Նալբանդյանագիտության հարցեր

«ՀՅՈՒՍԻՍԱՓԱՅԼԻ» ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

1857 թ. գարնանը, Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանի պրոֆեսոր Ստեփանոս Նազարյանը տարածում է 1858 թ. հրատարակելիք «Հյուսիսափայլ» ամսագրի հայտարարությունը:

Նույն  թվականի  սեպտեմբերի  24-ի`  Մոսկվայում  հրատարակվող «Մոլվա» լրագրում տպագրվում է Նալբանդյանի հոդվածը, նվիրված «Հյուսիսափայլի» հրատարակության հարցին: Ամսագրի հայտարարությունից բերված ընդարձակ քաղվածքներով Նալբանդյանը պատմում է ապագա հրատարակության նպատակների եւ անելիքների մասին [1]:

Մաշտոցյան Մատենադարանում պահվող Լազարյանների արխիվում մենք ծանոթացանք այդ հարցին նվիրված մեկ այլ հետաքրքրական փաստաթղթի հետ, որը լույս է տեսել Սանկտ Պետերբուրգում հրատարակվող  «Ժուռնալ  մինիստերստվա  նարոդնոգո  պրոսվեշչենիա» ամսագրում (1857, թիվ 9): Խոսքը վերաբերում է այդտեղ տպագրված Կարապետ Եզյանի ընդարձակ հոդվածին` «Հայկական պարբերական գրականության տեսությունը» խորագրով [2]:

Ուշադրության արժանի այս հոդվածի առաջին մասում հեղինակը վեր է հանում հայ գրականության պատմական նշանակությունը եւ, հետեւապես, դրա ուսումնասիրության կարեւորությունը: «Հայերը, – գրում է Եզյանը, – որոնք 40 երկար դարերի միջով անց են կացրել իրենց բարոյական գոյությունը, ազգությունը, կրոնը, լեզուն, բարքերն ու սովորությունները, ամենայն իրավամբ արժանի են առավել ուշադիր ուսումնասիրության` եվրոպական գիտնականների կողմից: Նրանք ուշադրության արժանի են իրենց պատմական կյանքով, հնագույն լեզվով, հարուստ գրականությամբ, վերջապես իրենց ներկա դրությամբ` որպես մի ազգություն, որը ձգտում է արագորեն յուրացնել եվրոպական կրթության պտուղները» [3]:

/100/ Դեպի        լուսավորությունն   ունեցած սերը Եզյանը համարում է հայ ժողովրդի հիմնական առանձնահատկություններից մեկը: Ինչպես V դարում հայ պատանիները գիտելիքներ ձեռք բերելու նպատակով մեկնում էին Աթենք, Հռոմ, Բյուզանդիա եւ Ալեքսանդրիա, այնպես էլ ներկայումս Եվրոպայի եւ Ասիայի գրեթե բոլոր քաղաքներում, ուր միայն կենտրոնանում է փոքրիշատե նշանակալից հայ հասարակություն, հաստատվում են ուսումնարաններ եւ տպարաններ, հրատարակվում են գրքեր, ամսագրեր ու լրագրեր: Սակայն, հայ պարբերական հրատարակությունները կարճատեւ կյանք են ունենում: Այդ երեւույթը հոդվածագիրը բացատրում է այն բանով, որ հայ հասարակության համար նման հրատարակությունները դեռեւս անհրաժեշտ պահանջ չեն դարձել: Չնայած դրան, հայ գիտնականներն իրենց անխոնջ աշխատանքով եւ մեծ զոհաբերությունների գնով ցանկանում են իրենց հայրենակիցներին ծանոթացնել եվրոպական քաղաքակրթության նվաճումների հետ: Հայկական պարբերականներն արեւելյան թերթերից զանազանվում են հարուստ բովանդակությամբ եւ բնույթով: Դրանք քաղաքական տեսություններից բացի պարունակում են գիտական հոդվածներ եւ գրական նյութեր:

Այնուհետեւ Եզյանը տալիս է հայկական ամսագրերի եւ լրագրերի համառոտ բնութագիրը` սկսած 1812 թ. մինչեւ 1850-ական թվականների վերջը: Հոդվածագիրն ընթերցողների ուշադրությունը հրավիրում է Գ. Այվազովսկու «Մասյաց աղավնու» վրա եւ ամբողջությամբ արտատպում այդ ամսագրի հայտարարությունը: Հոդվածի վերջին մասում Եզյանը բնութագրում է արեւելահայ պարբերական մամուլը: Հպանցիկ անդրադառնալով «Կովկաս» եւ «Արարատ» պարբերականներին` նա ընթերցողներին հանգամանորեն ծանոթացնում է առաջիկայում հրատարակվելիք «Հյուսիսափայլի» ծրագրի հետ` ամբողջությամբ թարգմանելով այդ ամսագրի հրատարակության հայտարարությունը: Հոդվածում Եզյանը բնութագրում է նաեւ Նազարյանին: Այդ կապակցությամբ նա գրում է. «Ներկայումս արեւելյան գրականության դոկտոր Ստ. Նազարյանի միջնորդության շնորհիվ բարձրագույն հրամանով նրան թույլատրված է 1858 թ. Մոսկվայում հրատարակել մի ամսագիր` «Հյուսիսափայլ» վերնագրով: Չի կարելի արդարությամբ չխոստովանել պ. Նազարյանի մեծահոգի  ծառայությունը  գիտությանն  ու  ազգին:  Նա  արդեն  իր գրքերով ձեռք է բերել իր հայրենակիցների երախտագիտությունը: Այդ գրքերը խոսակցական, օտարախոս բառերից մաքուր հայերեն լեզվով հայերին ծանոթացնում են եվրոպական գիտության բոլոր բնագավառներին: Ուստի` չի կարելի հաջողություն չցանկանալ այդքան օգտակար /101/ ձեռնարկությանը,   որը   պետք   է      հանդիսանա եվրոպական գիտության եւ ռուսական քաղաքակրթության միջնորդը հեռավոր Կովկասի լեռներում, հետին Ասիայի խորքերում, ուր հազիվ թե լուսավորության  ճառագայթ  է  թափանցել:  Խմբագրի  անունը  հաջողության երաշխիքն է, եւ հայերը, գերազանցապես Ռուսաստանում բնակվողներն,  անկասկած,  պատրաստակամությամբ  կպաշտպանեն  այդ հրատարակությունը:      Թուրքիայում      հրատարակվող      հայկական ամսագրերում արդեն հոդվածներ են երեւում, որոնք ըստ արժանվույն գնահատելով Նազարյանի ծառայությունները` բացատրում են, թե ինչ նշանակություն կստանա նրա ամսագիրը հայերի կրթության պատմության մեջ:

Մեր  տեսությունն  ավարտում  ենք պ.  Նազարյանի հայտարարության թարգմանությամբ (նրա ամսագրի հրատարակության մասին), եւ այդպիսով  հնարավորություն  ենք  ընձեռում  իրենց,  ընթերցողներին` դատելու նրա նպատակի ու նշանակության մասին» [4]:

Հարկ է ենթադրել, որ ըստ նախապես մշակված մի ծրագրի` Նալբանդյանը եւ Եզյանը, 1857 թ. աշնանը, միաժամանակ հանդես գալով ռուսական պարբերական մամուլի էջերում` Մոսկվայի եւ Պետերբուրգի հասարակությանը ծանոթացրել են «Հյուսիսափայլի» հրատարակության հետ: