Ազգի դորա տացես հինգերորդ պատուոյ նախարարացդ»։
       Զկարգ նախարար ութեան Մեսրոպ 'ի թիւն ժբ. 'ի մեծէն Խոսրովայ՝ ասէ կարգեալ եւ յայլոց թագաւորաց, եւ ապա 'ի մեծէն Ներսիսէ նորոգեալ. զի ասէ. «Իբրեւ ձեռնադրեցաւ մեծն Ներսէս 'ի Կեսարիա, եւ եկեալ 'ի Հայս նորոգէր զգահս իշխանացն զոր կարգեալ էր (մեծն ) Խոսրով եւ այլ թագաւորքն. զնոյն կարգէր եւ սա 'ի ժամ սեղանոյն արքային Արշակայ »։ Բայց ոչ գտանեմք ուրեք նշանակեալ որոշակի զառաջն ութիւն եւ զյետն ութիւն նոյն կարգի նախարարացն, թէ ո՛ր նախարար յորո՛ւմ կարգի գտանէր։ Առ Ագաթանգեղոսի յծզ. ըստ այսմ կարգի յիշատակին նախարարք, զորս Տրդատ առաքեաց 'ի Կեսարիա զգլխաւորս նախարարացն , եւ զկուսակալս աշխարհացն. «Առաջին իշխանն Անգեղ տանն. երկրորդ իշխանն Աղձնեաց որ է բդեշխ մեծ. երրորդ իշխանն Մարդպետուե. չորրորդ իշխանն թագակապ իշխան ութեան Ասպե տութեան (որ է Բագրատունեաց ). հինգերորդ իշխանն Սպարապետ ութեան զօրավար Հայոց աշխարհին. վեցերորդ իշխանն Կորդուաց աշխարհին. եօթներորդ իշխան Ծոփաց աշխարհին. ութերորդ իշխանն Գագարացւոց աշխարհին, (թուի լինել բդեշխն գուգարացւոց ). իններորդ իշխանն Ըռշտունեաց աշխարհին. տասներորդ իշխանն Մոկաց աշխարհին. մետասաներորդ իշխանն Սիւնեաց աշխարհին. երկոտասաներորդ իշխանն Ծօդէից աշխարհին. երեքտասաներորդ իշխանն Ուտացւոց աշխարհին. չորեքտասաներորդ իշխանն Շահապ Զարաւանդ եւ Հեր գաւառի (որ է Պարսկահայք ). հնգետասաներորդ իշխանն Արծրունեաց աշխարհին (որ է Վասպուրական )։ Այս իշխանք ընտիրք. կուսակալք, կողմնակալք »։ Թուի թէ այս կարգ նախարարացն էր զոր ցուցին Շապհոյ Պարսից արքայի 'ի գրոց Ագաթանգեղոսի։ Բայց այլուր 'ի թղթ. յձթ. 'ի յիշելն զիշխանս զորս ընդ իւր տարաւ Տրդատ 'ի Հռոմ, ոչ սովին կարգաւ յիշէ. այլ յետ իշխանին Մոկաց եւ Սիւնեաց յիշէ զԸռշտունեացն։ Իսկ Ստեփաննոս օրպելեան գլ. է. սովին կարգաւ յիշէ զգահագլուխ իշխանս կարգեալս 'ի Տրդատայ. «Գահագլուխք (ամենեցուն էին ) բդեաշխնն Գուգարաց եւ իշխանն Աղձնեաց, իշխանն Անգեղատան եւ իշխանն Կորդուաց, Ասպետն բագրատունի եւ իշխանն Արծրունեաց, իշխանն Սիւնեաց եւ իշխանն Մամիկոնէից։ Սոքա էին գահագլուխք ամենայն իշխանացն Հայոց ». որք են իշխանք ութ։ Բուզանդ դ. 4. 'ի պատմելն թէ ո՛ր իշխանք տարան զմեծն Ներսէս 'ի Կեսարիա 'ի ձեռնադր ութիւն յաւուրս Արշակայ թագաւորին՝ ըստ այսմ կարգի յիշէ զնախարարս. «Զհայր մեծ իշխանն Մարդպետութեն, եւ զԲագարատ մեծ իշխանն Ասպարապետութեն, եւ զԴանիէլ մեծ իշխանն Ծոփաց, եւ զՄեհանդակ ռշտունի, եւ զԱնդովկ իշխանն Սիւնեաց, եւ զԱրշաւիր իշխանն Շիրակայ եւ Արշարունեաց, եւ զՆոյն իշխանն միւսոյ Ծոփաց, եւ զՊարգեւ իշխանն տանն Ամատունեաց »։ Այս կարգ 'ի նախարարս՝ այնչափ մեծ էր համարեալ, զի յորժամ Շապուհ Պարսից արքայ փոփոխեաց զկարգ նախարարացն, յանհնարինս սրտմտեցաւ նախարարն Սիւնեաց, որպէս գրէ Ստեփաննոս օրպելեան գլ. թ. «Եւ գտեալ 'ի նմա (Շապուհ Պարսից արքայ յԱգաթանգեղոսն ) զգիր տասնեւեւթն բարձի ազատացն Հայոց իշխանացն, սկսաւ ըստ այնմ գրոյ նախապատիւս յարդարել յարքունական տաճարին զնիստս իւրաքանչիւրոցն 'ի սեղանս ուրախութե։ Իսկ տասնեւչորրորդ բարձն եհաս Անդոկայ Սիւնեաց տեառն. եւ նա հպարտուբ խրոխտացեալ ոչինչ ճաշակեաց յայնմ ուրախարար արքունականն ընդունելութենէն »։ Յորմէ թէ զինչ չարիք զհետ եկին, ունիս իմանալ զկնի յառանձին պատմ ութեան նախարար ութեան Սիւնեաց։

       Ե. Թիւ Նախարարութեանց։
       Չորեքհարիւր դնէ Ստեփաննոս Օրպելեան է. զթիւ իշխանաց կարգելոց 'ի մեծէն Տրդատայ, ասելով. «Նորոգեալ նորածին շնորհօք զՀայս առաքելագործ այնր Աստուծոյ սուրբ քահանայապետն Գրիգորիոս՝ հրամայէ մեծին Տրդատայ կարգել զթագաւոր ութիւն իւր ըստ սահմանի կայսերացն Յունաց, եւ տալ ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի գահ եւ պատիւ իշխանացն յաջմէ եւ յահեկէ։ Որ եւ գեղեցկապէս յօրինեալ 'ի ժամ ճաշոյն նստել բարձս չորեքհարիւր իշխանաց »։ Նոյնչափ թուով դնէ լինել եւ Մեսրոպ ժբ. յաւուրս բ. Արշակայ արքայի՝ ասելով վասն մեծին Ներսէսի. «Զնոյն կարգէր եւ սա 'ի ժամ սեղանոյն արքային Արշակայ բարձ չորեքհարիւրեքին այսոքիկ. Հայկազեանք, Պարթեւեանք, Արարատեանք, Բագրատունիք, Ասպետունիք (որք են նոյն ). Տրպատունիք » եւ այլն։ Յետ թուելոյ զբազմ ութիւն անուանց, ապա ասէ. «Այս են գահոյք եւ այլ եւս յոլովք, զորս ծանր եւս համարեցաք ածել զգրով, զոր նորոգեաց Արշակ թագաւոր. եւ կարգեաց 'ի ժամ եկեղեցւոյ իւրում (այսինքն ժողովելոյ իւրոյ ) բարձս չորեքհարիւր հրամանաւ մեծին Ներսիսի ». տես անդանօր 'ի Մեսրոպ։ Բայց ընդ իշխանս թուեալ եւ դասեալ գտանես նաեւ զՍեբաստեանն՝ որ քաղաքապետ է 'ի փոքր Հայս. զԵդեսեանն՝ որ է քաղաքապետ 'ի Միջագետս եւ ոչ նախարարութի. եւ որ առաւելն է՝ նաեւ 'ի սարմատացւոց անտի, յիշատակեալ 'ի թիւս նոցա զՀեճմատակեանս, եւ զայլս։ Իսկ Բուզանդ դ. 2. իննհարիւր բարձ դնէ յաւուրս նորին Արշակայ յասելն. «Թող զնահապետս մեծամեծս եւ զտանուտեարս որք գործակալք միայն էին, իննհարիւր բարձ՝ որ մտանէր 'ի ժամ տաճարին ուրախուեն բազմակալացն կարգելոց. թող զոտնկայս գործակալութեն սպասու »։ Նաեւ 'ի դ. 11. յիշէ զայլ եւ այլ իշխանս. եւ 'ի գ. 8. զաշխարհատեարս յիշելով ասէ. «Գնէր (փոքրն Խոսրով ) օրէնս, զի մեծամեծ աւագանին, նախարարք աշխարհակալքն աշխարհատեարքն՝ որ էին բիւրաւորքն եւ հազարաւորքն, կայցեն առ արքային, եւ ընդ նմա շրջեսցին »։ Տես եւ 'ի գ. 9. եւ 12. զայլ եւ այլ իշխանս նահանգաց զորս յիշէ։
       Այլ յաղագս թուոյ նախարարաց պարտ է գիտել , զի ոչ միայն նահանգք, այլ եւ գաւառք աշխարհիս Հայոց ունէին սեփական նախարարս, որպէս անկ է իմաստասիրել 'ի յիշատակելոցն 'ի գիրս, եւ որպէս յայտ առնէ նաեւ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի յասելն թէ Ամրամն Ցլիկ անուանեալ վասն ուժոյն՝ գոլով գլխաւոր նախարար Ուտի նահանգին, «նաեւ զայլս եւս զբոլոր նախարար ութեամբ այնմ նահանգի դռոթ ընդ ինքեան տուեալ 'ի նոյն յարդարէր ապստամբուի »։ Որք յայտ է թէ էին նախարարք գաւառացն Ուտի նահանգին։ Այլ թիւ նախարարացն պակասեաց կոտորածիւ որ ընդ ժամանակս ժամանակս լինէր. զոր օրինակ պատմէ Բուզանդ ե. 15. վասն Մուշեղայ սպարապետին Պապայ, թէ յարձակեալ 'ի վերայ բդեշխին Գուգարաց՝ որոյ ապստամբեալ ապաւինեալ էր 'ի Վիրս, «Հանէր ընդ սուր զամենայն Ազատս եւ զԱզգս նախարարացն զոր եգիտ. զփառաւազեանսն□ եւ զբդեաշխն Գուգարաց□ կալեալ գլխատէր. եւ զԱզգն որձակոտոր առնէր, եւ զկանայսն եւ զդստերսն 'ի գեր ութիւն վարէին »։ Սոյնպէս եւ վասն բդեշխին Աղձնեաց գրէ ե. 16. թէ նոյն Մուշեղ «ձերբակալ արարեալ զբդեաշխն Աղձնեաց, առ նմին կոտորեցին զկանայս, եւ զորդիս նոցա 'ի գեր ութիւն վարեցին եւ զմնացեալսն 'ի հարկի կացուցանէր »։ Բայց 'ի Նախճաւան քաղաքի յորժամ այրեցան նախարարք 'ի սկզբան անդ ութերորդ դարու, կարի յոյժ պակասեաց թիւ նախարարաց. զորմէ յիշատակեալ է մեր յԱրշաւանս անդ արաբացւոց. քանզի որպէս գրէ Սամուէլ 'ի թուին ճկ. բերելով 'ի Յոհաննու կաթողիկոսէ, «Առ այսու ժամանակօք 'ի ճծը. թուին այրեցին զիշխանսն Հայոց 'ի Նախճաւանի. եւ այնր աղագաւ պակասեաց կարգ այսր գաւազանի. զի գրէ տէր Յոհաննէս յիւրում գեղեցկաբան շարագրուեն այսպէս, եթէ վասն զի սպառսպուռ տիրեցին հագարացիքն, եւ մեծամեծք աշխարհիս նուազեցան։ Եւ թէպէտ եւ մնացեալք էին՝ սակայն ղօղեալ թագուցեալ կային ընդ լծով ծառայ ութեան նոցա, վասն այնորիկ ասէ յայսմ վայրի պակասեաց 'ի պատմութէ աստի կարգ իշխանացն մերոց »։ Քանզի պատմէ եւ Ղեւոնդ գլ. թ. թէ յետ այրելոյ զզօրս 'ի Նախճաւանի՝ «բազումք այլ 'ի նախարարացն Հայոց՝ զոր ոչ բաւեմ մի ըստ միոջէ պատմել, զնոսա զամենեսին բարձեալ 'ի կենացն՝ անժառանգ առնէին զաշխարհս 'ի նախարարացն. յայնմ ժամանակի թափուր եղեալ աշխարհս Հայոց 'ի տոհմէ նախարարաց » եւ այլն։ Եղեն եւ տոհմք ինչ նախարարաց որք բնաւին բարձան, զորոց ունիս տեսանել 'ի պատմուիս իւրանաքչիւր նախարարութեց. եւ տոհմք ինչ որք յապագայ ժամանակս յաղետից եւ 'ի գեր ութեանց թշնամեաց երեւին բնաջինջ լեալ կամ կորուսեալ։ Այս երեւի պատճառ՝ յոյր սակս յաւուրս թագաւորացն Բագրատունեաց՝ մանաւանդ վերջնոց, ոչ տեսանեմք յիշատակեալ 'ի գիրս զանուանս տոհմից նախարարութեանց՝ բայց միայն յոյժ երեւելեաց. իսկ անուանք նախարարաց որ 'ի կողմանս Չորրորդ Հայոց, զոր օրինակ է Անգեղտան, Մարդպետական, եւ այլն, ոչ յիշատակին՝ 'ի վաղուց անտի անցեալ գոլով առ տէրութին Յունաց, եւ անդ կորուսեալ որպէս թուի։