Հայ միջնադարեան պատմական ողբեր

ԺԱ. ՆԵՐՍԷՍ ՄՈԿԱՑԻ
ՈՂԲ ՎԱՍՆ ԱՌՄԱՆՆ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ

 

Ի հոլովել ժամանակին

Եւ մերձենալ աւուրց վերջին,

Յորում սպառաւ փոքր այն բարին,

Զոր առաջինքըն գործեցին:

 

Նըւազեցաւ Հռոմայեցին,

Եւ զօրացաւ Հագարացին,

Քաղդէացին եւ Քետացին

Եւ բուն ծառայն Քանանացին:

 

Գեօղք եւ քաղաք յոլովք առին,

Քրիստոնէից շատ տիրեցին,

Զաւերս նոցա, զորս արարին,

Ճառել չկարէ ոք երկրածին:

 

Ի տիրութեան Տաճկաստանին

Յաւուրս պըղծոյն Սալահադնին

Զօր գումարեալ չու արարին,

Ի սուրբ քաղաքըն դիմեցին:

 

Բանակ առեալ զՅորդանանաւ

Եւ բազմութեամբ զդաշտըն լըցին,

Թուղթ արձակեալ առ ֆըրէրնին

ՅԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքին.

 

— Եկա՛յք ի մեր հնազանդութիւն

Ծառայապէս ներքոյ ձեռին

Եւ կամ ելի՛ք պատերազմաւ

Ըստ օրինի քաջամարտին:

 

Ֆըրէրք եկեալ խորհուրդ առին՝

Ձեռըն տալով յոյսըն վերին,

Հռոմայական մեծ հրամանաւ

Խըստիւ ետուն զպատասխանին,

 

Թէ՝ «Մեք կըռւիլ ունիմք ընդ ձեզ

Եւ հալածել յանվայր վայրին,

Կամ թէ եւ մահ հասանիցի

Ի սէր ղըդուս՝ սուրբ քաղաքին»:

 

Ամէնքն ի լաց ՚ւ ի յողբ մըտին,

Յեկեղեցիս դիմեալ գնացին:

Ձայնք օրհնութեանց բազմանային,

Եւ պաղատանք յերկարէին:

 

Մըշտամըռունչ աղօթէին

Եւ հանապաղ հեծեծէին,

Պատրիարգունք եւ քահանայք

Պատարագաւըն հայցէին,

 

Թէ՝ «Օգնութիւն մեզ է տեառնէ

Եկեալ հասցէ որպէս նախկին,

Սակաւաձեռն այսու արամբք

Յարթեմք զօրաց մեծ ըռազմին»:

 

Նահ բըրինձըն գըլուխ եդին

Զօրուն փոքու ի հանդիսին,

Ութհարիւր երիվարաւ

Եւ նոյն չափով հետեւակին:

 

Հաղորդեցան մարմնոյ փըրկչին

Եւ սուրբ խաչին երկիր պագին,

Զտէրունական խաչըն հանին

Եւ առաջի անկանէին:

 

Զտիւն եւ զգիշերն ի յողբ կացին,

Մինչ արտասուք զհողըն թացին,

Չեղեւ նըշանըն սուրբ նախկին

՚Ւ ոչ պատասխան ողբոց նոցին:

 

Յորժամ ի Թուրքըն դիմեցին,

Խաչըն յաջմէ կանգնէր նոցին,

Թէպէտ եւ յոյժ սուգ արարին,

Ոչ շարժեցաւ բընաւ տեղին:

 

Պատրիարգաց յուշ առնէին

Եւ իմաստնոց հարցանէին.

Ոչ կարէին պատասխանել,

Զի հասեալ կայր վըճար վերջին:

 

Տըրապօլսոյ կոմսին հարցին,

Այն նենգաւոր խէթ աղուեսին,

Իսկ նա մեկնեալ էր սուրբ յուխտէն

Եւ դաշնադիր էր ներհակին:

 

Որպէս Վասակ հայոց ազգին

Եղեւ մատնիչ սուրբ իշխանին,

Սոյնպէս եւ սա Ռախ բըրընձին

Եւ միամիտ զօրաց նորին:

 

Թուղթ առաքէր Սալահադնին,

Զինքըն ծառայ գըրէր նըմին

Եւ նըշան տայր զքըղանց դրօշին,

Զզարդըս նոցա առնել դեղին:

 

Ասէր. «Բաժնեմ զզօրըն Ֆռանգին

Եւ զքաջքն առնում ի յիմ մասին,

Գամ իջանեմ ի վրայ ջըրին,

Զնոսա պահեմ ի յերաշտին»:

 

Եւ նա արար, զոր խորհեցաւ

Ընդ մըտերիմ զօրականին.

— Պահէ՛ք, — ասէ, — զաջոյ դեհին,

Եւ ես պահեմ զմուտ ջըրմըղին:

 

Յանկարծակի մէջ գիշերին

Այն թըշնամեաց գունդըն հասին,

Բանական առին ի վրայ ջըրին

Ըստ խըրատու այն պիղծ կոմսին:

 

Անդ լուսանալ առաւօտին

Մուտառազմի յօրինէին,

Տեղի ետուն նենգաւորին

Ըստ նըշանի դրօշից նորին:

 

Գազանաբար յարձակէին

Վերայ զօրաց քրիստոնէին,

Իսկ նոքա ոչ թուլանային,

Այլ քաջութեամբ խիզախէին:

 

Ուժգին բախմամբ հարկանէին

Զմոխրատեսակ Կեդարացին,

Մինչ անկելոցն ի հանդիսին

Դիաթաւալ խիտ խաղային:

 

Զաւուրս երիս անդ յամէին

Արիական զօրք Ֆըռանգին:

Այլ էր ի տօթ ժամանակին,

Վարդավառի չորեքշաբթին,

 

Յորժամ քարինք շողանային,

Եւ կրականայր փոշի երկրին:

Սաղաւարտիւք եւ զըրահիւք

Պարաւանդեալ անդամք նոցին,

 

Ի սաստկանալ տօթոյ ջերմին

Վառեալքն յերկաթսըն այրէին

Եւ յանջըրդոջ տօթոյ տապին

Յոյժ ծարաւեալ պապակէին:

 

Քաջամարտիկքն թառամէին

Եւ ի ներքուստ ցամաքէին,

Մինչեւ թալկեալ ամենեւին

Եւ ի յուժոյ թողեալ բնաւին:

 

Ապազ իշխանն եւ զիւր որդին

Կալեալ ածին ի յատենին,

Հարցափորձեալ նենգաւորին

՚Ւ յուրացութիւն որսայր զնոսին:

 

Թըքել, ասաց, ընդդէմ խաչին

Եւ հաւանիլ փըղամբարին:

Չըհանդուրժեալ նախատակին՝

Քրիստոսասէր թագաւորին,

 

Թուք արձակեաց յերես պըղծին՝

Յանապատուութիւն կունդ Մահմետին:

Ի կատաղել Սալահադնին

Զնոսա որպէս զոչխար զենին:

 

Զպատրիարգունքն եւ զֆըրէրնին

Սըրով իսպառ կոտորեցին:

Զխաչն ի յոտից արկանէին,

Զոր սերովբէքըն սարսէին:

 

Եւ զմընացեալ զօրականին

Ճորտ եւ ծառայս գըրաւէին,

Ի ծախ արկեալ վաճառէին,

Ընդ Ասխալանս յուղարկէին:

 

Ի սուրբ քաղաքըն դիմեցին.

Զօրօք պատեալ պաշարէին

Ի սուրբ խաչի մեծ ուրբաթին

Ի վեց ժամու մէջօրէին:

 

Խաւար կալաւ զամենեսին,

Հանց որ աստեղք երեւէին,

Պայծառ արեւն ի սուգ եմուտ

Առ կորըստեան քրիստոնէին:

 

Յառ եւ յաւար սուրբ քաղաքին,

Զոր պըղծալիցքըն կոխէին,

Եւ ուր սրովբէք թեւասքօղին,

Յոյժ անարժանքն այպանէին:

 

Զնըշան խաչացըն, զոր գըտին,

Ոտից կոխան զայն առնէին,

Զկուսան կանայք հաւատւորին

Եւ ըզտըղայ հասակ մանկտին

 

Գերի առեալ ժողովէին

Եւ յընտրութիւն պարապէին,

Իւրաքանչիւր բաժանէին

՚Ւ ի Բաբելոն յուղարկէին:

 

Եւ Յարութիւն մըտեալ փըրկչին՝

Գերեզմանաւն շըրջան առին,

Զըսպասաւորքըն տեղեացն

Անդէն զենեալ փողոտեցին:

 

Ի տաճարի տեառըն մըտին,

Ի սըրահին Սողոմովնին.

Զատակըս տանն, այլ եւ զորմունս

Քրիստոնէից արեամբ լուացին:

 

Այլ եւ կարգեաց իւրոյ ազգին,

Չըմըտանել անդ քրիստոնին,

Եւ կայ, մընայ կըտակ պըղծին

Մինչեւ ցայսօր ժամանակին:

 

Ըզսուրբ Սիոնն եւ ըզԾընունդն

Եւ զամենայն ուխտատեղին

Նախատանօք այպանէին

Եւ գարշ ոտիւքըն կոխէին:

 

Զօրհներգութիւնք մարգարէից,

Զոր սուրբ հոգին առթէր նոցին,

Եւ զկտակարանս առաքելոց,

Տնօրէնութեանցըն պատմողին

 

Խափանեցին, լըռեցուցին,

Զի կարգեսցեն զխաբեբային,

Զմըսհաւ ղուրանն ընդ ֆըրղանին,

Զեքբար ալայն անդ ճըչէին:

 

Զզարդ եւ զըսպասք սուրբ տաճարաց

Պիղծ մըզքըթացըն ձօնէին

Եւ զհանդերձանք պատմուճանին

Կալեալ յինքեանս բաժանէին:

 

Ի բարձրութիւն ելեալ բեմին՝

Զձեւ մէհրապին նըկարէին

Եւ առաջի անկեալ նըմին,

Յիւրեանց բախտէն գոհանային:

 

Զայս ձայն գուժի աղաղակաւ

Ի Հռոմ քաղաքըն հասուցին:

Պապըն լըւեալ ի խոր խոցէր:

Եւ ամենայն սեպուհք նորին,

 

Իշխանք ՚ւ ազատք ժողովէին

Հռոմայեցոց պայազատին,

Սպանիացին եւ Փարէզին,

Ալամանիկն եւ Վէնէնսին:

 

Ժողով առեալ բանակէին

Եւ բօթատու միմեանց լինին,

Թէ՝ «Պարծանաց մերոյ տեղին

Եւ ոտնակոխ կենարարին

 

Կոխան եղեւ անարժանից

Մահմետական չար ժողովին»:

Վասն այն ի սուգ անհընարին

Եւ յարտասուս ողորմագին

 

Կոծով հարեալըք լինէին

Յեկեղեցիս եւ առտընին:

Աւաղական ձայնիւ լային,

Հեծեծանօք հառաչէին:

 

Զզարդ հանդերձից իշխանական

Փութով ի սեաւ փոխարկէին:

Առ փողոցեաւս թաւալէին

Եւ ընդ ցանկիւ տապալէին:

 

Ապա խորհուրդ ի մէջ առեալ

Ելանելոյ ընդդէմ Տաճկին,

Ձեռն ի գործի արկանէին

Եւ լաստափայտս որոնէին:

 

Զօրըս բազումըս կազմեցին

Եւ մարտակառս յօրինեցին:

Ճոխ թագաւորն Ալամանին,

Հարեալ յաղէտ կըսկըծագին,

 

Ասէ. «Գնասցուք հալածեսցուք

Ըզթըշնամիս սըրբոյ խաչին,

Այլ թէ եւ մահ պատահեսցի,

Ոսկերքս անկցին ի սուրբ երկրին»:

 

Չու արարեալ վերայ ծովին,

Ուղեւորեալ կապոյտ դաշտին՝

Մի ըզմիով արշաւէին

Եւ խրախուսեալ խիզախէին,

 

Թէ՝ «Մարտիցուք մեք տիրապէս

Զանուն մարտիրոսին,

Եւ թէ յաղթեմք ըզթըշնամին՝

Վըրիժառու սըրբոյ խաչին,

 

Մեծըն Պետրոս ընդ մեզ գայցէ՝

Զունկըն կըտրել ըզՄաղքոսին,

Որում յանձնեաց հօր սիրելին

Ըզսուրբ գառինս իւրոյ հօտին»:

 

Այլ բանսարկու չար թըշնամին

Նախանձ հարեալ զյունականին,

Ըզգայռագեղ ճանապարհին

Կալեալ՝ ուժով բըռնանային:

 

Մինչեւ ի սուր արկեալ զնոսին

Եւ զապըստամբքն իսպառ բարձին,

Ապա յաջող նաւարկութեամբ

Ի Տրապօլիս եզերեցին:

 

Այն նախանձոտ աղուէսըն հին

Կընճիռ լինէր գործոյն կըրկին,

Մինչեւ երդմամբ մեծ ուխտեցին

Չառնել վընաս երբէք նըմին,

 

Թէ օգնական լինի գործոյն

Եւ հընարէ զմուտ ըռազմին:

Եւ նա ուխտեաց թագաւորին

Ծառայ լինել յաւէտ նըմին:

 

Եւ առաջնորդ յերբ խընդրեցին,

Զտուկըն ետուր զաման չարին,

Այլ պատուիրեալ էր նա նըմին

Տանիլ եւ տալ ի սուր Տաճկին:

 

Յերբ որ հասան ի Տաճկաստան,

Աճապարեալ եղեւ տուկին,

Ղօղեալ թաքուն ի յիւր տեղին

Առ նենգաւոր խաբող կոմսին:

 

Տարակուսեալ զօրականին

Զաւուրս քըսան յանջուր դաշտին

Եւ առ սովին եւ ծարաւին

Վերայ Տաճկին արշաւեցին:

 

Անցեալ հասին յերկիր Ուճին,

Անթիւ հեծեալք  ընդդէմ ելին,

Շըրջան առեալ յարձակէին,

Որպէս ըզգայլ՝ ի վրայ գառին:

 

Այլ թագաւորն եւ զօրք նորին

Կական բարձեալ ի ձայն ուժգին.

— Աստուա՛ծ, յօգնե՛լ մեզ փութացիր

Եւ յընկըրկել քում ծառային:

 

Ապա ի մարտ մըտեալ յուսով

Բանեալ հարին, հալածեցին:

Երկու մարտիկ ի մէջ գընդին

Զարմանալոյ գործ գործեցին:

 

Իբրեւ ըզհուր ընդ եղեգին

Հատեալ զըռազմն անցանէին,

Գոռային, խիզախէին:

Բազումք յահէ սատակէին:

 

Իւրաքանչիւր հազար սպանին,

Այլ եւ ըզբիւրըս փախուցին:

Սուլտանն երդուաւ ընդ Ֆըռանգին

Հընազանդիլ Հռոմայ գահին:

 

Ապա դարձան ի Մէջերկրայս

Առ Լեւոնաւ թագաւորին,

Անտի դարձան յԱնտիոքին,

Գետով Հանայ գետովն իջին:

 

Ի յողողիլ մըտեալ արքայն

Եւ մեռանէր ազդմամբ չարին:

Զորդին ի տեղըն կարգեցին

Եւ թագաւոր հաստատեցին:

 

ՅԱքայիու վերայ եկին,

Պատնէշ կանգնեալ պաշարեցին,

Եւ անտանօր արքայորդոյն

Օրհաս մահու հասանէին:

 

Թէպէտ եւ ջերմ էր սէր նոցին,

Այլ մեղքըն մեր ոչ թույլ տային

Ի զօրանալ քրիստոնէին

Եւ կորանալ այլասեռին:

 

Յետոյ այլ ոմն յազգէ նոցին՝

Ընկլէզանուն երեւելին,

Ազդմամբ հոգոյն գայր յօգնութիւն՝

Նաւօք ելեալ Կիպրոս կըղզին:

 

Տեսեալ ըզչար բարըս նոցին՝

Մատնեաց ի սուր զամենեսին:

ՅԱքայիու վերայ եկին՝

Յուրախութիւն մեծ բանակին:

 

Տօն ցընծութեան կատարէին,

Ըզսուգըն հին փարատէին

Եւ յետ աւուրց ինչ հանգըստին

Վառեալ ի մարտ ընդ քաղաքին:

 

Ըզքառասուն հազար Տաճիկն

Հանեալ արտաքս կոտորէին,

Յետ այսորիկ չու արարեալ

Սալահադինըն դիմեցին:

 

Տեսեալ զանթիւ զօրըս Տաճկին,

Սակայն յուսոյն ոչ կասեցին,

Այլ յուսացան ի սէր փըրկչին

Եւ յօգնութիւն սըրբոյ խաչին:

 

Փոյթ ի վերայ յարձակէին

Եւ ուժգնակի խիստ բախէին,

Զբանակն յերկուս բաժանէին

Եւ զաջողակքըն մաշէին:

 

ԶՍալահադինըն փախուցին,

Մինչ յԱսխալանըն հասուցին,

Զորս ընդ ձեռամբ կոտորեցին

Եւ զոր պըրծեալ՝ կորացուցին:

 

Ուրախութեամբ դարձեալ անդրէն

Ի յԱրաբաթ ամ մի կացին,

Եւ վասն առման սուրբ քաղաքին

Տեառնէ հրաման չեղեւ նոցին:

 

Վասն այնորիկ նաւեալ անցին,

Փութով յաշխարհն իւրեանց գնացին,

Մինչեւ հրամանն աստուածային

Տացէ գընալ դարձեալ նոցին:

 

Այս խորհըրդով կան եւ մընան

Նոքա ելից ժամանակեան,

Մինչ յաստուծոյ առցեն հրաման

Եւ երամով գան միաբան:

 

Այլ թէ վասն է՞ր այս գործեցան,

Որ քրիստոնեայք նըւազեցան,

Այս է պատճառ յայտ յանդիման,

Ի Սուրբ Գըրոց վըկայել բան,

 

Թէ ոչ կամի անմահ արքայն

Զիւր սիրելին ամբարտաւան [1]

Յառակն ասաց Սողոմոնեան.

— Ես եմ դիմակ այնպէս մարդկան:

 

Վասն այսորիկ ըզքրիստոնեայն

Այլասեռիցն արար կոխեան,

Զի հեզ բարուք ծառայական

Սուղ ինչ սըգով աստէն ողբան,

 

Զի իրաւամբք արդարութեան

Անդէն առցեն զաստիս փոխան՝

Ճոխ վայելել ուրախական,

Փայլեալ ի փառս անզուգական:

 

Եւ այլ պատճառ տեառըն ցասման,

Որ հրաւիրակ պատժուց գըտան,

Ծուխըն մեղաց մեր բազմութեան,

Որ ի բարձունըս բարդեցան:

 

Զի մեծ ոճիրըք չարութեան

Ի մէջ հօտիս յոյժ բազմացան,

Զի հերձուածով բաժանեցան

Եւ իրերաց դահիճ դարձան:

 

Հայհոյութեամբ բացեալ բերան

Քրիստոնէի առ քրիստոնեայն,

Սըրով միմեանց յերկիր ելան

Եւ գերեվար սըրբոց յարեան:

 

Այլ եւ նախճիրըս զանազան

Եւ անառակ վարս ըստացան,

Վասն որոյ թիւք կատարեցան,

Կըշըռեցան եւ չափեցան:

 

Եհաս լըրումըն վերջական,

Ըստ քանակի գործոց մարդկան,

Բայց ըստ կամացն աստուածական,

Զոր նախտեսաւ յարարչութեան

 

Ի մինն Ադամ զորդիս մարդկան, —

Յիզկըզբանէ մինչ ի վախճան

Դեռ անկատար, ոչ ի լըրման,

Թերի մնացեալ նոր ի ծնընդեան:

 

Զոր ըստ մասին ոմանց մարդկան

Խիստ տէրութեանցն արար վախճան,

Զի չար կըրիւք ծառայական

Տատանելով հեծեծական

 

Եւ զկենցաղոյս սէր նանրական

Փոխեն ի սէրն անանցական,

Զի երեւի սիրոյ նըշան,

Այլ եւ գործոցըն բարութեան:

 

Իսկ աշխարհի որդիքս, որ կան

Հողոյ ծընունդ եդոմական,

Ժառանգեսցեն յայսմ յաւիտեան

Եւ յապագայն խաւար մընան:

 

Յամենայնի, որ գործեցան,

Փառըս տացուք փըրկչին մարդկան,

Հօր եւ հոգոյն իւր էական,

Միասնական աստուածութեան:

 

Յարմարողի բանիս ողբման

Ողորմի՛ տուք իլի բերան,

Ներսէս րաբունեան՝

Հաստատողի Լմոյս անապատեան: