Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Ա)

/107/ԳԼՈՒԽ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ

ԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՍՏ. ՆԱԶԱՐՅԱՆՑԻ ՀԵՏ

Ծանոթություն եւ համերաշխություն Ստ. Նազարյանցի հետ: Տարաձայնության սաղմեր։ Չափածո եւ արձակ գրչափորձեր նոր գրալեզվով: «Թափառական հրեա»–ի առաջաբանի լուսավորական պրոգրամը: Գրականության աշխարհականացման պահանջ: Հրատարակելիք պարբերականն ու նրա ուղղությունը: Մխիթարյան եւ լուսավորչական ռեակցիայի իդեական ընդհանուր ճակատը:

Համալսարանական ուսումնառությունից եւ ռուս հասարակական առաջավոր մտքի ներշնչումներից զատ «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»-ում Նալբանդյանը մի հայտնի չափով ընդառաջում էր պրոգրեսիվ այն հայացքներին, որոնք նրանից անմիջապես առաջ մշակել ու արտահայտել էր Ստ. Նազարյանցը:

Տեսանք, որ արդեն 1853 թ., այն տարում, երբ սկսվեց Նալբանդյանի մոսկովյան աղմկածուփ կյանքը, նա եւ Նազարյանցը միացած ճակատով էին դիմադրում Ներսես Աշտարակեցուն ու նրա արբանյակներին: Նույն այդ տարում էլ երեւի տեղի էր ունեցել Նալբանդյանի հանդիպումը Նազարյանցի հետ, որին նա, ինչպես վկայում էր հետագայում, այցի էր գնացել «որպես հայերի մեջ հայտնի գիտնական» [1]: Հետագա նրանց հանդիպումները ստացան գործակցության բնույթ, եւ դրան նախապես նպաստեց երկուսի գործունեությունը Լազարյան ճեմարանում, ուր Նազարյանցը վարում էր պարսկերեն լեզվի եւ գրականության պրոֆեսորի պաշտոն:

Երբ տեղի ունեցան Նալբանդյանի եւ Նազարյանցի առաջին հանդիպումները, վերջինս իրոք արդեն հայտնի անուն էր հայերի մեջ: 40-ական թվականների կեսերին Նազարյանցը հրապարակել էր հայ մատենագրության պատմությանը նվիրած ռուսերեն իր աշխատությունները, ուր պատմությունից առավել ուշադրության արժանի էին անցյալի տեսության հետնախորքի վրա նրա քննական խորհրդածությունները /108/ հայ նոր գրական լեզվի եւ հայ նոր գրականության այժմեական հարցերի մասին: Ավելի հանգամանորեն արծարծեց նա այդ հարցերը 1851 թ. հրապարակած գրաբարագիր «Ցաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ»-ի եւ 1853 թ. լույս ընծայած «Վարդապետարան կրոնի» աշխարհաբար գրքի առաջաբաններում: Նույն տարում տպվեց նրա «Առաջին հոգեղեն կերակուր» աշխարհաբար ձեռնարկը մանուկների ուսուցման համար: Որչափ գիտության եւ գրականության ասպարիզում նույն այդ պահին Նալբանդյանը հազիվ էր դեռ անում առաջին իր քայլափոխերը, հասկանալի է, որ անվանի գիտնականը մի առժամանակ կարող էր ստանձնել նրա հանդեպ «հովանավորողի» դեր:

Պիտի կարծել, որ Նալբանդյանը ծանոթ էր Նազարյանցի գրվածքներին նախքան անմիջական հանդիպում ունեցավ նրա հետ: Նազարյանցի 1851-1853 թ. թ. տպագրած գրքերի վրա իբրեւ գրաքննիչ նշված է Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի ու Քիշնեւի թեմակալ Մատթեոսը: Եթե նկատենք, որ Մատթեոսը շարժվում էր Նալբանդյանի խորհուրդներով, հեռու չի լինի հավանականությունը, որ առաջնորդի քարտուղարը եղել էր ոչ միայն այդ գրքերի առաջին ռեցենզենտը, այլեւ դրանց տպագրության փաստական թույլատրողը: Հնարավոր է, որ այդ կապակցությամբ առաջնորդական քարտուղարի եւ Նազարյանցի միջեւ գրագրություններ էին եղել տակավին 1851-1853 թ. թ.: Թերեւս մասամբ հենց այստեղ էլ Հասկանալի է ջերմ այն պաշտպանությունը, որ վերջինս ցույց տվեց Նալբանդյանին 1854 թ. սկզբներին՝ նրան կալանքից ազատելու գործում։ Իր հերթին, անշուշտ, Նազարյանցին էր արձագանքում Նալբանդյանը, երբ Լազարյան ճեմարանի աշակերտներին տալիս էր «հայերեն մտածելու» հրահանգ: Իր «Փորձական հոգեբանութեան» մեջ Նազարյանցը պաշտպանում էր այն միտքը, թե «Յորոյ ազգի լեզու մտածէ եւ խօսի ոք, ի համարի ասի լինել նորին իսկ ազգի, եւ լեզու է, որ զատանէ ազգ յազգէ, որպէս դարձեալ նա է, որ կապակցէ մարդիկ յազգ» [2] ։ Նազարյանցը շեշտում էր լեզվի եւ նրա քերականության մտերիմ կապը` մտածության հետ [3]:

Նալբանդյանի «Ճառ»-ում մեծարանքով է խոսվում անվանի գիտունի մասին, վեր հանելով նրա լեզվական ու գրական մի քանի հայացքներն ու համակրանքով հիշատակելով նրա հրատարակած հայերեն աշխատությունները, եւ կասկածից դուրս է Նազարյանցի ազդեցությունը: Նալբանդյանի նշանավոր այդ երկի վրա:

Արդեն իսկ այդ աշխատության վերնագիրն էր արձագանքում Նա/109/զարյանցի «Յաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ»-ին: Սակայն վերնագրից ավելի շոշափելի են Նալբանդյանի «Ճառ»-ի վրա Նազարյանցի գրչի թողած հետքերը:

Տակավին 1895 թ. «Գրական եւ պատմական հանդես»-ում հրապարակելով Նալբանդյանի «Ճառ»-ը, Մ. Բարխուդարյանը արել էր այն դիտողությունը, որ Նալբանդյանի «ձեռագիրը փոփոխվել է հանգուցյալ Ս. Նազարյանը եւ լուսանցքում արել է բազմաթիվ նկատողություններ»: է Նալբանդյանի «Երկերի լիակատար ժողովածու»-ի կոմենտարների մեջ տեքստ կազմողը, առանց համոզիչ փաստարկման, եկել է այն եզրակացության, թե «Ճառ»-ի բնագրի վրա կատարված «ուղղումներից եւ ոչ մեկը, ոչ մի բառ տառացիորեն, չի պատկանում Նազարյանցին»: Դժբախտաբար, «Ճառ»-ի բնագիրը Նազարյանցի ձեռագիրների հետ համեմատելիս մենք հանգեցինք այլ եզրակացության: Ձեռագրի լուսանցքներում եւ հաճախ նաեւ Նալբանդյանի գրած էջերի վրա կատարված բազմաթիվ խմբագրումները կատարված են ոչ թե Նալբանդյանի, այլ Նազարյանցի ձեռքով [4]: Նույն եզրակացությանն են բերում մեզ նաեւ այլ կարգի դիտողությունները: Այսպես, օրինակ, «Ճառ»-ի մեջ Նալբանդյանը հիշատակում է Schleiden ազգանունը՝ ռուսերեն արտասանությանը համապատասխանող «Շլեյդեն» տրանսկրիպցիայով: Ձեռագրի վրա փոփոխություններ կատարող գրիչը ջնջել է «Շլեյդեն» անունը եւ դրել դրա տեղը «Շլեյդըն»: Այդպիսի ուղղում կարող էր անել մեկը, որ քաջ ծանոթ էր գերմաներեն լեզվին ու արտասանությանը, որպիսին եւ էր, ինչպես հայտնի է, Նազարյանցը:

Պարզ է, որ հնարավոր չէ. «Ճառ»-ի հիման վրա ճիշտ պատկերացում մշակել Նալբանդյանի եւ Նազարյանցի հայացքների նույնությունների կամ տարբերությունների մասին, եթե նախապես չես վերականգնում այդ երկի նալբանդյանական սկզբնագիրը [5]:

/110/ Անկախ այս ամենից՝ քննելով Նալբանդյանի «Ճառ»-ը Նազարյանցի գրական-լեզվական հայացքների հետ նրա ունեցած առնչությունների կամ տարբերությունների տեսանկյունից, պիտի դիտենք, նախ, որ Նս: զարյանցի պահանջն էր պաշտպանում Նալբանդյանը, երբ հակադրվելով գրաբարյաններին՝ ասում էր, թե գրական երկը պիտի` գրված լինի այնպես, որ հասկանալի լինի ընթերցողին: «Խօսողին պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ՝ ասողն լիցի խուժ եւ լսողն դուժ» [6], — գրում էր Նալբանդյանը մի ոճով, որ Նազարյանցին է հիշեցնում: Ի դեպ է ասել, որ գրաբարի հունաբան «աղավաղումների»՝ «Ճառ»-ում հանդիպող տեսությունը ամբողջովին։ գրված է Նազարյանցի ձեռքով [7]: Արձագանքելով Նազարյանցի այդ տեսությանը, Նալբանդյանն ասում էր, որ հին լեզուն սկսել էր մեռնել արդեն իսկ հինգերորդ դարում, թարգմանչաց ժամանակ: Ներկայիս նա վաղուց արդեն մեռած է եւ դրված գերեզմանի խորքում: Նալբանդյանը եւս պահանջում էր ընթերցողի ձեռքը տալ գրականության գոց դռների բանալին, կիրառել որպես գրական լեզու ժողովրդին հասկանալի աշխարհաբարը: Այդ լեզուն է, շեշտում էր նա, որ պիտի շինվի եւ մշակագործվի հեղինակների ջանքով, դառնա «գործարան ազգային լուսավորութեան» [8]: Նազարյանցի պես Նալբանդյանը եւս պահանջում էր, որ աշխարհաբարը գործադրվի միաժամանակ, իբրեւ դպրոցական լեզու, «զի կենդանի բարբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգործել ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թե գրուածքն լոկ» [9]: Այս այն սկզբունքն է հենց, որ կիրառում էր Նալբանդյանը Լազարյան ճեմարանում հայոց լեզու դասավանդելիս:

Նազարյանցի «Վարդապետարան կրոնի» աշխատության առաջաբանում արծարծված միտքն էր կրկնում Նալբանդյանը, երբ ասում էր, թե «Քաջ գիտեմք եւ չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին պահեն թագաւորութիւն, կրօնն ու լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ չիք յայժմուս. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի լեզուն» [10]:

Մասնավորապես, Նազարյանցի գրչով է արձանագրված «Ճառ»-ում արված այն լրացումը, ուր ասված է, թե «գաւազան իշխանութեան է, որ հովանաւորէ եւ զգիտութիւն եւ զուսումն ազգի. եւ ոչ ուրեք ծաղկեցան իմաստութիւնք առանց ազգային պետութեան» [11]: Նազարյանցի հանրածանոթ դրույթին էր արձագանքում Նալբանդյանը, երբ շեշտում էր, թե կորդացած /111/ հայ իրականությունը կարիք ունի շատ եւ շատ մշակութեան «լոյս առեալ առ հասարակ եւրոպականաց փորձութենէ». եւ կամ՝ երբ ասում էր, թե եվրոպական օրինակներով պիտի բեղմնավորվի ազգային լուսավորությունը, պատմագրությունն ու բանաստեղծությունը:

Հավանորեն Նալբանդյանը ոչ միայն ծանոթ էր, այլեւ իր աշխատության մեջ աչքի առաջ ուներ Նազարյանցի ռուսերեն գործերը, երբ հույս էր հայտնում, թե հայ հայրենասերները միջոց կտան «գիտնավոր եւ քան բազումս արժանի» այդ հեղինակին գրել նաեւ հայոց պատմության ձեռնարկ՝ դիմակայելով Չամչյանի «խառնուփնթոր» պատմությանը:

Պիտի դիտենք ի դեպ, որ հին հայ պատմագրության «աբեղայական» ուղղության մասին «Ճառ»-ում ձեւակերպած առավել սուր մտքերը գրված են ամբողջովին Նազարյանցի գրչով:

Սխալ կլիներ, այնուամենայնիվ, կարծել, թե վերը բերված մտքերով՝ Նալբանդյանը համերաշխ էր միայն Նազարյանցի ասածին կամ արածին: Նա հնարավորություն ուներ յուրացնելու գրական նոր լեզվի մասին պրոգրեսիվ հայացք տակավին Պատկանյանին աշակերտելիս: Տեսանք, որ աշխարհաբարը որոշ տեղ էր գրավում Ճեմարանի գործնական կյանքում, նախքան Նազարյանցի ու Նալբանդյանի հանդիպումն ու համատեղ գործունեությունն այդ հիմնարկում։ Նազարյանցի աշխատությունների ու մոքերի անմիջական ներշնչումը կարող էր միայն ընդարձակել երիտասարդ Նալբանդյանի տեսադաշտը, ամրակայել նրա հայացքների տեսական հիմքերը, տալով նրա ձեռքը նոր լեզվի պաշտպանության գիտական արգումենտներ:

Համազգային լեզվի շինարարության պահանջը Նալբանդյանը ժառանգել էր Գ. Պատկանյանից: Նոր գրական լեզուն Գ. Պատկանյանը հսմարում էր «հասարակաց» համազգային լեզու: Նրա աշխարհաբարն իսկ մի խառնուրդ էր գրաբարի եւ արեւելյան ու արեւմտյան գրալեզուների: Ծրագրելով Նոր-Նախիջեւանում բացվելիք դպրոցի դասացուցակը՝ նա պահանջում էր ուսուցանել աշակերտին «աշխարհաբարի գլխավոր ճյուղերը, որ կարող լինի ամեն գավառների հայերու հետ գրավոր կամ բանավոր հաղորդակցություն անել առանց դժվարության, որովհետեւ առեւտըրի մեջ ամեն գավառների համազգյաց հետ կարող է պատահել հարաբերությանց հարկավորություն՝ վաճառականության ամեն կողմը տարածվելու պատճառով: Սակայն, որովհետեւ ազգը սկսել է ցույց տալ յուր ընթերցասիրության սփոփարար առհավատչյայք, հուսալի է, որ զկնի սակավ ժամանակի, ազգի մեջ տիրապետի միայն մեկ պարզ եւ դյուրահասկանալի լեզու» [12] ։

Մանկավարժ չոր լեզվաշինական ռեցեպտը կիրառեց բանաստեղծ /112/ որդին: Գամառ-Քաթիպայի առաջին երգերի բառամթերքն ու ստուգաբանությունը գերազանցորեն գրաբար էին, քերականությունը՝ գրաբար, լեզուն՝ արեւելյան եւ արեւմտյան խառն մի աշխարհաբար [13]: «Մենք պետք չէ շինենք լեզուն, — գրում էր Ռ. Պատկանյանը, — լեզուն կա եւ այնքան պատրաստած եւ կոկած է ազգի բերնումը, որ առանց դժվարության կարող է մեր գաղափարները հայտնելու… Մենք գրողներս ջանք պիտի դնենք հավաքել ծակուծուկերից ազգային կենդանի, խաղացկուն պարբերությունները եւ նոցանով կամ նոցա կազմության հետեւելով շինել ամբողջ հոդվածներ, գրքեր» [14]: Այս միտքը հետեւում էր Ռ. Պատկանյանի ընձեռած կարամզինյան «Գրի՛ր այնպես, ինչպես խոսում ես» սկզբունքից, որով շեշտվում էր գրական լեզվի ժողովրդայնության պահանջը, բայց անտեսվում նրա համազգայնության կարեւորությունը: Գրական լեզվի ժողովրդայնությունը չի նշանակում, թե այն պիտի նատուրալիստորեն ընդօրինակի ժողովրդի խոսակցական լեզուն կամ դառնա ժողովրրդական բարբառների խառնափնթոր պատճեն: Գրական լեզվի խնդիրը լուծելու համար ճիշտ կլիներ ելնել ոչ թե Կարամզինի, այլ Պուշկինի հայեցակետից: Շեշտելով գրական լեզվի առանձնահատկությունը, մեծ պոետը հարցնում էր. «Կարո՞ղ է արդյոք, գրական լեզուն միանգամայն նման լինել խոսակցականին», եւ պատասխանում. «Ոչ, այնպես, ինչպես նաեւ խոսակցականը երբեք չի կարող միանգամայն նման լինել գրականին… Գրական լեզուն մերթ ընդ մերթ կենդանանում է խոսակցության մեջ ծնունդ առնող արտահայտություններով, բայց չպիտի հրաժարվի դարերի ընթացքում ձեռք բերածից: Գրել միայն խոսակցական լեզվով, նշանակում է չիմանալ լեզուն»: Ըստ էության, պուշկինյան այդ սկզբունքն է, որ պաշտպանելու էր հայ գրական լեզվի խնդրում նաեւ Նալբանդյանը:

Նալբանդյանի աշխարհաբարը սկզբնապես-ազդված էր գրաբարի քեիրականությունից: Սակայն պաշտպանելով արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրական լեզուների միավորման տեսակետը՝ Նալբանդյանը խուսափեց խնդրի պարզունակ լուծումից: Նա սահմանազատվեց Պատկանյաններից թե՛ տեսականորեն եւ թե՛ գործնականապես: Պատկանյանների գրական լեզուն գրաբարի եւ բարբառների մեքենայական խառնուրդ էր, մինչդեռ Նալբանդյանը ձգտում էր աշխարհաբարի մշակմանն ու օրգանական միասնությանը: Գամառ-Քաթիպայի թարգմանած «Ռոբինզոն»-ի քննադատության մեջ Նալբանդյանը մատնանշեց նրա լեզվի բացասական կողմը՝ տարբեր բարբառների ու գրալեզուների խառնափնթոր կիրառու/113/մը, որով խախտվում էր համազգային լեզվի ձեւի եւ բովանդակության միասնությունը: Նալբանդյանի կամեցածը բարբառների կամ գրական լեզվաճյուղերի կամայական միակցում չէր, այլ նրանց բնական սինթեզը: Հիմք ընդունելով բարբառները՝ նա առաջին հերթին ենթադրում էր գրական լեզվի սեփականություն դարձնել լեզվական այն տարրերը, որ հատուկ են հանրահայտ բարբառներին եւ համապատասխան նոր գրալեզվի եւ նոր ժամանակի պահանջներին: Շոշափելով արեւմտահայ եւ արեւելահայ գրական «բարբառների» միավորման հարցը, նա գրում էր հետագայում. «Պիտի կարողանայի՞ն այդ երկու բարբառքը երբեւիցե իսպառ միանալ, այդ չենք համարձակվում պնդել, բայց այսքանը անմերժելի է, որ շատ եւ շատ կարող էին մոտենալ. այսքանը անժխտելի է, որ առանց ընդհանուր միության լեզվի՝ ունայն երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը» [15]:

Նկատենք, որ «Արարատ»-ի լեզվին անհավան էր նաեւ Նազարյանցը: Տակավին 1851 թ. էր գրում նա, թե «Աշխարհիկ հայախոսութիւն Արարատ լրագրի զոր հրատարակի ի Տփխիս Հ. Գաբրիէլ Պատկանեանց, չէ այո պարսավելի բայց անկանոն յոյժ եւ խառն ընդ գրոցն ոճոյ, այլ եւ յաղթահարեալ ի տեղական բարբառոյ, թող զչքաւորութիւն բանից բովանդակութեան» [16]:

Իր հերթին Ռ. Պատկանյանը կկամենար սրբագրել Նազարյանցի եւ Նալբանդյանի լեզուն… Էմինի լեզվաբանությամբ: «Ես այժմ մտածում եմ, — գրում էր Ռ. Պատկանյանը, – թե ո՞րքան մշակված եւ ծաղկած պիտի լիներ մեր այժմվա աշխարհաբարը, եթե պ. էմինը ըստ արժանավույն ուշ դարձներ՝ ո՞ւր պիտի երթային արդյոք այն դափնիները, որք ավելի արժանի գլուխներ չի գտնելով, զարդարեցին Նազարյանցների, Նալբանդյանցների գլուխները: Օրհասական սխալ» [17]:

Մտավոր ազդեցությունից առավել Նազարյանցի եւ Նալբանդյանի ալաշտպանած դրույթների համերաշխության մեջ պիտի նշմարել նրանց այդ ժամանակի գործունեության ընդհանուր պլատֆորմը: Սակայն պայքարի ընդհանուր պլատֆորմն արդեն իսկ այս պահին չէր վերացնում նրանց ելման կետերի կամ նրանց ձգտումների ու նպատակների տարբերանքը։ Հիմնավորելով գրական նոր լեզվի կարիքը, «Ճառ»-ի հեղինակն առաջադրում էր մի նոր խնդիր, որին հավատարիմ պիտի մնար առմիշտ: Նոր Բայախոսություն ասելով, գրում է նա, հասկանում ենք համազգային մշակված մի լեզու, որի մեջ պիտի միաձուլվեն «ըստ քա/114/ղաքաց եւ ըստ աշխարհաց» տարաձայն կերպարանափոխությամբ ապրող ժողովրդական բարբառները: Նա պաշտպանում է այն տեսակետը, թե գրական լեզուն պիտի ձգտի մատչելի եւ գործադրելի դառնալ ի սփյուռս աշխարհի տարածված հայ ժողովրդական մասսաներին: Երիտասարդ Նալբանդյանը դնում էր այսպիսով արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրական լեզուների միավորման խնդիրը [18]: Կարեւոր այս խնդրում երիտասարդ հեղինակը ոչ միայն անկախ էր, այլեւ սկզբունքորեն ներհակ Նազարյանցին, որը կողմնակից էր արեւմտահայ եւ արեւելահայ լեզվի ու գրականության տարանջատ զարգացման: Նազարյանցը ոչինչ վնասակար բան չէր տեսնում այն բանի մեջ, որ հայոց երկնակամարի տակ «մի ծաղկի» տեղ բսնի ու աճի «երկու ծաղիկ»… Այս նշանակում է, թե հայերի լեզվական կոնսոլիդացման հարցում Նազարյանցը կանգնում էր հարցի քննարկման ու լուծման կիսաճանապարհին:

Նալբանդյանը եւ Նազարյանցը տարաձայնում էին համազգային լեզվի հարցում: Անտարբեր թյուրքահայերի քաղաքական բախտի վերաբերմամբ՝ Նազարյանցն անտարբեր պիտի գտնվեր նաեւ հայերենի համազգային կոնսոլիդացման նկատմամբ: Բայց հետամուտ միայն ռուսահայերի լեզվական միության՝ Նազարյանցը հրաժարվում էր նրանց քաղաքական կոնսոլիդացման հեռանկարից, անգամ լեզվական միության շրջանակում: Ազգության անոթ հռչակելով ոչ միայն նրանց կրոնն ու լեզուն, այլեւ նրանց թագավորությունը (իմա՝ նրա քաղաքական կամ պետական միությունը, Ա. Հ. ), Նազարյանցը, ինչպես պիտի տեսնենք, հռչակելու էր ռուսահայերին «քաղաքականապես ռուս), որով կտրականապես հրաժարվելու էր ցարական պետականության «օգուտի ու վնասի» հետ չհամատեղվող ազգային-քաղաքական որեւէ նպատակադրությունից: Իր «Ճառ»-ում օգտագործելով Նազարյանցի ազգության թեորիան, Նալբանդյանը դրանից, ըստ երեւույթին, հետեւցնում էր հայերի քաղաքական կոնսոլիդացման պահանջ: Նույն այդ պահանջի հետ էր կապելու նա երեւի նաեւ համազգային լեզվի կազմավորման իր հեռանկարը:

Իր ամբողջ ծավալով կարծիքների այս բախումը պիտի երեւան գար, սքանավանդ, հետագայում: Մինչ այդ Նալբանդյանին եւ Նազարյանցին շաղկապում էին գրական-հրատարակչական համատեղ գործունեության նշանակալից տարիներ:

«Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»-ը Նալբանդյանի վերջին հրաժեշտի խոսքն էր գրաբարագիր գրականությանը: Հետագայում նա կիրառում էր գրաբարը պաշտոնական գրությունների կամ պամֆլետի ու պարոդիայի բնույթ ունեցող գրվածքների մեջ միայն: 1853-55 թվականներ/115/րի ընթացքում նա գրի առավ ինքնուրույն եւ թարգմանական ոտանավորներ բացառապես աշխարհաբար: Չափածո գրչափորձեր էին դրանք նոր գրալեզվով: Ի մի հավաքելով իր այդ փորձերը՝ հեղինակը 1855 թ. հատուկ առաջաբանով հանձնեց դրանք Հարություն Կեոկչեյանի ուշադրությանը: Վերջինս՝ Նալբանդյանի համշիրակը, Ալամդարյանի ձեռնասուններից էր: Ձեռնադրվելով քահանա, ընդունել էր ոչ միայն ուսուցչի անունը, այլեւ հափշտակել եւ մի ժամանակ գործ էր ածում նույնիսկ նրա ազգանունը: Ուսուցչի ազդեցությամբ եւ նրա պես բանաստեղծական ձիրքով օժտված, ձեռնարկել էր եւ գլուխ հանել ռուս առակագիրների՝ Կռիլովի, Դմիտրեւի եւ Խեմնիցերի մի շարք գործերի թարգմանությունը: Թարգմանությունները գրաբար էին, բայց, ինչպես դիտեցին վերջերս, «լավագույնը կարող են Համարվել 19-րդ դարի կռիլովյան բոլոր հայ թարգմանություններից իրենց տեքստային ճշտությամբ եւ տաղաչափության բարձր արվեստով» [19]:

Իր գրած առաջաբանում Նալբանդյանը երգերի ձեռագիր ժողովածուն համարում էր նոր լեզվի տղայության հասակի արդյունք: Փոքր-ինչ ուշ, քննադատելով Գամառ-Քաթիպայի երգարանը՝ նա գրում էր նորից. «Պիտի ասել, որ մեր երգերը եւս մի երեւելի բան չեն, բայց ինչ պիտո է առնել, առ այժմ չեղածից լավ են, եւ կարող են գործ դրվել, մինչեւ որ դուրս գսն օրինավոր ազգային բանաստեղծք», որոնց «ուրախություն կամ տրտմությունը հայտնող երգերը լինին ազգի սրտի եւ հոգու բխվածք» [20]: Նույն այս ժամանակաշրջանում Նալբանդյանը սկսեց փորձել իր ուժերը նաեւ որպես գեղարվեստական արձակի հեղինակ ու թարգմանիչ:

1857 թ. Նալբանդյանն առանձին գրքերով տպագրեց իր «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» վեպը եւ միաժամանակ նաեւ Էժեն Սյուի «Թափառական հրեա» վեպի թարգմանությունը:

«Մինին խոսք, մյուսին հարս» վեպը Նալբանդյանը գրել էր՝ նպատակ ունենալով «ժողովրդի բարոյական լուսավորությունն ու կրթությունը» [21]: Հեղինակը գրել էր այդ երկը՝ նյութ ունենալով Նոր-Նախիջեվանի կյանքը եւ բանեցնելով ժողովրդին հասկանալի լեզու: Եվ նկած տենք, որ այդ վեպը պիտի լույս տեսներ մի ժամանակ, երբ դեռ հրապարսկված չէր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»-ն ու դեռ գրված չէր Պռոշյանի «Սոս եւ Վարդիթեր»-ը:

Վեպի սկզբում հեղինակը զետեղել էր բավականին երկար առաջաբան, ուր խոսում էր «Հին եւ նոր հայկական բարբառի վերա»: Վերջինիս նյութը վերցված էր Նոր-Նախիջեւանի կյանքից եւ գրի առնված կենդանի /116/ աշխարհաբարով: Դժբախտաբար, տպագրվելուց հետո վեպը չհրապարակվեց, եւ դժվար է լիակատար գաղափար տալ նրա բովանդակության ու իդեական կողմնորոշման մասին [22]:

Ձեռնարկելով «Թափառական հրեա»-ի թարգմանությանը, Նալբանդյանը միաժամանակ գրի առավ նաեւ եզվիտական կարգը դիմակազերծող «Հիսուսյանք» պատմական աշխատությունը, որի նպատակն էր դյուրացնել Էժեն Սյուի գրքի ըմբռնումը եւ նոր գլխավորն է՝ «կոտրել հայ ազգի եզվիտների մեջքը» [23]:

Ֆր. Էնգելսը համարում է «Թափառական հրեա»-ի նյութը համաշխարհային անսպառ ասքերից մեկը: «Ամեն դարաշրջան, — ասում է նա, — կարող է առանց փոխելու դրանց էությունը առինքնել դրանք» [24]; Ասքի վիպական մշակումը հայ ընթերցողին մատչելի դարձնելու կարիքը Նալբանդյանը զգացել էր անշուշտ շատ վաղուց՝ Ներսեսի եւ Խալիբի դեմ իր տարած պայքարի կապակցությամբ: Ուշագրավ է, որ տակավին Գ. Պատկանյանն էր գիտակցում այդ վեպի այժմեականությունը հայ կյանքի համար: Հանձնարարած լինելով Սյուի վեպը Աշտարակեցի կաթողիկոսին՝ նա միեւնույն ժամանակ նշում էր. «Ապաբախտ էր Եգենիոս Սյու, որ չէր հանդիպել Աշտարակեցի Ռոդենին. նորա մշտաշրջիկ հրեայն ավելի արդյունավոր կլիներ: Մի՞թե փոքրիկ Ռոդեն է Խալիբյան» [25]: Բացարկված չէ, որ վեպի թարգմանության միտքը Նալբանդյանին ներշնչել էր տակավին Գ. Պատկանյանը:

Նալբանդյանի իդեական զարգացման տեսակետից Սյուի թարգմանությունը, ինչպես եւ դրան իբրեւ ներածական ենթադրված «Հիսուսյանք»-ը եւ, մանավանդ, թարգմանչի առաջաբանը ուշագրավ գործեր են: Առաջաբանի հեղինակը Նազարյանցի «միշտ սիրելի անվանն» է ձոնում գիրքը՝ /117/ «արդարամիտ մեծարանքով»: «Թափառական հրեա»-ն թարգմանչի առաջին խոշոր գործն է՝ կատարված աշխարհաբար: Նալբանդյանը ջանք է թափել, որպեսզի գրվածքը «պարզ լինի եւ հասկանալի եւ որքան կարեւլի է մոտ ժողովրդի կենդանի լեզվին» [26]: Նալբանդյանի աշխարհաբարն արդեն իսկ այդ շրջանում ավելի հստակ էր ու ժողովրդական, քան Նազարյանցի «նոր հայախոսությունը» կոչված ծանրաքայլ հայերենը:

Գրքի առաջաբանը անդրադառնում էր հենց նոր գրական լեզվի եւ այդ լեզվով տարվելիք ժողովրդական լուսավորության խնդրին: Այստեղ ավելի որոշակի են երեւան գալիս Նալբանդյանի եւ Նազարյանցի իրարից տարբերվող տրամադրությունները: Մինչդեռ ժողովրդական դպրոցներից առավել՝ Նազարյանցն առաջ էր քաշում կլասիկական ու համալսարանական կրթության եւ «ազգային ուսումնական դպրոցի» հարցը կամ արծարծում մասնագիտական վաճառականական եւ արհեստագիտական դպրոցներ հիմնելու խնդիրը, Նալբանդյանը մտահոգված էր նախ եւ առաջ ժողովրդական հանրակրթարանի հարցով՝ վաղաժամ եւ անօգուտ համարելով առայժմ մասնագիտական դպրոցների խնդիրը: Երկու-երեք տարի անց, տարաձայնելով Նալբանդյանին, Նազարյանցը գրում էր. «Հայը, իբրեւ Ռուսաստանի հպատակ, ուրեմն քաղաքականապես որպես ռուս, առանց միտ դնելու նորա մասնավոր հարակցությանը դեպի յուր ազգը, կարող է մշակել յուր աստվածատուր քանքարը որեւիցե առանձին գիտության մեջ, նշանավոր կացուցանել յուր անձը, եւ այդպես պատրաստել յուր համար պատվավոր կեցություն, որպես ռուսական պաշտոնավոր՝ տերության ուսումնականների կարգում» [27]: Նազարյանցը մատնանշում էր նաեւ բարձրագույն ուսման մի այլ ուղի. «Նախ եւ առաջ, — ասում էր նա, — հարկավոր էր հայերին կրթել ու դաստիարակել յուրյանց եկեղեցական պաշտոնյայքը, տալ նոցա մի բարոյական, կրոնական եւ աստվածաբանական կրթություն, որի հետ միշտ պիտո է լծակից մնար կրթությունը աշխարհական գիտությունների մեջ» [28]: Հետագայում եւս, զարգացնելով իր լուսավորական ծրագիրը՝ Նազարյանցը մտածում էր գլխավորապես «մտահայաց ժողովրդակարգերի» անդամների համար «վերին ազգային դպրոց» եւ «հոգեւոր Ակադեմիա» հիմնելու մասին [29]: Ընդսմին բարձր դպրոցը պիտի լիներ «մայր եւ ծննդաբան մյուս դպրոցների»:

Նալբանդյանն ազատ էր «տերության» համար ուսումնական չինովնիկներ կամ «մտահայաց ժողովրդակարգերի» համար լուսավորված /118/ տիրացուներ պատրաստելու հոգսից: Կրթության սիստեմը նա կառուցում էր ոչ թե վերնատնից, այլ հիմքից: Անհրաժեշտ է, ասում էր նա, ապահովել նախապես ժողովրդի «ընդհանուր եւ հասարակ կրթությունը», որպես «պատրաստողական հնար դեպի առավել բարձր կրթությունը»: «Այո, — գրում էր նա, — եթե ունեցել էին պատշաճավոր ուսումնարաններ, եթե գիտության սանդուղքի համար ունեցել էին մի ամուր քարից պատվանդան, որի վերա աներկյուղ կարելի էր սանդուղքը ամրացնել, այն ժամանակ կարելի էր եւ ավելի վեր բարձրանալ. իսկ մեք ոչ եթե օրինավոր պատվանդան, այլեւ առանց մի ոտք կոխելու տեղ ունենալու, կամենում ենք օդի վերա սանդուղք ամրացնել եւ նորա վերայով բարձրանալ: Այսպիսի բաներ երազում միայն կարող են կատարվիլ, իսկ արթնության մեջ, ոչ երբեք» [30]: Այս տողերը վերին աստիճանի կարեւոր եւ նշանակալից են ոչ միայն Նալբանդյանի ուրույն դիրքավորման, այլեւ նրա հայացքների հետագա էվոլյուցիայի տեսանկյունից. արդեն իսկ Նալբանդյանի այս գրվածքում սաղմնավորվում են ազգային լուսավորության խնդրում նրա հետագա մատերիալիստական, ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական հայացքները: Նալբանդյանը գիտակցում էր որ ազգային լուսավորության գործը պիտի կապված լինի ժողովրդական կրթության իրական պահանջների հետ, այն պիտի դրված լինի նյութական ամուր պատվանդանի վրա, ժողովրդի բարեկեցության հաստատ հիմքի վրա: Ակներեւ է, որ ազգային լուսավորական իրենց հայացքներում արդեն այս պահին դեմոկրատ Նալբանդյանը եւ լիբերալ Նազարյանցը մեկնում էին քաղաքական ու սոցիալական հակադարձ չուկետներից: Նալբանդյանը նշում էր նաեւ գիտության եւ գրականության ժողովրրդականացման հարցը: «Հեղինակի գրելիքը, — ասում էր նա «Թափառական հրեա»-ի առաջաբանում, — առաջին, պիտո է լինեին նոր հայախոսութենով, երկրորդ, հեղինակությունը պիտո է վերաբերվեր ընդհանուր կրթության, եւ այնպես, որ առանց նախընթաց կարոտության օրինավոր դպրոցների եւ համալսարանի, Հասկանալի լիներ ընթերցողներին եւ միեւնույն ժամանակ գրավոր եւ դաստիարակող ընդհանրապես»:

Մեր ընդգծած տողերը ցույց են տալիս միաժամանակ, որ առաջաբան գրելու պահին, դիմակայելով վանական կամ կլասիցիստական դիրքավորումներին, Նալբանդյանը կամենում էր տալ հայ գրականությանը ժողովրդական, դիդակտիկական, գաղափարական ուղղություն:

«Թափառական հրեա»-ի առաջաբանի հեղինակն անդրադառնում էր հայերի զանգրասիրության» այն խնդրին, որ արծարծել էր «Ճառ»-ում: Հայերի «անգրասիրությունը» նա պատճառաբանում է դարձյալ գրակա/119/նության եւ գիտության մարզում իշխանացած «աբեղայական» ուղղությամբ: Մեզանում, ասում է նա, կա գրականություն, բայց անմատչելի է ժողովրդին իր լեզվով, իր «բարձր նյութով», մնաց որ այդ գրականությունը բովանդակությամբ եւս դարերով ետ է մնում այժմեականությունից: Սուրբ գիրքը կամ հին հայ պատմագիրները, գրում է նա, արժեքավոր ու հետաքրքրական են ըստ բովանդակության, բայց անմատչելի՝ լեզվով: Ժամանակակից գրականությունն անպետք է եւ անմատչելի՝ լեզվով ու բովանդակությամբ: «Ի՞նչ ունինք ժողովրդի մեջ, — հարցնում է նա, — մի քանի աննպատակ եւ անտեղի գրքեր գերապատիվ Մխիթարյանց շնորհքով լույս հանած. հետո, հրահանգ քրիստոնեական վարդապետության, հետո դարձյալ հրահանգ, տասը-քսան անգամ միեւնույն բանը զանազան կերպարանափոխություններով: Ինչի՞ եմ մոռանում քեզ րականությունները, որ զանազանվում են մեկը մյուսից շատ անգամ նրանով, որ մեկը տասը հոլով է ընդունում, մյուսը ինն, մյուսը վեց, իսկ մյուսի հոլովների կարգն այլ է բոլորովին» [31]: Կծու ակնարկները վերաբերում են Մսերին, Սալլանթյանին, Էմինին եւ մյուսներին, որոնց Հրահանգներն ու քերականությունները հեղեղում էին ժամանակի գրական շուկան ու վարժատները: Նալբանդյանը չի մոռանում, հարկավ, նաեւ ամենագետ «Էփիմերտե»-ն, ժողովրդականություն վայելող այն գիրքը, որի բնութագրումը խլել է նրա շրթունքներից երկու բառ միայն՝ - «Տխո՜ւր մատենագրություն»: - Ակներեւ է միանգամայն, որ Նալբանդյանը զբաղվում էր ազգային լուսավորության հարցերով՝ մտահոգված, նախ եւ առաջ, հասարակ ժողո - վըրդի կրթության խնդրով: Հայերը մինչեւ այժմ աշխարհական դպրություն չեն ունեցել. լավ ու վատ եղել է եւ կա աբեղայական դպրություն: Գրականության սեկուլյարիզացիա, աշխարհականացում, սա էր ինքնըստինքյան առաջին այն պահանջը, որ պիտի հակադրվի իշխող իրավիճակին: Գրականությունը պետք է լքի վանական միջավայրը, քանի որ «աբեղայական խուցը չէ եւ չէ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լիներ ազատ տեսողութենով նկատել աշխարհի իրողությունքը, եւ նկարագրել այնպես, ինչպես որ կային» [32]: Բավական է աշխարհականացնել գրականությունը, մտածում էր այս պահին Նալբանդյանը, որպեսզի ժողովուրդը նշմարդ աբեղաների մտավոր աղքատությունը: Հրապարակախոսն ուներ տակավին այն համոզումը, թե այդ է հենց ժողովրդի ազատագրման /120/ գլխավոր ուղին: «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսը» պամֆլետում երգիծելով գրաբարագիր օբսկուրանտներին, նա գնում է նրանցից մեկի բերնում այսպիսի խոսքեր. «Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով, ժողովուրդն ամենայն զչափ առցէ զմերոյ տգիտութեան… Յայնմ հետէ իմաստնացի ժողովուրդը. իսկ յիմաստնանալ նորա, յերկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն» [33] ։

Լուսավորիչ Նալբանդյանի ասելով, ճշմարտության ճանաչումն ինքյան արդեն ազատություն է բերում մարդուն: Այս մի համոզմունք է, որ արտահայտում էր նա տակավին «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»-ի գրության ժամանակ, որին բնաբան էր դրել «Ծանիչիք ճշմարտութիւն եւ ճշմարտութիւն ազատեսցէ զձեզ» ավետարանական խոսքը: Հետագայում, ինչպես պիտի տեսնենք, Նալբանդյանը վերանայելու էր այս հայացքը:

«Թափառական հրեա»-ի թարգմանության նպատակն էր բաց անել ժողովրդի աչքը աբեղայական դասի գործունեության վրա, խլել նրա երեսից բարեպաշտության դիմակը… «Անցան այն ժամանակները, — գրում է Նալբանդյանը, — երբ պապական իշխանությունը կարգում էր խուզարկու ատյան (inguisitio), կատարում էր զարհուրելի տոներ (auto-dafé), զոհելով մարդկության անբավ անդամները: Ժամանակը, աշխարմի լուսավորությունը, ինքյանք կարգել են այժմ պապական գործերի վերա քննության ատյան…» [34]: Բարեբախտաբար, ավելացնում է հեղինակը, «հայերի համար եւս փոխվել է աշխարհը»:

Անտիպ մնացած կամ տպագրված պատահական ճառերով ու առաջաբաններով դժվար էր, հարկավ, դարձնել ազգային լուսավորության հարցերը մարտնչող հրապարակախոսության նյութ: Ե՛վ Նազարյանցը, ե՛ւ Նալբանդյանը զգում էին, որ անհնարին է լայնորեն արծարծել ազգային լուսավորության եւ դրա հետ կապված մյուս հարցերը, եթե դրական լուծում չստանա ռուսահայ առաջավոր հայ պարբերականի, կամ ինչպես նրանք էին արտահայտվում՝ «օրագրի», հրատարակությունը:

1856 թ. մարտին Ս. Գ. Սուլթանշահին գրած մի նամակում Նալբանդյանը հաղորդում էր, որ ինքը եւ Նազարյանցը «երկար ժամանակ է», ինչ ցանկանում էին հայկական օրագիր հրատարակել: Այդ ցանկությունն արտաքին արգելքների շնորհիվ մնացել էր անհետեւանք: Արգելքների վերացվել են հիմա, քանի որ, գրում է Նալբանդյանը, նույնիսկ չուխոններն իրավունք ստացան օրագիր տպագրել: «Կրկին անգամ, — հայտնում է Նալբանդյանը, — զորացավ մեր սրտի մեջ ցանկությունը եւ սկսեցինք հետեւել այս գործին, որ մեզ եւս թույլտվություն լինի տերությունից՝ /121/ տպել ամենայն ամիս հայկական օրագիր Ռուսաստանի հայերի համար» [35]:

Արդեն իսկ այս տողերից պարզ է, որ միացյալ ուժերով ամսագիր հրատարակելու մտահղացումը Նազարյանցի եւ Նալբանդյանի մեջ առաջ էր եկել դեռ «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակությունից շատ առաջ, հավանորեն հենց նրանց հանդիպման սկզբնաշրջանում՝ 1853-1854 թվականներին: Բայց եթե այդ մտահղացման իրագործումն էր հանդիպել իր «արտաքին արգելքներին» Ղրիմի պատերազմին նախորդած տարիների հասարակական-քաղաքական մթնոլորտում, դրա իրագործման համար նպաստավոր իրադրություն էր ստեղծվել պատերազմին հաջորդած «լիբերալ էրայի» պայմաններում։ Նազարյանցն ու Նալբանդյանը վճռեցին օգտվել նոր իրադրությունից:

Ծրագրված ամսագիրը, ինչպես երեւում է Նալբանդյանի՝ 1856 թ. մարտի 21-ին Հույն Սուլթանշահին գրած մի նամակից, հրատարակվելու էր աշխարհաբար, «հասարակաց հասկանալի լեզվով», ունենալու էր չորս բաժին՝ ուսումնական, բանասիրական, պատմական եւ բնական:

ն 1857 թ. հունիսին Գր. Սալթիկյանին գրած նամակում Նալբանդյանը պարզաբանում է նոր պարբերականի հրատարակման շարժառիթն ու նպատակը: Ամսագիրը, ասում էր նա, կոչված է խառնելու վենետիկցիների «աղբաթը»: «Հերիք է, — գրում էր նա, — սրբե՛նք մեր վերայից այն ամոթը, թե լուսավորությունը մեր ազգի մեջ պիտո է փթած պապական աբեղաների ձեռքով մտանե, նոցա լույսը խավարից շատ վատ է, վասն որո թող յուրյանց պահեն. հայոց ազգի մեջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող էին հազար անգամ լավ գրել լուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թե մի վենետիկեցի աբեղա» [36]:

Նոր պարբերականը պիտի վերջ դներ միջին դարերից մեզ հասած հայ գրականության կրոնական-դավանաբանական սխոլաստիկ վեճերին [37]: Այն դիմակայելու էր հայ կյանքին տիրացած կղերական մտքի հեգեմոնիային առհասարակ՝ անկախ կղերի դավանական երանգավորումներից: Օրագիրը հետեւելու էր հակակղերական այն ուղղության, որ նախագծում էր Նալբանդյանը տակավին իր «Ճառ»-ում: Խավարամտության «ջերմեռանդ դաբիրայքը» եւ «վանքերի սաղմոսերգությունքը հանդես չունին ազգային լուսավորության մեջ», — գրում էր նա հետագայում [38]:

Ելնելով ազգային լուսավորության պահանջներից, մխիթարյաններ/122/րին քննադատում էր տակավին Աբովյանը: Նրանց ուներ նա, անշուշտ, նկատի, երբ «Պարապ վախտի խաղալիք»-ում գրում էր.

Մեկը ունքերը ամպի պես կիտած՝

Աշխարքի բhամ գալն էր եդ պատմում,

Մեկը քիթ ու նոթ քացախացրած՝

Լեզվի դուս գալն էր մեկնում, բաց անում:

Նրանց ուներ դարձյալ Աբովյանը իր աչքի առաջ, երբ ծաղրում էր այն գիտունին, որը մտահոգված էր՝

Թե աշխարքիս վերջն ի՞նչ պետք է ըլի,

էլ չէր հարցնում՝ թե ներկա վախտի՝

Բանն ինչպես կըլի, ու չէր էլ գիտում:

Նալբանդյանը նշավակում էր Մխիթարի շրջադարձը դեպի պապական եկեղեցին եւ մտրակում մանավանդ նրա այն աշակերտներին, որոնք եռանդ էին սպառում նեղմիտ պապականության փարախում, որդեգրելով գիտության միտքը սահմանափակելու ուղին եւ աղճատելով հայ գրականության եւ պատմության մեկնաբանությունն ի փառս Հռոմի: Նա դատապարտում էր Չամչյանի «մեծամարմին» հատորների մեջ տեղ գտած առասպելներն ու զեղծումները: Նա չէր կարող չմերժել Չամչյանի, Ավգերյանի եւ Ինճիճյանի «ապացույցները»՝ հայոց լեզվի առաջնության, աստծո եւ Ադամի միջեւ տեղի ունեցած հայերեն զրույցները եւ նման այլ հեքիաթներ: Մխիթարյանների ստեղծած գրականությունը, նրա համոզմունքով, զուրկ են գիտական արժեքից, որչափ այդտեղ «ազգային կյանքի իրողությունքը չեն գնահատված կրիտիկոսի աչքով»: Այդ գրականությունը կտրված էր ազգի կենսական պահանջներից, նրա ընթացիկ կյանքից ու դրանից բխող պրոգրեսիվ խնդիրներից: Հաճախ այն սպասարկում էր միայն կղերի նեխած մտքերին ու կանխակալ տեսություններին: Մխիթարյան մատենագրությունը, գրում էր հետագայում Նալբանդյանը, «ազգի հոգու բխվածք չէ, այլ մի դիմակավորված անձնավորություն. իսկ այն մատենագրությունը, որ անքակտելի կապված չէ մի ազգի հոգու հետ, այն մատենագրությունը, որի մեջ իբրեւ հայելու մեջ չէ երեւում ազգի կյանքի, նորա ամենանուրբ գծագրությունը, այդպիսի մի մատենագրությունը… նման է ճիզվիթների կրոնավորությանը… այդպիսի մատենագրությունը այնքան դաստիարակիչ կլինի ազգին, որքան մի խորթ մայր օտարի զավակներին» [39]: Հագնելով եզուիտականության դիմակը՝ իրենց իտալական պարսավագրերով, մխիթարյան հայրերը դառնում էին «պապականության մշակներ կամ լավ եւս ասել /123/ արծաթագին ստրուկներ, յուրյանց ազգի մատնիչք եւ պարսավիչք կրոնական կողմից» [40]:

Հայ պատմագիրների հրատարակություններով եւ դրա հետ միասին նաեւ իրենց ակադեմիական բառարաններով, քերականական ձեռնարկներով, հնախոսական եւ աշխարհագրական հետազոտություններով, կլասիկ երկերի թարգմանություններով հաճոյանալով ազգին՝ մխիթարյանները մի հայտնի չափով ընդառաջում էին հայերի ազգակազմության պրոցեսին եւ ակամայից նպաստում նրանց ազգային զարթոնքին: Սակայն դավանաբանական եւ աստվածաբանական իրենց երկերով եւ կրոնաքաղաքական այն տենդենցով, որ հաճախ անցնում է նրանց պատմաբանասիրական ուսումնասիրությունների միջով, նրանք գիտակցաբար հաճոյանում էին պապին, մեծապես վնասելով հայ ժողովրդի ազգային շահերին, թմրեցնելով նրա մարտական ոգին եւ թեւատելով նրա ազատաբաղձ միտքը [41]: Հանձին ժամանակակից մխիթարյանների Նալբանդյանը նշմարում էր ոչ միայն աշխարհիկ լուսավորության կազմակերպված թշնամիների, այլեւ Հռոմի միջոցով Եվրոպայի համար հայ «արծաթագին ստրուկներ» դաստիարակողների եւ եզվիտական իրենց ջանքերով ազգի գոյության դեմ դավեր նյութող պապական գործակալների:

Եթե հակակղերական պայքարի մարզում Նալբանդյանն անհրաժեշտ էր համարում հատուկ ուշադրություն ընծայել մխիթարյաններին, այդ տեղի ուներ, նախ եւ առաջ, այն պատճառով, որ ազգային գիտության եւ գրականության բնագավառում նրանց ձեռքում էր գտնվում իդեոլոգիական գերիշխանության ղեկը: Սակայն ոչ միայն մխիթարյան, այլեւ լուսավորչական կղերին ուներ նա աչքի առաջ, երբ մերժելով ազգի կենդանության ու առաջադիմության հետ անհամատեղելի աբեղայական գիտությունն ու գրականությունը՝ փոքր-ինչ հետո գրում էր, թե «այսուհետեւ հայի պարտականությունն է անխնա հանդիպել հոգեւորներին, որովհետեւ հետախաղացության եւ ռեակցիոյի անպարծանք դրոշները նոցա գլխի Վերա են փողփողում մասնավորապես» [42]: Անհնարին էր մշակել ճշմարիտ գիտություն, ստեղծել նոր աշխարհիկ ժողովրդական գրականություն, եթե նոր գրականությունն ու գիտությունը եւ դրա հետ միասին ազգի լուսավորության գործը չխլվեին հայ կղերի ձեռքից: 1858 թ. մարտի 27-ին Կ. Հայրապետյանին ուղղած նամակում Նալբանդյանը գրում էր այս մասին. «Մինչեւ այժմ հայ ազգը կարծել է, թե միմիայն Վենետիկը եւ /124/ Վիեննան, կամ թե նորերումս Փարիզը, թե դոքա պիտո է, կամ կարող են միայն ազգը դաստիարակել, բայց մենք ցույց կտանք եւ կապացուցանենք, թե որքան սխալ կարծիք է այդ եւ թե մեր ազգի հարազատ որդիքը ունին կարողություն բարոյապես առնել այդ բաները հազար անգամ լուսավոր գաղափարներով, քան թե պապական մոլակրոն եւ նախապաշարմունքի մեջ փթած մխիթարյանքը» [43]: Նալբանդյանը գիտեր, սակայն, որ չամչյանների, ավգերյանների եւ ինճիճյանների թխած ազգասիրական լեգենդները շատ հաճախ հալած յուղի տեղ էին անցնում նաեւ հայ-լուսավորչական գիտունների գրվածքներում, եւ ս. Ղազարի կղզում տպված գրքերի քննադատությունը սրբապղծություն էր համարվում նաեւ սրանց կողմից:

Նալբանդյանի դիտողությունը մխիթարյան գրականության համազգային ազդեցության մասին՝ ճիշտ էր ընդհանրապես: Այսպես, անգամ Հայ-լուսավորչական մոլեռանդ այնպիսի մի մարդ, ինչպիսին Նալբանդյանին ժամանակակից Առ. Արարատյանն էր, կանգնում էր ըստ ամենայնի մխիթարյանների տեսական դիրքերի վրա, երբ զառանցող իր ազգամոլությամբ դիտում էր հայ ազգը որպես «անդրանիկ ազգ Ասիոյ եւ որպէս յաբեթասերունդ աւագապատիվ ժողովուրդ արեւելեան ի սկզբանէ աշխարհի» [44]: Որդեգրելով հայերի ծագման մխիթարյան այս տեսությունը, Արարատյանը բնականաբար համարում էր հայ լեզուն «նախամարդոյն Ադամա պարգեւ պսակ բանականութեան շնորհեալ ամենաիմաստ արարչապետէն դեռ ի խանձարուրս նորածին կենաց եւ միայն դպրութեամբ կրտսեր ժամանակաւ, այն է զկնի լուսաւորութեան իւրոյ քրիստոնեական լուսով» [45]:

Արարատյանը պատահական դեմք չէր «միջնադարյան ուղղությանր» հարող հայ գրականության մեջ, այլ մեկը այդ ուղղության մարտնչող պարագլուխներից: Նա մեկն էր այն մարդկանցից, որոնց համար ազգի անցյալը, ազգի պատմությունը ազգության հիմքն էին, նրա փառքն ու պարծանքը, նրա հայրենասիրական ողբերի հորդառատ աղբյուրը։

Հոգոց հանենք, ոգենք ողբիկ

Յանբաղդ Անին, անտէր, որբիկ

Շէնքը յիշենք, շինողք վայենք,

Ափսոս կանչենք, քանզի հայ ենք,

/125/ գրում էր Արարատյանը, սպառելով այդ տողերի մեջ լալկան «հայրենա. սիրության» ողջ իր պաթոսը [46]: Գրաբարը, նրա ասելով, «բնատուր անզուգական արժանաւորութեամբք, եւ ի հոլովս բազմադարեան ժամանակաց անայլայլ եւ անեղծ մնացեալ» պիտի մնա անայլայլ ու անեղծ նաեւ առաջիկայում եւ որպես գրական իշխող լեզու, «բարձրագլուխ պանծայ ցայսօր եւ շրթունս գրչաց բանիբուն մերոց դպրապետաց» [47]: Պաշտպանելով գրաբարը՝ Արարատյանը պահանջում էր. «մի աղաւաղել զնա օտարոտի բառիւք, մի աղօտացուցանել զնա եւ ժանգոտել անիրաւ ջատագովութեամբ այլայլաձայն աշխարհաբարին մերոյ, մի շեղիլ ի շաւղաց բանիբուն առաջնորդաց մերոց, եւ մի խախտիլ զհիմունս նորա կարծելով զայլ նոր շինուած հաստատել յօգուտ եւ ի դիւրիմացութիւն հասարակութեան»:

Արարատյանը հիմնավորում էր իր այդ պահանջը ազգային-քաղաքական մի պատճառաբանությամբ, որ բնորոշ էր նաեւ մխիթարյանների համար եւ որով նա ձեւակերպում էր հիմնականում գրաբարյանների ընդհանուր հայեցակետը: «Գրաբարն մեր չէ՛ լեզուն իտալական, դաղմատական եւ գերմանական, — գրում էր Արարատյանը, — զորս Տանթէ, Լութեր եւ Մեծն Պետրոս բարեզարդեալ նորաստեղծ կանոնօք դիւրընկալ ժողովրդեան արարին, կորուսաք զհայրենիս, ցիրուցան տառապեցաք ի չորեսին ծագս աշխարհի: Տապալեցան քաղաքք մեր, յաւար հատան ճոխութիւնք մեր եւ գանձք: Սուր, հուր, ահ եւ մահ մաշեցին եւ բնաջինջ արարին յերեսաց երկրի զքաջասերունդ պայազատսն մեր: Թառամեցան փառք մեր եւ իշխանութիւնք մարմնաւոր, եւ սա միայն անթառամ մնացեալ ընդ քրիստոսահիմն կրօնիս ի մէջ անհնարին թշուառութեանց եւ հալածանաց զանձկալի բարբառ զկենդանութեան իւրոյ մեզ լսելի արար ի ծոցոյ քարանձաւաց եւ մենաստանաց. պաշտպանեալ եւ ճողոպրեալ իբրու մանուշակ պարկեշտ եւ անուշահոտ ի ճանկից ժանտասլաք փշոց բռնակալութեան, եւ սխրալի անեզական պարծանք եւ մխիթար համօրեն Հայաստանեայցս արձանացեալ: Ապա խափանել զգրական լեզուն է խափանել զհայութիւն եւ զանուն նորա եւ թաղել յավիտեան: Պարզախօս լինիլ զի ամենայն ոք հասկասցի կախի զհմտութենէ գրողին , եւ ո՛չ զխրթութեանց լեզուին: Օրինակ քեզ անօրինակ թարգմանութիւն սուրբ գրոց մերոց: Թող ամենայն ոք ըստ այնմ զբանս յօրինեսցէ, եւ յայնժամ կարծեմ ոչ ոք տրտունջ բարձցէ զիւրմէ անհասկացողութենէ» [48]:

/125/ Ձեւակերպելով գրաբարյանների ընդհանուր մտքերը, Արարատյանն ան գիտականում էր, որ հին գրական լեզվի հիմքերը վաղուց է, որ խախտված են: Գրոց լեզուն վերականգնելու ջանքն անհնարին էր եւ աննպատակ: Ազգի բազմությունը, որի հայությունն ու անունը «փրկելու» ջանք էր անում Արարատյանը, չէր հասկանում նաեւ սուրբ գրոց թարգմանության այն լեզուն, որի ընթացքով ենթադրում էր նա վարել նաեւ ժամանակակից գրականության նավը: Ժողովրդական կենդանի բարբառների հիմքի վրա ստեղծվող գրական նոր լեզուն է հենց, որ կարող էր ստանձնել ազգային-քաղաքական այն դերը, որպիսին մեր հեղինակը ցանկանում էր վերագրել գրոց լեզվին: