Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Ա)

/87/ ԳԼՈՒԽ ՉՈՐՐՈՐԴ

ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ԶԻՆՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ

Նալբանդյանը Մոսկվայի համալսարանում։ Նոր իդեական մթնոլորտ։ «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»: Բելինսկու ազդեցության հետքերը «Ճառ»-ում։ Հայոց պատմության եւ գրականության վերագնահատումը։ «Ճառ»-ը որպես մտավոր էվոլյուցիայի հայտարար:

 

Քսանհինգ տարեկան էր Նալբանդյանը, երբ նրա առաջ փակվեցին Լազարյան ճեմարանի դռները: Ի՞նչ էր սպասում նրան հիմա: Ի՞նչ պիտի լիներ նրա անելիքը: Դժվար էր գուշակել գալիքը, բայց պարզ էր, որ պետք էր պատրաստ լինել նոր փորձությունների ու զինվել նոր ալայքարի համար: Դրա համար չէին պակասում նրան եռանդ ու կամք: Հալածանքն ու պայքարը ոչ թե թուլացրել, այլ կռել-կոփել էին նրա աննահանջ բնավորության մետաղը: Ոչինչ չէր սանձել ու ընկճել նրան: Առաջ շարժվելու համար հարկավոր էր միայն կրթության ավելի բարձր որակ:

Մտավոր վերապատրաստության կարիքը վաղուց էր զգացել Նալբանդյանը, եւ դրան գոհացում տալու համար անընդհատ զբաղվում էր ինքնակրթությամբ: Այդ աշխատանքին նա ձեռնարկել էր, ըստ երեւույթին, Պատկանյանի դպրոցը թողնելուց ի վեր: Հետագայում, այն հարցին, թե որտե՞ղ է սովորել մինչեւ համալսարան մտնելը, նա պատասխանում էր, թե սովորել է տանը եւ համալսարանական զբաղմունքներին պատրաստվել անձնական ջանքերով, առանց կողմնակի ղեկավարի [1]: Պիտի կարծել, որ փոխադրվելով Մոսկվա՝ նրա միտքը հաճախ հանում էր համալսարան մտնելու խնդրի շուրջը, իսկ Ճեմարանից հեռանալուց հետո նրա հոգսը պիտի դառնար այդ խնդրի լուծումը:

Հիրավի, Մոսկվայի համալսարանը հանդիսացավ իմացության հոր«դառատ այն աղբյուրը, ուր երիտասարդ Նալբանդյանը սկսեց հագեց/88/նել ուսումնառության իր ծարավը եւ խորապես հաղորդակից դառնալ ռուս ժողովրդի առաջավոր կուլտուրային ու գիտությանը:

1854 թ. սեպտեմբերին, հարցաքննվելով համալսարանում, հայտնվեց Նալբանդյանի պատրաստության անբավարար չափը: Պակասավոր էին, մանավանդ, նրա լեզվական եւ մաթեմատիկական գիտելիքները: Համալսարանի վարչությունը մերժեց նրա խնդիրը: Սակայն դրությունը փրկեց Լազարեւների միջնորդությունը: Այդ մասին վկայում է սրանց անունով Նալբանդյանի՝ նույն տարվա հոկտեմբերի 19-ին արած դիմումը. պարզվում է, որ Լազարեւների օժանդակությամբ նա այդ պահին «իբրեւ ազատալուր» արդեն ընդունված էր համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը, եւ հիմա խնդրում էր արձակման թուղթ տալ իրեն Ճեմարանում վարած պաշտոնից ազատված լինելու մասին, որպեսզի, ինչպես գրում էր ինքը, «ընկալեալ եղեց ի թիւս օրինաւոր ուսանողաց… աւարսելով միանգամայն եւ զքննութիւնս մտանելոյ անտի, զոր սկսեալ եմ», եւ որ մնաց անկատար, «վասն չունելոյ զարձակուրդ ի ճեմարանէ» [2]: Համալսարանի միակ ֆակուլտետը, որ այդ պահին համեմատաբար մատչելի էր արտոնյալ դասին չպատկանող «յուրածախս» («своекоштный») կամ «ազատ ունկնդրող» ուսանողների համար՝ բժշկական ֆակուլտետն էր [3]:

Սրանով էլ, գուցե, պիտի բացատրել այն փաստը, որ Նալբանդյանը ուկնդիր գրվեց հենց այդ ֆակուլտետում:

Հաջողվե՞ց արդյոք նրան հետագայում իսկական ուսանող ընդունվել՝ ասել դժվարանում ենք: Համալսարանի արխիվում չգտանք առհասարակ որեւէ վկայություն նրա ուսման եւ անգամ նրա «ազատալուր» լինելու մասին: Մեզ անհասկանալի պատճառով նրա անունը բացակայում է նաեւ համալսարանի 1854–1859 թ. թ. ընթացքում լույս տեսած տարեկան այն հաշվետվությունների մեջ, որոնց կցվում էին ուսանողների եւ ազատ ունկնդիրների անվանական ցուցակները:

Հաշվետվություններից երեւում է, որ, իսկական ուսանողներից եւ ազատ ունկնդիրներից զատ, բժշկական ֆակուլտետում այդ ժամանակամիջոցում կային նաեւ երրորդ տեսակի հաճախորդներ, որոնց տոմս էր տրվում դասախոսություններ լսելու համար («получающие билеты на право слушания лекции»): Կարելի էր առանց վարանումի սրանց թվում ենթադրել նաեւ Նալբանդյանին, եթե նրա ուսանող լինելու մասին չունենայինք կողմնակի տվյալներ:

1854–55 թվականներին Նալբանդյանի անտիպ ոտանավորների /89/ մեջ նյութեր ենք գտնում նրա ուսանողական կյանքի առօրյայից: Դրանցից մեկը՝ նվիրված ուսանող Անանիա Սուլթանշահին, ունի «ֆիզիկայի քննություն» վերնագիրը, մի ուրիշը նվիրված է ուսանող Ամիրյանին, իսկ «Արբատ» ոտանավորի մեջ հեղինակը բարեկամաբար երգիծում էր շուշեցի ուսանող Գասպարյանին (հետագայում հայտնի բժշկապետ): Մի ոտանավորում՝ «Լսարան» վերնագրով, նա մեծարում է համալսարանական ուսումը եւ այլն: Այս կարգի ոտանավորների շարքին է պատկանում նաեւ նրա «Ուսանող եւ մեծատուն» ոտանավորը: Նման գործերի շարքը կարող ենք փակել Նալբանդյանի ծոցատետրում՝ պատված «Հրաժեշտ» իմպրովիզացիայով՝ գրված հավանորեն 1858 թվականի վերջերին կամ երբ նա հարկադրված եղավ թողնել համալսարանն ու Մոսկվան եւ անցնել արտասահման:

1855 թ. փետրվարին եղբորը գրած նամակում Նալբանդյանը խոսում է բժիշկ դառնալու հեռանկարի մասին եւ միաժամանակ հաղորգում իր համալսարանական հասցեն՝ «Его благородию студенту МГУ М. Л. Налбандову» [4]: 1856 թ. մարտի 21-ին Սիմեոն Սուլթանշահին հայտնում է, որ ինքը անկարող է իրավունք ստանալ «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակության համար, քանի որ «Համալսարանում լինելով եւ բժշկությամբ պարապելով», իրավունք չունի բացարձակ զբաղվել նման գործերով [5]: Նալբանդյանի Ղազարոս եղբայրը նույն տարվա հունիսի 11-ին գրում է Մոսկվայից Գրիգոր եղբորը. «Մեր սիրելի Մուխալ եղբայրս բարեւ ունի ամենեցունդ, ինքն ալ պետք է քիր քրեր, բայց ենկզամենին կերդար…»: Մի քանի օր անց գրում է դարձյալ. «Միքայել եղբայրս բարեւ կբանե ամենուդ, պետք է գիր գրեր, բայց այս օրերս նիվեռսիտ (sic) մեկ մեծ մը եկավ Բետռպուռքեն ամենը հոն էին, կանչիլ էր» [6]:

Պարզ է, կարծես, որ 1854-1857 թ. թ. Նալբանդյանը սերտ կապ ուներ համալսարանի հետ. ոչ միայն լսում էր դասախոսություններ, այլեւ հարցաքննվում լսած առարկաներից:

Համալսարանի հետ ունեցած կապը ոչ միայն թուլացավ, այլեւ /90/ խզվեց 1858 թ., երբ, ինչպես երեւում է Սալթիկյանին գրած նամակներից, մի կողմից՝ նյութական դրությունը եւ մյուս կողմից՝ Նալբանդյանի՝ «Հյուսիսափայլ»-ում կատարած աշխատանքը դժվարացնում էին նրա ուսման ընթացքը: Այնուամենայնիվ, կասկած չկա, որ մինչեւ 1858 թվականը Նալբանդյանը սերտորեն կապված էր համալսարանի հետ: Մոսկվայի համալսարանը նա նկատի ուներ անշուշտ, երբ Կոմս Էմմանուելի «Հիշատակարան»-ում ակնարկում էր, թե «օտարության մեջ, հազարավոր նեղություններ համբերելով, օր խավարեցնելով, ստացել է մարդկության ընդհանուր լույսից մի քանի ճառագայթ» [7]:

Նալբանդյան-ուսանողի գրած նամակները ցույց են տալիս լարված այն աշխատանքը, որ կատարվում էր ուսումնառության այդ տարիներին նրա մտքի քուրայում: «Բժշկությունը, — ասում էր նա, — բերբերություն չէ, որ մեկ ամանով սյուլուկ շալկե ու երթա» [8]: Հիրավի, համալսաբանական այն գիտությունը, որ որոճում՝ էր նա այդ տարիներին, այնպես էր հարաբերվում տեր Գաբրիելի վարժատան նրա ուսումնառությանը, ինչպես գիտական հիմքերի վրա դրված բժշկականության արվեստը նոր-նախիջեւանցիների բուժակության արհեստին:

Նալբանդյանի հետ միաժամանակ Մոսկվայի համալսարանում սովորող կրտսեր ընկերներից մեկը՝ Հ. Բերբերյանը, հետագայում վերհիշում էր. «Այս միջոցին նա առանձին ուշադրություն էր դարձնում ինքնակրթության վրա, պարապում էր գրականությամբ եւ ուսումնասիրում լեզուներ: Այստեղ նա իսկական ուսանողական աղմկալի կյանք էր վարում, սակայն չմոռանալով յուր ուսման գործը» [9]:

Ուսումնառության տարիները ինտենսիվ մտավոր աշխատանքի տարիներ էին Նալբանդյանի համար: «Առավոտ մինչեւ 2 ժամ, — գրում էր նա եղբորը 1855 թ., — լինում եմ ամեն օր համալսարանում, հետո նստում եմ տանս իմ գործերով պարապած»: Համալսարանական գիտությունը հարթեց Նալբանդյանի առաջ իդեական սպառազինման լայն ճանապարհ: Մեծ էր եւ արգասավոր այն ազդեցությունը, որ ունեցավ նրա աշխարհայեցության մշակման վրա բնական գիտությունների ուսումնասիրությունը: Բժշկական ֆակուլտետում այդ տարիներին դասախոսում էին ռուս առաջավոր բնագիտության աչքի ընկնող ներկայացուցիչները՝ Գլեբով, Պոլունին, Ինոզեմցեւ, Ռուլյե եւ ուրիշներ [10]: Համալսարրանական իր ուսուցիչներից ջերմ խոսքերով էր նշում Նալբանդյանը Նմանավանդ ռուս օդընտելաբանության հիմնադրի՝ Կ. Ռուլյեի անունը. /91/ «Ամեն անգամ, — գրում էր Նալբանդյանը նրա մասին, — երբ ես որեւէ բան եմ լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում եմ, որովհետեւ նա, որ … օդընտելացման առաջին հիմքը դրեց, գրեթե առանց որեւէ օգնության, աղքատիկ միջոցներով հրատարակելով «Becтник ecтecтвенных наук» եւ զբաղվելով կենդանիների, ապա նաեւ բույսերի օդընտելացմամբ… նա այլեւս չկա: Որքան կհրճվեր նա՝ տեսնելով իր անխոնջ ջանքերի այդպիսի հսկայական հաջողությունը: Ինձ թվում է, որ նա գիշեր ու ցերեկ կենդանաբանության այգում կանցկացներում [11]:

50—60-ական թվականներին Մոսկվայի եւ Պետերբուրգի համալսարանների բնագիտական եւ բժշկական ֆակուլտետներում ծավալուն աշխատանքներ էին կատարում ռուս առաջավոր գիտության մեր նշած եւ այլ գործիչներ: Գլխավորապես գիտության այդ օջախներից էին դուրս գալիս ժամանակի դրական գիտությունների եւ մատերիալիստական աշխարհայեցողության ականավոր ներկայացուցիչները, մարդիկ, որոնք խու, բայց համառ պայքար էին տանում գիտության ռեակցիոն քուրմերի դեմ եւ մտավոր նպաստավոր մթնոլորտ ստեղծում ցարական-կալվածատիրական իշխող կարգերի դեմ հասարակական եւ մտավոր-քաղաքական շարժում առաջացնելու համար: Ի՛նչ խոսք, որ գիտության այդ աշխատավորների գործունեությունը ամենից արգասավոր արձագանք էր գտնում դեմոկրատական ուսանողության սրտերում: Պատահական չէր բնավ, որ 50-60ական թ. թ. երկրում ծայր առած գյուղացիական շարժումներին յուրովի արձագանքելու էին հենց Մոսկվայի եւ Պետերբուրգի ուսանողները եւ, մանավանդ, բժշկական ֆակուլտետներում սովորողները:

Նալբանդյանի հայացքների կազմավորման վրա ազդում էին ոչ միայն համալսարանական ամբիոնները, այլեւ ռազնոչին ուսանողությունը համակած հասարակական-քաղաքական տրամադրություններն ու մտքերը: Թշնամանք դեպի ճորտատիրական կարգերը, ատելություն դեպի մտքի ու մամուլի վրա ծանրացած ցարիզմի երկաթե բռունցքը եւ բյուրոկրատական ռուտինան, պայքար հանուն ժողովրդի լուսավորության՝ տրամադրությունների ու մտքերի այս մթնոլորտում է, որ հայսունանում ու զարգանում էր ուսանող Նալբանդյանի գիտակցությունը։ Հատկապես զորեղ էր դեմոկրատական ուսանողության հետաքրքրությունը դեպի բնական գիտությունները եւ դրանց հետ սերտորեն կապված բժշկականությունը: Հոգատարություն դեպի մարդը, դեպի նրա բարեկեցությունը, նրա մտավոր-բարոյական զարթոնքը՝ հիսունական թվականների դեմոկրատական ուսանողներին ոգեշնչող այս մղումներով էր տոգորված նաեւ երիտասարդ Նալբանդյանը:

/92/ Զբաղմունքներից ազատ ժամերին հաճախ նա լինում էր ռուս ուսանողների կամ սրտակից ռուս այլ ծանոթների շրջանում: «Շատ օտար մարդիկ մեզ այս օտար աշխարհներում ցույց էին տալիս շատ մարդասիրություն», — գրում էր նա վերը նշված իր նամակում [12]: Համաերկրացիներից ոմանք, Նալբանդյանի կողմից «հանած վարած» կոչված մարդիկ, բամբասական նամակներով տեղեկացնում էին նախիջեւանցիներին, թե Միքայելի օրերն անցնում են «օտարների» հետ, թե նա խորթացած է իր ազգակիցներից, «հայի վրա սեր չունի» եւ այլն: Բամբասանքները հասնում էին նրա հարազատների ականջներին, երկմտանք առաջացնում նրանց մեջ: Ղազարոս եղբայրը այս առիթով տրտունջ էր հայտնում Միքայելին եւ երեք կանգուննոց ասեղներով ծակում նրա սիրտը». Նալբանդյանը պախարակում է հարազատների դյուրահավատությունը: «Երեւի մեր սերի ուժը այնքան է, — պատասխանում էր նա Ղազարոսին, — որ երկու կամ երեք «շառլատանի» խոսքերով կավերվի» [13]: Իր մասին շաղակրատող համաերկրացիների մասին նա դիտում էր, ի դեպ, թե դրանց «գլխուն վերան այնքան մազ չկա, ինչքան ես սովորելու, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ» [14]: Այս տողերը ազդանշում են անշուշտ այն պայքարի մասին, որ տեղի ուներ ազգային նեղմտության պատյանի մեջ ծվարած հայ ուսանողներից շատերի եւ ռուս առաջավոր ուսանողության ու կուլտուրական համադեմոկրատական մթնոլորտում մտավոր սնունդ առնող ուսանող Նալբանդյանի միջեւ: Պայքարի այդ մթնոլորտում Նալբանդյանի միտքը հագենում էր ժամանակի լուսավորական գաղափարներով եւ եռանդ ու լիցք ստանում գրական-հասարակական գալիք մարտերում ղեկավար դեր կատարելու համար:

Որ համալսարանական ուսումնառության այս տարիներին, Նալբանդյանը ոչ միայն խորթացած ու կտրված չէր հայրենի միջավայրից, ինչպես նվում էին նրան բամբասող ազգայնամոլ խխունջները, այլ, ընդհակառակը, համառորեն կենտրոնանում ու կոնկրետանում էր հենց: Հայ ժողովրդին վերաբերող խնդիրների շուրջը, այդ մասին ստույգ գաղափար է տալիս մեզ գրաբար լեզվով շարադրված նրա «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»-ը, որ առաջին անգամ լույս տեսավ միայն հեղինակի մահից երեսուն տարի հետո: Դա գրողի առաջին արձակ այն խոսքն էր, որ ելման կետ հանդիսացավ հետագա նրա հրապարակախոԱսության համար:

Ե՞րբ էր գրի առնվել «Ճառ»-ը: Ուղղակի տվյալներ չկան այդ մասին: Գրվածքի վերջում եղած մի ակնարկից պարզ է, որ «Ճառ»-ը գրվել էր /93/ այն ժամանակ, երբ հեղինակը սովորում էր համալսարանում. «Մի լիցի մեզ ընդ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք ի գործ դնել զայն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ զբնական գիտութիւնս որք աւանդեն մեզ ի կայսերական համալսարանին Մոսկվայու. աւելորդ Համարիմք նույնպէս ասել զվասն էր ճառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ, թե վերջինն լինելոց է այս ի մէնջ ի լեզու առաջանոց հայկազանց» [15]: Թվելով «Ճառ»-ի գրության ժամանակ լույս տեսնող պարբերականները՝ հեղինակը հիշատակում է մի շարք հայ հրատարակություններ, որոնք հրապարակի վրա էին 1853 թ., բայց չի անում ոչ մի հիշատակություն այն պարբերականների մասին, որոնք սկսեցին լույս տեսնել 1855 թվականին, ինչպես, օրինակ, Խրիմյանի «Արծվի» կամ Ոսկանյանի «Արեւելք»-ի մասին: Հիշատակվում են Նազարյանցի 1853 թ. հրապարակած աշխատությունները, «ի նորումս լոյս տեսած Երեցփոխյանի ռուս-Հայ բառարանը», որ տպվել էր Թբիլիսիում 1854 թվականին: Հիշատակելով Գաբրիել Այվազովսկու անունը՝ Հեղինակը դնում է նրան մխիթարյան վանականների շարքին: Հայտնի է, որ Այվազովսկին պաշտոնապես միացավ հայ-լուսավորչական եկեղեցուն 1856 թ.: Եզրակացնել պետք է այս ամենից հետո, որ «Ճառ»-ը գրվել է 1854—55 ուսումնական տարում:

Գրվածքն ակներեւ է դարձնում երիտասարդ հեղինակի կրած իդեական ազդեցության աղբյուրները:

Չնայած իդեալիստական իր բնույթին, գրականության մասին արծարծված նրա հայացքը ծառանում էր «ժողովրդի ոգուն» հակադարձ ֆեոդալ-արիստոկրատական գրականության, նրա կլասիցիզմի ու էսթետիկ կական կանոնների դեմ։

  «Ժողովրդական ոգու» կամ «ժողովրդական գիտակցության» մասին արծարծված նման հայացքի հանդիպում ենք նաեւ առաջավոր ռուս քննադատության մեջ: «Յուրաքանչյուր ժողովրդի գրականությունը, — ասում էր Բելինսկին, — նրա գիտակցությունն է. նրա մեջ արտացոլվում է այդ ժողովրդի «ոգին», նրա «կյանքը», «պատմությունը»: Գրականության աղբյուրը ժողովրդի աշխարհայեցությունն է: «Նա պիտի լինի` արտահայտություն ազգային ոգու եւ ազգային կյանքի» [16]:

Նույն այս ըմբռնումն ունի գրականության մասին նաեւ երիտասարդ Նալբանդյանը.

«Հոգի, որով կեայ ազգն, շնչավորէ զպատմութիւն, եւ սա զբանաս/94/տեղծութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի եւ պատմութիւն, եւ որպիսի պատմութիւնն ըստ այնմ եւ բանաստեղծութիւն», — գրում էր նա [17]:

Ելնելով «ժողովրդական ոգու» տեսությունից՝ Բելինսկին մի ժամանակ ժխտում էր անգամ ռուս գրականության գոյությունը: Ռուս գրականության մեջ, ասում էր նա, տակավին չի տրոփում կյանքի սիրտը, նրա մեջ չի երեւում ռուս ժողովրդի աշխարհայացքը, այդ աշխարհայացքի զարգացումը: Ռուս գրականության մեջ բացակայում է ընդհանուր մարդկային բովանդակությունը՝ արտահայտված ժողովրդական ձեւով: Զուր չէ, որ ռուս ժողովուրդն անտարբեր է դեպի այդ գրականությունը, որի լեզուն իսկ հասկանալի չէր նրան, գեթ մինչեւ Կռիլովի եւ Պուշկինի ժամանակները: Եղել է ռուս բանահյուսություն (словесность), բայց բանահյուսությունը դեռ գրականություն չէ: «Այո, — ասում էր Բելինսկին, — եղել է բանահյուսություն, որ կա ամենուրեք, ուր կա բան, լեզու, բայց որը կազմված էր պատահական, իրար հետ ոչնչով չկապված երկերից եւ որի համար, այդ պատճառով, դեռ չկա պատմություն, այլ գուցե միայն գրացուցակ։ Գրականության մեջ կատարվում է ժողովրդական ոգու զարգացումը. գրականությունը ժողովրդի պատմության կարեւոր կողմն է. բանահյուսական երկերում մենք կարող ենք հետեւել միայն լեզվի, բայց ոչ ժողովրդական ոգու զարգացմանը, որ Հայտնվում է նրա մեջ իր անմիջական, այսպես ասած, անարվեստ երեվույթի կայունության մեջ: Բայց մեր բանահյուսության մեջ չի կարելի անգամ հետեւել լեզվի զարգացմանը, որովհետեւ այն չէր արտահայտվում ժողովրդական կենդանի խոսքով, այլ ինչ-որ գրաբարով (книжным наречием), անշարժ ու մեռած» [18]: Ի՞նչն է այս ամլության պատճառը, հարցնում էր ռուս քննադատը եւ պատասխանում. «Ներքին կյանքի տկարությունը, կենսական բովանդակության տկարությունը, աշխարհականցքի բացակայությունը — ահա պատճառը… Ուր չկան ներքին, հոգեւոր շահագրգռություններ, կյանքի ներքին թաքնված խաղ ու փոխանցումներ, ուր ամեն ինչ կլանված է արտաքին նյութական կյանքի մեջ — այնտեղ չկա հող՝ գրականության համար, չկա սնող հյութ. այնտեղ մնում է միայն գրել բարձրադղորդ ներբողներ… կամ… գրել միայն էլեգիաներ— հուսախաբության աղիողորմ այդ հեծեծանքը…» [19]:

/95/ Բելինսկու այս գնահատականը այլ ինչ չէր, քան հանուն նոր, ազգային, ժողովրդական գրականության հին, հակաժողովրդական, ազնըվապետական գրականության դեմ սկսվող պայքարի ազդանշան:

Արձագանքելով ռուս մեծ քննադատին՝ Նալբանդյանը եւս պայքարի ձեռնոց է նետում հին հայ գրականությանը, փոխաբերելով նույն խոհերը Հայ դպրությանն ու նրա ներկայացուցիչներին:

  «Ճառ»-ում եւս պատմության սուբյեկտը «ժողովրդի ոգին» է կամ, է Նալբանդյանի տերմինաբանությամբ, «ազգի հոգին»: «Ըստ ազգին, — գրում է նա, — լինի եւ պատմութիւն նորա, որպէս եւ ի պատմութենէ անտի Հակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, զհոգի որ եւ իցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հասկանալ զօրեմք» [20]:

Բելինսկու ըմբռնմանն էին մոտենում նաեւ «Ճառ»-ի գրական| էսթետիկական այն հայացքները, որոնց համաձայն որեւէ ժողովրդի գրականությունը նույն ժողովրդի պատմական կյանքի մասնավոր երեվույթներից մեկն է: Ըստ այդմ՝ գրականությունը բանաստեղծի երեւակայության ծնունդը չէ, այլ դարձյալ «ժողովրդական ոգու» կամ «ժողովրդական գիտակցության» արտահայտությունը, մեկն այն գործոններից, որոնք պատմական շարժման հունով առաջ են մղում ազգերի ու ժողովուրդների կյանքը:

Վեր հանելով հարազատ ժողովրդի «անպատմականությունը», նրա «նյութականությունը»՝ երիտասարդ հայ քննադատը եւս հանգում էր մռայլ եզրակացության նրա արտադրած մտավոր եւ գեղարվեստական արժեքների մասին: «Ճառ»-ի ճակատին նա դնում էր Խորենացու խոսքը՝ «Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց»: Կորցնելով լեզուն, կորցնելով «քաղաքական կենդանությունը», ասում է Նալբանդյանը, հայերը կորցրին բանաստեղծական ոգին, թեպետեւ նույնիսկ իրենց «քաղաքական կենդանության» ժամանակ՝ «մինչ զդրացի թագաւորութիւնս ահաբեկ դղրդեցուցանէին»՝ նրանք զուրկ էին դարձյալ բանաստեղծական քանքարից: Չոքած Իրանի, Հունաստանի եւ այլոց առաջ եւ ենթարկված նրանց քաղաքական ազդու հարվածներին՝ հայերը, նույնիսկ Արշակունիների օրոք, այլ ինչ չէին արտահայտում իրենց բանաստեղծությունների մեջ, քան ողբ ու հառաչ, սուգ ու կական: Անբնական կլիներ մտնել մեռնողի տունը եւ պարել, ինչպես հարսանիքում: Նույնպես եւ մուսաները չեն մոտենում մարդկանց, «եթե ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի զօրութենէ գործոյն» [21]:

/96/ Դրվատող ու մեծարական խոսք չուներ քննադատը նաեւ միջնադարյան հայ մատենագրության մասին: Ասես երիտասարդ մի արծիվ զոհի վրա իջած՝ գրական խոսքի սուր մագիլներով նա ծվատում է «Հայկական դպրության» կուրծքը:

Քննադատական այս դիտողությունները, որ անում էր երիտասարդ գրողը, հետագայում հանդիպելու էին նաեւ «Մեռելահարցուկ»-ի էջերում: «Մենք չունինք ազգային երգեր, — գրելու էր նա այդտեղ, — չունինք ազգային երաժշտություն, չունինք բանաստեղծություն, որովհետեւ ապրում ենք միմիայն բուսականաբար եւ շնչականաբար: Հավը կորեկ է տեսնում երազում, իսկ հայը՝ նյութ: Հատ ու կոտոր բաներ, որ այժմ անփորձ մարդիկ ազգային են համարում՝ ժողոված են թյուրքից, թաթարից, պարսկից, հույնից եւ ուրիշներից, որոնց ժամանակ առ ժամանակ հպատակեցան հայք… Նոքա ունին միայն մի պայման է համարում են թե դորա մեջ էր ամեն բան — երգիչը հայ է: Բայց հայ է միայն նորանով, որ ծնել է Հայ ծնողներից: նորա երգը չէ եւ չէ հայերեն. երեք բառ թյուրքի, թաթարի եւ չգիտեմ ինչի, իսկ հայի մի երկու աղճատված կամ ճղակոտոր բառ: Երգերի կազմակերպությունքը հետեւած թյուրքի ոտանավորներին, հիմնած միմիայն ոտքերի եւ վերջերի նույնականգության վերա, առանց ամենայն մտքի, բովանդակության, խորհրդի եւ բանականության» [22]: «Մուզայք չեն բնակվում Արարատի վերա, — գրելու էր նաեւ Կոմս Էմմանուելը, — այդ քնքույշ արարածքը յուրյանց, անզգուշությամբ վտանգի մեջ կարող էին ձգել յուրյանց անձը սաստիկ մրսելով եւ ջլային տենդ, ստանալով, որ շատ անգամ պատճառում են Արարատի եւ Արագածի մեջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք մուզաների բնակարան ճանաչում ենք Պարնասը, այլեւ գիտենք մեր ազգային ավանդությունը, որ Մասյաց ոտքումը կա մի փոս, դժոխք անվանված, ուր շատ անգամ ընկնում են մարդիկ…» [23]: Նալբանդյանն արտահայտում էր նույն միտքը նաեւ «Մուսայից մուսային» ոտանավորի մեջ, երբ գրում էր.

Արարատը սառուցապատ

Զըրկրված է կանաչից…

Սոխակները հալածված են

Ագռավների սեւ գնդից:

Ակներեւ է այս տողերի հակակղերական սլաքը: Ակնարկը սոխակներին հալածող աբեղայական խավարամտության մասին է անշուշտ: Ապոլլոնը խուսափում է Արարատի սառույցներից, քանի դեռ հայոց աշխարհը փախչում է լույսից: Բայց հավիտենական չէ այս վիճակը:

/97/ Բանաստեղծը հավատացած էր, որ Արարատի քարանձավներից եւ արեւանդներից պիտի դուրս գան մի օր Արտավազդն ու նրան շրջապատող մուսաները, ահեղ ձայնով ու ազդու ներշնչումներով խոսեցնելու Հայաստանի լեռներում ու ձորերում քարացած սրտերի արձագանքը, վառելու հայ լեռնnրդիների հրատոչոր կուրծքը, հուզելու եւ պրկելու նրանց քնարի առույգ լարերը:

Նալբանդյանի ժամանակ հայ բուրժուական ազգի կազմավորումը նոր էր մտնում իր արբունքի շրջանը: Ցաքուցրիվ, տարավիճակ ու տարակենտրոն հայ ժողովուրդը ոչ միայն զուրկ էր ազգային-քաղաքական «անոթից», այլեւ չուներ ազգային-լուսավորական աշխատանքի համար նյութական ու բարոյական ամուր կռվաններ: Չար մի ոգի, դիտում էր Նալբանդյանը, հոշոտում է ու փեռեկտում նրա մարմինը ներքուստ, ինչպես միջնորմ տարանջատելով նրա անդամները՝ ըստ կայքի, տարազի, մտածության եւ, որ ամենից ողբալին է, ըստ լեզվի: Ազնվական, կղեր, վաճառական, քաղաքացի, ուսումնական եւ ռամիկ — սրանցից յուրա» քանչյուրն ունի իր առանձնահատուկ վերաբերմունքը դեպի ազգային լուսավորությունն ու նրա խնդիրները: Ծագումով ու աստիճանով կտրված ազգի բազմությունից՝ հայ ազնվականը «չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի» [24]: Կղերը կրոնական անդուլ մոլուցքով մերժում է ամեն մի գիտություն, որ դուրս է գալիս սաղմոսի ու շարականի, սրբազան պատմության եւ դավանաբանական հրահանգների շրջանից: Ուսումնականները (ակնարկը Մ. Էմինի մասին էր անշուշտ, գիտակցում են ազգի կորստյան անխուսափելիությունը, անկարող են արգելք լինել սրան: Դժբախտության աղբյուրը ժողովրդի տգիտությունն է, որ հնար չէ փարատել, քանի դեռ ազգի հեղինակները շարունակում են խոսել նրա հետ «սինեական հայախոսությամբ»:

Միջնադարյան այն հայացքը, որի համաձայն ամեն մի պատուհաս դիտվում էր որպես արդար հատուցում գործած մեղքերի համար, արդեն իսկ 18-րդ դարի հայ առաջավոր մարդկանց՝ Օրիի, Էմինի, Բաղրամյանի եւ Շահամիրյանների մոտ փոխակերպվում էր այն մըտքին, թե ազգի բոլոր դժբախտությունները արդյունք են նրա անդամների քաղաքացիական անմիաբանության: Այստեղ խոսքը, նախ եւ առաջ, ազգային դասակարգերի հակամարտության մասին չէր անշուշտ, այլ հայերի ազգային մասնատվածության, նրանց տերիտորիալ եւ քաղաքական տարանջատվածության: Հայերի տարանջատվածության՝ վերը նշված գործիչները հակադրում էին նրանց ազգային համախմբման, ազգային կոնսոլիդացման իդեալը: Հայ հասարակական մտքի պրոգրեսիվ այս /98/ շրջադարձը հետեւանք էր այն իրադրության, որ հայ ավատական եւ ծխական-եկեղեցական գավառայնության մեջ սկսում էին ծլել ազգային համակենտրոնացման սերմերը եւ հայ կրոնական-դավանաբանական միտքն ընկրկում էր հետզհետե թանձրացող ազգային-քաղաքական ինքնագիտակցության առաջ: Նալբանդյանի «Ճառ»-ը նոր զարկ էր հաղորդում ազգային ինքնագիտակցության հարաճուն այս ընթացքին:

Բայց, ինչպես տակավին չափական իր երախայրիքի մեջ, «Ճառ»-ում եւս Նալբանդյանը չի ընկալում կազմակերպվող հայ ազգությունը իբրեւ միատարր զանգված: Այստեղ եւս նա նշմարում է հայ ժողովրդի սոցիալլական տարբերակվածությունը: Երիտասարդ քննադատը մոտենում է Հայկական դպրությանը ոչ թե կղերա-ֆեոդալական ավանդապահների, այլ լեզվի եւ բանաստեղծության կենդանի աղբյուր հանդիսացող հայ ժողովրդական մասսաների տեսանկյունից:

Սակայն, ինչպես շատերն անդրանիկ հայ լուսավորիչներից, Նալբանդյանը եւս այս պահին հրավիրում էր մեծատուններին՝ ժողովել եւ գգվել ազգի տառապող այդ բազմությունը «հայրական սիրով», իբրեւ ընդհանուր գերդաստանի միաբան որդիներ, որոնց պիտի տրվի սովորելու, լուսավորվելու հնար: Ազգային անմիաբանության գանգատին նա արձագանքում էր նաեւ 1858 թ. «Երազ» ոտանավորի մեջ.

Մեք երկուքս քույր ենք միմյանց անբաժան, —

… … … … … … … … … …

Նա երեցն է, իսկ ես կրտսեր հարազատ…

… … … … … … … … … …

Նա ալեւոր Հայաստանի հոգին է…

Իսկ իմ անունն է — Անմիաբանություն,

Մեք շատ դարեր անցուցել ենք խռովով

Եվ շատ մարդիկ փոսն են ընկել իմ ձեռքով:

Նկատենք, որ հեղինակին զբաղեցնողը դասակարգերի համերաշխության հոգսը չէր այստեղ, այլ հայ էթնոսի ազգային վերամիավորման խնդիրը, որ առայժմ ենթադրում էր նա լուծել լեզվի, լուսավորության եւ գրականության զենքով: Պատմականորեն, հարկավ, այդ խնդիրն առաջ էր քաշում նաեւ ազգային-պահպանողական կամ ազգային-լիբերալ բուրժուազիան, որի շահերը պահանջում էին ստեղծել եւ ընդլայնել ազգային ներքին շուկա, հաղթահարելով այն մասնատվածությունը եւ տարանջատվածությունը, որ հատկանշական է նատուրալ տնտեսության վրա հանգչող ֆեոդալական հասարակության համար: Բայց միայն բուրժուազիան չէ, որ շահագրգռված էր ազգության գաղա - փարի հաղթանակով, այլեւ լայնահուն հայ դեմոկրատիան: Եվ հարկավ սոսկ ազգային շուկայի մտահոգությունը չէ, որ ղեկավարում էր /99/ սրան: «Ռեւոլյուցիա կատարող դասակարգը, — գրում էին Մարքսն ու Էնգելսը, — հենց միայն այն պատճառով, որ դիմակայում է դասակարգի եւ սկզբից եւեթ ասպարեզ չի իջնում որպես դասակարգ, այլ որպես ամբողջ հասարակության ներկայացուցիչ, նա ներկայացնում է իրեն որպես հասարակության ամբողջ մասսայի արտահայտիչ՝ միակ տիրող դասակարգին հակակշիռ: Այդ տեղի է ունենում այն պատճառով, որ սկզբնապես նրա շահը իսկապես դեռ կապված է բոլոր մյուս չտիրապետող դասակարգերի շահի հետ, եւ մինչ այդ տիրող հարաբերությունների ճնշման տակ դեռ չի ժամանել զարգանալ որպես առանձին դասակարգի առանձին շահախնդրություն» [25]: Ազգի տիրող խավերը պաշտպանում էին իրենց դասակարգային շահերը եկեղեցու փեշերի տակ: Նոր բուրժուական դեմոկրատիան, ընդհակառակը, հենվելով բոլոր մյուս չտիրապետող դասակարգերի վրա, եկեղեցին ստորագրում էր ազգության գաղափարին, եւ տիրող հասարակախավերին հակադրում՝ ազգության հավաքական շահը:

Ազգային` մասնատվածությունը կամ տարանջատվածությունը հաղթահարելու նպատակով լեզվի, գրականության եւ լուսավորության դերը վեր է հանել ժամանակին նաեւ Բելինսկին. «Մեր հասարակության մեջ գերակշռում է տարանջատման ոգին (дух разъединения), — գրում էր նա, — մեր դասերից յուրաքանչյուրն ունի ամեն ինչ իրենը, առանձնահատուկը — ի՛ր տարազը, ի՛ր շարժուձեւը, իր կենսակերպը, ի՛ր սովորույթը եւ նույնիսկ ի՛ր լեզուն: Սրան համոզվելու համար արժե միայն անցկացնել մի երեկո, որի ընթացքում միմյանց պատահաբար հանդիպելու լինեին չինովնիկը, զինվորականը, կալվածատերը, վաճառականը, քաղբենին, հավատարմատարը կամ կառավարիչը, հոգեւորականը, ուսանողը, սեմինարիստը, պրոֆեսորը, արվեստագործը. զգալով ձեզ մի u: յդպիսի հասարակության մեջ, դուք կարող եք կարծել, թե ներկա եք լեզուների խառնակմանը: Այնքան մեծ է միեւնույն հասարակության տարբեր ներկայացուցիչների միջեւ իշխող տարանջատումը: Տարանջատման ոգին թշնամի է հասարակության, հասարակությունը միավորում է մարդկանց, կաստան տարանջատում է նրանց» [26]:

Բելինսկին նշում է նյութական կուլտուրայի՝ հաղորդակցության միջոցների, արդյունաբերության ու առեւտրի եւ դրանց զուգընթաց, կրթության, լուսավորության ու ամենից շատ գրականության միարարող ու հավասարարող դերը: «Գրականությունը, — դիտում էր Բելինսկին, — միավորման հենակետ է հանդիսանում մարդկանց, որոնք բոլոր մյուս /100/ կողմերով տարանջատված են ներքուստ… Կրթությունը հավասարեցնում է մարդկանց: Եվ մեր ժամանակ հազվադեպ է հանդիպել բարեկամական խմբակցության, ուր կգտնվի ե՛ւ տոհմիկ կալվածատեր, ե՛ւ ռազնոչինեց, ե՛ւ առեւտրական, ե՛ւ մեշչանին, — խմբակցություն, որի անդամները միանգամայն մոռացել են նրանց անջատել արտաքին տարբերանքը եւ փոխադարձաբար հարգում են միմյանց մեջ սոսկ մարդուն: Ահա կիրթ հասարակայնության ճշմարիտ սկզբնավորումը, որի աղբյուրը մեզանում գրականությունն է» [27]: Նալբանդյանը չի դիտում Ժողովուրդը բացառապես միայն որպես լուսավորության օբյեկտ, այլեւ որպես նրա սուբյեկտ: Այդ ակներեւ է «Ճառ»-ի այն էջերից, ուր նա սուր քննադատության է ենթարկում էին հայ դպրությունը եւ ստվերագծում՝ հայ գրականության գալիք օրվա խնդիրները:

Նալբանդյանի խստաչար դատումները թերագնահատում էին «հայկական դպրության» պատմական նշանակությունը: Չի կարելի ասել, թե նրա ժամանակ հայկական երգերի կամ հայ մատենագրության ուսումնասիրությունը խոպան դաշտ էր տակավին: Հրապարակի վրա կար, օրինակ, Մ. Էմինի «Վէպք հնոյն Հայաստանին» ուսումնասիրությունը, որը լույս էր տեսել 1850 թ. Մոսկվայում, ուր զրվել էր նաեւ Նալբանդյանի եւ «Ճառ»-ը: Երկու տարի անց, Մոսկվայում տպվեցին Սայաթ-Նովայի երզերը՝ Գ. Ախվերդյանի ուսումնասիրությամբ ճոխացած: Նալբանդյանը շատ լավ էր հասկանում, որ դժվար է դատել հին հայ ժողովրդական բանահյուսության մասին, որչափ մեր ձեռքն են հասել միայն դրա աննշան բեկորները: Հարություն Կեոկչեյանին ուղղած իր նամակում 1855 թ. նա գրում էր, որ «եւ այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, եզրակացնում ենք, պիտո է անհամար շատ ունենայինք այսպիսի երգեր մեր քաջերի վերա, որոնք կացած էին նահապետական ժամանակներում. պիտո է, որ ունենայինք եւ մեհենական կամ նվիրական երգեր, որովհետեւ դիցապաշտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք էինք, իսկ ինքն ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծություն է, եւ ինչ հնար կար, որ առանց նվիրական երգերի կատարվեին նոցա պաշտամունքը» [28]: Նա գիտեր նաեւ, որ իր ժամանակներում իսկ չորացած չէր հայ ժողովրդական բանահյուսության աղբյուրը. «Ամենայն տեղից, — գրում էր նա նույն նամակում, — լսվում են երգերի ձայներ, տեսնվում են առակներ, բանաստեղծություններ, հատված բաներ, որոնք դարձյալ մի գալոց հսկայամարմին նոր Հայախոսության սաղմն են» [29]: «Թափառական հրեա»-ի առաջաբանում Նալբանդյանն արդեն անհամաձայն է նրանց, ովքեր անգրասեր էին հա/101/մարում հայերին. նրանց անգրասիրությունը, ասում է նա, հետեւանք է այն բանի, որ գիրը շարունակում է ծառայել աբեղաների պետքերին:

Սակայն Նալբանդյանը չէր մոտենում «Հայկական դպրության» անցյալին որպես գիտուն-վերծանող կամ որպես էսթետ-քննադատ, այլ որպես ազգային-լուսավորության այժմեական խնդիրներ հուզող հրապափակագիր ու մտածող: Այսպես նաեւ Սայաթ-Նովայի երգերը նա գնահատում էր դարձյալ ոչ որպես վերծանող կամ էսթետ, ինչպես շատերը հանճարեղ աշուղի հիացողներից, այլ որպես հայ գրականության արդիական պահանջների արտահայտիչ. նա քննում էր այդ երգերը բանաստեղծությանն առաջադրվող ազգային-լուսավորական ընթացիկ խնդիրների բարձրակետից: Բնական է, որ մոտենալով աշուղին այդ բարձրակետից, թերագնահատվեր նրա սազ ու խաղի արժեքը:

«Հեգելի դիալեկտիկական փիլիսոփայությունը ռեւոլյուցիայի ալգեբրան է, — ասել է Գերցենը, — այն զարմանալիորեն ազատագրում է մարդուն եւ չի թողնում քարը քարի վրա իրենք իրենց վերապրած քրիստոնեական աշխարհից, ավանդությունների աշխարհից» [30]: Սակայն հաճախ իրենք իրենց վերապրած արժեքներ չէ, որ մերժում էր «ռեւոլյուցիայի ալգեբրան»: Մտավոր գարնան հեղեղ էր դա, որ գետին էր գլորում հաստաբուն ծառեր եւ հիմնավոր շենքեր անգամ:

Փաստերի տրամաբանությունից հաճախ զորեղ է պայքարի տրամաբանությունը: Նույն Գերցենը շատ լավ է բացատրել այս երեւույթի իմաստը. «Եթե ռեւոլյուցիան, ինչպես Սատուռնը, ուտում է իր զավակներին, ապա բացասումը, ինչպես Ներոնը, սպանում է իր մորը, անցյալից ճողոպրվելու համար» [31]: «Անցյալից ճողոպրվելու» այս մղումն էր նաեւ Նալբանդյանի բացասման շարժառիթը: Նրան եւս հատուկ է լուսավորիչների մտածության միակողմանիությունը: Հին հայ դպրության այժմեականության ժխտումը նրա մոտ վերածվում էր այդ դպրության պատմական նշանակության բացասման, անգիտանալով, որ անցյալում կուտակված արժեքների դիալեկտիկական բացասման ելակետը պատմության դրական ժառանգությունն է կամ, ինչպես շարունակ շեշտում էր Էնգելսը, «գաղափարների առկա պաշարը»: Պարզապես, իբրեւ իդեալիստ, Նալբանդյանը դեռ անկարող էր զարգացնել բացասման դիալեկտիկան՝ նոր սինթեզի մեջ միավորել պատմական ժառանգության առաջավոր ու պրոգրեսիվ ավանդը:

Պատմականորեն դատելով, նոր խնդիրներն առաջ են գալիս, երբ առկա են արդեն դրանք լուծելու նախապայմանները: Նալբանդյանի /102/ «Ճառ»-ում հայ նոր գրականության խնդիրները առաջանում էին հենց շնորհիվ այն բանի, որ նոր այդ գրականությունը եթե ոչ ստեղծված, գեթ ստեղծվում էր արդեն: Երբ գրվում էր «Ճառ»-ը, Աբովյանն արդեն դրել էր հայ նոր գրականության հիմքերը: Սակայն հրապարակի վրա դեռ չէին երեւացել նրա երկերը: Շոշափելով նոր գրականության խնդիրները, «Ճառ»-ի հեղինակը ի վիճակի չէր նաեւ զբաղվելու նոր գրականության առաջին հասումների (достижения) դրական գնահատականով: Այդ գնահատականները նա ամփոփելու էր ավելի ուշ, գրականքննադատական վերջին իր գործի՝ «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայի մեջ:

Հետագայում, հասարակական կյանքի աշխուժացմանը զուգընթաց, պիտի փոխվեր նաեւ հրապարակախոսի տրամադրությունը, տեղի տալով եթե ոչ անցյալ կամ առկա իրականության, գեթ դրանց զարգացման ընդհանուր տենդենցների օպտիմիստական ընկալման: Պատմության ընթացքը նա դիտում էր արդեն փաստական նյութի քննական ուսումնասիրության եւ հասարակական զարգացման ոչ թե «բանական», այլ «բնական» օրինաչափության լուսարձակով: Օտար գայիսոնների ոտքերի առաջ գետնատարած կամ Արշակունյաց զենքով միայն արտաքնապես եւ ֆիզիկապես միացած, բայց ներքին շաղկապից զուրկ եւ ամբողջապես «նյութականացած» Հայաստանը գրողի գիտակցության մեջ Հայտնվելու էր արդեն որպես հայրենասիրության քուրայում միաձուլված ու ոգիացած մի ժողովուրդ, որը պայքարել ու պայքարում է ազատ իր գոյության ու զարգացման համար: Ճիշտ է, շարունակելով վաղեմի տուրքը պատմական իդեալիզմին՝ Նալբանդյանն ասում էր, թե որչափ Հայաստանի պատմական կյանքը «չէ ունեցել մի կանոնավոր եւ լոգիկական աճելություն եւ կերպարանագործություն, դժար չէ հասկանալ… որ թե պատմության հայտնի ժամանակներում, երբ քիչ շատ ձեռք ու ոտք ուներ Հայաստանը, մենք չենք ունեցել մի օրինավոր, եվրոպական հասկացողությամբ բանաստեղծություն, այն առասպելական ժամանակների եղածները պիտի լինեին շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ» [32]: Այնուամենայնիվ, հետագա իր գրվածքներում նա բնակելի էր դարձնում Մասիսը նույնիսկ Պառնասի քնքուշ մուսաների համար: Նա ցուցաբերում էր դրական վերաբերմունք դեպի Հայ ժողովրդական ժամանակակից բանաստեղծությունը, ինչպես նաեւ մշակում նոր հայացք թյուրք կամ թաթար լեզվի, երգերի եւ մոտիվների ազդեցության մասին: Նույն այդ ժամանակ երեւան պիտի գար, մասնավորապես, նաեւ նրա դրական վերաբերմունքը դեպի Սայաթ-Նովայի «պատվական գիրքը»: Դրական տպավորություն էր արել նրա վրա, ըստ երեւույթին, նաեւ Ախվերդյանի՝ /103/ այդ գրքին կցված ուսումնասիրությունը: «Ես շատ հարգում եմ մեր հայրենակցի գիտելիքներն ու տաղանդը», — գրում էր նա Ախվերդյանի մասին [33]: Մտազուսպ խոսքերով էր անդրադառնում նա հիմա նաեւ հին հայ պատմական գրականությանը: Ազգային լուսավորության, գիտության եւ գրականության նահապետ ու նախաշավիղ Մաշտոցին նա համեմատում էր ժողովուրդների օրենսդիր ու նրանց համար փրկության ճանապարհ նշող Մովսեսի հետ: Հեգնում էր պապական ծթռած այն իմաստակներին, որոնք Մեսրոպից բարձր էին դնում Մխիթարին.

Իբր — «Մեսրովբ պարտական է

Սըվազցի Մխիթարին,

Հացեկացցին սկսել է,

Բայց կատարել սըվազցին:

«Երկու տող»-ի մեջ, հերքելով բարեպաշտ այն լեգենդը, թե հայ եկեղեցին է, որ պահպանել է ազգությունը, Նալբանդյանն անում էր կարեւոր մի վերապահություն՝ «Մեր այս խոսքերը, հոգեւորների ընդդեմ, չէ վերաբերվում մեր տոնելի թարգմանիչներին կամ նոցա հետեւող տիոքրագույն մասին»: «Ինքյանք, այդ սուրբ թարգմանիչքը, — հարում էր նա, — աքսորվեցան եւ հալածվեցան մինչեւ ի մահ ընդհանուր հոգեւորականության ձեռքով» [34]: Այդ կապակցությամբ հիշատակում է Խորենացու, Փարպեցու եւ Խոսրովիկի կրած հալածանքը: Մի այլ տեղ համեմատում է Փարպեցու գիրքը Տակիտոսի «Տարեգրությանց» հետ «թե իր անխորտակելի ոգու եւ թե ճարտարության մասին»: Այս զուգահեռը «պատմագրության Շեքսպիրի» հետ Նալբանդյանն իրավամբ համարում էր ամենամեծ գովքը, որ կարելի է տալ Փարպեցու պատմությանը՝ «առանց վախենալու եվրոպական գիտության դատաստանից»: Ինչ վերաբերում է Խորենացուն, Նալբանդյանը դասում էր նրան Փարպեցուց էլ վեր: «Մի՛ միայն մարդ կա, որ կարող է Փարպեցուց առնուլ նրա առաջնությունը, եւ այդ մարդն է անզուգական Մովսես Խորենացին», — գրում էր նա [35]: Հիացմունքի խոսքեր ունի նաեւ Եղիշեի մասին տակավին հայկական դպրության մասին գրած «Ճառ»-ում, համեմատելով Վարդանանց էպոսյեայի պատմագրողին Ոսկեբերանի հետ եւ վեր հանելով առողջ ու կենդանի հայեցության հետ լծորդված նրա զվարթ ու պայծառ ոճը: Նկատեցեք, սակայն, որ մեծարելով «դասական» շրջանի մեծ գրողներին, Նալբանդյանը լռությամբ է անցնում «միջնադարյան» հեղինակների մոտից: Նրա «ընկալումների» եւ «մերժումների» մեջ նկատելի է, այսպիսով, որոշ մեթոդ:

/104/ Հակառակ ազգային ռոմանտիկ այն փողահարներին, որոնց սիրտը թունդ էր ելնում անցյալի հուշերից եւ որոնք ազգի «հնությունն» ու «ազնըվությունը» դարձնում էին միջոց ներկա նրա ամլությունն ու անշարժությունն արդարացնելու համար, Նալբանդյանը ելնում էր ազգի ներկա կայքից ու պահանջներից՝ անցյալը վերագնահատելու եւ նրանից ներկայի վերակառուցման համար դասեր առնելու նպատակով: Նա չէր ցանում իր խոհերը կորդ հողի վրա: Ինչպես արդեն դիտեցինք, հայ դպրության պատմական տեսությունը նա հարակցում էր գրականության այժմեական խնդիրների լուսաբանությանը եւ այդ նպատակով անդրադառնում նաեւ նրա անցյալին: «Ճառ»-ի հեղինակը փորձում էր իմաստավորել հայ կյանքի ու գրականության երեկը, շոշափել այդ կյանքի զար», կերակը՝ նրա տկարությունը որոշելու եւ նրա ապագա զարգացման «բնական», «լոգիկական» շավիղների նշումով լուսավորության եւ գիտության ճանապարհներ հարթելու համար: Այստեղից էր հենց ծայր առնում նրա դատումների խստաբարությունը, նրա մոտ նաեւ հետագայում հանդիպող այն հիպերբոլան, թե «ազգի անդաստանում հինգ հատ ցորենաբույս չկա, բայց փուշ ու որոմ՝ բյուրավոր), կամ նրա այն խոսքը՝ թե ազգի մատենագրության չքավորությունը բարձրացած է մինչ ի «Կոկիսոն հայոց»:

Քննադատելով հին մատենագիրներին, Նալբանդյանն աչքի առաջ ուներ նրանց դափնիների վրա հանգստացող կղերական կամ կղերամիտ հայկաբաններին, որոնք աշխարհայացքի ու մեթոդի տեսակետից հեռու չէին միջնադարյան աբեղաներից: ու վեր հանելով ազգային բանաստեղծության վրա օտար իշխողների, ունեցած քայքայիչ ազդեցությունը, Նալբանդյանի նպատակն էր արծարծել հայ ժողովրդի այն շարժումը, որ պիտի բարձեր ազգի պարանոցից միջնադարյան անցյալի անուրը: Նրա ձգտումն էր՝ վառել ժամանակակիցների սրտում ազգային-քաղաքական անկախության տենչ, բորբոքել նրանց երակներում ստեղծագործական եռանդ: Մերժելով կորագլուխ ու բերանփակ ազգասիրությունը՝ նա հուզում էր անցյալի մռայլ ստվերները ազգի պայծառ ապագան լուսավորելու համար: Քննադատական էլեգիայի «միակողմանության» մեջ հայտնվում էր մարտնչող հրապարակախոսության ստրատեգիան՝ նախ տարանջատել, ապա միավորել: Վերջին հաշվով՝ «Ճառ»-ի գրության շարժառիթն իսկ ծայր էր առնում հեղինակի մարտական պրակտիկայից: Ազգի իշխանավորներից կրած հալածանքն ու նրանց դեմ վարած համառ կռիվն իմաստավորելու համար էր հենց, որ զբաղվում էր նա անցյալի հարցերով: Որչափ ազգի տիրողներն իրենց հեղինակությունը հիմնավորելու համար դիմում էին պատմական եւ տրադիցիայի սանկցիային, փորձելով արդիական մանր /105/ գործերը սքողել անցյալի մեծ ստվերներով, անհրաժեշտ էր անդրադառնալ հենց այդ անցյալին, որոշել նրա արժեքը արդիական տեսանկյունով: Պատահական չէ նաեւ, որ սկսնակ հրապարակագրողը կանգ առավ, նախ եւ առաջ, հայկական դպրության գնահատականի վրա: Չէ՞ որ դա էր հենց մեծ այն ժառանգությունը, որ շահարկում էր հայ կղերը պատմական իր ինքնարդարացման համար:

Ողբերգական իր որոնումների վերջին էտապում, 1846 թ., Աբովյանն ուղղվում էր Մ. Էմինին այսպիսի տողեր. «Սխալ է, որ ազգ մեր ուսումնատեաց համարի՝ ամենայն ուսումն եւ կարգադրութիւն պարտի Համապատասխանիլ վիճակի եւ կարեաց ժողովրդեան» [36]:

Նալբանդյանը սկսում էր այն տեղից, ուր վերջակետ էր դրել Աբովյանը: Գրականությունը, ասում է նա, պետք է լինի ոչ միայն ժողովրդի համար, այլեւ նրա միջոցով: Գրողը, լուսավորիչը, անգամ եթե նա պատրաստ է զոհ բերելու իր անձը ժողովրդի լուսավորության գործին, անկարող պիտի լինի հասնել արդյունքի, եթե նրան աջակից եւ լծակից չէ ժողովուրդը, պնդում է «Ճառ»-ի հեղինակը: Այս ոչ միայն նշանակում էր, թե հիմնականում միայն ժողովուրդը կարող է ապահովել գրական գործի եւ ազգային լուսավորության նյութականը, այլեւ այն, որ ե՛ւ հեղինակը, ե՛ւ ժողովուրդն ունենալու են մտահոգության միեւնույն նպատակը՝ ազգային լուսավորությունը։ «Հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի՝ բազում ինչ ի լուսավորութիւն համազգեաց» [37], — գրում էր նա: Այս կապակցությամբ է հենց, որ Նալբանդյանը դատապարտում էր ժողովրդին անհասկանալի գրաբարագիր գրականությունը եւ ազգության պատկերն աղճատող օտարաձայն բանաստեղծությունը:

Նոր գրականության համար Նալբանդյանը առաջ էր քաշում ռեալիստական էսթետիկայի հիմնական սկզբունքներից մեկը: «Բանաստեղծութիւնն, — ասում էր նա, — հայելի իմն է, յորում ցոլանան շառաւիղք կենդանութեան ազգի» [38]: Այստեղ եւս զգացվում է Բելինսկու հզոր շունչը: Նույն ազդեցությունն ենք տեսնում նաեւ «Ճառ»-ի այն տողերի մեջ, ուր մատնանշելով ռուս կլասիկների հմայքը՝ հեղինակը ոչ միայն նրանց լեզվի արդյունք է համարում այդ, այլեւ «նրանց բանաստեղծական գեղեցիկ մտաց»:

Մեջ բերելով անվանի «մի հնասերի» (կարծում ենք՝ ակնարկը վերաբերում էր Մ. Էմինին) իրեն հայտնած կարծիքն այն մասին, թե գրաբար լեզուն հայերի համար ունի նույն քաղցրությունը, որպիսին ռուս լե/106/զուն Ժուկովսկու, Պուշկինի, Լերմոնտովի եւ Գոգոլի ստեղծագործությունների մեջ, Նալբանդյանն արձանագրում է նաեւ այն առարկությունները, որ արել էր այդ հնասերին ինքը: Նախ, ասում է նա, չհասկանալով հին լեզուն՝ հայ ժողովուրդը անկարող էր հրճվել ու զվարճանալ նրա գեղեցկություններով: Եվ ապա, շեշտում է նա, հոգեկան այն զվարճությունը, որ պատճառում է ընթերցողին ռուս մատենագրությունը, առաջանում է ոչ միայն ռուս գրական լեզվի հորդությունից ու ճոխությունից, այլեւ բանաստեղծական գեղեցիկ մտքերից, որոնք բացակայում են մեզ մոտ [39]:

Ժողովրդական կենդանի, բուռն ստեղծագործական շարժում առաջացնելու մտահոգությամբ է, որ մերժում էր Նալբանդյանը հին հայ դպրության՝ ժողովրդին անհասկանալի դարձած լեզուն ու աբեղայական գաղափարախոսությունը, հայկական երգերի ողբ ու հառաչը, սուգ ու վայունները: «Զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնորդել յանվեհերութիւն եւ ի քաջութիւն, այլ միակ եւ եթ ի կորուստ, այն է ի կնաբարոյ վեհերոտութիւն, որ համարի մահ քաղաքական կենդանութեան», — գրում է «Ճառ»-ի հեղինակը [40]: Ընթերցողի առաջ ուրվագծվում է նորից հարազատ ժողովրդին ազգային-քաղաքական ինքնագիտակցության հրահրող Նալբանդյանի դիմաստվերը:

Անհայտ պատճառով Նալբանդյանի գրական-հրապարակախոսական անդրանիկ փորձը չհրապարակվեց ժամանակին եւ, հետեւաբար, չգտավ որեւէ արձագանք: Տարապայման ուշաբարձությամբ քերում-անցնում էին «Ճառ»-ի մոտից նաեւ հետագայում, երբ արդեն լույս էր տեսել այդ գործը: Մինչդեռ գրական այդ հուշարձանը կարեւոր մի նշանաձող էր ոչ միայն հրապարակախոսի կենսագրության, այլեւ հայ հասարակական մտքի պատմության համար: Նշանավոր մի երկ էր այդ, որ նշում էր հայ դեմոկրատական մտքի եւ նրա խիզախ ղեկավարի գժտումը ազգային իշխող մտայնության ու հասկացությունների հետ:

Բելինսկու ներշնչումների դրոշմը կրող իր այդ երկում արծարծելով այն միտքը, թե «կորուստ լեզուին, կորուստ քաղաքական կենդանութեան եղեալ է պատճառ կորստեան բանաստեղծական հոգւոյ առ հայս» [41], Նալբանդյանը կամենում էր, որ աշխարհիկ լեզվով եւ աշխարհիկ ոգով ստեղծվելիք հայ նոր գրականությունը հայ ժողովրդի առաջ ճանապարհ արթի դեպի նրա ազգային-քաղաքական կենդանությունը: