Ա
ԳԵՂՋԿՈՒՀԻՆ

Ես սկսում եմ գիւղացի կնոջից  եւ գլխաւորապէս ի նկատի ունիմ Կովկասի հայ ազգաբնակութիւնը: Բայց խնդիրը ինքնըստինքեան շատ դժուարին է, մանաւանդ այն պատճառով, որ Կովկասի հայ ժողովուրդը բաղկանում է զանազան տարերքից, — առաւել Տաճկաստանի, Պարսկաստանի  եւ ուրիշ երկրների գաղթականներից, — որոնց մէջ որքան խառնուրդներ կան, այնքան աւելի բազմատեսակութիւն կայ թէ՛ բարքերի, թէ՛ սովորութիւնների  եւ թէ՛ դէմքերի վերաբերութեամբ:

Կեանքը դեռ բոլորովին չէ միակերպուել  եւ այս պատճառով անհնարին է մի որոշ դասակարգի ներքոյ զետեղել ամէնին: Բայց բացառութիւնները միայն ցոյց տալով, մենք դարձեալ կը ստանանք մի ամբողջ նկարագիր, որովհետեւ ընդհանուր գծերը բոլոր գիւղացի կանանց մօտ, իրանց պատմական յատկանիշներով համարեա մնացել են միեւնոյնը:

Շատ անգամ մարդ զարմանում է, մտնելով մի մեծ գիւղական ընտանիք. նա բաղկանում է քսան, երեսուն  եւ երբեմն քառասուն հոգուց — դա մի փոքրիկ պետութիւն է, որի մէջ տիրում է խորին ներդաշնակութիւն: Ալեւոր պապերը դարեւոր հասակներով — թուով մի քանի եղբայրներ — դեռ կենդանի են. կենդանի են  եւ ծերունի պառաւները: Նրանց շրջապատել են որդիները, թոռները, ծոռները, — մի քանի սերունդ իրանց կնիկներով  եւ զաւակներով: Ընտանիքի պետը համարւում է նա, որ հասակով ամէնից աւագն է, այսինքն «մեծ պապը». բոլոր անդամները հպատակում են նրա հեղինակութեանը: Նրանից յետոյ երկրորդ տեղն է բռնում մեծ տատը, որի իշխանութիւնը տարածւում է աւելի կանանց հասարակութեան վրայ: Եւ եթէ դրանք չկային, «մեծ պապին» յաջորդում է եղբայրներից երէցը, իսկ պառաւ տատին մեծ հարսը, այսինքն երէց եղբօր կինը: Հնազանդութիւնը մինը միւսին ընտանիքի փոքրիկից սկսւում է աստիճանաբար դէպի բարձր, մինչ եւ հասնում է այն անձինքներին, որ համարւում են գերդաստանի գլխաւորները: Կանանց սեռը (բացի պառաւ տատից) զրկուած է ձայնի իրաւունքից: Այդ նախադասութիւնը պէտք է հասկանալ իր բառացի նշանակութեամբ. նրանք ոչ միայն չեն կարող խորհրդակցել տան պէտքերի մասին, այլ խօսելն անգամ արգելուած է նրանց:

Այդ ընդհանուր նկատողութիւնից յետոյ ընտանիքի կազմակերպութեան մասին, ես դառնում եմ դէպի գեղջկուհին, սկսելով նրա ծնունդից:

Գեղջկուհին չէ ծնում դաշտումը, բաց օդի ներքոյ, խոտի դէզի տակ, թուփերի կամ արտի մէջ,  եւ երկունքից յետոյ անմիջապէս սկսում իր աշխատութիւնը, որպէս այդ լինում է մինչեւ անգամ բաւական քաղաքակիրթ ազգերի գիւղացիների մէջ: Ծնունդը մօտենալու ժամանակ մօր վրայ խնամք են տանում, նրան հեռու են պահում ծանր աշխատութիւններից, թոյլ չեն տալիս, որ շալակ վեր առնէ, կամ աղբիւրից ջուր բերէ: Երբ ծնաւ, մինչեւ մանուկի մկրտուելը, որ սովորաբար տեւում է ութն օր, մայրն անկողնի մէջ պառկած է մնում: Եթէ ծնունդը տղայ էր, նրա անկողինը շրջապատում են մի խումբ պառաւներ, որոնք գործ են դնում իրանց ամբողջ կախարդական արհեստը մօր  եւ նորածին մանուկի կեանքն անվնաս պահելու «չարքերից», «ալքերից», «քաջքերից», «դեւերից», «մեզնից աղէկներից», «սատանաներից»  եւ այլն: Մանուկի օրօրոցը նոյնպէս զրահաւորում են բժժանքներով, հուռութքներով, մահեկներով  եւ մինչեւ անգամ տէրտէրի գրած «բըթիկներով»: Իսկ աղջիկը զուրկ է մնում այդ նախախնամութիւններից: Գիւղացին ծնունդի վրայ չէ նայում որպէս մի բնական երեւոյթի վրայ, այլ նրա մասին ունի բազմաթիւ նախապաշարմունքներ: Կնոջ անպտղաբերութիւնը նախատինք է համարւում  եւ այս պատճառով ամէն մի ծնունդ, մանաւանդ տղայինը, թէ տղամարդի  եւ թէ բարեկամների կողմից ընդունւում է ուրախութեամբ: Մօրը կերակրում են արտաքոյ կարգի սննդարար կերակուրներով, որոնց մէջ առաջին տեղը բռնում է մեղրով պատրաստած ձուածեղը, որը նա ստանում է հարեւաններից: Իսկ աղջկայ ծնունդը հանդիպում է խուլ դժգոհութեան, բարեկամները չեն գնում շնորհաւորելու, կամ որպէս ասում են` «աչքալուսանք» տալու ծնողներին: Մեր գեղջկուհիքն ըստ մեծի մասին պտղաբեր են լինում, նրանք ծնում են երբեմն մինչեւ 40-45 տարեկան հասակը: Ամուլ կինը պատիւ չունի որպէս ընտանիքի, նոյնպէս  եւ հասարակութեան մէջ. նրա վրայ նայում են որպէս չբերք կովի վրայ: Գիւղացին շատ անգամ պարծենում է իր որդիների բազմութիւնով, որպէս իր կապիտալով: Եւ որքան աւելի աճում է կնոջ զաւակների թիւը, այնքան նա կշիռ  եւ իրաւասութիւն է ստանում ընտանիքի մէջ. «ես տասն տղամարդի մայր եմ» — լսւում է շատ անգամ նրա բերանից: Բայց ափսո՛ս, որ երեխաների չափազանց մահացութիւնը, որ առաջ է գալիս վատ պահպանելուց, չեն բախտաւորացնում ամէն մայրերին:

Մայրն ինքն է ծիծ տալիս զաւակին, իսկ եթէ նա տկար էր, կամ կաթը պակաս էր, օգնում են հարեւան կնիկները: Ծնելուց յետոյ մայրը մինչեւ քառասուն օր ցերեկով իր օթեւանից ոտքը դուրս չէ դնում, «արեւի երես չէ տեսնում», այլ «քառասունք» է պահում: Նա դուրս է գալիս, երբ արեգակը մայր է մտնում, մութը բաւական պատում է, այն ժամանակ կտուրի վրայ կամ բակումը կարող է ման գալ, բայց հարեւանի տունը գնալ չէ կարող: «Քառասունքն» ունի խորհրդական նշանակութիւն ծննդաբերութեան վերաբերութեամբ, որը կապուած է զանազան սնահաւատութիւնների հետ [1]: Բայց թէ եւ դա մի կողմից վնասում է կնոջ առողջութեանը, մինչեւ քառասուն օր փակուած պահելով տան չորս պատերի մէջ, իսկ միւս կողմից, բաւական նպաստում է մօրն ամրացնելու իր սպառուած ուժերը  եւ հեռու մնալու դաշտային ծանր աշխատութիւններից, որ կարող էին վնասել նրան ծնունդից յետոյ:

«Աղջկայ երեսը պինդ կը լինի, — ասում է գիւղացին, — նրան եթէ ջրաղացի քարի տակն էլ գցես, էլի ողջ կը դուրս գայ»: Այս պատճառով նրան համարեա թէ թողնում են բախտի կամքին: Աղջկայ խնամատարութիւնը սկսեալ ծնունդից այն չէ, ինչ որ տղաներինը: Նրան շատ անգամ ձգում են տանը բոլորովին մենակ, կապած օրօրոցի մէջ. մայրը չէ վեր առնում իր հետ, որ չխանգարէր դաշտային գործերում, ողորմելին ամբողջ օրը ճչում է, աղաղակում է, մինչեւ ձայնը իսպառ կտրւում է: Խիստ սակաւ է պատահում, որ հարեւանի կինը նրան օգնութեան հասնէր: Պատահում է  եւս, որ փոքրիկ երեխան օրօրոց էլ չունի, նրան թողեցին տանը քնած մի շորի կտորի վրայ, յանկարծ նա զարթնում է  եւ լաց է լինում. մայրը չկայ. նա սկսում է սողալ յատակի վրայ, կարծես թէ պտրելու մօրը,  եւ այսպէս հասնում է թոնրի մօտ, մի շարժում բաւական է, որ նա ընկնի այդ կրակի խորի մէջ… Ինձ շատ անգամ է պատահել տեսնել գիւղերում կիսով չափ խորոված երեխաներ, կամ չափահասներ, որոնց երեսի  եւ ձեռների վրայ դեռ երեւում են վէրքի նշանները. երբ հարցնում ես պատճառը, պատասխանում են, թէ երեխայութեանս ժամանակ ընկել եմ թոնիրի մէջ: Ընկնողները մեծ մասամբ ածուխ են դառնում: Բայց աղջկայ մահը, ինչ կերպով  եւ հասնելու լինէր, պատճառում է ծնողներին ներքին բաւականութիւն: Աւելորդ բեռը հեռացւում է ընտանիքից:

Երբ երեխան մէկ տարին լրացնում է, մայրը նրան իր հետ է առնում, երբ պէտք էր գնալ դուրսը գործելու: Այդ նրան շատ զուարճացնում է: Նստած մի ծառի ներքոյ, դալար խոտերի վրայ, նա հանդարտ  եւ հետաքրքիր աչիկներով նայում է մօր աշխատութեանը: Շատ անգամ անձրեւը  եւ կարկուտը պատահում են նրան նոյն դրութեան մէջ,  եւ փոքրիկ գեղջկուհին երեխայութիւնից սկսում է սովորել եղանակների խստութիւններին: Ամէն անգամ, երբ լաց է լինում նա, մայրը աշխատում է հանգստացնել ապտակներով: Մի անգամ ես առիթ ունեցայ հարցնել մօրից, որ սաստիկ ծեծում էր երեխային, անդադար կրկնելով` «սո՛ւս», «սո՛ւս», թէ ինչո՞ւ է այնպէս վարւում: Նա բաւական սառնասրտութեամբ պատասխանեց, «ծեծում եմ, որ ձենը կտրի»: Թէեւ ցաւի սաստկութիւնից նա աւելի լաց էր լինում, աւելի ճիչ էր բարձրացնում, բայց մայրը չէր ուզում հասկանալ, թէ ինքն է պատճառը: Բայց աղջիկը շուտով է հաշտւում իր վիճակի հետ. նա մանկութիւնից հասկանում է. թէ ինքն իրաւունք չունի պահանջել որ իր հետ մեղմ լինէին, քաղցրութեամբ վարուէին, որովհետեւ նա աղջիկ է:

Երբ փոքրիկ գեղջկուհին սկսում է ոտքի վրայ կանգնել, ման գալ, մայրը այլեւս չէ նայում նրա վրայ. «նա իր գլուխը կը պահէ», — ասում են  եւ թոյլ են տալիս մենակ տնից դուրս գալ  եւ գիւղական երեխաների հետ խաղալ փոշիների  եւ ցեխերի մէջ: Փոյթ չէ, եթէ ամբողջ օրը նա չէր վերադառնայ, նրան մինչեւ անգամ մոռանում են,  եւ ուրախ են, որ տանը մօր գործերը չէր խանգարում: Իսկ 4-5 տարեկան հասակում նրան արգելում են տղաների հետ խաղալ: Գիւղերում շատ անգամ պատահում են բոլորովին մերկ երեխաներ, որ թափառում են փողոցներում արեգակի այրող ճառագայթների ներքոյ, կամ թաւալւում են ճահիճների ու մորուտների (лужа) մէջ. բայց նրանց թւում հազիւ թէ կարելի է մի աղջիկ տեսնել նոյն դրութեան մէջ: Սեռական խտրութիւնները, սկսեալ մանկութիւնից, սովորեցնում են փոքրիկ աղջիկներին տղաների մօտ արձակ չը լինել: Ո՞վ չէ տեսել Թիֆլիսում, Սաղի վրայ, մալականի աղջիկները  եւ կնիկները, տղամարդերի հետ խառն, բազմութեան աչքի առջեւ, լողանում են Կուր գետի մէջ: Բայց մեր գիւղերում անկարելի է տեսնել, որ մինչեւ անգամ 4-5 տարեկան աղջիկներն իրանց հասակակից տղաների հետ լողանային առուակների մէջ: Աղջիկները լողանում են իրանց սեռակիցների հետ  եւ ընտրում են առհասարակ ծածուկ տեղեր, կամ երբ մութը բաւական պատել էր երկրի վրայ: Տղաները, թէեւ աւելի սիրւում են ծնողներից, բայց միշտ կը տեսնէք նրանց կիսամերկ, կեղտոտ  եւ պատառոտած շորերով: Բայց աղջիկը, չնայելով իր ստոր նշանակութեանը, համեմատաբար աւելի մաքուր հագնուած է լինում, նրա վրայ մերկութիւն չէ նշմարւում. այս դէպքում ծնողները նրան չեն զրկում:

Աղջիկն արդէն եօթ-ութ տարեկան է. հասել է ժամանակը, որ պէտք է մի բան սովորի: Դժբախտաբար մեր գիւղերում դեռ չկան աղջկանց դպրոցներ  եւ եղածներն այնքան փոքրաթիւ են, որ պէտք է բացառութիւն համարել: Նրանց ուղարկում են շատ գիւղերում մի տեսակ կանանց մօտ, որ կոչւում են «ուստա» (վարպետ), որոնք վարժուհու պաշտօն են կատարում: Վարժուհու մօտ օրուայ մեծ մասը աշակերտուհիները զբաղուած են լինում նրա տնային գործերով. դա մի կողմից վարժեցնում է նրանց տնտեսութեան մէջ: Երբ գործերը վերջացել էին, վարպետուհին նստեցնում է նրանց իր բոլորտիքը  եւ սովորեցնում է կարել, հիւսել  եւ ուրիշ ձեռագործութիւններ: Կարդալ նրա մօտ չեն սովորում, որովհետեւ խիստ հազիւ է պատահում, որ այդ տեսակ վարժուհիները գրագէտ լինէին: Վարպետուհին  եւ դաստիարակի պաշտօն է կատարում, ծեծում է  եւ պատժում է իր սանիկներին, երբ նկատում է մի անկարգութիւն: Ամէն մի այսպիսի վարժուհու մօտ հաւաքուած են լինում հնգից միչեւ տասն կամ աւելի աշակերտուհիներ, որոնց ծնողներից ստանում է նա իբրեւ վարձ տօն օրերում զանազան ընծաներ: Այստեղ աղջիկը պատրաստում է այն բոլոր հագուստները  եւ ուրիշ ձեռագործները, որ պսակուելու ժամանակ պէտք է օժիտը կազմէին: Եւ այս պատճառով վարժուհին ստանում է առանձին պարգեւ փեսայի կողմից, երբ հարսանիքի ժամանակ նորահարսի ձեռագործները հանդէսի էին տրւում  եւ կնիկներից հաւանութիւն էին գտնում: Վարժուհիները լինում են ըստ մեծի մասին փորձուած  եւ հասակ առած կանայք. նրանք շատ անգամ գործելու միջոցին իրանց սանիկների ուշադրութիւնը զբաղեցնում են հեքիաթներով, առակներով  եւ առածներով. իսկ երբեմն բացատրում են աշակերտուհիներին զբաղեցնող երեւոյթները, կամ մեկնում են երազներ: Այս շկօլայից նրանց գլուխները լեցւում են անթիւ նախապաշարմունքներով: Աղջիկները երթեւեկում են վարժուհու մօտ մինչեւ իրանց մարդի գնալը: Պատահում է, որ աղջիկներին վարժուհու մօտ չեն ուղարկում. նրանք սովորում են տանը կամ մօր  եւ կամ հարսներից մէկի դաստիարակութեան ներքոյ  եւ կամ ոչինչ չեն սովորում:

Չէ կարելի մի քանի խօսք չասել գիւղական օրիորդաց դպրոցների մասին. նրանց երկու տեսակի կարելի է բաժանել. մէկը շատ չէ զանազանւում մեր վերոյիշեալ վարպետուհու դպրոցից, մի կին, որ հազիւ գիտէ գրել-կարդալ, հաւաքում է իր մօտ աղջիկներ  եւ սկսում է ուսում տալ. նրանք նստած են լինում յատակի վրայ, նոյնպէս շարուած վարժուհու բոլորտիքը, կամ խօսում են, կամ կարդում են: Միւսը, որ կոչում ենք կանոնաւոր դպրոց, ուր աշակերտուհիները երկար նստարանների վրայ են սովորում, կաւիճով են գրում, ուր վարժուհին միայն հսկող է, իսկ դաս են տալիս վարժապետները — այսպիսի դպրոցնէր մի քանի գիւղերում միայն կարելի է գտնել: Առհասարակ գիւղացին նայում է դպրոցին որպէս մի անբարոյականացնող հիմնարկութեան վրայ: Այս կարծիքին պատճառ է տուել նախ ընտանէական փակ կեանքը, որ չէ ներում հասակ առած աղջկան հրապարակ հանել, երկրորդ, դպրոցում սովորած աղջկայ անմիաբանութիւնն ընտանիքի նահապետական պայմանների հետ, իսկ երրորդ, դպրոցների վատ կազմակերպութիւնը  եւ մասամբ վարժապետների գայթակղեցուցիչ վարքը: Ոչինչ այնպէս չէ կոտրում մի լաւ հիմնարկութեան նշանակութիւնը ռամկի աչքում, որպէս նրա մէջ գործողների չար օրինակը: Գիւղացին իր աղջիկը տալիս է դպրոցը շատ փոքր հասակում, այսինքն այն հասակում, որ նրան կարելի է ամէն մարդու մօտ թողնել: Բայց հէնց որ աղջկայ կուրծքը բարձրանում է, նա 12-13 տարեկան է դառնում, իսկոյն դուրս է բերում, ամէնեւին չնայելով թէ ոչինչ չէ սովորել: Նա սովորում է, իրաւ, մասնաւոր գրել կարդալ, որը հօր տունը դառնալուց յետոյ անգործածութիւնից համարեա մոռանում է: Խիստ սակաւ են այն դպրոցները, ուր ուսուցանում են հաշուել, աշխարհագրութիւն  եւ քրիստոնէական վարդապետութիւն: Մեր գիւղական դպրոցների անբաւականացուցիչ վիճակը գլխաւորապէս այն բանի մէջ պէտք է որոնել, որ թէ աշակերտները  եւ թէ աշակերտուհիքը երկար չեն մնում դպրոցում: Վերջիններին, այսինքն աշակերտուհիներին շուտ դուրս տանելու պատճառը յայտնի է, բայց տղաներինը բոլորովին այլ է, ծնողքը կամենում են օգուտ քաղել նրանց աշխատութիւնից իրանց գիւղատնտեսական գործերում,  եւ այս պատճառով տարուայ այն եղանակներում, երբ դաշտումը աշխատութիւն կայ, մանուկներին չեն թողնում դպրոցում: Նա սովորում է գլխաւորապէս ձմեռը,  եւ տարուայ մնացած ժամանակում սովորածը մոռանում է:

Աղջիկից շատ գործ չէ պահանջում գիւղացին, միայն մտածում է շուտ մարդու տալ: Եթէ դպրոցը նպատակայարմար լինէր, գիւղացին կը ցանկանար, որ իր զաւակն այնտեղ պահուէր մինչեւ պսակուելը: Նա կը թողնէր աղջկան դպրոցում, որպէս մինչեւ մարդու գնալը թողնում է վերեւ յիշած վարպետուհու մօտ,  եւ բնաւ կասկած չէր ունենայ, թէ իր զաւակը կը փչանայ այնտեղ: Բայց ինչ պէտք է արած, որ աղջկանց դպրոցները նպատակայարմար լինէին: Իմ կարծիքով կրթութեան գործի մէջ պէտք է ի նկատի ունենալ ժողովրդի սովորութիւնները, քանի որ ժողովուրդը դեռ անպատշաճ է համարում իր աղջկայ վիճակը տղամարդ-վարժապետի ձեռքը յանձնել, քանի որ այս վերջինն այնքան անընդունակ է, որ իր ազնւութեամբ չէ կարողանում ռամկի վստահութիւնը շահել. մնում է մի հնար գիւղացի աղջիկներին դպրոցի հետ կապելու, այն է, որ փոխանակ տղամարդերի, կանայք լինէին նրանց ուսուցիչները: Ես այդ փորձով գիտեմ, որ կանանց մօտ գիւղացի աղջիկներն աւելի լաւ են սովորում  եւ աւելի ազատ են զգում իրանց, մինչդեռ տղամարդերի մօտ սեղմուած են  եւ անհամարձակ, մանաւանդ կոշտ-կոպիտ մեր «խալիֆայների» մօտ, որ պատժական քանոնը ձեռքից չեն գցում, չնայելով, որ քնքուշ սեռի հետ գործ ունեն: Ես դեռ մի օրիորդաց դպրոց եմ ճանաչում, ուր նախակրթարանի մէջ միայն աղջիկները տղաների հետ խառն են սովորում, բայց բարձր դասարաններում բաժանւում են: Ցանկալի կը լինէր, որ բոլոր գիւղական դպրոցներում աղջիկները  եւ տղաները միասին սովորէին. դա երկու օգուտ կունենար առաջինը, որ ժողովուրդը փոխանակ երկու դպրոցների կը պահէր մէկը միայն  եւ ազատ կը մնար աւելորդ ծախսերից, իսկ երկրորդը, աղջիկները  եւ տղաները միասին սովորելով, կընտելանային միմեանց, այսպիսով կը կազմուէր նրանց մէջ քոյր-եղբայրութիւնը, կը լինէին մէկ ընտանիքի-դպրոցի զաւակներ,  եւ դա միայն կարող է փշրել մեր մէջ տիրող հին նախապաշարմունքի կապանքը, որ աղջկանից պատրաստում է կանանոցի գերի  եւ խլում է նրանց տղամարդի հասարակութիւնից: Եւ այս տեսակ խառն երկսեռ դպրոցներն աւելի լաւ կը լինէր, որ կանանց ձեռքը յանձնուէին: Մեր գիւղերում բարոյականութեան դէմ ամէնեւին վտանգ չէ կարելի սպասել դպրոցների յիշեալ կազմակերպութիւնից, որովհետեւ թէ՛ աշակերտները  եւ թէ՛ աշակերտուհիները շատ փոքրիկներ են լինում, բացի դրանից, գիւղական երեխաներն աւելի անմեղ  եւ համեստ են լինում, քան թէ քաղաքացիները:

Խօսենք այն ժամանակի մասին, երբ ծնողքը փոքրիկ աղջկան դուրս են տանում դպրոցից, կամ վերեւ յիշած վարժապետուհու տնից: Դա նրա հասակի փոթորկային ժամանակն է: Աղջիկն այժմ 13-14 տարեկան է: Այդ տարիներում հասունանում է նա եւ մենակ տնից դուրս չեն թողնում: Նա գնում է այգին, պարտէզը, դաշտը մօր հետ միասին, կամ տան հարսներից մէկի հետ: Միշտ երկու հսկող աչքեր անպակաս են նրա մօտից: Նա գնում է աղբիւրից ջուր բերելու հարեւանների աղջիկների հետ. մի քանիսը միայն հաւաքւում են  եւ խումբ են կազմում, դրա համար որոշուած են վաղ առաւօտեան  եւ երեկոյեան պահերը, երբ փողոցները դատարկ էին մարդիկներից: Հսկողութիւնը թէեւ կատարւում է խստութեամբ, բայց աղջիկը չէ նեղանում,  եւ ոչ կարող է երեւակայել, թէ դա անվայելուչ էր: Նա այնպէս համոզուած է, թէ այլ կերպ լինել անկարելի էր, թէ իր հասակում անպատշաճ էր աղջկան մինակ տնից դուրս գալ կամ հեռու տեղ գնալ,  եւ անտրտունջ խոնարհւում է սովորութեան առջեւ: Աղջիկը միշտ իրան այն դալար ծառի դրութեան մէջ է զգում, որ առանց նեցուկի իսկոյն ցած կընկնէր:

Բայց կան գիւղեր, ուր համեմատաբար արձակ է կեանքը, այսու ամենայնիւ չենք տեսնի հասակ առած աղջկան մինակ դաշտումը, բացառութիւնները շատ աննշան են:

Իսկ ինչ որ վերաբերում է ընտանեկան կրթութեանը, նա միանգամայն պայմանաւորւում է աղջկայ ապագայի հետ — նրանց նախապատրաստում են մի կրաւորական էակ, որպիսին պէտք էր մի նահապետական գերդաստանի անդամ լինելու համար: Հնազանդութիւնը, լռութիւնը, ամօթխածութիւնը  եւ պարկեշտութիւնը նրա վարքի անպայման օրէնքներն են: Նա տնեցիների հետ շատ սակաւ է խօսում, իսկ օտարների հետ ամէնեւին չէ խօսում: «Այնքան լաւ աղջիկ է, որ միսը կտրես, ձայն չի հանի» — դա ամենամեծ գովասանքն է նրա բարքի մասին: Բոլորովին չինէյական տպաւորութիւն է գործում, երբ հանդիպում ես գիւղացի աղջկան մինակ կամ մօր հետ փողոցում գնալիս, նա աչքերը գցած ունի դէպի գետին, մարդի երեսին ուղիղ չէ նայում, այլ մի կողմ է քաշւում, կանգնում է, խորին կերպով գլուխ է տալիս,  եւ սպասում է մինչեւ տղամարդն անցնի: Փոյթ չէ, եթէ նա անծանօթ մարդ լինէր: Այսպէս վարւում են  եւ ամենափոքրիկները  եւ հասակաւոր կնիկները: Մի գիւղում ինձ պատմեցին, թէ աղջիկներն ու կնիկներն առաջ աւելի համեստ էին, երբ փողոցում տղամարդիկ հանդիպում էին, բացի գլուխ տալը, մօտենում էին  եւ նրա ձեռքը համբուրում էին: Այդ արդէն չափից դուրս է, որ մեր պարտաւորութիւնը նրանք կատարէին:

Աղջիկից շատ սակաւ են պահանջում դրսի գործերը, նա աւելի աշխատում է տնային տնտեսութեան մէջ, կամ որպէս ասում են, պտտւում է «օջախի» չորս կողմը: Այդ բանի մէջ նա հլու սպասուհի է. նրան միայն հրամայում են «այս բե՛ր»  եւ «այն տա՛ր». իսկ միջամտութիւն գործել կերակուրների պատրաստութեան մէջ, նա չէ կարող, այդ իրաւունքը պատկանում է հասակաւոր կնիկներին: Գիւղական խոհանոցի ցուցակը բաւական ընդարձակ է, քան թէ առհասարակ լինում է գիւղերում. բոլոր ուտիսուայ կերակուրներն ունեն իրանց համապատասխանող պասուայ կերակուրները: Կանոնաւոր տնտեսութիւնը բաւական զարգացած է մեր գիւղերում,  եւ գիւղացին, երբ կարողութիւնը ներում է, երբեք իր ընտանիքը կամ իր հիւրերին չէ զրկում ճոխ սեղանից, թէեւ նա միշտ մնում է խնայող: Տնտեսութիւնից շատ բան է սովորում աղջիկն ընտանիքի մէջ նկատողական կերպով,  եւ երբեմն նրան թոյլ են տալիս պրաքտիկաներ անել: Եթէ նա եղել է դպրոցում, հօր տունը դառնալուց յետոյ գրքերը ծալում է  եւ մի կողմ է դնում, բայց կարը, ձեւը, հիւսելը նա շարունակում է աւելի եռանդով:

Ես դառնում եմ դէպի բարոյականութիւնը: Երբ աղջկայ հասակը տասնից անցնում է, նա սկսում է իր վրայ մտածել, երբ տնից դուրս է գալիս` մազերը սանրուած են լինում, աչքերը սուրմայած, նա բաւական մաքուր հագնուած  եւ լուացուած է լինում: Բայց անձնատուր լինել կրքերի, նա երբեք չէ կարող: Կեանքը սաստիկ անազատ է: Աղջիկը կամ միշտ տանն է լինում, կամ եթէ թոյլ են տալիս դուրս գալ, նա առանց հսկողութեան չէ: Այսպիսի պայմաններում, հասկանալի է, որ նա միջոց չի ունենայ տղաների հետ արձակ յարաբերութիւններ ունենալ: Ուրիշ ազգերի գիւղերում այսպէս չէ. օրինակ, ռուսների մէջ հասակ առած աղջիկները կատարում են շատ դաշտային գործեր. նրանք գնում են խոտհունձ, գնում են արտը խուրձեր հաւաքելու, անտառում մինակ սունկ են հաւաքում, արածացնում են կովեր  եւ հորթեր,  եւ արձակ դաշտերի կամ անտառների թագստեան խուլ տեղերում միշտ հանդիպում են տղաների:

Մեր գիւղերում այսպէս չէ: Ընտանէական խիստ պայմաններն աղջկան երկաթի վանդակի մէջ են պահում: Նա սիրոյ վրայ մտածելու ոչ ժամանակ ունի  եւ ոչ կարող է: Թէեւ հասակը  եւ բնազդումը շատ բան ուսուցել են նրան, բայց նա խեղդում է իր կրքերը սրտի մէջ: Լինում են խիստ հազիւ դէպքեր, որ աղջիկը զոհ է դառնում կրքերի,  եւ եթէ նա մայր էր, իր նախատինքը թաքցնում է ինքնասպանութեամբ: Իրան թունաւորելը կամ խեղդամահ լինելը հասակ առած աղջիկների մէջ պատահում է երբեմն:

Կեանքի պայմանները չեն մօտեցնում տղաներին  եւ աղջիկներին մէկ մէկու հետ: Մեր գիւղերում չէ կարելի տեսնել, որ հասակ առած աղջիկներ խառն տղաների հետ խաղային փողոցներում կամ հրապարակների վրայ,  եւ կամ նստած միասին, գիւղական սովորութեան համեմատ, խօսակցէին տան դռների առջեւ: Աղջիկները միշտ խաղում են իրանց սեռակիցների հետ, այն եւս ծածուկ տեղերում, հեռու տղամարդի աչքից: Եկեղեցին, որ պիտի միացնէր նրանց, ենթարկւում է ընտանիքի սովորութեան պայմաններին, տղամարդերի  եւ կանանց տեղերը որոշուած են: Թողեալ այդ, եկեղեցին յաճախում են պառաւները միայն, իսկ աղջիկները  եւ մանկահասակ կիները գիւղերում եկեղեցին գնում են տարուայ մէջ մի քանի անգամ միայն, այսինքն` զատկին, երբ պէտք էր հաղորդուել: Ուրիշ հասարակական հանդէսներ չըկան: Երկու դէպքում միայն աղջիկները  եւ տղաները կարող են տեսնել միմեանց, մէկը հարսանիքներում, միւսը, եկեղեցիների տօնախմբութեան, կամ ուխտագնացութիւնների ժամանակ: Երկուսն էլ շատ նման են միմեանց` թէ հարսանիքը  եւ թէ եկեղեցու տօնախմբութիւնը: Ածում են, երգում են, պար են գալիս — կեանքը փոքր ինչ արձակ շրջանակի մէջ է մտնում: Բայց այդ դէպքերում  եւս աղջիկը դարձեալ ազատ չէ. նա կարող է պար բռնել, երգել միայն իր ազգականների կամ մերձաւոր բարեկամների հետ: Աղջիկն այն ազատութիւնն է վայելում միայն, որ դեռ կին չը դարձած, նրա երեսը չէ ծածկւում քօղով, նրա աչքերը բաց են, կարող է նայել մէկի վրայ,  եւ կարող են ուրիշները տեսնել նրա դէմքը: Այդ հնար է տալիս տղային գողանալ նրա դէմքից մի ծածուկ հայեացք, մի ժպիտ…  եւ իսկոյն կազմւում է լուռ սիրահարութիւնը, թէեւ խիստ սակաւ է պատահում, որ նրանք այնուհետեւ բախտ ունենային միւս անգամ հանդիպել միմեանց, կամ պսակուել:

Վէպերում կարելի է տեսնել մեր գիւղական աղջիկների սիրահարութիւնները, բայց կեանքի մէջ դա սակաւ է պատահում: Եւ եթէ լինում են դէպքեր, գործը վերջանում է առեւանգութիւնով, այսինքն տղայի` աղջկան հօր տնից գողանալով,  եւ առանց ծնողների կամքի, պսակուելով: Այսպիսի հանգամանքներում ժողովրդական րօմանտիզմը խիստ խստութեամբ է վերաբերւում դէպի սէրը. — սիրահարների վարքը կծու պարսաւներով երգւում է ժողովրդի բերանում:

Գիւղերում ամուսնութիւնները կատարւում են հաշիւներով: Պսակուողների բախտը կարգադրում են ծնողները, որպէս ցանկանում են: Աղջկայ  եւ տղայի զգացմունքը տեղիք չունի գործի մէջ: Պսակները լինում են միշտ հաւասարը հաւասարի հետ (կարողութեան կողմից)  եւ աւելի աղջկայ ծնողքը աշխատում են, որ իրանց զաւակը մեծ տան հարս լինի: Այսուամենայնիւ, այդ ցանկութիւնը մնում է լուռ, ամօթ կը համարուէր, եթէ աղջկայ ընտանիքի կողմից առաջարկութիւն լինէր: Բանակցութիւնն սկսւում է փեսայի հօր կողմից զանազան պատգամաւորների միջոցով,  եւ աղջկայ հայրը մինչեւ համաձայնելը իրանից բաւական խնդրել է տալիս: Ամուսնութիւնները կատարւում են առհասարակ մինչեւ 15 տարեկան հասակը: Գիւղերում հազիւ կարելի է տեսնել 18-20 տարեկան աղջիկներ,  եւ եթէ կային այսպիսիներ, անպատճառ նրանք խուլ ու մունջեր են, կամ խելագարներ: Առհասարակ գիւղացին աղջկան երկար չէ պահում, աշխատում է շուտ ազատուել նրանից, որ իրան շատ զբաղեցնում է: «Աղջիկը այն տեսակ պտուղ է, որ հասնելու ժամանակ փչանում է», — ասում է գիւղական առածը:

Որովհետեւ ամուսնութիւնները միշտ հաշիւներով են լինում, այս պատճառով շատ անգամ պատահում են խիստ տարապայման պսակներ: Օրինակ, աղջկայ հայրը մի «լաւ» փեսայ չկորցնելու համար իր 5-6 տարեկան երեխան տալիս է մի չափահաս մարդու, կամ ընդհակառակն, իր 15 տարեկան աղջիկը ամուսնացնում է մի 4 տարեկան տղայի հետ: Եւ մեր գիւղական քահանաները միշտ պատրաստ են մի քանի ապասով այսպիսի պսակներ անել: Երբեմն նշանում են աղջկան, երբ նա դեռ օրօրոցումն էր, դա կոչւում է, թուրքերէն բառով «բեշիկքասմայ»` այսինքն օրօրոցում կտրած կամ վերջացրած: Դուք չէք զարմանայ, եթէ ասեմ, որ երբեմն աղջկան նշանում են, երբ նա մօր արգանդից դեռ լոյս աշխարհ չէր մտել: Փեսայի հայրը ուխտ է դնում աղջկայ հօր հետ, ասելով «եթէ քո կինը աղջիկ ծնէ, նա պէտք է իմ որդու հարսը լինի»: Շատ անգամ երկու ընտանիքների մէջ հին տոհմային թշնամութիւնները վերջանում են միմեանց աղջիկ տալով կամ առնելով [2]: Երբ աղջիկն այսպիսի նիւթական հաշիւների առարկայ է դառնում, շատ հասկանալի է, թէ նա որպիսի բախտի կը հանդիպի, կամ ինչ կը լինի նրա դրութիւնը ամուսնութիւնից յետոյ: Ես ինքս վկայ եմ եղել մի եղեռնագործութեան, որ կատարուեցաւ մի գիւղում. մի հասակ առած աղջիկ տուել էին մի փոքրիկ տղայի, որ մի հարուստ տան միակ ժառանգն էր: Աղջիկը մի գիշեր անկողնի մէջ խեղդում է նրան: Բժիշկները քննելով աղջկան, գտան նրա մէջ խելագարութեան նշաններ, որ առաջ էին եկել սեռական բորբոքումից ուղեղի վրայ:

Աղջիկներն առհասարակ վաղ են մարդու գնում  եւ այդ գլխաւորապէս պահպանում է նրանց բարքի ապականութիւնից: Օժիտի սովորութիւնը դեռ մտած չլինելով մեր գիւղերում, բաւական հեշտացնում է ծնողներին կատարել իրանց ցանկութիւնր, աղջիկներին շուտով ամուսնացնելու: Շատ տեղերում դեռ մնացել է այն հին սովորութիւնը, որ աղջկայ հայրը փոխանակ ինքը տալու, ստանում է փեսայի հօրից փող կամ ուրիշ մթերք: Դրա մէջ շատերը տեսնում են մի բարբարոսական առեւտուր, իբր թէ հայրը վաճառում է իր զաւակը: Բայց այդպէս չէ: Փեսայի հօրից ստացածը ծախսում է աղջկայ հայրը, գնում է զանազան հագուստներ  եւ կարասիք, որը իր հետն է տանում նորահարսը դարձեալ փեսայի տունը: Աղջկայ հայրը ոչինչ չէ շահում, գուցէ մի բան էլ աւելի իր քսակից է դնում: Առհասարակ ամուսնութիւնը, որպէս մի նշանաւոր պայման ընկերական կեանքի, արտայայտւում է մեր ռամկի մէջ այնպիսի ձեւերով, որ ցոյց են տալիս նրա խորին հասարակական նշանակութիւնը: Ժողովուրդը համարում է նրան ընդհանուրի գործ,  եւ այդ դէպքում երեւան է գալիս մինը միւսին օգնելու փոխադարձ համերաշխութիւնը: Ես կը պարզեմ այդ աւելի որոշ կերպով: Գիւղական հարսանիքները կատարւում են ձմեռը, երբ գինին հասունանում է, երբ գիւղացիք անգործ են  եւ կարող են ազատ կերպով զուարճանալ: Հարսանիքները հին սովորութեան համեմատ տեւում են եօթն օր եօթը գիշեր. այժմ թէեւ թեթեւացել են, բայց դարձեալ ծանր են, առաւելապէս աղքատների համար: Մի քանի օր գիւղի ամբողջ հասարակութիւնն ուտում, խմում  եւ քէֆ է անում հարսանիքի տանը: Հարսանիքի հանդիսակատարութիւնը կապուած է բազմաթիւ ծէսերի  եւ արարողութիւնների հետ: Ամօթ է համարւում, եթէ մէկը հետ կը մնար հասարակաց սովորութիւնից: Եւ սովորութեան հետեւելը կարող էր պատճառել կատարեալ չքաւորութիւն, եթէ հասարակութիւնը չօգնէր: Եւ ահա ի՛նչ է լինում. աղջկայ հայրը, որպէս յիշեցի, այնքան ստանում է փեսայի հօրից, որ համարեա ծածկում է իր ծախսերը, իսկ փեսայի հայրը ստանում է նուէրներ ըստ մեծի մասին փողով իր դրացիներից, որ ընծայւում են հարսի անունով: Դրանով նա ազատւում է հարսանիքի ծախսերից  եւ այսպիսով մի զոյգ պսակւում են հասարակութեան փողով, թէ եւ փողը ստացւում է կողմնակի կերպով:

Կին լինելուց յետոյ աղջիկն իր ազատութիւնը բոլորովին կորցնում է: Հօր տանը թէեւ նոյնպէս ճնշուած էր, բայց դարձեալ ուրախ էր, որովհետեւ իւրայինների մօտ էր գտնւում: Այժմ ընկել է նա մի անծանօթ շրջանի մէջ, ուր ամէն ինչ նրան օտար է: Նոյնիսկ փեսային նա նոր է տեսնում  եւ տեսնում է միայն գիշերով: Հօր տան ճնշումներն այստեղ աւելի բարդւում  եւ բաղադրեալ են դառնում: Այնտեղ նա իրաւունք չունէր միայն օտարների հետ խօսելու, իսկ այստեղ չէ կարող ոչ ոքի հետ խօսել: Իր փեսայի հետ նա խօսում է գաղտնի, երբ մի երրորդ անձն ներկայ չէր, իսկ ընտանիքի միւս անդամների հետ (բացի երեխայներից) խօսում է պօնտօմիմայով: Հօր տանը նրա երեսը բաց էր, կարող էր ազատ նայել դէպի Աստուծոյ աշխարհը, իսկ այստեղ նրա դէմքը ծածկուած է թանձր կարմիր քօղով, ոչ ոքի ցոյց տալ չէ կարող, մինչեւ անգամ իր փեսային, եթէ նրա մօտ մի օտար մարդ կար: Կնոջ համար ասել` «երեսը բացուած կին է», գիւղացու լեզւում միեւնոյն նշանակութիւնն ունի, որպէս ասել` լիրբ է, անզգամ է: Կնոջ այս «չըխօսկանութիւնը» [3], այդ փորձութիւնը հին սովորութիւնների համեմատ շարունակւում էր եօթը տարի, երբ այդ շրջանն անցնում էր, հասակաւոր կնիկները հաւաքւում էին  եւ հանդիսաւոր կերպով նրա «քօղը փոխում էին», այսինքն կարմիր քօղի փոխարէն ձգում էին նրա երեսի վրայ սպիտակ,  եւ այն օրից նա արտօնութիւն էր ստանում երեսը կիսով չափով բաց անել,  եւ ընտանիքի մի քանի անդամների հետ խօսել, բայց ոչ սկեսուրի  եւ սկեսրարի հետ: Այժմ յիշեալ պաշտօնական ձեւերը շատ տեղերում չեն կատարւում, այլ երբ կինը մի քանի զաւակների մայր է դառնում, երբ նա իր մանկութիւնը անց է կացնում, այն ժամանակ կարմիր քօղի փոխարէն սպիտակն է կրում, բերանը փոքր առ փոքր բաց է լինում,  եւ կարողանում է իր դէմքը, եթէ ոչ օտարներին, գոնեա իր մերձաւոր բարեկամներին ցոյց տալ: Կարճ ասած, կինը այն ժամանակ միայն հասարակութեան անդամ է դառնում (իր նեղ մտքով), երբ պառաւում է:

Խօսելով հարսանիքի միայն տնտեսական կողմերի վրայ, ես մոռացայ մի բան: Առհասարակ գիւղական հարսանիքն այնքան հետաքրքիր խորհուրդներ ունի, որ պէտք է նրա մասին մի փոքր մանրամասն խօսել, բայց դա իմ հետազօտութեան նպատակից դուրս լինելով, ես չեմ կարող լռել այն բանի մասին, որ վերաբերում է կին լինող աղջկայ բարոյականութեանը:

Ես կրկին վերադառնում եմ այն ժամանակին, երբ աղջիկը կին է դառնում: Հարսի մօրը փոխարինում է սկեսուրը: Անձինքը փոխւում են, բայց դերերը մնում են միեւնոյնը: Սկեսուրը մայր է դառնում, այն զանազանութեամբ միայն, որ նրա մէջ մայրական գութը բոլորովին բացակայ է գտնւում: Դա աւելի խիստ է, աւելի պահանջող է  եւ աւելի դիտող է: Ամբողջ օրը նա մրթմրթում է, նրան գոհացնել անփորձ հարսը երբեք չէ կարող: Պառաւները դիւրագրգիռ են լինում,  եւ նա միշտ բարկանում է: Ոսկրների հետ նրա մէջ քարացել է  եւ սիրտը: Առաւօտից մինչեւ կէսգիշեր հարսը պտտւում է սկեսրոջ շուրջը, նրա զանազան հրամանները կատարելով: Նա չէ կարող մի նշան անգամ ցոյց տալ յոգնելու կամ դժգոհութեան: Ամբողջ օրը նա անց է կացնում ոտքի վրայ, իսկ գիշերն իր անկողինն է մտնում, երբ ընտանիքի բոլոր անդամները քնած էին. նա պէտք է ամէնի տեղերը պատրաստէ, ամէնին հանգստացնէ: Վաղ առաւօտեան նա ոտքի վրայ է, երբ բոլորը դեռ քնած էին: Սկեսուրը զարթնելով, անպատշաճ է, որ նրան անկողնի մէջ տեսնէ: Նա այն աստիճան համբերող է լինում, որ շատ անգամ բաւական ծանր հիւանդութիւններ տանում է ոտքի վրայ, առանց պառկելու: Նա ոչ ոքին չէ յայտնում իր տկարութեան մասին, գուցէ գիտէ ամուսին այրը, բայց նա նոյնպէս լռում է: Հիւանդութեան պատճառով չգործելը` գիւղացի կնոջ մասին համարւում է ծուլութեան նշան: Ամուսին այրը չէ կարող պաշտպան հանդիսանալ կնոջ տանջանքները թեթեւացնելու համար: Եւ միթէ՞ նա կարող է հասկանալ, թէ նրա կրածները տանջանք է. — այդ զգացմունքը չէ տուած գիւղացի մարդուն. նա վարւում է կնոջ հետ նոյն անգթութեամբ, որպէս իր վարող եզան կամ գոմէշի հետ:

Ամուսնութեան առաջին տարիներում հարսի գործունէութիւնն աւելի սահմանափակւում է տնային տնտեսութեան նեղ շրջանում, նրան խիստ սակաւ են դուրս թողնում: Եթէ նա այգին, պարտէզը կամ դաշտն է գնում, պառաւ սկեսուրը կամ մեծ հարսներից մէկն իր հետն են լինում: Այսպիսի հանգամանքներում հասկանալի է մանկահասակ հարսի բարոյականութիւնը: Այս ասելով ես նպատակ չունեմ պաշտպանել այն միտքը, թէ հարեմական դրութիւնը կարող էր բարոյականութիւն պահպանել: Բայց միեւնոյն ժամանակ պէտք է նկատել, որ սիրահարութիւնների համար բաւական ժամանակ  եւ ազատութիւն հարկաւոր է, որոնցից զուրկ է գիւղացի կինը: Յոգնած  եւ միշտ աշխատող մարմինը հեշտասիրութիւն չէ զգում [4]: Գիւղերում կինն այնքան սեղմուած է, որ ոչինչ ծածուկ չէ մնում: Կնոջ մի համարձակ նայուածքը, մի բառը օտար տղամարդի հետ, իսկոյն բամբասանքի առարկայ է դառնում: Ամուսնական անհաւատարմութիւնը խիստ հազուագիւտ է գիւղերում,  եւ եթէ լինում են օրինակներ, պատժւում են մահով. խանդոտ տղամարդը ծածուկ կամ յայտնի սպանում է նրան,  եւ հասարակաց կարծիքն արդարացնում է այդ եղեռնագործութիւնը: Իսկ եթէ ամուսինը համբերում է կնոջ անառակութիւնը, նրա ընտանիքը դուրս է ձգւում գիւղական հասարակութիւնից: Դրանք զետեղւում են քաղաքներում: Պէտք է յիշել  եւ այն, որ գիւղացի կինը սիրել չը գիտէ. նա միշտ երկու ծայրերի վրայ է կանգնում, կամ լինում է հասարակաց կին, կամ իր ամուսնի կինը — սիրականներ պահելու նա ոչ շնորհք  եւ ոչ յարմարութիւն ունի: Նրա յարաբերութիւններն իր տղամարդի հետ նոյնպէս չէ կարելի ասել, թէ սիրային բնաւորութիւն ունեն. — որպէս նրա ձեռքերը կոշտացել են աշխատութեան մէջ, այնպէս էլ սիրտը կորցրել է իր զգայականութիւնը: Դուք չէք տեսնի գիւղացի կնկան, որ նա մինչեւ անգամ իր շատ մերձաւոր բարեկամուհիների մօտ խօսէր ամուսնի վրայ: Երբ նրա մասին խօսք է բացւում, կինը համարձակութիւն չունի նրա անունն անգամ բացարձակ կերպով արտասանելու, այլ միշտ գործ է ածում «նա» դերանունը, կամ այսպիսի խօսք «Ստեփանի հայրը», դրանով հասկանում են, որ իր մարդուն է ակնարկում, որովհետեւ Ստեփանը նրա որդին է:

Բայց պէտք է նկատել  եւ այն, որ բարքերի մաքրութիւնն առաւելապէս պահպանւում է այն գիւղերում, որոնք հեռու են քաղաքներից  եւ որոնք մեծ ճանապարհների վրայ դրուած չեն: Օտար ազգերը մտցրին մեր գիւղերում  եւ օտար մոլութիւններ, որոնք առաջ ծանօթ չէին: Այն օրից, որ գիւղերում յայտնուեցան գինեվաճառի դուքանները, անբարոյականութեան ժանտախտը տարածուել սկսեց, թէեւ ոչ ոք չէ տեսել, որ գիւղացի կինը մտնէր դուքանը խմելու համար, կամ արբած ընկած լինէր փողոցում: Բայց դուքանները քաշում են դէպի գիւղերը այնպիսի օտար  եւ խորթ հասարակութիւն, որոնցից մեր կանայք լաւ բան սովորել չէին կարող… Եւ այդ անբարոյականացնող հիմնարկութիւնները լինում են միայն մեծ ճանապարհների վրայ եղած գիւղերում:

Ես եղել եմ Պարսկաստանում  եւ Տաճկաստանում, այնտեղի գիւղացի հայ կանայք համեմատաբար աւելի բարոյական են, քան թէ այստեղինները: Ինչո՞վ մեկնել այս երեւոյթը: Իմ կարծիքով ուրիշ պատճառ չկայ, քան թէ այն, որ այնտեղ հայը կարողանում է պահպանել ընտանեկան մաքրութիւնն իր վաղեմի սրբութեան մէջ, թէեւ լինում են մահմեդականների կողմից առեւանգութիւններ, բռնաբարութիւններ, բայց այդ դէպքերն աւելի առիթ են տալիս պահպանելու կնոջ անմատչելիութիւնը: Բռնութիւնն առաջ է բերում ինքնապահպանութիւն, իսկ վտանգաւոր է այն ազատութիւնը, որ իր հետ բերում է բարքերի ապականութիւն: Այստեղ այդ կրիզիսի մէջն է գտնւում հասարակութիւնը:

Ես այժմ դառնում եմ դէպի կնոջ աշխատութիւնը, թէ ինչով է օգնում նա տղամարդին գիւղատնտեսական գործերում: Նորահարսի աշխատութիւններն աւելի թեթեւ են լինում, համեմատելով հասակ առած կնիկների աշխատութեան հետ: Պառաւ սկեսուրները նրանց շատ չեն նեղացնում դրսի գործերով  եւ աւելի բանեցնում են տնային տնտեսութեան մէջ: Այդ առաջ է գալիս մասամբ այն սովորութիւնից, որ մանկահասակ հարսին իսկոյն դուրս թողնելը կարող էր վնասակար ազդեցութիւն ունենալ նրա վարքի վրայ: Այսուամենայնիւ, կանանց աշխատութիւններն ամէն տեղ միեւնոյնը չեն, նրանք փոխւում են, նայելով տեղային պահանջներին: Այն գիւղերում, ուր բամբակի մշակութիւն կայ, օրինակ, Երեւանի նահանգում, կնիկները բոլորովին խեղդուած են աշխատութիւններով, բամբակի մշակութեան մեծ մասը նրանց վրայ է, «քաղհան» են անում, հաւաքում են հասունացած կօզակները, մաքրում են բամբակը կեղեւից  եւ կորիզներից, նրանից թել են մանում  եւ այլն: Այն գիւղերում, ուր այգեգործութիւնը զարգացած է, կնիկները դարձեալ շատ գործ ունեն. պտուղներ հաւաքելը, չորացնելը, խաղողի քաղելը, բոլորը նրանց գործն է: Ագարակային բերքերի, պարտէզների, բանջարանոցների մշակութիւնը նոյնպէս կնոջ գործ է: Կինը չէ մասնակցում միայն մանգաղի, բահի  եւ արօրի գործածութեան մէջ: Տեղերի յարմարութեան համեմատ կնոջ աշխատութիւնն աւելի բարդւում է  եւ բազմատեսակ է դառնում: Մեր գիւղացին ծոյլ չէ  եւ ոչ տգէտ, նա չէ բաւականանում գիւղատնտեսութեան մի ճիւղովն միայն, երբ հող ունի  եւ տեղային պայմանները ներում են, նա ընդարձակում է իր տնտեսութիւնը, միեւնոյն ժամանակ նա երկրագործ է, ցանում է ցորեան, գարի, կտավհատ, քունջութ, կանեփ, գերչակ  եւ այլն,  եւ միեւնոյն ժամանակ այգեգործ է, գինեգործ է, անասնապահ է, — այդ բոլորը աւելացնում են կնոջ աշխատութիւնը: Գիւղերում, ուր վարում են կիսախաշնարածական  եւ կիսաերկրագործական կեանք, կնոջ աշխատութիւնն աւելի բարդւում է. անասունների դարմանելը համարեա նրա վրայ է մնում: Նրանք կթում են կաթը, իւղ  եւ պանիր են պատրաստում. նրանք խուզում են ոչխարները, բուրդից թել մանում,  եւ իրանց ամուսինների համար հագուստ պատրաստում: Մի քանի տեղերում կինն արհեստագործում է գեղեցիկ գորգեր, կապերտներ  եւ շալեր, որ վաճառականութեան նիւթ է դառնում: Մեծ տարբերութիւն կայ լեռնային  եւ տափարակային տեղերի մէջ կնոջ թէ կեանքի ձեւերի  եւ թէ պարապմունքի վերաբերութեամբ: Լեռնային սարեւանդների վրայ կեանքը դեռ չէ փոխուել իր նախնական ձեւերից. մարդը դեռ աւելի հովիւ է, քան հողագործ: Իսկ կինն աւելի մօտ է բնութեանը: Այստեղ նա ապրում է կատարեալ նահապետական պարզութեան մէջ: Բայց դաշտային տեղերում, տափարակների վրայ, կուլտուրայի ազդեցութեան ներքոյ, կնոջ աշխատութիւնը  եւ կենցաղավարութեան եղանակը փոխւում են  եւ աւելի բազմատեսակ են դառնում:

Առհասարակ խօսելով, գեղջկուհին շատ է գործում, բայց նա աշխատում է ոչ իբրեւ ստրկուհի, որին մտրակով վարում են դաշտը, այլ որպէս ընտանիքի անդամ, որի հոգսերը նա բաժանում է: Նա գիտակցաբար է գործում,  եւ այդ է, որ չէ յոգնեցնում նրան: Նա գիտէ, որ ապրուստն աշխատութիւն է պահանջում,  եւ չէ ցանկանում բոլորը ձգել տղամարդի վրայ: Տնտեսութեան մէջ կնոջ  եւ տղամարդի աշխատութիւններն այն աստիճան որոշուած են, որ ամէն մինը ճանաչում է իր պարտաւորութիւնը,  եւ երբեք միմեանց չեն խանգարում,  եւ ոչ հարստահարում: Կեանքը ընտանեկան խիստ պայմանների մէջ մշակել է որոշ օրէնքներ  եւ կանոններ, որ պահպանւում են սրբութեամբ: Եւ եթէ մենք ունենք այսօր գիւղացիներ, որ 50  եւ 100 հազարների տէր են, այդ պէտք է որոնել նրանց տոկուն  եւ անընդհատ աշխատութեան մէջ: Մեր գիւղացին ամբողջ տարին գործում է, մինչեւ անգամ տիրոջ հանգստեան օրերը նա չէ պահում: Ձմեռը միայն կարողանում է նրան քշել տան ծածկի տակ, բայց այստեղ  եւս անգործ չէ մնում: Այսպիսի շարժուն գործունէութիւնը նրան ետ է պահում շատ մոլութիւններից  եւ անձնատուր չէ լինում արաղի  եւ արբեցութեան: Խնայողութիւնը, ապագայի հոգսը, որպէս ամէն հայ մարդու, նոյնպէս  եւ գիւղացու տնտեսութեան յատկանիշն է: Բայց զարմանալի տարբերութիւն է տեսնւում Վրաստանի հայ գիւղացիների  եւ նրանց մէջ, որ մի ժամանակ պարսից տիրապետութեան ներքոյ են եղել. առաջինների մէջ նշմարւում է վրացու ծուլութիւնը  եւ անհոգութիւնը, թէ եւ համեմատաբար դարձեալ բարձր են վրացուց:

Ճորտութիւնը խլում է գիւղացուց աշխատութեան եռանդը, նրա ինքնագործունէութիւնը,  եւ միեւնոյն ժամանակ փչացնում ընտանիքի բարոյականութիւնը: Ճորտութիւնը պատրաստում է գիւղացուց անասուն իր կատարեալ նշանակութեամբ: Այդ նշանները դեռ մնում են թէ վրացի  եւ թէ ռուս գիւղացու վրայ: Բայց հայը ոչ մի ազգի տիրապետութեան ժամանակ ճորտ չէ եղել,  եւ այդ է պատճառը, որ նա համեմատաբար աւելի շատ է զարգացել ինքնագործունէութեան մէջ: Մեր գիւղացի կինը գիտէ արհեստագործել մինչեւ անգամ տնտեսական այն անհրաժեշտ պիտոյքները, որ ուրիշ երկրներում ստացւում են գործարաններից, օրինակ, պանիր մակարդել, սապոն պատրաստել, մոմ թափել, միս ապխտել, մեղուներ խնամել  եւ այլն: Նա ծանօթ է մի քանի ներկերի հետ, որ ստանում են հանքերից, արմատներից  եւ բոյսերից: Նա ծանօթ է մի քանի բժշկական դեղերի  եւ հնարների հետ,  եւ հարկաւորուած ժամանակ ինքն է հոգ տանում զաւակների հիւանդութեանը: Բայց պէտք չէ մոռանալ  եւ այն, որ զանազան խուլ տեղերում, այսինքն ճանապարհների հաղորդակցութիւնից դուրս, տակաւին հանդիպում են գիւղեր, որոնց մէջ կեանքը դեռ գտնւում է եթէ չասենք իր նախնական վիճակի մէջ, բայց կրում է խորին նահապետական կերպարանք: Մարդիկ բնակւում են Քսենոփոնի նկարագրած գետնափորերի մէջ: Բայց դրանք այլեւս գազաններ չեն. ուտում են հաց  եւ մարմինները ծածկուած են ըստ մեծի մասին իրանց ձեռքով արհեստագործած հագուստներով. շատերը նրանցից սեփականութեան տէրեր են:

Այժմ ես դառնում եմ դէպի գեղջկուհու մտաւոր զարգացումը: Ընթերցողը թող յիշէ այս հետազօտութեան սկզբում դրած փոքրիկ նկարագիրը, որ պատկերացնում էր գիւղական ընտանիքի կազմակերպութիւնը: Կինը հպատակում է տղամարդին անպայման հնազանդութեամբ, իսկ ընտանիքի բոլոր անդամները խոնարհւում են գերդաստանի երէցների առջեւ: Կնոջ դերը բոլորովին կրաւորական է, իսկ տղամարդինը — ներգործական: Այդ դէպքում հասկանալի է, որ կինը չէր կարող ազդող լինել  եւ փափկացնել տղամարդի բարքի կոշտութիւնը: Տղամարդը միշտ իրան բարձր է դնում կնկանից,  եւ միշտ այն համոզմունքն ունի, թէ «կնկայ ծամը երկայն է, բայց խելքը — կարճ»: Տղամարդը կատարեալ տէր է, իսկ կինը հպատակ: Այսուամենայնիւ, նա չէ ծեծում կնկան. — ծեծը  եւ կռիւն առաջ են գալիս աւելի այն ժամանակ, երբ կինը իրան հաւասար աստիճանի մէջ է դնում տղամարդի հետ: Ընտանիքի կազմակերպութիւնը, որ ենթարկում է կնոջն անպայման հնազանդութեան, որ խլում է նրանից ամէն ազատութիւն, որ ստիպեցնում է կուրօրէն հետեւել բոլոր ընդունուած ծէսերին  եւ սովորութիւններին — մի այսպիսի խիստ միապետական կազմակերպութիւնը անկարելի է որ չհասցնէր կնոջը միակողմանիութեան, անշարժութեան  եւ վերջապէս — բթամտութեան: Աւելացնենք աշխատութիւնը, անդադար  եւ միակերպ աշխատութիւնը, որ շինում է կնկանից մի մեքենայ, մի ողորմելի կրաւորական էակ, — այն ժամանակ կը պարզուի նրա մտաւոր վիճակը: Ամէն մի կին իր մօր շարունակութիւնն է. նա անփոփոխ աւանդում է իր յաջորդին այն, ինչ որ ստացել էր մօրից: Կնոջ խելքը  եւ միտքը այսպիսի պայմաններում զարգանալ կարող չէ: Անընդհատ  եւ դժնդակ աշխատութիւնը, բացի խելքից, չէր կարող չազդել գիւղացի կնոջ  եւ մարմնական կազմուածքի վրայ: Նա խիստ շուտով է կորցնում իր թարմութիւնը. դեռ երեսուն չհասած, նա արդէն պառաւել է: Եւ ի՞նչն է ստիպում նրան պահպանել իր կանացիութիւնը. ամուսին այրը գործ է պահանջում  եւ ոչ գեղեցկութիւն: Խիստ սակաւ կարելի է տեսնել, որ մինչեւ անգամ բաւական կարողութիւն ունեցող տան կինը լաւ հագնուած լինէր: Առհասարակ այն կինը, որ իրան մաքուր է պահում  եւ լուացւում է, համարւում է կասկածաւոր: Մինչեւ այսօր գիւղերում կօշիկներն ընդունուած են որպէս զարդ  եւ ոչ ոտնամաններ: Մօտեցէք գիւղացի կնոջը, իսկոյն ձեր քթին կը խփէ մի վատ հոտ: Ինչի՞ց է այդ: Ամէն օր թոնիրը վառում են կերակուրի  եւ հաց թխելու համար, ամէն օր ամբողջ տունը լցւում է աթարի կծու ծխով  եւ մխով: Խեղճ կինն այդ ծուխի մէջ ապուխտ է դառնում: Հայ կնոջ աչքերը, որ բնութիւնից այնքան գեղեցիկ են, բոլորովին փչանում են ծխի  եւ փոշու մէջ  եւ դուք շատ սակաւ կը տեսնէք առողջ աչքեր: Ծանր աշխատութեան  եւ ընտանիքի ճնշման ներքոյ, կինը բոլորովին կորցնում է իր ուրախութիւնը. նրա երեսին երբեք ծիծաղ չէք տեսնի. նա միշտ տխուր է: Նրա մէջ չկայ բնաւորութեան  եւ այն զուարթութիւնը, որ յատուկ է մինչեւ անգամ վայրենիներին: Ով գործ է ունեցել գիւղացի կնոջ հետ, գիտէ, որ նրա մէջ սիրտը մեռած է…

Քաղաքներին մերձաւոր գիւղերը, յարաբերութիւն ունենալով քաղաքացիների  եւ համեմատաբար աւելի զագացած հասարակութեան հետ, ցոյց են տալիս մի քանի փոփոխութեան նշաններ: Քաղաքի մոլութիւնները ներս են սողում գիւղական համեստ խրճիթներում նորաձեւութիւնների հետ: Թէյի գործածութեան հետ մտնում է  եւ իւփկայների գործածութիւնը: Կնիկների երեսները կամաց-կամաց բացւում են, նրանց բերանի փականքը բացւում է: Հասկանալի է վտանգը, երբ կեանքի այլափոխութիւնը սկսւում է հագուստից  եւ կերակուրներից: Այս տեսակ կանայք, որոնց կարելի է կոչել գիւղական մօդնի խանումներ, մի ծիծաղելի խառնուրդ են ներկայացնում. նրանք «ոչ հայի խունկ են, ոչ թուրքի ուղարլիկ [5] »: Խօսացրու նրան, կը տեսնես, որ նա ոչնչով չէ տարբերւում միւս գռեհիկներից, բացի մի քանի լրբութիւններից, որ չես տեսնի իր նախնական ձեւի մէջ մնացած կնոջ մօտ:

Այս բոլորից յետոյ կայ մի բան, որ մեծ ապագայ է խոստանում: Գիւղացու ընտանեկան կեանքն իր հաստատուն հիմունքներով  եւ իր բարոյական զօրութեամբ մի շատ արգաւանդ հող է կրթութեան գործի համար: Նրա մէջ կան անմշակ, բայց հարուստ ընդունակութիւններ: Ես ոչ մի ուրիշ պատճառ չեմ ճանաչում, որ պահպանեց հային իր աննախանձելի պատմութեան երեսից, — բայց միայն ընտանիքի բարոյական զօրութիւնն իր որոշ առանձնութիւններով: Դարերի ստրկութիւնը  եւ ճնշումը չէ քարացրել նրան այն աստիճան, որ անընդունակ լինէր մի նոր փոփոխութեան. այլ ընդհակառակն, կեանքի կռուի մրցութիւնը շինել է նրանից բաւական գործնական մարդ: Նա չափազանց էլաստիկային  եւ դիւրաթեք բնաւորութիւն ունի: Այս պատճառով մենք չենք կարող ասել, թէ ունենք գիւղական հասարակութիւն, այդ բառի ճիշտ նշանակութեամբ: Մեր գիւղացին գիտէ հանգամանքներից օգուտ քաղել, նա կեանքի պայմանների հետ այնպէս շուտ հաշտւում է,  եւ յարմարութեանը նայելով, այնքան ճարպիկ կերպով փոխում է իր պարապմունքների ձեւը, որ այսօր նա հողագործ է, միւս օրը վաճառական է դառնում, յետոյ արհեստաւոր  եւ այլն: Եւ ամէն գործի մէջ նրան հետեւում է կինը: Դուք կտեսնէք մեր գիւղացիներից ոչ միայն հարուստ վաճառականներ  եւ արհեստաւորներ, այլ ծառայողներ, աստիճանաւորներ, բժիշկներ, վարդապետներ եւ պրոֆէսորներ: Մինչ հզօր պետութիւնները դժուարանում են պարտադիր ուսումը մտցնել իրանց գիւղացիների մէջ, մերոնք արդէն դպրոցնէր ունեն, կամ մտածում են ունենալ: Մի առաջնորդող, մի օրինակ բաւական է, որ նա հասկանայ կրթութեան օգուտը: Բայց բոլորի վրայ գործնական  եւ շահի կէտից է նայում: Օրինակ, տեսնում է, որ դրացու որդին մի վաճառականի մօտ ծառայ մտնելով, վերջը գործակատար դարձաւ  եւ հարստացաւ, — ինքն էլ է աշխատում որդուն վաճառականի յանձնել: Կամ մէկի որդին գաւառական դպրոցում սովորելով, վերջը ծառայող դարձաւ, ինքն էլ է նրա օրինակին հետեւում: Մեր գիւղացի կինը կամ աղջիկը, ամէնեւին չէք տեսնի, որ քաղաք գնալով, աղախին դառնային. որբ  եւ բոլորովին անտէր աղջիկները բացառութիւն են. — գնում են քաղաք տղաները միայն, այն  եւս ոչ թէ տներում սպասաւորութիւն անելու համար, այլ վաճառականի կամ արհեստաւորի մօտ մտնելու համար: Մեր գիւղացին բազմատեսակ ընդունակութիւններ ունի. — այդ նրա գլխաւոր յատկանիշն է: Դրանից են առաջ գալիս այն երեւոյթները, որ տնտեսութիւնը  եւ կեանքի եղանակները չափազանց տարբերւում են միմեանցից: Դա լաւ նշան է: Տեսնում ես գիւղեր, ուր ամբողջ բնակիչները պարապում են վաճառականութիւնով, թէեւ այդ գիւղը ոչ կենտրոն է  եւ ոչ վաճառականութեան յարմարութիւն ունի: Բայց ինչպէ՞ս եղաւ: Գիւղացիներից մէկը վաճառականութեան մէջ բախտ գտաւ,  եւ բոլորը հետեւեցին նրա օրինակին: Նրանք տարածւում են Ռուսաստանի  եւ Եւրօպայի զանազան քաղաքներ, խօսում են զանազան լեզուներով,  եւ երբեմն միայն վերադառնում են ցիլինդրներով  եւ ոսկեայ շղթաներով իրանց կարօտ մնացած ընտանիքը տեսնելու համար: Շատ անգամ 5-6-10 տարի է տեւում նրանց պանդխտութիւնը  եւ ողորմելի կինը համբերում է առանց տղամարդի, միշտ անարատ պահելով իր ամուսնական հաւատարմութիւնը: Եւ նկատել եմ, կանայքը, որ դատապարտուած են այդ վիճակին, ըստ մեծի մասին մեռնում են բարակացաւով: Զոկերը կարող են այս դասակարգի օրինակ լինել: Կան գիւղեր, ուր բնակիչների մեծ մասը հիւսն, ոսկերիչ, որմնադիր  եւ ուրիշ արհեստաւորներ են, որոնց պարապմունքն իրանց տեղում գործադրութիւն չգտնելով, թափառում են քաղաքից քաղաք: Մինչեւ անգամ ամենաանբարոյական օրինակները մի ամբողջ գիւղի հասարակութեան մի կեղտոտ գործով են զբաղեցնում. «խաչագողները» յայտնի են արդէն… Այդ բոլորը կեանքի նշաններ են, բայց վատն այն է, որ գիւղացին, հէնց որ փոքր ի շատէ փող է ձեռք գցում, տեղափոխւում է դէպի քաղաքը: Գիւղական ասպարէզը նեղ է գտնում իր ընդարձակ գործունէութեան համար: Այն ժամանակ միայն գիւղացին իր կանոնաւոր  եւ նորմալ դրութեան մէջ կը մտնէր, երբ ճանապարհների հաղորդակցութիւնը կը հեշտանայ. գիւղատնտեսութիւնը նոր ձեւ կը ստանայ, փոխելով իր նահապետական կերպարանքը:

Պէտք չէ մոռանալ եւ դպրոցի անբարոյականացնող ազդեցութիւնը: Երեւակայեցէք աղջկայ դրութիւնը, որ նա մանկութիւնից փակուած է եղել տան պատերի մէջ, որ նա երբեք տնից դուրս չէ եկել առանց մօր, որ նա մարդերից այնպէս է վախում, որպէս գայլերից — յանկարծ նրան մենակ դուրս են թողնում, որպէս թռչունը վանդակից: Նրա ծնողները ծառայ կամ աղախին չունեն, նա մենակ պէտք է գնայ դպրոցը, որ շատ անգամ հեռու է գտնւում: Արտաքին աշխարհը — փողոցը — այն աստիճան աւերուած  եւ անկարգ է, որ չէր կարող վնասակար ազդեցութիւն չանել նրա վրայ, գաւառական քաղաքներն ըստ մեծի մասին խառն լինելով մահմեդականների հետ, աղջիկը մինչեւ դպրոց հասնելը լսում է հազարաւոր վատ խօսքեր թուրքի տղաներից (հայ տղերքն էլ նրանցից պակաս չեն): Սկզբում նա երկչոտ է լինում, ուշադրութիւն չէ դարձնում, անց է կենում: Յետոյ փոքր առ փոքր սիրտ է առնում, սկսում է պատասխանել… Այս հանգամանքներն ի նկատի ունելով, ես հասնում եմ այն ցաւալի համոզմունքին, թէ աղջիկը, որ դպրոցի երես չէ տեսնում, աւելի բախտաւոր է, թէեւ նա մնում է տգէտ, բայց պահում է իր բարոյականութիւնն անարատ: Այլեւս չեմ ասում, թէ թերի  եւ աննպատակ ուսումը միշտ վնասակար է լինում: Բարեբախտաբար մեր գաւառական քաղաքներում դեռ չկան կարելու արհեստանոցնէր. Թիֆլիսում այժմ սովորութեան մէջ մտած կարուհիների մագազիններն աւելի մեծ թւով փչացնում են աղջիկներին…

Երբ աղջիկը դառնում է 14-15 տարեկան, ծնողները մտածում են նրան մարդու տալ: Օժիտի սովորութիւնը սկսուած լինելով գաւառական քաղաքներում, որքան ընդհանրանում է նա, այնքան աւելի ծանրանում է աղջկայ վիճակը աղքատ ընտանիքի վրայ: Աշխատում են շուտ ազատուել այդ բեռնից: Այս պատճառով, աղջկայ մահը շատ անգամ հանդիպում է ծնողների ներքին յօժարութեանը, որ թեթեւացնում է նրանց մի մեծ հոգսից: Գիւղացիները բախտաւոր են այդ մասին. այնտեղ փեսայի հօրից փող են ստանում: Վատն այն է, որ աղջկան թոյլ չեն տալիս ինքն իր ապագան տնօրինելու. նա գուցէ կը գտնէր մէկին, կընկնէր նրա գիրկը,  եւ առանց ծնողներին ծախսեր պատճառելու, կը պսակուէր նրա հետ: Այս պայմանում  եւս հօր  եւ մօր կամքը գերակշռութիւն ունի. նրանք պէտք է տնօրինեն աղջկայ բախտը, նրանք պէտք է գտնեն իրանց հաւանած  եւ սրտի ուզած մի փեսայ: Բայց աղջկան «իրանց սրտի ուզած» մարդուն տալու համար փող պէտք է. առհասարակ արհեստաւորները փող չեն ունենում: Նրանք կամ պէտք է պարտք անեն օժիտ պատրաստելու համար, կամ պէտք է աղջկան գցեն առաջին հանդիպող անպիտանի ձեռքը, եթէ նա սակաւ փող էր պահանջում: Ըստ մեծի մասին պատահում է վերջինը: Սէրը ամէնեւին դեր չէ խաղում արհեստաւորների ամուսնութեան մէջ.  եւ որտե՞ղ կարելի էր սիրել, երբ աղջիկները տղաների հետ բնաւ չեն տեսնւում: Չարսաւների սովորութիւնը դեռ ոչ բոլորովին վերացել է գաւառական քաղաքներից. աղջիկը տնից դուրս է գալիս ոտքից ցգլուխ ծածկուած սպիտակ սփածանելիքի մէջ: Արհեստաւորի աղջիկը տալիս են արհեստաւորի տղային. շատ անգամ նա պսակւում է իր հօր աշակերտի հետ, եթէ այդ վերջինը դուր էր եկել իր վարպետին, կամ խոստանում էր լաւ ապագայ: Խիստ սակաւ է պատահում, որ նա պսակուէր մանր վաճառականի հետ: Աղջիկը տեսնում է իր փեսային այն օրը, երբ նրան տարել էին եկեղեցի պսակելու, այնտեղ միայն քահանան ձեւի համար հարցնում է նրա յօժարութիւնը, արդեօք սիրո՞ւմ էր իր փեսային, արդեօք համաձա՞յն էր կին լինելու… Աղջիկը ոչինչ չէ պատասխանում, միայն հաւանական շարժում է անում գլխով: Բայց եթէ նա չգիտէր այդ, կամ առաջուց չէին սովորեցրել, մի կին ետեւից նրա գլուխը ձեռքով դէպի ցած է խոնարհեցնում, որ նշանակում է «այո՛»… «համաձայն եմ»:

Կին լինելուց յետոյ նրա վիճակն աւելի վատթարանում է. նա միանգամայն կորցնում է  եւ այն փոքրիկ ազատութիւնը, որ վայելում էր առաջ: Գաւառական քաղաքներում, աւելի ժողովրդի ստոր  եւ միջին դասերի մէջ, կնոջ պահպանութիւնը դեռ կրում է իր վրայ շատ հարեմական առանձնութիւններ. նրա վրայ աւելի խիստ են հսկում, քան թէ գիւղերում, ուր տնտեսական աշխատութիւնները շատ անգամ նրան տունից դուրս են կոչում արտը, այգին, կամ դաշտում բանելու, որտեղ նա գոնեայ արձակ աշխարհ է տեսնում: Բայց այստեղ կնոջ աշխարհը փակուած է տան պատերի մէջ,  եւ ոչ ոքի հետ յարաբերութիւն չունի: Նա ապրում է բանտի մէջ, կամ աւելի փափուկ լեզուով խօսելով, որպէս մի ծաղիկ թառամում է ապակեայ գրուանի ներքոյ, առանց լոյսի  եւ առանց օդի: Եւ իրաւ, դուք չէք տեսնի մի կին արհեստաւորների մէջ, որ երեսին գոյն ունենար, նա միշտ դեղնած է լինում, շրթունքները ցամաքած, որպէս տենդոտ,  եւ աչքերը մարած: Հասարակաց զբօսանքի  եւ զուարճութեան տեղերը, եթէ կային այսպիսիները գաւառական քաղաքներում, դեռ մատչելի չեն ժողովրդի աղքատ դասին. արհեստաւորն իր կնոջը բաց չէ թողնում յաճախել այնպիսի տեղեր, որոնք իր կարծիքով անառակների համար են: Կինը մաշւում է տան մէջ. նրա մեծ զուարճութիւնն այն է, որ երբեմն նստում է լուսամուտի առջ եւ  եւ նայում է փողոցի անցուդարձին. բայց փողոցի վրայ բաց արած լուսամուտներ բոլոր տները չունեն: Նա տեսնւում է խիստ հազիւ անգամ մերձաւոր ազգականների հետ. կեանքը շատ առանձնացած է, որովհետեւ բարեկամների հետ յարաբերութիւն պահպանելը պահանջում է ծախսեր, պէտք է մի բանով գոհացնել հիւրերին:

Ընտանիքի կազմակերպութիւնը  եւ նրա սովորութիւնները համարեա նոյնն են, որպէս գիւղերում, միայն այստեղ աւելի որոշ ձեւ են ստացել: Նոյնպէս գերդաստանի հայրը բարձր հեղինակութիւն ունի, նոյնպէս կինը ստորադրւում է իր տղամարդին ամենայն հնազանդութեամբ, նոյնպէս օտար տղամարդի հետ չէ խօսում նա  եւ ոչ երեւում է մի ուրիշ մարդու աչքին: Իր ամուսնի հետ տեսնւում է նա միայն գիշերով, երբ վերադառնում է նա խանութից բոլորովին յոգնած  եւ շուտով պառկում է հանգստանալու: Մի բան կարող էր նրան մոլորեցնել ուղիղ ճանապարհից, այն է, տարածուող շռայլութիւնը, որ սկսել է մուտք գործել  եւ արհեստաւորի համեստ խրճիթում: Բայց շահուել ուրիշից իր պաճուճանքի  եւ զարդարանքի համար նա չէ կարող, որովհետեւ մի աւելորդ բան նրա վրայ, որ ամուսնի գնածը չէր, իսկոյն կարող էր նկատելի լինել մարդու աչքին: Գաւառական քաղաքներում իւրաքանչիւր ընտանիքի առանձին տուն ունենալը,  եւ մի ամբողջ տան մէջ միմիայն մէկ ընտանիքի բնակուելը բաւական պահպանում է կնոջ բարոյականութիւնը: Առհասարակ նկատուած է, կինը աւելի շուտ է փչանում այն ժամանակ, երբ բազմաթիւ ընտանիքներ ածած են միմեանց վրայ միեւնոյն տան մէջ,  եւ շատ սեղմուած կերպով բնակւում են զանազան կացարաններում: Մեր գաւառներում անկարելի է տեսնել որ երկու ընտանիք միեւնոյն տան մէջ բնակուէին. ընտանեկան պայմանները չեն ներում մի այսպիսի խառնակութիւն: Դա ունեցաւ իր օգուտն այն կողմից, որ ամէն մարդ, որքան էլ աղքատ լինէր նա, աշխատեց առանձին տուն ունենալ: Այդ մասին պէտք է շնորհակալ լինել պարսիկներից, թէ չէ շուտով կը կազմուէր մեր մէջ անտուն, անտեղ պրօլետարիատ:

Եթէ արհեստաւորների կնիկների մէջ կարելի էր գտնել մէկին, որ մեղանչէր ամուսնական հաւատարմութեան դէմ, կարող եմ հաստատ ասել, որ յանցաւորը տղամարդ ամուսինն է: Նա կամ արբեցող է, կամ չափազանց ծոյլ  եւ անպիտան. օրուայ վաստակը գիշերը վատնում է գինեվաճառի մօտ, թողնում է կնոջը տանը քաղցած,  եւ ամէնեւին չէ մտածում կիսամերկ երեխաների վրայ: Նա շաբաթներով տան երես չէ տեսնում. որտե՞ղ է անցկացնում, յայտնի չէ,  եւ երբեմն հարբած տուն է դառնում, կարծես նրա համար միայն, որ կնոջը մի լաւ ծեծէ: Երբեմն զաւակները վկայ են լինում սարսափելի տեսարանների իրանց ծնողների մէջ,  եւ այստեղից դրւում է նրանց փչանալու սկիզբը: Բայց չըկայ մի աւելի երջանիկ, մի աւելի խաղաղ շրջան, որպէս աշխատասէր  եւ արդար արհեստաւորի ընտանիքը. - ժրաջան կինը տան  եւ երեխաների հոգսն է քաշում, պահում է նրանց մաքուր  եւ առողջ, մարդը գործում է արհեստանոցում, նրանք ապրում են գոհ  եւ անվրդով կեանքով. խնայողութիւնը իրանց տնտեսութեան գլխաւոր օրէնքն է, մտածում են զաւակների վրայ  եւ ետ են գցում փոքրիկ գումար սեւ օրուայ համար:

Բայց լինում են ցաւալի դէպքեր: Կինը, բացի տնային տնտեսութիւնից, որ արհեստաւորի ընտանիքում այնքան ծանր չէ, ուրիշ ոչինչով չէ օգնում տղամարդին, այսինքն, նա չէ սովորել որեւիցէ բան, որ կարողանար ինքն  եւս ազատ կերպով փող վաստակել: Ընդունուած սովորութիւնները  եւ հասարակական կեանքի պայմանները թոյլ չեն տուել նրան ընտանեկան օջախից դուրս մի ուրիշ գործով զբաղուելու: Ընտանիքի գլխաւոր աշխատողը, նրա ապրուստը հայթայթողը մնում է տղամարդը: Քանի որ նա կենդանի է, կինը բախտաւոր է, նա աշխատում է,  եւ ընտանիքը պահում է: Իսկ երբ տղամարդը մեռաւ, առանց թողնելու որեւիցէ կարողութիւն, այն ժամանակ կինը իր ապրուստը շարունակելու համար ունի մի ճանապարհ միայն, կամաց-կամաց դիմել դէպի մահ: Ըստ մեծի մասին այդ պատահում է… Աղքատութիւնը սարսափելի զոհեր է տանում:

Արհեստաւորի կնոջ վիճակը բարձրացնելու համար  եւ նրա ապրուստն ապահովելու համար այնքան պէտք չէ ուսումը, որը ոչինչով նրան հաց տալ չէ կարող, որքան պէտք է սովորեցնել մի արհեստ, որ նրանով ապրել կարողանար: Այդ միայն կարող է բարձրացնել կնոջ վիճակը  եւ նրան հաւասար աստիճանի վրայ դնել տղամարդի հետ: Երբ կինը ազատ պարապմունք ունի, երբ նա էլ իր կողմից օգնում է ընտանիքին, այսպիսով նա կախում չի ունենայ տղամարդից,  եւ կը գցէ իր վզից նրա բռնութեան կոպիտ լուծը: Տղամարդն էլ իր կողմից կունենայ դէպի նա, բացի սէրից, մի առանձին պատիւ, երբ կը գտնի նրա մէջ մի լաւ աշխատակից: Այսպիսի կինը միշտ ազատ կը մնայ այն ախտից, որի մէջ գցում է նրան աղքատութիւնն ամուսնի մահից յետոյ. նա կարող կը լինի արդար  եւ ազնիւ կերպով հայթայթել իր հացը: Բացի դրանից, երբ կինը մի բան գիտէ, երբ նա ունի իր մէջ կենդանի կապիտալ, այն ժամանակ նա կարօտութիւն չի ունենայ մեռած կապիտալով-օժիտով իր համար փեսայ գնել. ամէն մարդ կը ցանկանայ իր վիճակը մի այնպիսի ընկերուհու հետ կապել: Բայց արհեստաւորի կնոջն իր այժմեան վշտալի դրութիւնից ազատելու համար, նախ  եւ առաջ պէտք է փոխել հասարակական յիմար նախապաշարմունքները, եւ պէտք է նրան դուրս քաշել ընտանիքի փակուած շրջանից: