Արդարադատութիւն
Խորենացին
պնդում
է,
որ
Վաղարշակ
թագաւորը
հաստատած
է
եղել
«իրաւարարս
ի
տանն
արքունի,
իրաւարարս
ի
քաղաքս
եւ
յաւանս»
[Մով.
Խոր.,
էջ
117.
18-19]:
Շահապիվանի
եկեղեցական
կանոններում,
որոնք
ընդունուել
էին
Ե
դարի
40-ական
թուականներին,
յիշատակուած
են
«ազատ
ոք
ի
դատաւորաց»
եւ
աւագ
դատաւորներ
[Կան.,
Ա,
էջ
453.
10]:
Լինելով
նշանակուած
դատաւորներ՝
սրանք
էին,
որ
պիտի
ապահովէին
արդարադատութիւնը:
Բացի
այդ,
դատական
պարտաւորութիւններ
են
ստանձնել
նախարարները
եւ
ինքը
թագաւորը:
Մովսէս
Խորենացու
վկայութեամբ,
Վաղարշակը
պահանջում
էր,
որ
թագաւորը
ունենայ
երկու
յիշեցնող՝
մէկը
պիտի
բարի
լուրեր
յուշէր,
միւսը՝
դատապարտող,
ընդ
որում
առաջինը
պարտաւոր
էր
կանխել
արքային,
եթէ
նա
բարկութեան
պահին
անարդար
վճիռ
կայացնէր
[Մով.
Խոր.,
էջ
117]:
Դժուար
է
ասել,
որչափ
հաւաստի
է
Պատմահօր
այդ
հաղորդումը:
Դատավարական
պարտականութիւններ
ունէին
նաեւ
հոգեւորականները,
հեթանոս
շրջանում՝
քուրմերը,
այնուհետեւ՝
քրիստոնեայ
Եկեղեցու
մշակները:
Գլխաւոր
դէմքը
այդ
պարագային
եպիսկոպոսն
էր
կամ
նրան
փոխարինող
ցածրաստիճան
հոգեւորականը,
իսկ
յոյժ
կարեւոր
դէպքերում
դիմում
էին
անգամ
կաթողիկոսին:
Այնուամենայնիւ,
հիմնական
դերը
վիճակուած
էր
եպիսկոպոսին,
որը
եւ
պիտի
ընդհանուր
առմամբ
ապահովէր
օրինապահութիւնը:
Այդպիսին
է
եղել
Դ
դարի
առաջին
կէսին
ապրած
Դանիէլ
եպիսկոպոսը,
որին
վստահուած
էր
մեծ
դատավարութեան
գործակալութիւնը
Տարօնում
[Փաւ.
Բուզ.,
էջ
46-47]:
Շատ
դէպքերում
վճիռը
կայացնում
էին
քաղաքային
կամ
գիւղական
համայնքի
ներկայացուցիչները՝
հիմնուելով,
այսպէս
կոչուած,
սովորութային
իրաւունքի
վրայ.
արդարադատութեան
այդ
հնամենի
ձեւը
ճանաչուած
ու
տարածուած
է
եղել
նաեւ
հայկական
միջավայրում:
Ահա
այդպիսին
է
եղել
պետական
կառուցուածքը
Արշակունիների
օրօք:
Յիշենք
մէկ
անգամ
եւս,
որ
տեղեկութիւնները
քաղում
ենք,
որպէս
կանոն,
պատմողական
բնոյթի
աղբիւրներից,
որոնք
արտայայտում
են
հեղինակի
աշխարհընկալումը,
միտումը,
վերջապէս
գիտելիքի
սահմանը:
Փաստացի
նիւթը
հասնում
էր
նրան
բանաւոր
աւանդոյթի
ձեւով,
երբ
մանրամասնութիւնները
եւ
անգամ
բուն
էութիւնը
կարող
էին
խեղաթիւրուած
լինել:
Սակայն,
ընդհանուր
առմամբ,
մեր
գիտելիքները
դարաշրջանի
պետական
հաստատութիւնների
վերաբերեալ
հարազատ
են
իրականութեանը:
