Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

Խ
       Մինչեւ ցաստ ինչ որ գրեցի, անոնց եւ ոչ ստուերագիրն ունէի, այլ որքան միտքս առաջնորդեց, յիշեցի եւ գրեցի։ Այժմ, իբրեւ բուն նիւթ այս գրքոյկիս, պիտի կցորդեմ Դաւիթ Սասունցի կամ Մհերի դուռ վէպը, զոր երեք տարի հետամուտ եղայ ձեռք բերելու եւ ոչ ոք գտայ, որ ամբողջապէս գիտենար, մինչեւ 1873 յունիս ամսոյն Մշոյ դաշտի Առնիստ գեղի երեսփոխան պ. Կրպօն ներկայացաւ ինձ արժ. Օհան վարդապետի միջոցաւ։ Սա կը պատմէր, թէ իւր վարպետը շատ ընդարձակն գիտէր այս պատմութեան, եւ թէ մէջ ընդ մէջ շատ տեղեր ոտանաւոր խաղեր կային, որ ձայնով կ՚երգէր։ Թէ՝ այդ վարպետը երկու վռշիկ աշակերտ ունէր, որոնք շատ կատարեալ սորված էին, եւ թէ ինքն՝ բաւական ժամանակ պատմած չլինելով, շատ կտորները մոռացած էր։ Այսուամենայնիւ, երեք օր զինքը պահեցի, խնդրեցի, պատուեցի, պարգեւատրեցի, եւ նա ինքզինքը կազդուրելով, պատրաստելով, պատմեց բերանացի, զոր իրեն բարբառով ի գիր անցուցի։ Պատմիչի լեզուին մէջ բաղիշեցւոց բառեր կան գործածուած։ Պատճառն այն է, որ պատմիչի գեղը թէպէտ Մշոյ կը պատկանի, բայց Բաղիշոյ մօտակայ է. ընդհանրապէս Խոյթայ եւ Չուխուրայ գեղերու հայոց լեզուն այս տիպն ունի։
       Պատմածին նիւթը Արծրունեաց նախարարութիւն եւ Սասնոյ գաւառի շինութիւն ու սկզբնաւորութիւնն է։ Աստուածաշունչէն եւ մեր ազգի պատմութենէն յայտնի է, որ Ասորւոց Սինեքերիմ արքան իւր Ադրամէլէք եւ Սանասար որդիքը կուռքին զոհ պիտի մատուցանէր։ Ասոնք ալ իրենց հայրը զոհեցին եւ փախստեայ եկան ի Հայս մեր Սկայորդւոյ ժամանակը։ Սանասարը բնակեցաւ ի Սասուն, եւ Ադրամէլէք՝ Վանայ ծովու կողմերը՝ Կապուտկողայ մօտերը։ Ասոնց պատմութիւնը թէ՛ Խորենացին, թէ՛ Թովմաս Արծրունին եւ թէ՛ այլ պատմիչներ ընդարձակ կը գրեն։ Հարկ չկայ մեզ կրկնել, թէ որքան յաջողութիւն եւ մեծութիւն գտան Հայաստանի կառավարիչներէն եւ ինչ ծառայութիւն եւ քաջութիւն ըրած ունին իրենք եւ իրենց սերունդ։
       Կը տեսնուին այս ասացուածքին մէջ այնպիսի կտորներ, որ պատմագրութեանց կը համաձայնի, բայց կտորներ ալ կան, որ բոլորովին ժամանակագրութեան, տեղագրութեան եւ ամէն հանգամանաց հակառակ են։ Դէպքեր, որ յառաջ քան զՔրիստոսն են, քրիստոնէաբար կը զրուցուին, եւ Սանասարի ու Ադրամէլէքի ժամանակը Մշոյ Ս. Կարապետի վանքն ու հայերը խաչապաշտ կը ներկայացուին։ Ասոր մէջ յիշած Մըսըր գուցէ Մուսլ կամ Մուսուլ լինի, որ հաւանականութիւն կը վերցընէ եւ Սասնոյ տիրապետութեան սահմանէն շատ հեռու չէ։ Բաղդադն Բաղդադ է, Խլաթն՝ Խլաթ, Կապուտկողն՝ Կապուտկող։ Նոյնպէս եւ միւս ամբողջ յատուկ անունով տեղերը ուղիղ են։ Իսկ Կաղզուանը Կարսայ մերձ է, եւ յայտնի է, որ վրաց իշխանութեան տակ գտնուեր է այն գաւառը։ Խանդուդ խանում եւ Շըբըգան Խոռասական, Հըմզայ Լօռայ փէհլիվանները (ըմբշամարտները), որ այս խօսքերուն մէջ կ՚երեւնան‚ գուցէ վիպասանից ծանօթ լինին եւ աւելի՝ Վրաստանի բնակչաց։
       Ադրամէլէքի կամ, պատմողի բառովն ըսեմք, Աբամէլէքի որդւոց անուններէն երեքը բոլորովին բանաստեղծական անուն կը թուին. Ճնճղափոքրիկ, Ցռանվէգին եւ Խորգուսանն։ Գուսանը երգիչ կը նշանակէ, իսկ առաջին երկու անունները չեն բացատրուիր։ Ձէնով Օհան եւ Դաւիթ Հայոցս ծանուցեալ եւ հասարակացեալ անուններ են, բայց քրիստոնէութեան դարուն մէջ։ Արդէն Դաւիթի կեանքը եւ գործերը միջին դարուն կը վերաբերին, բայց անմիջական զաւակ լինել Ադրամէլէքին, այդ յաւիտենական առասպել է։ Ամբողջ այս զրոյցքը նկարագիր է քաջութեան, ընտանութեան, բարեպաշտութեան եւ պարզ ու անխորամանկ յարաբերութեան Դաւիթին իւր սիրուհւոյն հետ, իւր ախոյեանին հետ։ Այս գրուածքը, իւր բոլոր անկանոնութեամբ հանդերձ, հիանալի ոճեր ունի ասացուածքի։ Դիւցազնի բազկի ուժը անհամեմատ ցոյց տալու համար, երբ Դաւիթին խլել կուտայ Ջօրջիզի ձեռքէն գուրզը, նետել կուտայ այնպէ՛ս ուժգին, որ տակաւին մինչեւ ցայսօր կ՚երթա՜յ նետելու թափէն՝ Դաւթի ուժոյ անսահմանութիւնը եւ տիեզերաց անհունութիւնը ցուցընելով։ Այս գրուածքի մէջ կը տեսնէ հետաքրքիրն՝ գեղջկական կեանքի հանգամանքները. Աբամէլէքի մահուան համար սասունցւոց սուգը, Քեռի Թորոսի ուխտը, «Հացն ու գինի, տէրն կենդանի» երդումն, հպատակեցընելու համար թուրի տակէն անցընելու սովորութիւնը, Դաւթի եւ իւր հորթարած ընկերին մտերմութիւնը, Խանդուդ խանըմին աշուղ ղրկելը՝ Դաւիթը իրեն վրայ սիրեցընելու, Դաւիթի անվեհերութիւն եւ վեհանձնութիւնը, երբ Մսրամէլէքի հետ կը զարնուին, Խանդուդի քաջութիւնը եւ փէհլիվաններուն ճիւաղական նկարագրի ահագնութիւնը։ Ձէնով Օհանի ձայնի ոյժն եւ ահաւորութիւնը, եւ Մհերի զօրութիւնը, որ իսպառ անհամեմատ մարդկանց կը կացուցանէ եւ երկրագունդն ալ զայն կրելու անբաւական։
       Այս գործիս հրատարակութիւնը հասկացողին համար արժէք կ՚ունենայ, բայց կարծեմ արհամարհողներ աւելի պիտի լինին եւ այպանողներ, ոչ միայն այս գրուածին կտորը, այլ ամբողջ սոյն գրքոյկը, ընդ որ եւ իմ անձը։ Ասոնք չհասկըցողներն են։ Բայց մեր փոյթը չէ։ Քաջալերուած կը համարիմ զիս, եթէ համրանքով քսան հոգի եւեթ լինին հաւանող այս գործոյն, եւ կը շարունակեմ՝ խրախոյս տալով այլոց, որ հետեւին, աշխատասիրեն ձեռք բերել, ի լոյս ածել այսպիսի գրուածքները։
       Մի քանի խօսք ալ Մհերի դրան վրայ։
       Վանայ բերդէն դէպ յարեւելս նայելով՝ Այգեստանեայց հիւսիսակողմը փոքրիկ լեռնագօտի մը կայ, որոյ արեւելեան գլուխը կ՚ըսուի Զըմփզըմփ մաղարայ, արեւմտեան ծայրը՝ Ագրփի, եւ մէջտեղը Մհերի դուռը։ Լեռան այս երեսն են անուանածներս, որ կը նային Այգեստանեայց վրայ։ Զըմփզըմփ մաղարան քարայր մի է ընդարձակ, որուն մէջ կ՚երթան մարդիկ շրջելու, ուր ձայն արձակած ժամանակ զըմփ զըմփ արձագանք կուտայ։ Այն քարայրին դէպ ի արեւմուտք՝ ամենամութ անկիւնը, քարէ փորուած բաց դուռ մը եւ անկից ներս ճանապարհ մը կը ցուցընեն, յորմէ սաստիկ քամի կը փչէ։ Կը պատմեն, թէ այդ լեռնափոր ուղին կը տանի մինչեւ Վանայ բերդի մէջ. գուցէ հաւանական կամ ստոյգ լինի։ Արդէն Զըմփզըմփ մաղարայի լեռնագագաթը բերդաձեւ է, եւ այս քանի տարիէ հետէ, այն տեղերէն փորելով, շէնքի համար քար կը հանեն։ Հողակոյտներու տակ երեւցան կոփածոյ քարերով շէնքեր, հողէ կարասներ եւ կուժեր, որոց մէկ քանիին մէջ ցորենի չոր հատիկներ լցուած էին. ոսկեզօծ պղնձէ շինուած արհեստական աթոռի կտորներ եւ մէկ խոյ ու խոյի վրայ հեծած մարդ՝ նոյն պղնձէն թափծու՝ արձանի կերպով։ Այս վերջին կտորը Եդեսեան գեր. սրբազանը, այն ժամանակ Վան գտնուելով, իւր հետն առած Պօլիս բերած է։ Տակաւին քար հանել կը շարունակեն, եւ շէնքեր կը բացուին ու կը պատմեն, որ երկաթէ նետեր ալ կը գտնուին։
       Մհերի դուռը ամենալերջ քար է, զոր տաշեր եւ կոկեր են մեծ դրան ձեւով եւ վրան բեւեռագիրեր գրած են, խիստ յստակ։
       Բեւեռագիրերը նկատողութեան արժանի են, որ Հայաստանի ամէն նահանգներէն աւելի յաճախ Վասպուրականի մէջ եւ անոր մօտակաները կը գտնուին։ Ես բաւական հետաքրքիր եղած եմ Մշոյ, Մանազկերտու, Բասէնու եւ Կարնոյ կողմերը տեսնելու, գրեթէ երբէք չեն գտնուիր. այն ինչ Վանայ բերդին, Մհերի դրան եւ այլ շատ մը այսպէս կոթողաձեւ լեռներու վրայ տաշած ու գրածէն զատ, շատ մը գեղերու եւ վանքերու մէջ կտոր-կտոր քարեր կը գտնուին, որոց վրայ նոյնպէս բեւեռագրեր կան։ Վանայ քաղաքամիջի Սուրբ Առաքեալք եկեղեցւոյ տաճարի ներքին պատին շարուած քարերու վրայ բոլորովին առողջ բեւեռագրեր կան, Վարագայ տաճարի շէնքին մէջ գործածուած քարերուն վրայ, Կարմրուորայ վանքը եւ այլ տեղեր։ Շատ տեղեր ալ, հին դերբուկներ փորելով, կլոր կամ քառակուսի երկար քարեր կ՚ելնեն բեւեռագրերով։ Լէզք գեղի եկեղեցւոյ Ս. սեղանի վէմ քարը կլորաձեւ եւ մէջտեղը ծակ, ու շրջապատը ամբողջ բեւեռագիր են։ Ճիշդ ասոր նման քար մ՚ ալ Վարագ կայ։
       Մհերի դրան վերէն սեւ ջուր մը կաթ-կաթ կը ծորի։ Եւ կ՚ըսեն. «Մհերն եւ իւր ձին Աստուծոյ հրամանով փակուեր են այն տեղը։ Այս սեւ ջուրը Մհերի ձիու շեռն է։ Այդ դռնով ներսը ճախրի ֆալակ կը դառնայ, այսինքն աշխարհի մարդկանց կամ երկրագնդին ճախրը, անիւը։ Մհերը շարունակ անոր վրայ կը նայի. երբ այդ ճախրը դադարի, այն օր Մհեր կ՚ազատի, դուրս կ՚ելլէ ու աշխարհը կ՚աւրէ»։ Եւ թէ. «Ամէն տարի Համբարձման գիշերը երկինք գետին իրար կը համբուրեն, եւ այդ րոպէին Մհերի դուռը կը բացուի։ Ո՛վ որ արթուն մնացեր եւ այդ վայրկեանը տեսեր, ինչ որ սիրտն ուզեր, այնպէս եղեր է։ Եւ որովհետեւ Մհերի դուռը բաց է այն րոպէին, ո՛վ որ ներս մտնէ, որքան ոսկի ուզէ կ՚առնէ, դուրս կ՚ելլէ, վասնզի հոն աշխարհի ոսկին կուտուած է։ Թէ՝ քանի մը մարդիկ փորձեր են եւ, ագահ լինելով, շատ վերցընելու համար յուշացեր, դուռը գոցուեր, ներսը մնացեր են»։
       Ուրեմն այս կերպով Մհեր կը լինի աշխարհի բաղդը դարձընող ու ոսկի բաշխող չաստուած մը։ Գուցէ Մհերն ինքն Միհր մեծն լինի, եւ իւր դուռը ուղղակի հարաւոյ հանդէպ կամ արեւու լինելով՝ պաշտելու պատշաճ։ Բայց ներկայ վէպը այլապէս կը պատմէ։