Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ

Ի
       Թէքմէն Խնուսայ մէկ մասն է, որ քանի մը գեղեր կը պարունակէ իւր մէջը. եւ Խնուսը Մանազկերտին կցորդ է այն լեռներով, որոնցմէ կարմիր եւ սպիտակ աղի առատ եւ մաքուր աղբիւրներ կը հոսեն մշտաբուղխ. եւ այսու հաւանական է ասել, թէ Խնուսն է Մանանաղի։ Թէքմէնայ մէջ Օտապաշու չէվիրմայ ըսուած գեղին մօտ քառասուն գերեզման կայ խաչքարերով, զոր Խըռխլար կ՚ըսեն. եւ ամէն մէկ գերեզմանի երկայնութիւնը քսան կանգուն կը չափեն։ Ասոնք ալ իրենց վէպն ունին. բայց ես ձեռնհաս չեղայ հաւաքելու։
       Խըրթ գեղին մօտ՝ լեռնապատ հովիտի մը մէջ, ջրի մեծ ակ մը կայ, որ աղ կը բղխէ տարուան երեք ամսուան մէջ միայն՝ մայիսին, յունիսին եւ յուլիսին. ջուրը առատ, զուլալ եւ պաղ, որ կը բաժնուի տասն եւ չորս առուի եւ կ՚երթայ ջրելու Խնուսայ դաշտի զանազան գեղերու արտերն ու մարգերը։ Ուրիշ ամիսներուն որ երթաս, բոլորովին ցամաք կը գտնես ակը։ Միայն առուները կրնան հաւատացընել քեզի գեղացւոց պատմածը։ Ամէն տարի Համբարձման տօնին Խնուսայ գեղերու բնակիչները՝ մասնաւորապէս այս ջրոյն շնորհքը վայելողները, մէկ-մէկ գառն կ՚առնեն կուգան այս ական վրայ եւ մատաղ կ՚ընեն, կը խնդան, կը պարեն, զԱստուած կը փառաբանեն ու կ՚երթան։ Ընդհանրապէս կը խօսին, թէ բուն Համբարձման օրը կ՚սկսի բղխել այդ ջուրը. եւ ո՛ր տարին որ պատահի չբղխել կամ սակաւ բղխել, այն տարին Խնուսայ բերքը նուազ է։ Միով բանիւ՝ Խնուսայ Նեղոսն է այս ջուրը, եւ Ամանորակի տօնը՝ Համբարձման տօն։ Ջրոյն ակն կոնքաձեւ աւազանի մը պէս է։ Այս աւազանի մէջտեղ կայ մի գերեզման՝ իբր երկու կանգուն բարձրութեամբ եւ հինգ կանգուն երկարութեամբ, քարով եւ հողով բռնուած եւ հողերու մէջ վարդի թփեր տնկուած։ Ջուրն ելած ժամանակ այդ գերեզմանը կը շրջապատէ լճակաձեւ, եւ շիրիմը կը դառնայ կղզի մը անոր մէջ։ Այս գերեզմանը իբրեւ սուրբ կը պաշտեն Հայերը Քառսուն մանկունք անունով եւ Քիւրտերը՝ Հալիլ բաբա։ Մէկ շեխ՝ Մուրատ անուն, կը նստի Խըրթ գեղը եւ կը համարի, թէ այդ գերեզմանի մէջ թաղուածին սերունդէն է ինքն. կ՚ուզէ հաստատել իւր տունը ու տոհմն այդ Հալիլ բաբայի օճախով ու անունով. եւ ատոր համար երկու տարի կայ միայն, որ տաճկական գերեզմանաքարի պէս երկու քար տնկել տուեր է գերեզմանին երկու ծայրը։ Է՜հ, միթէ կարելի՞ է գերեզմաններն ալ կրօնափոխ ընել։
       Իսկ հայերու պատմութիւնը աւանդութեամբ այս է։ Թէ. «Տէրտէր մը իւր լոյս հաւատքն ուրացեր է եւ քառսուն հարամի անօրէն ընկերներով շատ տարի աւազակութիւն է ըրեր։ Տարուան մը մէջ, աւուր մէկը, մեծ Զատկին, այդ ուրացողն իւր ընկերներով կուգայ Էլբիս գեղը։ Գեղի երէցին պատարագ մատուցած ժամանակ կ՚ուզէ պաշարել եկեղեցին, տաճարը թալանել եւ աղջիկները ու հարսները գերի տանել։ Աւազակաց գլխաւորը՝ ուրացող քահանայն, հրաման կ՚ընէ իւր ընկերներուն, որ քիչ մը հեռուն կայնին, ու ինքը տաճարի լուսամտից որպէս թէ լրտեսելու համար ներս կը նայի, այն պահուն է, որ ժամարարը կը կարդայ. «Առէք կերէք… ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց», եւ ժողովուրդը մէկ ձայնով կը պօռան. «Մեղաւոր եմ քո առջեւ Աստուա՛ծ, խոստովանիմ եւ հաւատամ», ու կ՚իյնան քիթ բերնի վրայ՝ երկրպագութիւն ընելու։ Այս ձայներէն ու արարողութենէն զգացուելով ուրացողը ու յիշելով առաջուայ իւր ունեցած Քրիստոսի կարգն ու հրեշտակի կրօնը, Աստուած կը բանայ անոր սիրտը, զեղջի կուգայ, արցունք թափելով կը մտնէ ժամն, մեղայ կ՚ըսէ, կը խոստովանի, սրբութիւն կ՚առնէ, դուրս կ՚ելլէ, իւր դարձն ու արածը ընկերներուն կը պատմէ ու չթողուր, որ վնաս մը տան գեղացւոյն ու եկեղեցւոյն։ Կը հեծնեն կ՚երթան։ Ընկերտանք որչափ կ՚աշխատին, չեն կարող ուրանալ տալ։ Կը հասնին Խըրթայ մօտ, ու այն տեղը քառասունն մէկ եղած՝ կը նահատակեն զայն։ Լոյս կը ծագի վրան։ Գեղերու հայեր, երէցները կուգան կը թաղեն։ Ու Աստուած անոր գերեզմանի ու թափած արիւնի տեղը այս ջուրը կը պարգեւէ այդ գեղերուն»։ Գուցէ անոր անուան ուղիղն լինի Քառասուն ակունք եւ ոչ թէ Քառասուն մանկունք. եւ այդ նահատակի անունը իւր ուրացութեանը գուցէ Հալիլ փոխած լինի, եւ այդ անունով ալ Հալիլ բաբա ըսուած։