Հայ միջնադարեան պատմական ողբեր

Է.
ՍԻՄԷՈՆ ԱՊԱՐԱՆՑԻ
ՈՂԲԱՆՔ Ի ՎԵՐԱՅ ԹԱԽԹԻՆ ՏՐԴԱՏԱՅ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ

 

Ողբացէ՜ք անլոյծ սըգով, եկեղեցի՛ք Հայաստանեայց,

Ողբացէ՜ք անմըխիթար, հանուրց հիւսսի բնակի՛չք ազանց

 

Ողբացէ՜ք անլուռ լալով, յաբեթածին կըղզի՛ք ազգաց,

Ողբացէ՜ք ամենեքեան, ձա՜յն ամբարձէք աշխարանաց:

 

Թաղձեալ անձամբ յառա՛ջ մատիք, հարէ՛ք ըզփողըն տըրտմութեան

Հառաչեցէ՛ք խորոց սըրտէ, կակա՛ն բարձէք ի չափ լերան:

 

Տըխուր տըպոյն սուգ սեւութեան արկե՛ք ըզքուրձ եղկականաց.

Ժողովեցէ՛ք ըզժողովուրդս, պա՛հս կարդացէք, պահք արտասուաց.

 

Քարոզեցէ՛՝ ըզպաղատանս իւրաքանչիւր տիս հասակաց,

Առաքեցէ՛ք հրեշտակս բօթոյ չորեքկերպեան տիեզերաց:

 

Ձա՛յն գուժեցէք ի նոր Սիօն յեկեղցիս ուղղափառաց,

Քա՛ջ հընչեցէք հարուստ ազդմամբ երկոտասան ի սփիւռս ազգաց.

 

Գումարեցէ՛ք ցըրուեալ որդիս, ժա՛մ տուք լալոյ եւ արտասուաց.

Հաւաքեցէ՛ք զեղերամարս՝ ճըչել բամբռամբ ի լուր բազմաց,

 

Արուեսաւոր ձայնիւ երգել, կազմել ատեան երաժըշտաց,

Հրատարակել ի հանդիսին, ո՛չ վըրիպել ի գործելեաց:

 

Արձակեցէ՛ք դեսպանս սըգոյ որդիս լուսոյ ձեզ ծընողաց,

Թէ՝ «Ժողովեա՛ զմանկունըս քո, Երուսաղէ՛մ դըժխոյ փառաց:

 

Արձանացո՛ զնորս Իսրայէլ ի յերգս ողբոց տեսանողաց:

Ո՛չ զգեղ բըւոյն յուշ արասցես, ո՛հ տառապեալ քոյդ որդեկաց.

 

Այլ զնոր աղէտս թըշուառութեան զարմիս Հայկայ տառապելեաց,

Ասքանազեան գընդիս լըքեալ եւ կործանեալ թագաւորաց:

 

Ո՛չ ըզպատկեր հին հարուածոյն, զգերիլն որդոց նահապետաց,

Ո՛չ զկամաւ մուտըն յԵգիպտոս, զթըշուառանալն յարկս օտարաց:

 

Ո՛չ ըզվարելըն խըստութեամբ առ Քաղդեայսն յերկիր չարեաց.

Ո՛չ ըզտապաստ ցուրտ դիականցն զանթըւելին համարողաց,

 

Զեփել գառանցըն մարց կաթամբ, որ արտասուս ըայ լըսողաց,

Զոր Մովսեսի հոգին ազդեաց՝ յաւուր վրիժուց գալ բարկութեանց:

 

Ո՛չ զանհրաժեշտ հրամանն տեառն, որ ի վերայ յանցաւորաց.

— Ես եմ աստուած, եւ չիք այլ ոք, բաց ի յինէն չիք այլ աստուած: [1]

 

Հըպարտ դըստերցն Իսրայէլի՝ լըկտի յօնօք ակնարկողաց,

Ո՛չ մերկանալ պէսպէս զարդուց, զգենուլ ըզթուխ ճոխ ճեմողաց,

 

Փոխան գօտոցըն՝ կընդութիւն, անուշ իւղոցն՝ փոշի գռեհաց:

Ո՛չ զբաժանելն ի միմեանց հարց եւ որդոց ձեռամբ գերչաց:

 

Ո՛չ զանողորմ սրոյ անջատելն ի գըրկէ մարց ըստընդեաց,

Ո՛չ զկողոպտելն հոգեւորին սողոմոնի սրահին պըճնած:

 

Ո՛չ զպըղծութիւնըն սըրբութեանցն ի խուժադուժ բարբարոսացն,

Զոր վաղընջուց Դաւիթն ողբաց, Երեմեա երգս յօրինեաց:

 

Եսայեա ո՛չ անխայեաց, այլոց խըմբից կարի ցաւեաց,

Արդ բաւական ալիւն ելաց, կոծ ի Հրէաստան էր տարածուած»:

 

Մատթէոսի սուրբ աթոռէն, Թադէոսի ձեր ընձեռած

Ի յարեւմուտըս կոյսս դարձցուք ի Մարկոսի գահըն նըստած՝

 

Կոչել յընթրիս երախանիս, փոխել զշիւանն ձայնարկուաց,

Կոչել զամէն գահ յարտասուս, ողբալ նոքօք զփառս հայազգաց:

 

Առ քեզ է բանս աղէտալի, ո՛վ սուրբ աթոռըդ Կեփայի,

Հռովմէական որդոցըն մա՛յր, Լատինացոց հանուրց ցեղի:

 

Պընդեա՛ ըզմէջս, կա՛ց ի յոտին, զարթո՛ զմանկունս առագաստին՝

ԶԱնտիոքայն, զԵփեսոսին՝ զաւետողաց տեառըն բանին:

 

Փետել ըզվարսս նդ Մատթէի, հող եւ ի սուգըս վըշտալի,

Ձայնակցելով ընդ Թադէի, զի չէ կարող թարց ընկերի:

 

Լալ ընդ լացողս միայնակի, ըստ համասիցըն Պօղոսի,

Զի վըշտացեալ է մի անդամն, համակրօնիցդ յօդել մարթի:

 

Նախամեծար պե՛տք բաղձալի, անցս աղէտիցս ձեզ պատմեցի.

Ընդ Սիօնի որդոյ նորա զիմս կոչեցէք յորդելակի:

 

Յոյժ բարձրագոյն եւ ուժգնակի ածէ՛ք ըզփող դամբանակի,

Ելէ՛ք ի բարձրաւանդակի եւ հընչեցէ՛ք աներկուանալի:

 

Ահա հասեալ է օր ամպոյ մառախլապատ շուրջանակի,

Պատեալ է մութն, մէգ եւ խաւարն՝ ոչ ունելով ելս ի մըտի:

 

Յաջ եւ յահեակ ածեմ զաչերս արեգական լուսաբերի,

Այլ տեսանեմ յոյժ ներհակին սաստող յուսոյ հայեցուածին:

 

Ըզսեւաթոյր մէգըն սըփռեալ, թանձր ըստ գոգոյն ովկիանին,

Ո՛չ մի մասին յաղթող եղեալ, այլ ծայրագոյն բոլորովին:

 

Ըստ ջուրց ծովուց օրինակին եւ քաղցկեղոյ ժանկ տեսակին

Տարածեցաւ յամէն անդամս, տեսեալ աչացս կայ ի վտանգին:

 

Խընդրէ ըզբանս տեսանողին՝ ո՞ տայր գըլխոյս գետ արտասուին, [2]

Աւաղական ձայնիւ ողբալ, կոծել ըզկոծս անհընարին:

 

Գըլուխ պարու թառանչելոյս դասել ըզցաւս մեծի գըլխին

Զտան նախագահ Հայոց մեծաց, զգեղ բնակութեան Արմանեկին:

 

Մանաւանդ որդիս հըպեալ տալով ողջոյն քաջ երամին,

Մեծամեծացըն մեր նախնեաց ջոկք եւ ջոլիրք երամ դասին:

 

Նախ յարեւելք ծունըր կըրկնել իմ անդրանկանըն գեղանին,

Սէգ եւ արի մէջ հըսկայիցն գեղամ՝ արիւն ինձ կըրսերիս:

 

Ածցես զԱրայ ի հիւսիսոյ, զՑոլակ, Փառոխ՝ յարեւմըտից,

Իսկ ըզՍիսակ ի հարաւոյ բերցես  ի կոչ դառնացողիս:

 

Թէպէտ խուն ինչ եմ առ յոգունդս եւ փոքր ուղէշ ի մայրս յարկիս,

Այլ եւ բեկումն ուրախութեանս անհամեմատ իմն նըմանիս:

 

Կամիմ փոխել զնախդիր անուանս, ո՛վ պատուաւորք ի յարգասիս,

Լըծել ի լուծ գեմին ըզդայն, որ նա խօսի զծածուկ սըրտիս:

 

— Երբեմն էի գեղեցկագեղ, կոկ եւ ողորկ Գառնիկ որդիս,

Արածէի մէջ շուշանացն, մակաղէի յափըն գետիս:

 

Մարմնադիակըն գազանէ անհոգ կայի ի յիմ խըշտիս,

Ոգորէի ի գլուխս լերանց, խանդաղատեալ յառապարիս:

 

Սարսէր յինէն ծով եւ ցամաք, դըժնեայ եղջիւրս զարդ հասակիս,

Զերդ ըզտեսլեան Դանիելի խորտակէի զհարեալքն ընդ իս:

 

Օր ըստ օրէ փարթամացայ պարարտ ծնընդովք յամուր հովտիս,

Բայց խողխողեաց անասելի իմանալոյ ժանիքըն զիս:

 

Մինչեւ յայց ել հովիւըն քաջ, փըշրեաց զմանրողըն ծախողիս,

Որպէս հովիւս հովուեաց ըզհօտս, մըխիթարեաց մեղօք յըղիս:

 

Օրհնեալ է տէր, որ ոչ ըզմեզ յորս ատամանց ետ վիշապին,

Այլ զորոգայթ չարին քակեաց, որպէս զճընճըղուկ զերծեալ զհոգիս:

 

Միջնորդութեամբ Թադէոսի, Լուսաւորչին սուրբ Գրիգորի

Եւ Յովհաննու Կարապետի, նախավըկայ Ստեփաննոսի

 

Կերաւ որդովս իմ իւղ եւ մեղր, ել գեղեցիկ անուն տղայիս,

Նախանձելի եղեւ բազմաց, զգեցեալ ըզթագըս, ծիրանիս:

 

Մանուկն իմ սէգ՝ արին Տըրդատ, որ անդրանիկն է հաւատիս,

Գեղեցկագեղն վայր վայելուչ շինեաց զպալատըս ցանկալիս:

 

Ամարայնոյ էր հովանոց, դընէր ի սմա զիւր արքունիս,

Քըսան եւ չորս սեամբ կառուցեալ, նըման դասուց մարգարէից,

 

Ինըն մատամբ աշտիճանաւ 'ստ իննեակ դասուցն, որ ի յերկինս,

Այլ եւ զարդու քահանայից, որ զարդարի յեկեղեցիս:

 

Այլ եւ ինունց գըլխաւորաց, որք իշխեցին մարդկան սեռիս,

Նահապետաց, մարգարէից, օրէնսդրողաց բանականիս,

 

Թագաւորաց, քահանայից, դատաւորաց այս կենցաղիս,

Առաքելոց, հայրապետաց, վարդապետաց սերմանողիս:

 

Այլ եւ նըման իննեակ բանին երանութեան տեառն Յիսուսի,

Որ է սանդուխք յերկրէ յերկինս հանել ի վեր զազգս մարդկային:

 

Եւ այլ իմաստ ծաղկեալ սովաւ, զոր լըռելեայն մեզ պատմեցի,

Բայց թէ խընդրեմ թախանձանօք ի սուրբ հօրէն մեր նազելի,

 

Մեսրոպ Մաշտոց հայրապետէն, որ կայ թաղեալ յիմս նահանգի,

Նա զճըշմարիտ միտք տեսութեան պատմէ, զի է հըմուտ բանի:

 

Յորմէ ծընունդըս հոգեւոր, ներքեւ Սիմէոնս չարեօք իլի,

Յաղերս մատչիմ սուրբ տապանի՝ օժանդակել այս դըրուատի,

 

Կըրկին դառնալ, ուստի եկի՝ համբուրելով զտիպ տենչալի,

Զերկնահանգէտ այս պալատի, հաստահեղոյս կայսեր գահի:

 

Զմեկուսացեալս ի բընակչացս, որ եւ զարդուցն է ամայի,

Միայն զքանդուածս յինքեան ունի,  ենթակացեալ կարծըր վիմի:

 

Երկաթագամ, կապարակապ, յորմէ տեսողըն զարհուրի,

Շարժէ զգըլուխըն հիացմամբ, ասէ, թէ՛ «Քո շինողն ո՞ւր է:

 

Որ անվախճան զինքըն կարծէր եւ զտէրութիւնն՝ անանցնելի,

Ըզքեզ շինեաց յորձաքարաց բազում ծախիւք, որ ոչ թըւի,

 

Որպէս զանմահ մահկանացուիս եւ զանփոփոխ առօրէիս

Յաւիտենից տուն հաստատեալ, տեղ հանգըստեան յորդոց յորդիս:

 

Փութով եթող ըզքեզ դատարկ, եմուտ ի հող գերեզմանիս:

Անտիրացար ի քաջ տերանց, վա՜յ եւ եղո՜ւկ տեսանողիս»:

 

Յորժամ մըտայ ի մէջ թախթիս, գալարեցաւ սիրտս եւ աղիքս,

Թանձըր ցընդեալ ծուխ ըռընկիս՝ ծով կապեցաւ ի գագաթիս:

 

Յայնժամ փըղձկեալ զարիպ անձինս, խոցեալ կենաօք ի տանց հիւսիս,

Նըժդեհ, պանդուխտ, յորդոց այրիս, խընդրեալ զկաստին եւ զկոստոպրիս.

 

Թացեալ զցամաք բուրդ մելանիս դառն արտասուօք զչոր կաղամարիս,

Այլ տարակոյս եմ յատենիս, թէ զի՞նչ ասեմ հրապարակիս,

 

Զի չունիմ բան ի բերանիս զարիական վէպ շինուածիս:

Եւ թէ քարանցըն հարցանեմ՝ սուգ ահագին է լըսողիս,

 

  Զի զանընտելըն բարբառեն զանտանելին ժամանակիս՝

Եւս առաւել հեծեծագին, գեր, քան զողբալն մըսեղինիս:

 

Ողորմելի ձայն արձակեն, տան արտասուօք զպատասխանիս,

Վըշտով ըզվիշտըն փարատեն, որ է կըսկիծ սըգաւորիս.

 

՟ Տունն իմ սըգով լի է այսօր, ո՛վ ողբասացք ինձ մեռելիս,

Զձեզ նընջեցեալքըն մի՛ յիշէք, մի՛ լացուցէք զեղուկ գերիս:

 

Բեթանեա չեմ մերձ Սիօն եւ ոչ սուգ՝ մերձ ուրախութիւն,

Ծուր եւ Ծայդան են բացագոյն եւ Քորազին յոյժ հեռագոյն:

 

Մի՛ բարբառիք խիստ ցավագին, մի՛ կաթուցէք զցօղ արտասուին,

Մի՛ ինձ լինիք բըժիշկք խոցողք զերդ բարեկամքն բազմավըշտին:

 

Իսկ թէ չափով հատուցանէք, որքան ունկանս ընտանեգոյն,

Լերուք բերանով անըզգայուն, ասէք անսխալ զհին պատմութիւն:

 

— Ձեղո՜ւն 'ւ ատա՜կք, ձեզ հարցանեմ, ո՞ւր է ծաղիկըն ձեր ծոցոյն.

Միթէ հընչեա՞ց հողմըն մահուն, զըրկե՞աց ըզձեզ ի յայն տեսոյն:

 

Սի՜ւնք եւ խարի՜ սխք, ձեզ հարցանեմ, ո՞ւր է պարողըն ձեր միջոյն.

Միթէ իջա՞ւ ի գերեզման, շիջա՞ւ փառացըն մեծութիւն:

 

Դո՜ւռն, աշտիճա՜ն, ձեզ հարցանեմ, այժմ ո՞ւր է ձեր ահագնութիւն.

Միթէ ա՞յլ դուռն կայ քան զձեզ մեծ, գնացին նոքա ի տես նորո՞ւն:

 

Շինուա՜ծք բոլոր, ձեզ հարցանեմ, ո՞ւր է հրաման հիմնարկելոյն.

Միթէ լըռեա՞ց ձայնն ահագին, որ զանտաշ քարն հալեաց ըստ հրոյն:

 

Վա՜յրք վայելուչ,. ձեզ հարցանեմ, թերեւս լըւեալ է ձեր ըզսոյն,

Մեզ պատմեցէ՛ք յոյժ լալագին, ըսփոփեցէ՛ք զմեր տըրտմութիւն:

 

Ա՜յ անըսպառ ընթացք գետոյս, մի՛ թագուցեր զքո տեսութիւն.

Պատմեա՛ զպատիւ պայծառ թախթիս եւ զՏըրդատայ քաջ տէրութիւն:

 

Ա՜յ բարձրաբերձ կատարք լերանց, որ յոյժ տեղեակ էք ամենուն,

Ձեր յարակայ անշարժ դիտմամբ մեզ ծանուցէ՛ք զերանութիւն:

 

Ա՜յ մըշտահոս աղբերակունք, եթէ ունիք զկըտակ մահուն,

Մնացեալ ողբոցըս տո՛ւրք ըզգիրն, որ դադարին յոգոց հանումն:

 

Ա՜յ նըշմարանք ճանապարհաց արքունական երթեւեկուն,

Մի՛ ձանձրանայք յուսուցանել զխաղս եւ զխընջոյս ասպարիսուն:

 

Ա՜յ հայր գըթած մեղօք որդոցս, կաթուղիկո՜ս Մեսրոպ Մաշտոց,

Քաղցըր ձայնիւ ե՛լ տուր ողջոյն, քանզի ունայն է ի լուսոյն:

 

Յիշումն ըսկիզբն է շատ սըգոյ, վայ ի վերայ վայի գրելոյ,

Սակայն կարճի ի ձըկտելոյ յաղագս ծուլից ձանձրանալոյ:

 

Յոբելինին քըսան թըւոյ, քառասուն ՚ւ երկու մուտըն միւսոյ

Ողբըս գրեցաւ յաւանս Գառնոյ ի խնդրոյ Սարգիս մեծ երիցոյ:

 

Մեղօք մեռեա՛լ աւաղելոյ, ամուլ բարեաց ծնօ՛ղ այսմ երգոյ,

Տե՛ս անցաւոր կեանքս ի փորձոյ, ծիւրեալ ծաղիկ, ստուեր հովանոյ: