Գիրքերու քովն ի վեր

ՄԱՏԹԷՈՍ ԶԱՐԻՖԵԱՆ («ՏՐՏՄՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԽԱՂԱՂՈՒԹԵԱՆ ԵՐԳԵՐ»)

Պ. Զարիֆեան իրական խառնուածք բերող բանաստեղծ մըն է։

Մեծարենցէն ի վեր մենք չունէինք զգայնութեան այս լարը, որ հարազատ ու անկեղծ քերթողները կը յատկանշէ։

Բայց ատով իսկ կը մեծնայ վտանգը։

Բոլոր անոնք, որ աշխարհը պատմելու համար՝ իրենց պզտիկ, գուցէ հիւանդ սիրտը միայն ունին, որոնք իրերուն վրայ ցաւ ու թախիծ միայն տեսան - քանի որ անկարող էին ուրիշ բան փոխադրելու հոն - բոլոր ատոնք պարտաւորուած են այդ վիշտը ըսելու՝ ձեւով մը, որուն համար սակարկութիւն չեն ըներ, որ մէկէն ինքզինքը կը պարտադրէ, բռնի, տիրապէս, առանց ազդուելու շրջապատի ու ժամանակի տեսութիւններէն ու պայմանաւորումներէն:

Այդպէս է, որ արեւելահայերը կունենան Տէրեանը, այդպէս է, որ արեւմտահայերը ունեցան առաւելապէս Դուրեանը եւ գրեթէ նոյն չափով Մեծարենցը:

 

* * *

Թերեւս պահանջկոտ եմ տղու մը համար, որ առաջին փորձը կը բերէ տակաւին իր սրտին։

Բայց այդ սիրտը արդէն ծեր է ու նախասահմանուածներուն ( prédestiné ) այրումը թափանցիկ կ՚ընէ անոր ալքերը։  

Բայց այդ սիրտը արդէն իսկ կը նմանի կանխահաս պտուղի մը, որ ճիւղին կը փարի շատ տժգոյն թելով մը ու հովերուն կը սպասէ գետին թափելու համար իր մոխիրը, բռնկած խունկէն ետքը, ծիրանի մոխիր մը, եթէ կ՚ուզէք։

Չեմ գիտեր ինչո՛ւ այդ սիրտը բացուած գերեզմանի մը պէս կը հնչէ վրաս ու անոր եզերքը նայելու համար մարդ բուրվառ մը կը փնտռէ։

Այս տպաւորութիւնը, ամէնէն առաջ, այդ տրտմութեան եւ անոր յաջորդող խաղաղութեան երգերէն, որ արիւնոտ են երբեմն ու երբեմն շքեղ։ Անոնցմով կարելի է մահուան դէմ խրոխտալ:

 

* * *

Պ. Զարիֆեան անկեղծ զգայութիւն մըն է ( sensibilité ):

Անիկա իրերուն դէմ բռնուած հայելի մըն է, սեւ շղարշով մը քողուած, որ արտաքին ձեւերուն ու երանգներուն բոլոր առատութիւնները ու բոլոր ուժը կը մեղմէ։ Աւելի՛ն. բոլոր տպաւորութիւններուն կը հագցնէ այդ թերա u տուերին պատանքը։

Անոր համար ծովն ու ծաղիկը, աղջիկն ու ժայռը սգաւոր շրջանակով նկարներ են, որոնք անոր սրտին խորանին վրայ կը կենան, իւրաքանչիւրը բերելով իր ընդհանուր դիմագծութենէն կտոր մը բան, ու կ՚ունենանք աշխարհին դարձող հոգիին պատկերը, որ անկեղծ է ու շատ քիչ անգամ գիրքերէ վերցուած։

Պ. Զարիֆեան տառապանքի ու տրտմութեան երգիչ մըն է։

Տրուած ըլլալով լարին հասարակութիւնը, ու սովորականին թովքը՝ բոլոր սուգի ասպետներուն մօտ, բախտ մըն է հաստատել, որ այդ եղերերգը ոչինչ ունի ուրիշներուն հետ ընդհանուր։ Գիրքին ստուար մասը ոչ մէկուն ոչինչ կը պարտի։ Ինքն է, որ գտած է այդ լարը իր քերթուածներէն շատին մօտ ու եթէ երբեք տեղ - տեղ թեքնիքի բնազդ մը անոր գիւտեր ընել կու տայ թելադրական տեսակէտէն ( այսպէսով ընելով երգերուն կառուցուածքը գրական ), գրեթէ ուրիշ ամէն տեղ, անոր դաշնակութիւնը կը հոսի ընդհանուր հոգեբանութենէ մը:

Ո՞վ է աս տղան, որ լուսնոտ գիշերներուն, իր անձը կը յանձնէ նաւին՝ երթալու համար.

 

ԴԷՊԻ ՍԷՐ

 

Իմ կղզիէս իր կղզին

Կ՚երթամ նորէն յամրօրօր,

Այսպէս կ՚ընէմ ամէն օր,

Երբ ալիքները յուզուին …

 

Նաւավարս է պատանի.

Ունի տժգոյն, վէս աչքեր,

Իր ճողփիւնով չի գիտեր

Թէ զիս ինչի՜ կը տանի …

 

Եղեւինին տակ մթին

Լուռ կը սպասէ ան հիմա.

Քի՛չ մ՚ալ կանայ՝ թող շատնայ

Յուզումը իր հոգիին,

 

Ու երբ հասնինք մեր ժայռին՝

Տժգոյն ըլլայ իր սէրէն,

Ու իր թեւերը բերեն

Նորէն այն դո՛ղը մթին …

 

Այս տարտամութիւնը, իրերուն վրայ նետուած այս սեւ մշուշը տիրապետող մթնոլորտ մըն է գիրքին մէջ։ Այդ վիճակը թերեւս կը փրկէ խորհուրդի, թելադրականութեան հարկը, ստեղծելով անհրաժեշտ անորոշութիւնը, որ կը խնայէ իրականութեան բրտութիւնը, բայց ուրիշ տեսակէտէ մը կը հակադրէ այլապէս անհրաժեշտ պարտք մը:

Այդ պարտքը ճակատագրական է գրեթէ ամէն բանաստեղծի համար, որ Պ. Զարիֆեանի նման կ՚ապաւինի միմիայն իր սրտին։

Հանճարային բան մը կայ այդ յանդգնութեան մէջ իսկ, եթէ անիկա գիտակից է: Բայց Պ. Զարիֆեան այդ յաւակնութիւնը արդարացնող տողեր միայն ունի։ Ու տողերը տողեր են։

* * *

Քիչ բան չէ, որ նորեկ մը առաջին իսկ փորձով իր զգայնութիւնը, խառնուածքը որոշապէս կարողանայ ճչդել:

Իր քերթուածներուն մէջ ես փնտռեցի ուրիշ տարրեր, անոնցմէ՝ որոնք խառնուածքներուն քովն ի վեր կը կենան ու անոր միօրինակութիւնը կամ դա ժանութիւնը կ՚ամոքեն. անոնցմէ՝ որոնք լուսապսակի մը պէս խառնուածքներուն վրայ կ՚աղեղնան, երբեմն ստակ փայլի մը մէջ քողելով մերկութիւններ կամ նիհարութիւններ։

Իր քերթուածներուն մէջ ես փնտռեցի դարձեալ զգայական տարրերէն դուրս, իմացական խորք մը, ուր մտածումը կը բեկբեկի եւ իրերուն խորհուրդը կը շառաւիղէ։

Ու չգտայ:

Մեղադրելի չէ, որ իր սրտովը տապկուող բանաստեղծ մը իրմէն դուրս չուզէ նայիլ։

 

* * *

Ու իր երգն է, որ ծայրէ ծայր կը բռնէ հատորը:

Շնչատ է այդ մեղեդին, երբեմն տարօրէն տպաւորիչ քաղցրութեամբ, որ կոտրած սիւքի մը նման, թեւերը արիւններէ բռնկած, կը քակուի անոր բերնէն: Ան կը սիրէ պզտիկ հատուածներուն հանգիստը, նման հիւանդներուն, որոնք ճամբայ մը չսկսած, աչքով կը քալեն ու անոր վախճանը կը փնտռեն։

Պ. Զարիֆեան այդ երգերուն մեծ մասը գիրի առած է այդ շունչով։

Պ. Զարիֆեանի երգը մեղմ է ու սրտագրաւ, այդ նուագին մէջ ամէնէն աւելի մեզ կը յուզէ միամիտ նոթը, որ գրեթէ միշտ արուեստական էֆէ ներ հետապնդելու տեղ, բառերուն կը հագցնէ տեսակ մը բռնկած երանգ, դաշնաւորում։ Ու ամէն մէկ տող կը թաթխուի վանկի ու խաղի այդ ծիածանումին մէջ, գործածելու համար Մեծարենցի այս գեղեցիկ պատկերը։

Ու անկեղծութենէն ետքը միամտութիւնը ամէնէն արժանաւոր առաքինութիւնն է երիտասարդ բանաստեղծին:

Չեմ կարծեր, որ անիկա առաջ գայ թեքնիքի կատարելութենէ մը, ինչպես է պարագան հայնէի երգերուն մէջ։

 

* * *

Արուե՞ստը:

Անշուշտ։ Վասնզի առանց անոր բանաստեղծը դատապարտուած է միշտ Պ. Զարիֆեան մը մնալու:

Եթէ բացառիկ ուղեղներ կամ սիրտեր գիտցան արհամարհել զայն, կամ կրցան իրենց խառնուածքն ու անոր բխումը պարտադիր ընել մեզի, անոնք միշտ իրաւունքը ունէին:

Արդ, բանաստեղծը, այդ սահմանով, ամէնէն հազուադէպ էակն է ստեղծագործողներուն մէջ։

Ստիպումը կայ բոլոր անոնց համար, որոնք սահմանէն անդին չեն ինկած, յարգելու արուեստին պայմանները։

Ու Պ. Զարիֆեան, այս հատորին մէջ, կ՚անգիտանայ անոնք:

Անոր ոտանաւորը, հակառակ իր գնացքի սահունութեան, յաճախ արձակի կը մօտենայ ու միամտութիւնը իրեն առաջնորդ ունենալով գրեթէ խօսուած լեզուէն ֆրազ ներ փոխ կ՚առնէ։

Դարձեալ, ոճը թոյլ ձգելու, չպրկելու իր առաւելութիւնը վերջ ի վերջոյ զեղծումի կը փոխուի:

Դարձեալ փորձելով ձայնական յուզումներուն խաղը, ինչպէս ըրած է Մէթէրլինկ իր երգերուն մէջ, իր տողերը կը լծէ դժնդակ աշխատանքի։ Պ. Զարիֆեան իրերուն ծոցը խորհուրդ տեսնելու չափ չէ ապրած։

Պ. Զարիֆեան պահերու ընտրութեան մէջ խստապահանջ չէ եղած ու քերթուածներուն շատը գրած է թուղթին առջեւ անցնելէ ետքը ( Լամարթին լեռներուն մէջ, ձիուն վրայ, մտքէն կը գրէր իր քերթուածները: Պ. Զարիֆեանին նման եղերերգակ մըն ալ ան է ) ։

Պ. Զարիֆեան պէտք ունի մա՛նաւանդ խորք ճարելու իր քերթուածներուն։

* * *

Ահա նոթեր, զորս գիրքը կարդացած պահուս լուսանցքին վրայ նետած էի:

Անոր գործը վերլուծումի չի գար։

Որքան պիտի ուզէի իր ճշմարիտ բանաստեղծի խառնուածքին հետ տեսնել նաեւ արուեստագէտի ընտիր ու ապահով ճաշակը, որ պիտի կրնար խնայել իրեն՝ ինքզինքը գտնելու այս թարթափումները:

Բայց յուսահատ չըլլանք։ Մեծարենցի առջի քերթուածները շատ աւելի բախտաւոր չեղան, քան Պ. Զարիֆեանի « Տրտմութեան եւ խաղաղութեան երգեր » ը։

 

1921