Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Զ.
ԵՐԱՆԻ՜ ՈՂՈՐՄԱԾԱՑ, ԶԻ ՆՈՔԱ ՈՂՈՐՄՈՒԹԻՒՆ ԳՏՑԵՆ

Ոչ ոք ի մարդկանէ անգիտանայ զտկարութիւն բնութեան իւրոյ եւ զպէտս՝ որպիսի եւ է օգնականութեան՝ ի նմանեաց իւրոց. որպէս ընդաբոյս են կարիք մեր եւ աղէտք, այսպէս եւ պէտք դարմանոյ. որոց առաջին՝ Գթութիւն, եւ արտադրութիւն սորին՝ Ողորմութիւն։ Մարդկան կենցաղ վարի ընկերութեամբ՝ հարկ է թէ եւ առեւտուր ինչ իցէ նոցին, ոչ շահասիրականն ասեմ՝ այլ մարդասիրական. ոչ միայն առ ի կեալ՝ այլ եւ առ բարւոք կեալ. եւ այս ոչ միայն ի ժամանակի, այլ եւ ի յաւիտեանսն։ Այսինքն, ընդ մարմնաւորին եւ հոգեւոր ողորմութիւն. զի եթէ մեծ է հոգի քան զմարմին՝ մեծագունի եւս կարօտի ողորմութեան. եւ այսպիսեաց ողորմածաց՝ առատաձեռնէ Աստուած զիւր անբաւ ողորմութիւնն. տրովք ՝ որ առ ընկերս՝ ջնջէ զառ ինքն պարտս տուողացն՝ զտաենի իւրում, ուր «ոչ արդարանայ ամենայն կենդանի», բայց ողորմութեամբն զոր արար։ Քանի՜ ահաւոր է վարկեանն այն, ամենեցուն յայտ է. այլ կարեւոր եւս է մեզ վայրկեան ներկայիս՝ յոր յետինն այն հաստատեալ է՝ ի գիւտ կամ ի կորուստ։ Ձրիատուր են պարգեւք փրկութեան, այլ ոչ ըստ բաղդի՝ միում պարգեւեալ եւ միւսում ոչ. ոչ վայրապար «ոին առցի եւ միւսն թողցի»։ Պարզաբար եւս ուսուցանէ Փրկիչն մեր, եթէ նա գտցէ ողորմութիւն ի դէպ ժամուն՝ որ յայսմ ժամանակի գտաւ ողորմած. «Տուք եւ տացի ձեզ». դու աստէն, եւ ես անդէն. եւ որ սակաւն եւս ետ՝ բազմապատիկ գտցէ զփոխարէնն, եւ տոկոսեօք թափեսցէ զգրաւականն. իսկ անողորմն՝ յայտ է թէ ոչ գտցէ ողորմութիւն։

Ահաւոր ատեան. անփոխանակ դատակնիք։ Փութասցուք եւ մեք, եղբարք, քանզի հասարակաց են օրէնքս, քննել զի՞նչ է Աստուծոյ կամելն զՈղորմութիւն եւ ոչ զզոհ, եւ զի որպէս յայլ ուղղութիւնս՝ առաւել պահանջի եւ յայսմ հեհեւողն Քրիստոսի անձուկ ճանապարհաւ. զի թէպէտ եւ ուխտիւք իսկ աղքատք իցեմք, եթէ զհոգին Քրիստոսի ունիցիմք եւ զաշակերտաց նորին, «կարեմք զբազումս մեծացուցանել», եթէ այսպէս եւ եթէ այն։ Ապա այն նախ քննելի է, եթէ զի՞նչ իցէ եւ առ ո՞ ողորմելն. եւ առանց յերկար վարանաց գտանեմք այր զընկեր, եւ անհրաժեշտ զգամ զպարտս օգնութեան առ բնութենակիցս մեր, առաւել քան զձեռս՝ ընդարձակ տարածանելով զսիրտս՝ գթութեամբ. ուրեմն եղբայրասիրութիւն լիցի առաջին գիտութիւն Ողորմութեան, եւ երկրորդ՝ մանաւանդ թէ առաջնագոյն՝ անձամբ անձին ողորմելն. զի ո՞ ոք ոչ գիտէ զներքին կարիաս իւր եւ զհարստահարութիւն հոգւոյ ի մարմնոյն, որ զրկէն եւ կողոպտէն զնա ի շնորհաց. ամենեւին արժան է ողորմել, հատուցանել նմա զիւրն, նա եւ ճգամբք նիւթական մասինն՝ առաւելուլ զշահ աննիւթականին. որով ոչ միայն անձամբ անձին ողորմի մարդ, այլ, եթէ ներեսցի ասել, Աստուծոյ իսկ, թէ ոչ նոր կամ աւելի ինչ՝ գէթ դարձուցանելով նմա անարատ զհոգին՝ զոր ի նմանէն ընկալաւ։ Յայս երկուս իմաստս ընկերսիրութեան եւ փրկաւէտ սիրոյ անձին՝ փափագեմ բովանդակել զաւուրս երանութիւն։

Ա

Արդար մարդոյ՝ անհնար է անողորմն լինել, եւ ոչ անողորմին՝ արդար. ապառաժ է սիրտ որ ոչ գորովի յաղէտս ընկերին. եւ զանձն իւր խաբէ՝ եթէ համարիցի հաշտ լինել ընդ Աստուծոյ՝ ապախտ առնելով զընկերն. առաքելական է առածն. «Որ ոչ սիրէ զեղբայր իւր զոր տեսանէ, զԱստուած՝ զոր ոչ ետես՝ զիա՞րդ կարիցէ սիրել»։ Ապա որ արդարանալ կամի, որպէս եւ արժանն պահանջէ, հարկ է նմա փարիլ զընկերօքն, ողորմել նոցա, Ողորմութիւն գիտէ բանալ ելի աղագս եւ յանկոխ եւ յանբոյս վայրի. քան զՆաբուգոդոնոսոր չէր ոք խստագոյն, եւ մարգարէն՝ առ կակղել նուաճել զսիրտն այն, «Զմեղս քո, ասէ, ողորմութեամբ քաւեսջիր, եւ զանօրէնութիւնս քո՝ գթովք տնանկաց»։

  Եթէ ամենայն ողջամիտ իմաստասիրութիւն եւ բնութեանս կարիք՝ հասարակաց համարին զպարտս կերակցութեան, զառեւտուրն այն գթութեան, զի՞նչ պարտ իցէ առնել որոց սերտագոյնս եւ սրբագոյնս յեռեալ են ընդ իրեար՝ ընտրութեամբ եւ վիճակաւ կրօնից. եւ միանգամայն ընդ Քրիստոսի, զորոյ զհետ երթան։ Քրիստոս՝ զնոր պատուիրան սիրոյն, կամ զնոր սէր պատուիրանին՝ հասարակաց սահմանեաց, այլ եւ առանձինն այնոցիկ՝ որոց ասացն, «Յայսմ ծանիցեն զձեզ եթէ իմ աշակերտք էք՝ եթէ սիրիցէք զմիմեանս... որպէս եւ ես զձեզ սիրեցի». եւ սիրելագոյն աշակերտացն բացայայտէ, զի «Պատուիրանն զոր լուարուք ն սկզբանէ, զի սիրեսցուք զմիմեանս». (Ա. Յովն. գ. 11). այսինքն, զի տնկակից է ի մարդում սէրս այս, բայց խամրի յախտից կամ ի չարաչար սիրոյ անձին, վասն որոյ իբրեւ պատուիրան նոր աւանդի սիրելն, իբրու նորոգել զհին եւ զսկզբնական պատուէրն եւ զընդաբոյս աղերս բնութեանս. քան զոր չիք մեծ ՛ հզօրագոյն կիրք սրտի եւ հոգւոյ, վասն որոյ եւ ասի «Լրումն օրինաց սէր է», նա եւԱստուած ինքն Սէր է, եւ այնու յայտնի յոգիս մարդկան, եւ նովին ազդէ հաղորդել մարդոյ առ ընկերն. եւ առաւել քան զողջակէզս եւ զոհս առ ինքն մատուցեալս ասէ զՍիրելն զընկերն իբրեւ զանձն։ Եւ որք ի կենդանի աղբերէ անտի արբին զգետս սիրոյ. ճոխագոյն ճառեն զայնմանէ։ Ո՞ ոչ գիտէ զվարս եւ զբանս այնորիկ՝ որ ընտանեբար փարեցաւ զլանջօքն Յիսուսի, եւ բղխեաց յորդառատ զսէրն՝ եւ բանիւ եւ գրով. բացէք զկաթողիկեայս նորա, տեսջիք ծայրալիր վարդապետութեամբ սիրոյ. «Որ սիրէ զԱստուած՝ սիրէ նա եւ զեղբայրն». եւ «Որ սիրէ զեղբայրն՝ ի լոյս բնակէ եւ գայթակղութիւն ի նմա չիք. իսկ ատեայ զեղբայր իւր՝ ի խաւարի է... եւ ոչ գիտէ յո՛ երթայ։ եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ այնու գիտեմք զի փոխեցաք ի մահուանէ կեանս, քանզի սիրեմք զեղբայրս. իսկ որ ոչն սիրէ՝ անդէն ի մահուն մնայ»։ (Ա. Պետ. դ, 8)։ Զուգընթաց սիրամուխ արծւոյդ՝ գլուխն առաքելոց՝ պատուիրէ, «Նախ քան զամենայն՝ սէր սերտ ունել ընդ միմեանս. զի սէր ծածկէ զբազմութիւն մեղաց». եւ այլուր միով բանիւ, «Զեղբայրսիրութիւն սիրեցէք»։ Ամոլակիցն Պետրոսի առաքեալն հեթանոսաց, առ ամենայն ազգս պէսպէս բանիւք զնոյն յեղանակէ. «Ամենայն ինչ ձեր՝ սիրով եղիցի. – Մի՛ ումեք պարտական գտանիցիք՝ այլ զմիմեանս սիրելոյ. – Զգեցարուք իբրեւ ընտրեալք Աստուծոյ՝ զգութ, զողորմութիւն, զքաղցրութիւն, զխոնարհութիւն… եւ ի վերայ այսր ամենայնի զսէրն, որ է զօդ կատարման. – Քանզի ամենայն օրէնք ի մի բան կատարին, ի Սիրեսցես զընկերն իբրեւ զանձն քո. եւ արդ, եղերուք նմանողք Աստուծոյ՝ որպէս որդիք սիրելիք, եւ գնացէք սիրով, որպէս եւ Քրիստոս սիրեաց զմեզ»։ (Կողոս. գ. 12)։ ահաւադիկ գործ՝ ոչ միայն մեծ քնա զզոհս եւ զողջակէզս եւ քան զբնակելն ի լոյս, այլ Քրիստոսի հաւասարել, որպէս եւ ինքնին հրամայեաց. «Սիրեցէք զմիմեանս որպէս սիրեցի ես զձեզ, զի եւ դուք սիրեսջիք զմիմեանս»։ (Եփես. ե. 1)։

Այլ զի՞ է ինձ յաճախել զաշխարհաքարոզ ճառս սիրոյ. – եւ իցե՞ն արդարեւ աշխարհաքարոզք. իցէ՞ սէրն այն համատարած ընդ աշխարհ։ Իմանայցե՞մք եւ մեք յամենայն ժամ, զի Աստուած Հայ սիրէ զՈրդին, եւ Աստուածորդին սիրէ զմեզ, եւ նոյնպէս կամին զի սիրեսցուք զմիմեանս, այսինքն՝ աստուածապէս կամ ըստ մարդկութեան ասել՝ անչափապէս. այլ զի չափաւոր է մարդս, յայս կամս իմասցուք զասելն Պօղոսի՝ պարտականս նմալ զմիմեանս սիրելոյ։ Խոստովանեսցուք աստանօր ընդ առաքելոցն՝ ասել ցՔրիստոս, թէ «Ահա արդ յայտնապէս խօսիս, եւ առակ եւ ոչ մի ինչ ասես եւ Քո բանքդ ճշմարտութիւն է»։ Առաւել քան ի սպառնալեացդ՝ ափշիմ զարհուրիմ ի սիրաբանութենէ աստի քումմէ։ Հաւատա՛ ո՜վ սիրտ. զի Քրիստոսի են արդարեւ բանքդ, անսա, եւ մի՛ քններ՝ թէ հանդուրժես ոչ, այլ անկի՛ր խոնարհութեամբ յոտս նորա՝ որ բարձրացուցանէն զքեզ յանհաս բարձրութիւնս Սիրոյն, եւ ապա ե՛կ զքեզ զինքն քննել, եթէ զիա՞րդ սիրիցես զընկերս քո։ Կաննոնն եւ սահման եդաւ առաջի քո ի Քրիստոսէ. Որպէս ես սիրեցի զձեզ. Որպէս սիրեաց զիս Հայրն իմ։ Ո՜վ հացուցիչ Որպէս. անհասանելի, այլ հրամայեալ հասու լինել. եթէ ոչ բարձրութեամբն՝ գոնեայ յարակայութեամբ. այնպէս զի վկայեսցես անձն քո զի թէպէտ եւ «Ես ննջեմ, այլ սիրտ իմ արթուն կայ». եւ որպէս դա անդադար բաբախմամբ կենդանի պահէ զքեզ, ներքին ազդեցութեամբն կենդանի եւ յարթուն պահիցէ զհոգիդ, անդուլ անդադար, եւ անհատ պահելով հանապազ զկապ սիրոյն ընդ որս կապեալդ ես, եւ հարկ է կապիլ. զի ի դադարել յիշատակին՝ դադարէ եւ սէրն. սիրտ թմբրեալ ոչ եւս սիրէ։ Ապա առաջին օրէնք են սիրոյ՝ հանապազորդութիւնն. այլք ի գործոց ողորմութեան՝ առ ժամանակ մի են, սէրն՝ անժամանակ, միշտ, անընդհատ, ցորչափ կայ կամ կեայ սիրելին։

Իսկ ո՞ իցէ սիրելին։ – Հին պատուիրանն՝ զընկերն ասէր եզաբար. Սիրեսցես զընկեր քո. նորն յոգնակի, Սիրեցէք զմիմեանս. – չիք աստանօր խտիր Հրէի եւ սամարացւոյ, ընդ Իսրայելացի եւ ընդ հեթանոս. Քրիստոնէութիւն՝ յամենայն որդիս մարդկան նշմարէ զպատկեր արարչին եւ իզւր նմանութիւնն. հարկ է թէ եւ ոչ ումեք զլասցի զսէրն, ըստ պատշաճի, Եւ զի՞նչ պատշաճն իցէ. – Արժան է աստանօր եւ ի համատարած սէրն՝ ընտրել զհեռաւորն եւ զմերձաւոր, կամ չափ եւ չափ իմանալ. զի եւ Քրիստոս՝ որ վասն ամենեցուն տնօրինեցաւ եւ մեռաւ, աւետարանէր եւ խնամէր յատուկ զազգն՝ յորմէ ծնողք իւր սերեալ էին. եւ յայտնապէս պատուիրեաց առաքելոցն՝ երթալ առաւել առ ոչխարս կորուսեալս տանն Իսրայելի, եւ ապա ռա հեթանոսս. ըստ այսմ գիտէ քրիստոնեայն՝ բնութեամբ եղբարս իւր զամենայն մարդիկ, այլ շնորհօք զկրօնակիցսն. եւ ի բնութեամբ եղբարսն՝ մերձաւորագոյն զհարազատս եւ զընտանիս։ Գիտեմք եւ մեք, զի ի վերայ այսոցիկ նախակարգ սիրելիք մեր են համակրօն եղբայրակիցքս միաբանակեացք, առ որս նախ՝ իբր յականէ առեւու կամ հրոյ՝ հասուցանելի է զսէրն, եւ անտուստ սփռելի զճառագայթսն՝ ի մօտաւորաց առ հեռաւորսն, աստիճանաբար իմն՝ որպէս ասի։

Այլ թողեալ մել զայսոսիկ իբրեւ յայտնիս, ուշ ի կուրծս արասցուք քննել գիտել՝ եթէ որպէս արժան է սիրել զեղբարս։ Եւ ահա ամենայն ոք յիշէ զհինն եւ զնոր պատուիրան, Սիրեսցես իբրեւ յանձն քո։ Եւ առ այս՝ չեն պէտք բացատրութեան. զի որ գիտէ զօրինաւոր սէր եւ խնամս անձին իւրոյ՝ ի վերայ հասանէ, եթէ զնոյն անկ է կամել եւ առնել՝ ըստ կարի իւրում, առ ամենայն եղբայրակիր իւր, եւ ի հոգեւորն եւ ի մարմնաւոր պէտս, առ հասարակ, անխտիր. բայց եթէ իցեն եւ աստ կարգք եւ աստիճանք ըստ տիոց, ըստ աւագութեան եւ կրսերութեան, ըստ սննդակցութեան եւ դասակցութեան, մարթ է ոչ ինչ նուազեցուցանելով զառ հասարակն՝ յաւելուլ յոր արժանն ներէ, այլ աննախանձաբար, ողջախոհաբար, ոչ ճշդելով եւ ոչ շռայլելով, եթէ մարթ է այսպէս ասել. այլ այնպէս ըստ գրոյն, զի որ առաւելն առնուցու՝ ոչ յաւելցի նմա, եւ որ նուազն՝ ոչ պակասեսցէ ի նմանէ. եւ կարիցէ պարզութեամբ ասել խիղճ մտացն՝ ընդ Պօղոսի, եթէ գիտեմ առաւելուլ, գիտեմ եւ նուազել։ Թողեալ եւ զայսոսիկ գիտնոցն՝ իբրեւ ծանօթ իրս եւ ըստ կարգի բանից յիշեալ առ յինէն, մատիցուք ներքսագոյն ի մերս եղբայրութիւն եւ միաբանութիւն։

Տեսանեմք եւ գիտեմք՝ զի հօտ եմք փոքրիկ. մի տուն մի մենաստան ունիմք հասարակութեան եղբարցս, եւ որք արտաքոյ սորին ուրեք ուրեք քաղաքավարին՝ նժդեհք են նժդեհացս՝ ուր պանդխտեցոյց զհարս մեր եւ զմեզ՝ Նախախնամութիւնն, այս երկու դարք եւ աւելի են։ Որպիսի եւ կոչելի իցէ պատահումնս կամ վիճակս այս, ազդ առնէ մեզ՝ իբրեւ միոյ տան ընտանեաց՝ համօրէն կրօնակցացս, սերտագոյն սիրով պնդիլ փարիլ զիրերօք, որ մօտ եւ որ հեռի, եւ զնուազութիւնս ըստ թուոյ՝ առաւելուլ ձեռնտուութեամբ, աղօթիւք, պաշտպանութեամբ, ջանիւ, կարեկցութեամբ. եւ լինել ըստ հոգերգողին՝ «եղբայր յեղբօրէ օգնեալ՝ իբրեւ քաղաք ամուր». ոչ առ ի զամուրս այլոց քակել, այլ զԱստուծոյ զնախնեաց շինածն մեզ՝ անաղարտ պահել, եւ զսահմանեալն մեզ գործ կրօնաւորական եւ վարդապետական՝ ի գլուխ հանել, Տեառն շնորհօք եւ Տիրամօրն հովանաւորութեամբ՝ որում նուիրեալս եմք, եւ լինել ամենեցուն միով հոգւով եւ դիտմամբ՝ ըստ Քրիստոսի եւ ընդ Քրիստոսի՝ լինել «մի, որպէս եւ մեք մի եմք», ասէր առ Հայրն իւր յաւիտենական. եւ այս յաջողէ սուրբ սիրովն, զոր կոչեաց առաքեալն՝ «զօդ կատարման». եւ որպէս ամենեքին միաձայն զնոյն զմի գիտեմք եւ կարդամք մեզ հայր, եւ զնոյն մայր, լինել արժանապէս եւ նոցին որդիք հաւասարք, ընդ նովին անկեալ կերաօք եւ պիտոյիւք։

Եւ զի՞նչ յայտ եւ ազդ առնիցէ այս, եթէե ոչ զգութն եւ զողորմութիւն՝ զոր ոռ միմեանս պարտիմք պնդապէս. քանզի են են եւ ի միում տան՝ որք հասարակորդք են բազում ինչ իրաց, այլ ունին եւ առանձինն ինչ պէտս, որ ըստ մարմնոյ եւ ըստ մտաց, որոց ի դէպ է այնպէս խնամ տանել եւ լնուլ՝ որպէս թէ իւրաքանչիւ անձին իւրում. այս է խրատ Առաքելապետին՝ լինել «համամիտս եւ համակարիս»։ Համախոհութիւն ի բարիս՝ յաճախէ զսէրն եւ զզօրութիւն. համակրութիւն՝ զգութն եւ զօգնութիւնն, որ է ողորմութիւն մեծ եւ կարեւոր։ Զի թէպէտ կարգօք եւ տնտեսութեամբ հաւասարք եմք, այլ բնութեամբ եւ կարողութեամբ՝ որպէս Աստուծոյ տուեալ է, ումեմն շատ եւ ումեմն սակաւ. եւ խրատիմք յԱռաքելոյ, «Զմիմեանց բեռն բարձէք, եւ այնպէս հաստատեցէք զօրէնսն Քրիստոսի». (Գաղատ. զ. 2). եւ դարձեալ. «Պարտ է մեզ որ կարողքս եմք՝ զտկարութիւն տկարացն բառնալ, եւ մի՛ անձանց եւեթ հաճոյ լինել». (Հռոմ. ԺԲ. 1) (յիւր ուրոյն գործ ինչ եւ ուսումն միայն կամ յաւէտ ուշ ունելով), այլ իւրաքանչիւր ոք ի մէնջ՝ ընկերին հաճոյ լիցի ի բարիս՝ վասն շինութեան… քանզի եւ Քրիստոս՝ ոչ եթէ անձին հաճոյ եղեւ… վասն որոյ ընկալարուք զմիմեանս, որպէս եւ Քրիստոս ընկալաւ զձեզ՝ ի փառս Աստուծոյ»։ Յիշել դարձեալ եւ ստէպ, զի «բազումքս՝ մի մարմին եմք ի Քրիստոս, այլ իւրաքանչիւր միմեանց անդամք եմք… (թէպէտ եւ) ամենայն անդամք ոչ զնոյն գործ ունիցին»։ (Հռոմ. ԺԲ. 5)։ Եւ ո՞ իշխիցէ ի կրօնակից եղբարց՝ ասել ցմիւսն, «Չես ինձ պիտոյ». եւ զոր Քրիստոս իսկ ընկալաւ եւ զօդեաց յինքն, քանզի «Անդամք եմք յանդամոց նորա», մերժել, քեցել, քակել յիւրմէ՝ նուազ եւ ցուրտ սիրով։ Քա՜ւ ի մէնջ այսպիսի ծանականք. այլ մանաւանդ զընկերին օգուտ առաւել լաւ համարել քան զիւրն, եւ զտկարսն կարողագոյնս առնել իւրով աստուածատուր զօրութեամբն, ասելով՝ որպէս արժանն է՝ ընդ Առաքելոյն, եթ «Քանզի ազատ էի, ամենացուն՝ զանձն ի ծառայութեան կացուցի, զի զբազումս շահեցայց». (Ա. Կորնթ. թ. 19). իցի՜ւ թէ եւ իշխէաց ասել, «Ընդ աենայնի ամենայն եղէ, զի թերեւս ապրեցուցից զոմանս»։ Եթէ ընդ ամենայնի ամենայն լինելն մեծ շնորհ է՝ Պօղոսի պարգեւեալ, այլ ապրեցուցանելն գոնէ զոմանս՝ ամենեցուն մեզ են պարտք, որոց եւ փոքր ի շատէ պաշտօն պօղոսեան յանձնեալ է եւ առեալ։ Եւ եթէ զիա՞րդ եւ որպէս. – Ի մէջ անցցէ դարձեալ Վարդապետն այն համատարած եւ ուսուսցէ. «Զի՞նչ իցէ եղբարք. յորժամ ի մի վայր ժողովիցիք (որպէս եւ էքդ ժողովեալ) իւրաքանչիւր ոք ի ձէնջ, եթէ սաղմոս ունիցի (մխիթարութեան բանս), եթէ վարդապետութիւն ունիցի ( քարոզութիւն եւ գիտութիւն ուսմանց), եթէ յայտնութիւն ունիցի (ծանօթութիւն կարեւոր իրաց անցելոց կամ ներկայից), եթէ լեզուս ունիցի (շնորհս խօսից), եթէ թարգմանութիւն ունիցի, ամենայն ի շինած եղիցի» եղբայրութեանն. եւ այլք որ սոցին նմանքս զոր դիւրին է իմաստասիրել միաբանակեցից՝ որոց յանդիման կան պէտքն եւ օգուտք. եւ յորս բազում այն է՝ զի սիրով առաւել լինի յաջողութիւն՝ քան ճարտարութեամբ հանճարոյ։

Այլ ո՞ կարիցէ, մանաւանդ թէ իցէ՞ հարկ՝ հանդէս առնել հնարից սիրոյ, որ հանապազօրեայ կրթութիւն է կրօնաւորաց միաբանակեցից, եւ բազում մասամբք կամ եղանակօք կատարի, ըստ վերոյիշեալ տրոհմանց Առաքելոյն. զի ոմն կարէ ձեռացն յաջողութեամբ կատարել, եւ ւմն մտացն արգասաւորութեամբ. այլ ոք՝ բանիւ բերանոյ. եւ այլն լռութեամբ իսկ, զի է եւ լռութեան շնորհք, եւ հեզութիւն երեսաց եւ ժպիտ մի քաղցր՝ ոչ սակաւ ազդէ եւ ուսուցանէ. եւ լոկ պարկեշտութիւն վարուց եւ զգուշաւորութիւն՝ մեծ վարդապետութիւն է, եւ ամենեցուն իսկ պարտք են օրինակ բարի ընծայել եւ ընդունել, եթէ ոչ կարիցէ բանիւ բերանոյ, քան զոր չէ պակաս՝ լռելեայն այն եւ անշշունջ աննիւթ ողորմութիւն. զորմէ ասէր հոգերգողն, «Խրատեսցէ զիս արդարն՝ ողորմութեամբ». իսկ եթէ ունիցի ոք եւ բան խրատու՝ գիտասցէ «հանդարտութեամբ խրատել զհակառակորդն» (Տիմոթ) եւսս, թող թէ զբարեկամն։ «Իբրեւ զի լաւ է յանդիմանել քան զցասնուլ». (Սիրաք). եւ զյանցուցեալսն իսկ յայտնապէս խրատէ Առաքեալ. «Դուք որ հոգեւորդ եք՝ հաստատեցէք զայնպիսին հոգւով հեզութեան. (այլ եւ) զգոյշ լինիցուք անձանց, զի մի՛ եւ դուք փորձիցիք». որպէս եւ յաճախ պատահէ անզգաստիցն՝ ի նոյնս յանցանել՝ զորս յայլս մեղադրեն. եւ համօրէն գիտելի է ըստ պատշաճի ժամուն, անձին եւ դիպացն՝ խօսել, մխիթարել եւ յանդիմանել, որպէս առ Տիտոս գրէր Պօղոս. եւ յաւիտեան մի՛ մոռանալ զհեզութիւնն Քրիստոսի՝ որ ի յառաջաբանութենէ վարդապետութեանն իւրոյ՝ մինչեւ ի վերջաբանն որ ի խաչին՞ առ խաչահանուսն եւ առ աւազակն. հանապազ սիրել զթշնամիս անգամ եւ բարի առնել նոցա։

Ապաքէն այսպիսեաց կրից մուտ գտանել եւ ի միտս անգամ կրօնակցաց՝ չէ արժան, թող թէ ընդ դրունս մենարանաց. սակայն եւ դժուարին է յոյժ՝ չզգալ ինչ տրտմութիւն, նա եւ վէրս ինչ սրտի, թէպէտ յիւրմէ անձնասիրութենէ, թէպէտ յանզգաստութենէ ընկերին. առ որ՝ առանց ընդ երկար բանս ածելոյ՝ յուշ լիցի, զի ջնջանաւ սիրոյ եւ ներողութեան՝ ի բաց բառնելի է զկեղ սրտին, եւ սրբելի զվրիպանս բերանոյ, եւ փոխադարձօրէն ողորմել միմեանց։ Մեծի եւս զգուշութեան պէտք են եւ գթութեան՝ ի գրելն, զի «գիրն մնայ», եւ խայթ նորա երբեմն կծանէ զկենդանի եւ զմեռեալ եւ զչեւ եւս ծնեալսն, մանաւանդ եթէ ճախարակեալ ինչ ոճով յարմարեալ իցեն ճառքն եւ երգիծանք. ձայնք գառանց, ժանիք գայլոց, իբրեւ ամոքարար մատուցեալ դեղ՝ ոչ միայն կսկծեցուցիչ այլ եւ խոցոտիչ. վասն որոյ ժտէր մարգարէն, «Իւղ մեղաւորի մի՛ օծցէ զգլուխ իմ»։ Քանի՜ դիւրազգած է անձնասիրութիւն, յասելն եւ ի լսել։ Այլ քանի՜ մեծ եւ փառաւոր են եւ յաղթականք ներողութեան եւ անյիշաչարութեան, որ եւ զըտագոյն իմն իւղ է ողորմութեան սրտի, զոր անհնար է թէ կաթեսցէ այլոց, եթէ ոչ ինքնին իսկ այնու պարարեալ իցէ, որ է ասել՝ անձամբ անձին ողորմեալ. եւ տեսցուք ո՞րպէս։

Բ

Որպէս հզօր եւ սքանչելի է հուր՝ ոչ այնքան ի ծախելն եւ ի սպառել, որքան յաճելն, ի ծաւալելն եւ յիւր տարրն փոխել կամ լնուլ ինքեամբ՝ յոր միանգամ հպիցի, ըստ այսմ եւ հուր սրտին, սէրն, յոր օրինակեաց ինքն վառարան սիրոյն՝ յասելն. «Հուր եկի արկանել յերկիր», որով բորբոքեալ էր զերկնայինսն, զդասս հրեշտակացն։ Եւ որպէս չէ հնար հրոյ ջեռուցանել վառել ինչ մի, եթէ չիցէ ինքնին իսկ ջերաջերմն, այսպէս եւ սրտի՛ որ սուրբ սիրով վառելոց է յայլս, հարկ է թէ նախ զինքն վառիցէ աստուածսիրութեամբ, սրբեսցէ զաղտն, ծախեսցէ զանպիտան նիւթսն, զիրս ասեմ, սաստիկ տոչորմամբ, ոչ խնայելով անձնասիրութեանն, ոչ անսալով մեղկութեան մարմնոյն, այլ զօգուտ հոգւոյն հոգալով եւ հնարելով։ Այս է անձամբ անձին ողորմելն։ Եթէ գութ եւ կարիք տնկեալ են ի մեզ՝ առ օգուտ ընկերաց, անկ է ընդաբոյս սիրոյ անձին՝ կանխել յիւր օգուտ, յիւր ուղղութիւն, յիւր սրբութիւն, որոց եթէ արտաքինքն կարօտին, նոյն եւ իւրաքանչիւր անձն՞ որ ըստ աւետարանչին «ինքնին գիտէ զինչ կրէ ի մարդն». եւ յանձն նախ վերաբերել զահագին բարբառն Քրիստոսի. «Զի՞նչ օգուտ է մարդոյ՝ եթէ զաշխարհ ամենայն շահեսցի, եւ զանձն իւր տուժեսցէ»։ Ազդողագոյն ուրեմն է պատուէրս այս՝ քան որ առ ընկերս ձեռնտուութիւն եւ բարերարութիւն։ Փրկութիւն անձամբ անձինն. զայս ամենայն ոք գիտէ առաջին պարտս մարդոյ. եւ այս իսկ է ուղիղ եւ կատարեալ սէր անձին. ոչ ըստ դրդման բնութեանն՝ հաճիլ, զմայլիլ, զակատիլ ի ձիրս եւ ի կիրս իւր, եւ պատուականագոյնքան զայլսն համարել, որ է խոտանն անձնասիրութիւն, զորմէ ասաց Քրիստոս. «Որ սիրէ զանձն իւր՝ արձակէ զնա. եւ որ ատեայ զանձն իւր յաշխարհիս յայսմիկ՝ ի կեանս յաւիտենականս պահեսցէ զնա»։ Բա՜բէ, ատելութիւն անձին՝ դեղ կենաց հոգւոյն կարգի. որպէս եւ մեռելութիւնն ի խոնարհութեան՝ որպէս հատն ցորենոյն անկեալ յերկրի՝ զանձն կեցուցանէ եւ բազում արդիւնս ընձեռէ։

Գերագոյն եւ նրբագոյն է այս ուսումն քրիստոսատուր, յոր արժան եւ իրաւ է ամենայն ի նա հաւատացելոց՝ կրթիլ ի մանկութենէ. առ որ՝ եթէ ոչ ունէաք մեզ օրինակ եւ գործակից՝ զնոյն ինքն զվարդապետն եւ զկեցուցիչն աշխարհի, թերեւս հաւատայաք իսկ ոչ. այլ քաջ գիտեմք զոր ինչ արարն եւ եցոյց եւ ուսոյց, եւ առաւել սխրանամք ընդ բազմապատիկ ողորմութիւնս նորա առ մարդիկ, քան ընդ առանձին կենաց նորա ճգնութիւն, , զոր եւ անքնին իմն տեսչութեամբ թաքոյց, երեսնամեայ մենակեցութեամբ ի տան ծնողաց իւրոց. բայց նշոյլս ինչ ծանուցին մեզ աշակերտքն, զգիշերն ի բուն յաղօթս Աստուծոյ հանել նորա, եւ այն բազում արտասուօք եւ հառաչմամբ, որպէս յայտնեցաւ Պօղոսի եւ մեզ յայտնեաց. թող զկամաւոր քաղցնուլ եւ ծարաւելն, վաստակաբեկ լինելն յերթեւեկն ի խնդիր եւ ի բժշկութիւն եւ ի մխիթարութիւն կարօտելոց, եւ զիւր իսկ կարօտելն բարձի միոյ՝ առ ի դնել զգլուխն, եւ որ այլն եւս. եւ միանգամայն ասել՝ զանձն իւր ունայնացուցանելն. քան զոր չիք ահաւոր գործ մեծ. քանզի այլք ի մարդկանէ՝ զախտս եւ զկիրս եւ զչարաչար սէր անձանց իւրեանց պահանջին ունայնացուցանել, իսկ Քրիստոս՝ թուի ի խրատ մեզ՝ եւ զլաւութիւնս, եւ զկեանսն եւ գոգջիր զաստուածութիւն իսկ իւր ունայնացուցանել՝ յաչս եւ յյոգիս մեր։ Յայս յիշատակ՝ զահի զամօթի հարեալ՝ չիցէ՞ մեզ օրէն ամենայն փութոյ պնդութեամբ ունայնացուցանել զարդարեւ ունայնսն եւ խոտանս ի մեզ ինքեանս, «կարեօքն եւ ցանկութեամբք հանդերձ», ըստ Առաքելոյն, քեցել մերժել յանձնէ զամենայն չար, համարեա՛ ընդաբոյս՝ համարեա եկամուտ, եւ զամենայն որ չէ յօգուտ հոգւոյ եւ ի փառս Աստուծոյ, այլ առաւել որ սմա ատելի եւվնաս հոգւոյն է՝ որոց առաջին կրկնեմ ասել զթերուղիղ անձնասիրութիւնն. զի որպէս առաջին պատուիրան եւ ի վեր քան զպատուիրան է մարդոյ՝ սիրելն զԱստուած, այսպէս եւ ի հակառակէն՝ ատելն զանձն. եւ ահա զայս լուաք խուն մի յառաջ ի Քրիստոսէ, եւ ոչ եւս երկբայիմք։

Այլ գիտութիւն օգնէ ինչ ոչ առ այս եթէ ոչ եւ ջան եւ ճիգն մեծ, աշխատութիւն եւ վաստակ անդադար ի կիր արկցի՝ յատելութիւն անձին, յորում՝ առանց ջանից եւ զգաստութեան, արդարեւ առաւել ատելիքն եւ խոտանքն բուսանին՝ քան պիտանիքն եւ հաճոյք Աստուծոյ եւ մարդկան։ Պատերազմն մեծ է անձին՝ զրկել զմարմին եւ ողորմել հոգւոյ. այլ յայսմ է կեանքն յաւիտենական։ Առաքեալ ոչ ներէ հասարակաց քրիստոնէից՝ ճաշակել, եթէ ոչ իցէ աշխատութեամբ շահեալ. իսկ Քրիստոս ներիցէ՞ յիւր անմահականն սեղան համարձակել մատչել՝ ինքեան նուիրելոյ կրօնաւորի եւ քահանայի՝ անձին ուղղութեան անփոյթ եղելոյ՝ եւ ո՞չ կշտամբիցէ, թէ այս հաց մանկանց է անմեղաց, եւ դու «Բարեկամ (անբարի) զիա՞րդ մտեր այսր». եւ աշակերտն Սիրելի՝ ընդ դեղատուաց, կախարդաց եւ անհակատից՝ դնէ զբաժին ծուլից, եւ յարքայութենէ անտի բացէ ի բաց վտարեալ՝ իջուցանէ մինչեւ ի լիճ հրոյն եւ ծծըմբոյ։ Ամենայն կեանք մարդոյ՝ ջանից կարօտին ի լաւութիւն. իսկ կրօնաւորի՝ ի կատարելութիւն. տէրունական է վճիռն, Եղերուք կատարեալ. եւ բազում այն է՝ զի ողջոյն շարք ամաց ոչ բաւեն առ տիրաբար ստացուած միոյ եւեթ ուղղութեան. քաղցրաբարոյն այն եւ համահրեշտակն հեզահոգին Սալեզացի, մանաւանդ թէ յիսուսհոգի եւ յիսուսաբան, զորոյ ոչ ոք լուաւ երբէք աղաղակ եւ վէճ, եւ ոչ մի կնճիռն ճակատու, սակայն, ասէր ամս առաւել քան զքսան ոգորեալ ընդ անձին՝ առ ի նուաճել զեռանդն ինչ ցասման. այն՝ մր իշխէր ասել պօղոսեան իմն համարձակութեամբ, եթէ չկարծեմ թէ քան զՔրիստոս եւ քան զիս՝ գտցի ոք մարդասէր. յայս չափ հասեալ էր նորա, եւ այլոց՝ ըստ նմանէ՝ ըստ իւրաքանչիւր չափու ճգանց եւ յարատեւութեան ի նոյնս։ Իսկ յո՜րչափ կայցէ կամ իջցէ կրօնաւոր պղերգ, անփոյթ ի կրթութիւն եւ յուղղութիւն բարուցն եւ ի ստացուած լաւութեանց, եւ նախ ի նւուաճել ի մեռուցանել զվնասակարագոյնն զոր յինքն ճանաչիցէ ախտ կամ մոլութիւն, թող թէ ի լաւութենէ ի լաւութիւն դիմել եւ ընդ աստիճանս կատարելութեան ի վեր ելանել։ Զպղերգն՝ սովոր են կերպարանել յանասուն դանդաղաշարժ, գետնաթաւալ, գայռաթաթախ, իսկ զայնպիսի կրօնաւոր՝ յորպիսի՞ ինչ հրէշերէ։ Որպիսի՜ ամօթ եւ ծանակութիւն, մտանել կեալ ի տան տառապանաց եւ աղքատութեան Յիսուսի, բարեկեցիկ, դատարկաձեռն, եւ զայլոց վաստակն ճարակել, զոր ժրաջան եղբարքն մեղուաբար քաղեալ յօրինեցին. ոչ միայն զնոցայն՝ այլ եւ զՔրիստոսին խորելով բաժին, որ սեղանակից է յանուն իւր աղքատացելոց, եւ յայնմ ժամու եւս ասէ, «ես ընդ ձեզ եմ»։

Քրիստոս՝ զոր տեսաք յետ զօրն ողջոյն վաստակելոյ եւ քրտնելոյ ի պէտս այլոց, եւ զգիշերն առանձինն յաղօթս կալոյ. ստէպ պատուիրէր աշակերտացն Արթուն կալ. եւ յի՞նչ ասիցէ առ անուանեալ աշակերն՝ որ եւ ի տուընջեան յերըարէ քան զպէտս՝ զքունն, որ է գիտակցաբար իմն ցնդումն ժամանակի. եւ չարաչար թերեւս քան զայն՝ վայրապար ժամավաճառութիւն ի խօսակցութեան եւ յումպէտ պարապմունս. եւ ի վերայ այսոցիկ՝ իխէ՞ տակաւին գանգատել ընդ երագասահութիւն ժամանակի եւ ընդ կարճութիւն կենաց, որ միօրինակ անցանէ գնայ՝ ե՛ւ ի նմանէ որ մտադիւրն գործէ, ե՛ւ ի նմանէ որ անգործ կայ. այլ նա շահի եւ ի սակաւուն, եւ սա եթէ յերկար եւս կացցէ, ոչ միայն անշահ եւ անվարձ ելանէ, այլ եւ ի տուգանս եւ ի տանջանս մատնի, նա արդարեւ ողորմի անձին իւրում եւ այլոց, սա՝ նախ թէ առ այլս՝ առ ինքն անողորմ գտանի։

Ջան եւ աշխատութիւն կրթութեան եւ կատարելութեան անձին, այս է առաջին գործ կրօնաւորի, որով յաջողէ եւ ի բարերարելն առ այլս, զոր յողորմութիւն զուգեցաք. անկ է նմա հանապազ գտանիլ միում յայսցանէ, յաղօթանոցն, ի գրասենեակն, ի վարժարանն եւ ի սեփական գործանոց կամ պաշտօնարան. ի քաղցրանալն ի սոցին՝ յաջողեսի նմա եւ գործն եւ կեանքն. զոր ոչ կարէ բարւոք նուիրել կամ ծախել յօգուտ ընկերաց եւ այլոց, ուսուցանելով կամ քարոզելով, եթէ ոչ ինքն ուսեալ կրթեալ եւ առաքինացեալ իցէ. ե՛ն են նմա, մեզ իսկ ասեմ, ոչ սակաւ գործելիք. «Հունձք բազում են, եւ մշակքս սակաւ». այլ եթէ ոչ գիտիցեն սոքա զմշակութիւնն՝ ո՞ր օգուտ՝ եթէ եւ բազումք լինէին։ Չիցէ աստանօր ի դէպ յիշել զառածն Քրիստոսի, «Բժիշկ, բժշկեա զանձն քո» նախ, եւ ապա առ այլս մատիր։ Արդարեւ իսկ կարգեալ եմք ի բժշկութիւն մտաց եւ սրտից մարդկան, եւ առանձինն՝ համազեացս, եւ գիտեմք՝ յոգւոց հանելով՝ զի «ի մէջ խեղաթիւր եւ կամակոր ազգի՝ » կայ մեզ քաղաքավարել, եւ բազում քաղցկեղ ճարակել է արդի ի ժողովրդեան, եւ նեռինք բազումք եկեալ են. առ որս ոչ ինչ օգտեսցուք՝ եթէ ոչ սրբութեամբ վարուց եւ կարեւոր գիտութեամբք, եւ նախ հոգեւորաւն եւ առ այս հարկ յայտնի է՝ յերկոսին եւ հրահանգիլ մեզ, մանաւանդ յառաջնումն, յուղիղ վարս. զի ոչ ամենայն գիտուն կոչի ի վարդապետութիւն, բայց սրբութիւնն՝ լռութեամբ իսկ քարոզէ. եւ եթէ ամենեւին ոք հատեալ հեռացեալ իցէ յաշխարհէ, եւ առանձնակեաց արգելական կայցէ ի խցկանն, գիտութիւնք ոչ ինչ կամ սակաւ ինչ նմա, այլ սրբութիւնն՝ անհրաժեշտ. եւ զայս ուսումն տեսաք՝ անսպառ, մինչեւ ի մահ։

Եւ ոչ ձրի է աստանօր ողորմութիւնն առ անձն, այլ աններելի պարտք. զի զրկել զհոգի ի շնորհաց, կամ զանց առնել եւ զփոքու իւիք լաւութեամբ՝ անիրաւութիւն մեծ է. աստանօր բողոքէ այրին այն, դատ պահանջելով յոսոխէն իւրմէ։ Առ շահ հոգւոյ՝ խոտելի է ամենայն շահ. եւ եթէ հնար է՝ առնուլ զհոգին ի գիրկս զօրութեանց անձինն, ողջագուրել, գգուել, հեղուլ զնովաւ զամենայն գութ եւ աղերս, եւ ի տուէ եւ ի գիշերի հսկել, խնամել, հոգալ, յիշել, «Ոչ ապաքէն հոգի առաւել է քան զմարմին». իբրեւ ի նժարս կշռոց արկեալ կան դոքա ի բնութեանս. ոչ է հնարհաւասար կալ երկոցուն ի նմին աշտիճանի, հարկ է միում կորանալ՝ եւ միւսում թեթեւակի ի վեր ամբառնալ. եւ որո՞ւմ այս պատշաճիցի. – քաջ գիտեմք. եւ առ համանգամայն ասել, արժան է տալ զմարմինն յողորմութիւն հոգւոյ, եւ երկոքին կեան, իսկ ի հակառակէն՝ երկոցուն եւս կորուստ։ Ապա, մի՛ աւելորդ ինչ համարիցին ճգունք եւ մեռելութիւնք, զոր ամենեւին կարեւոր եւ անհրաժարելի թանեան եւ ընկալան ամենայն սուրբք եւ առաքիննք, եւ կուսանք անգամ փափուկք, եւ այնքան անողորմ գտան առ նիւթական լծակից հոգւոյ իւրեանց, զի զաննիւթականս զայս յապահովի կացուսցեն։ Ո՜հ, եւ որպիսի՛ ճգնաց եւ վշտաց համբերեցին կամաւորապէս, հանապազ ի մտի ունելոգ, եթէ «բազում նեղութեամբ պարտ է մեզ մտանել յայն հանգիստն». եւ ոչ մի ինչ ծանր համարեցան, թէպէտ եւ ընդ երկար ամս կրեցին զնոյնս, գիտելով՝ զի առ յաւիտենական կեանս՝ ոչ ինչ մի է ժամանակն, թող թէ չափ կենաց մերոց, որ յամենայն ժամ երթայ եւ մերձ է ի վախճանն։

Այսոքիկ ծանօթք են մեզ, եւ գլուխ ամենայնի զի անձինք եմք նուիրեալք Աստուծոյ եւ հետեւողք նեղ եւ նուրբ ճանապարհին Քրիտսոսի։ Իսկ դու ընդէ՞ր հեղգաս եւ դառնաչես յերկնաչուդ յայդմ ճանապարհի։ – ապաքէն ոչ քաջ նուաճեալ ազատութիւն անձինդ, մանաւանդ թէ ապստամբութիւն, գայթակղութիւն քեզ լինի, եւ ընդ երկուս հետս տայ երբեմն կաղալ. այլ որ միանգամ նուիրեցարդ՝ զօր ամենայն հարկիս նուիրիլ. եւ աւուր միոյ է բեռն զոր կրես, եւ որպէս ոչ օր քան զօր երկար է, եւ ոչ ծանրութիւնք նորին. եւ որպէս ոչ միայն աւուր աւուր՝ այլ եւ պահու պահու, յամենայն վայրկենի ասեմ, վայելես ի խնամս Աստուծոյ, մեծ ինչ իցէ եթէ սիրով համբերիցես վայրկեան մի. ամենայն կեանք ի վայրկենից անտի հիւսեալ են. եւ ամենայն մի վայրկեան է։ Քաջալերեաց, հի՞մ զանգիտես, թերահաւատ. ընդէ՞ր ի վայր կորանաս եւ ոչ ի վեր հայիս, ուստի գայ օգնութիւնն. աղէ՜ ամբա՛րձ՝ ոչ միայն զգլուխ այլ եւ զձեռս ժիրս, զի եւ ի վերուստ կարկառիցի քեզ աջ ձեռնկալու, այնորիկ՝ որ ասացն, «տուք, եւ տացի ձեզ». տո՛ւր նախ դու քեզ ողորմութիւն, զջանսդ, եւ գտցես ողորմութիւն եւ զօրութիւն առ ի նմանէ. եւ եթէ դու պարտիս եւ ողորմիս ընկերացդ, դու՝ որ փոքրդ ես եւ չար՝ առաջի Աստուծոյ, «Ո՞րչափ եւս առաւլե ՀԱյրն ձեր՝ տացէ բարիս այնոցիկ՝ որ խնդրենն զնա»։ – Խնդրեցէք եւ առնուցուք։ – Եւ զոր «ձրի առէք՝ ձրի տուք». որպէս զի եւ զլիուլին գտանիցէք ողորմութիւն երանաւէտ՝ ի յաւիտեանսն։