ԹՂԹԵՐ

Կիւրիոնին ուղղուած երեք թղթերն ու Շրջագայականը մշակութային, դաւանական ու քաղաքական պատմութեան ստուգապատում աղբիւրներ են եւ, Գիրք թղթոցից բացի, պահպանուել են Ուխտանէսի Պատմութեան Բ բաժնում, ինչպէս նաեւ՝ առանձին ընդօրինակութիւններով։ Մեր համեմատութեան մէջ նշել ենք Ուխտանէսի միայն այն ընթերցումները, որոնք օգնում են Թղթերի սկզբնական բնագրերը ճշտելուն (ՈՒ տառանիշով)։ Այդ բնագրերը, բացի Թիֆլիսի 1901 թ. հրատարակութեան համար հիմք ծառայած ձեռագրից (ԺԳ դար), պահպանուել են նաեւ ՄՄ երկու ժողովածոներում, որոնք պայմանականօրէն ընդունուած է անուանել Էջմիածնական Գիրք թղթոց (ՄՄ ձեռագրեր թիւ 3062 եւ 2966, նախկինում՝ Մայր Աթոռի մատենադարանի թիւ 58 եւ 100, ԺԸ եւ ԺԷ դդ. )։ Մեր համեմատութեան մէջ դրանց տարընթերցումները նշուած են ԳԹԷ ₁ եւ ԳԹԷ ₂ տառանիշերով, իսկ Թիֆլիսեան հրատարակութեան (Նորայր արքեպ. Պողարեանի՝ 1994 թ. Երուսաղէմի վերահրատարակութեամբ) ընթերցուածքները՝ ԳԹԹ տառանիշով (անհրաժեշտութեան դէպքում՝ բուն Թիֆլիսեան հրատարակութեան ընթերցուածքները՝ ԳԹԹ ₁ տառանիշով, Գիրք Թղթոցի բոլոր ընթերցումները՝ ԳԹ)։

Աղուանից եպիսկոպոսներ Մխիթարին (Ամարասի) եւ Սիմոնին (Մեծ Իրանքի) ուղղուած Աբրահամի Թուղթը Գիրք Թղթոցից բացի պահպանուել է նաեւ Ժ դարի վերջի հեղինակ Մովսէս Դասխուրանցու Պատմութիւն Աղուանից երկում: Գիրք Թղթոցում այն կրում է «Պատասխանի ի Հայոց թղթոյն Աղուանից. Վրթանիսի Քերթողի» վերտառութիւնը, իսկ Պատմութիւն Աղուանիցի համապատասխան գլուխը՝ (գիրք Բ, գլուխ ԽԹ) «Պատասխանի թղթոյն Մխիթարայ՝ Ամարասայ եպիսկոպոսի ի Հայոց, զոր հայհոյականս էր ուրեք բերեալ ի գրեանսն» գլխագիրը: Գիրք Թղթոցում Վրթանէս Քերթողի անուան առկայութիւնը պատճառ է եղել աւանդաբար համարելու, որ Թղթի բնագրի հեղինակը ոչ թէ նրանում իր անունը յիշատակող Աբրահամ կաթողիկոսն է, այլ Վրթանէսը: Սակայն, վերջինիս հեղինակած գրուածքների հետ բնագրի համեմատութիւնը հիմք չի տալիս պաշտպանելու նման մտայնութիւնը: Թուղթը գրուած է թւում Աբրահամի՝ կաթողիկոս օծուելուց բաւական անց, երբ դրանից առաջ կաթողիկոսական տեղապահ եղած Վրթանէսն ինչ-որ պատճառով արդէն յետ էր քաշուել կաթողիկոսարանի գործերից:

Թղթի ամբողջական բնագիրը հրատարակել է Մեսրոպ Մագիստրոսը Էջմիածնական Գիրք թղթոցի երկու ձեռագրերից Արարատ հանդէսի 1896 թ. յաւելուածում (Թիֆլիսի հրատարակութեան մէջ այն պակասներ ունի՝ միակ հիմք ձեռագրի թերիների պատճառով)։ Մենք աւելացրել ենք Մովսէս Դասխուրանցու Ժ-դարեան հատուածային արտագրութեան տարընթերցումները՝ Է-դարեան սկզբնօրինակին հարիր որոշ ընթերցումներ ընդգրկելով բնագիր: Պատմութիւն Աղուանից-ի a ձեռագրի (ՄՄ ձեռագիր թիւ 1531, 1289 թ. ) ընթերցումները նշանակել ենք ՊԱa, իսկ Բ խմբի ձեռագրերի (bclr ձեռագրեր՝ բոլորը Է դարի) ընթերցումները՝ ՊԱB նշաններով (բոլոր ձեռագրերը՝ ՊԱ):

Աբրահամ Աղբաթանեցուն է վերագրւում նաեւ Յաղագս դատաստանաց ամուսնութեան եւ քանիոնութեան ազգականաց գործը, որը վերահրատարակւում է ըստ Վահան վրդ. Բաստամեանցի կազմած գիտական բնագրի։ Աշխատասիրողի օգտագործած տառանիշերն են՝ a (ՄՄ ձեռ. թիւ 485, ԺԴ դ. ), b (ՄՄ ձեռ. թիւ 209, ԺԷ դ. ), c (ՄՄ ձեռ. թիւ 486, ԺԷ դ. ), d (ՄՄ ձեռ. թիւ 2593, 1303 թ. ), e (ՄՄ ձեռ. թիւ 778, 1635 թ. ),  f (Փարիզի Ազգային գրադարան, հայերէն ձեռ. թիւ 173, 174, 175, 177), g (Էջմիածնի նախկին Սինօդի ձեռագիրը)։ 

Ձեռագրական աւանդոյթը Աբրահամ Աղբաթանեցու անունով պահպանել է նաեւ երկու կարճառօտ ճառ՝ Խոստովանութիւն եւ Ի սիւնհոդոսէն է ։

Պարոյր Մուրադեան, Ալեքսան Յակոբեան

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

1. Գիրք Թղթոց, էջ 314-318, 333-335, 339-345, 356-396։

2. Մխիթար Գօշ, Դատաստանագիրք Հայոց, իրաւաբանական հետազօտութիւնք հանդերձ ծանօթութեամբք Վ. վրդ. Բաստամեանցի, Վաղարշապատ, 1880, էջ 219-224։

3. Ուխտանէս, Բ, էջ 70-71, 74-75, 79-81, 83-87, 132-136։

4. Յ. Ս. Անասեան, Հայկական մատենագիտութիւն, հտ. Ա, Երեւան, 1959, էջ 76-81։

5. Մեսրոպ Մագիստրոս, Պատասխանի ի Հայոց թղթոյն Աղուանից (Վրթանիսի Քերթողի), «Արարատ», 1896։