Գրական եւ հանրային դէմքեր

ԱՂՋԿԱՆ ՄԸ ՕՐԱԳԻՐԸ
(ՀԱՏՈՒԱԾՆԵՐ)

ՄԱՅԻՍ

1886, Մայիս 1 - Ահա Մայիս, ամիս բուրմանց, ամիս նուագաց, ամիս, ուր ծառերն ի քնար կը փոխարկուին, ուր քարերն` ի դալար։ Աչքերդ թոյրերով կը պարարին, ռնգունքդ` բոյրերով, ականջներդ` երգերով։ Ա՛լ պէտք չկայ բանաստեղծութիւն կարդալու։ Բանաստեղծութիւնն, որ երկինքէն կը հոսի` ցօղի, մարգրտի, շողի, ծիածանի ձեւով, թռչունի ձեւով, օրհնութեան ձեւով։ Բանաստեղծութիւնն, որ յերկրէ կը վերանայ` վարդի բուրմունքէն ու սոխակի գեղգեղանքէն բաղկացած, բաղկացած մեղրէն, զոր վարդ շրթունք մատակարարեն, բաղկացած հրանոյշ տենչերէն, զորս սիրտք կը ծնանին ու շրթունք կ՚արտաբերեն։ Բանաստեղծութիւնն զքեզ կը պարուրէ վերէն եւ վարէն եւ ամէն կողմէն, եւ հոգիդ կը թափանցէ վեհագոյն բանաստեղծութիւնն անգիր եւ անչափ եւ անհո՜ւն։ Այդ ամէնուն մէկէն, այդ ներդաշնակութեանց եւ այդ փողփողմանց` անուն մը կը փնտռես։ Օրացոյցիդ մէջ կը գտնես զայն` Մայիս։ Բայց այդ անունն, ո՜հ, որքա՛ն ալ քաղցր աղուագոյն ըլլայ, զիս չը գոհացներ, Նուրանի՛ա։ Դու կը դիմես Օրացոյցիդ, կամ լաւ եւս` Լուկրետիոսիդ։ Չես շատանար` Մայի՜ս գոչելով. Մայիսէն վեհագոյն անուն մը տալ կը կարծես` աղաղակելով Նի՜ւթ։ Իմ էութեանս խորերէն աղաղակ մը կ՚ելնէ, որ տիեզերքէն կու գայ հոգւոյս եւ հոգիէս կ՚անդրադառնայ տիեզերաց. այո՛, բոլոր զմայլումս, բոլոր արբեցութիւնս, բոլոր սէրս, բոլոր իմաստասիրութիւնս բառով մը միայն կրնամ յայտնել` ԱՍՏՈՒԱ՜Ծ։

***

ՊԵՏՐՈՍ ԴՈՒՐԵԱՆ

1886, Մայիս 3 - Այս գիշեր երազս տեսայ Պետրոս Դուրեանն։ Ալէմտաղի կ՚երթար։ Գերեզմանատան առջեւէն անցաւ, ուր, դամբանի մարմարին նման սպիտակ հագուստներ հագած, կ՚արտասուէի եւ կ՚երգէի իւր շիրմին վրայ։ «Մելանի՛ա», - ձայնեց ինձ։ Դարձայ, բանաստեղծին անյագ նայեցայ։ Բացուեցաւ իր գերեզմանն, հոն մտաւ Դուրեան եւ ձայնեց ինձ կրկին. «Մելանի՜ա…»։ Առաւօտուն արթննալով` ցաւեցայ, զի չեմ մեռած, զի չեմ հետեւած իւր գերեզմանին մէջ հիւծեալ բանաստեղծին։ Զարմանալի չէ, որ այսպիսի երազ մը տեսայ, իմ փափագս էր, անձկագոյն փափագս էր ճանչցուիլ Դուրեանէն, իրմէն սիրուիլ, եւ իրեն հետ մեռանիլ… Մայիսի՜ վարդերուն հետ։

…Ո՜հ, թագ ու պսակ չեմ ուզեր ճակտիս վրայ, այլ ամպ մը, սեւ քօղ մը։ Դուրեանն, երազիս Դուրեանն, երազոցս Դուրեանն աչքէս չը հեռանար։ Դու կենդանիներ կը սիրես, Նուրանի՛ա. ես` մեռեալ մը, ստուեր մը, անուրջ մը եւ զքե՜զ։

***

ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ, ԵՂԻՇԷ

1886, Մայիս 8 - Ես օր մը արտաքոյ կարգի բան մը պիտ՚ ընեմ, Նուրանի՛ա։ Քանի՛ կարդամ Եղիշէն, զիս յանցաւոր, զիս վատասիրտ, զիս նախնի կուսանաց անարժան կը գտնեմ։ Ի՞նչ կ՚ընեմ ազգիս համար. ի՞նչ զրկում յանձն կ՚առնում։ Եւ միայն ե՞ս. միայն կանա՞յք։ Ամէնքս ալ ուրացութեամբ կը փափկանամք։ Աշխարհական եւ եկեղեցական, կը հեռանան անզգալապէս այն եկեղեցիէն, այն սուրբ ու սուրբ եկեղեցիէն, այն վեհագոյն եկեղեցիէն, ոյր որմոց վրայ` մեր նախահարք մեզ կը նային, ոյր երգոց մէջ մեր հարք եւ մեր հայրապետք մեզ կը բարբառին, ոյր սեղանին վրայ կը պատարագուի տառապելոց Աստուածն, ոյր կամարաց ներքեւ կ՚աստուածանայ ժողովուրդն, որոյ ձայնն իբրեւ Աստուծոյ ձայնն իսկ կը լսուի եւ կ՚ընդունուի իշխաններէն ու քահանայապետներէն. կը հեռանանք այն եկեղեցիէն` Հայաստանեայց եկեղեցիէն, որ զմեզ պաշտպանեց ու պահպանեց ցայսօր. կը հեռանանք մեր մօրմէն, մայր աննման, անդրանկափառ դուստր քրիստոնէութեան, լուսապսակ յաւիտեան։ Ա՜հ, մեր հարք մենէ աւելի կ՚արժէին, մեր հարք, որք կը պաշտէին իրենց մայրն։ Եղիշէն մտիկ ըրէ. «Թողին այնուհետեւ զգիւղս եւ զաւանս եւ զագարակս։ Ելին հարսունք յառագաստից եւ փեսայք ի սենեկաց, անկան ծերք յաթոռոց եւ տղայք ի գրկաց. երթային երիտասարդք եւ կուսանք եւ ամենայն բազմութիւն արանց եւ կանանց, հասեալ ունէին զամուրս անապատին եւ զանխափ տեղիս բազում լերանց։ Լաւ համարէին զգազանաբար բնակութիւնն աստուածպաշտութեամբ ի քարանձաւս կելոյ, քան ուրացութեամբ փափկանալ յիւրաքանչիւր շինուածս։ Առանց տրտնջելոյ համբերէին խոտաբուտ կերակրոցն, եւ ոչ յիշէին զսովորական խորտիկսն։ Համարեալ էին նոցա դարափորքն իբրեւ զյարկս բարձրաբերձ շինուածոց, եւ գետնանկողինքն իբրեւ զնկարեալ պատշգամս։ Սաղմոսք էին նոցա մրմունջք երգոց, եւ ընթերցուածք սուրբ գրոց` կատարեալ ուրախութիւնք։ Ամենայն մարդ յանձն իւր եկեղեցի էր, նոյն ինքն քահանայ. մարմինք իւրաքանչիւր` սուրբ սեղան, եւ ոգիք նոցունց` պատարագ ընդունելի»։ Այսպէս էր մեր նախնեաց սէրն իրենց կրօնին, իրենց եկեղեցւոյն համար։ Մենք պարի, շպարի, օտարի սիրահար ենք։ Օտար ազգեր կը հիանան մեր շարականաց վրայ. մենք ամիսներով, տարիներով չենք լսեր այդ փափկագոյն, քաղցրագոյն բանաստեղծութիւններն, ոյց եղանակք քաղցրագոյն, քան զբանս տաղիցն են թերեւս. օտարք կը հիանան մեր ժողովրդական եկեղեցւոյն վրայ, մենք կը քանդենք այն եկեղեցին, որ դիմադրած է կայսրութեանց եւ ժամանակին։ Եթէ Դրականութիւն քարոզելու տեղ, քո՛յր իմ, կրօնասիրութիւն քարոզէիր, եթէ քարոզէիր սէր Հայաստանեայց եկեղեցւոյն, որքա՜ն մեծ ծառայութիւն պիտի մատուցանէիր ազգիդ։ Օրինակներդ, բաղդատութիւններդ դրական գիտութիւններէն կ՚առնէիր նորէն. միայն թէ ուսումնասիրութեանցդ, միայն թէ սիրոյդ առարկան ա՛յն ըլլար` Հայաստանեայց եկեղեցին։

***

ՀԻ՜Ն ՕՐԵՐԸ

1887 Նոյեմբեր 6 - Երբ օրացոյցը ձեռքս առնեմ, ետ-ետ զայն կը թղթատեմ։ Ո՜վ անցեալ աւուրց ձգողութիւն…։ Եւ ո՛րքան տրտմալից եղած են, ա՛յնքան զիս կը յանկուցանեն նոքա։

Դարերու համապատասխանող օրեր ունեցած եմ. օրե՜ր ունեցած եմ, ուր մինչեւ երեկոյ մաքառած եմ (հաւատալի՞ բան է) անձնասպանութեան գաղափարին հետ։ Հրեշտակդ անգա՜մ մը մաքառեցաւ, գիշեր մը միայն մարտնչեցաւ հրեշտակդ, ո՜ Տէր…։ Ի՜նչ սոսկալի մարտ է այն, մահուան դէմ մարտն։ Ամէն բան, որ ձեռքիս հանդիպի, զէնք կ՚ընեմ զայն ինձ. արեգական ճաճանչը, ծաղիկ մը, թռչնոյ փետուր մ՚իբրեւ զէնք կը գործածեմ…։ Այնքա՜ն հզօր, այնքա՜ն հրապուրիչ է մահն, այլ եւ այնքա՜ն տկար ու տգեղ։

Ո՞ւր պտի՚ երթամ, ո՞ւր պիտի տանին զիս, երբ ծովէն անկենդան հանեն մարմինս, կամ զայն արիւնաթաթաւ եւ անշունչ գտնեն անկողնիս մէջ։ Մութ փո՜սն, հո՛ն, ուր ոչ խորհրդաւոր մայրս կայ, ոչ պատուական հայրս, եւ ո՛չ Նուրանիան…։ Այսպէս խորհելով, մահն իր հրապոյրներէն այսպէս մերկացնելով` կ՚արիանամ. կը շարժեմ լուսափայլ փետուրս կամ գեղաթոյր ծաղիկս եւ արեգական ճաճանչին մէջ` անվախճան եւ անսպառ, կը պարուրեմ ու կը խեղդե՛մ մահն։ Այլ նա կը վերածնի, յանզգայս կը խլէ ձեռքէս զէնքերս, փետուրն աւելի փափուկ կը կացուցանէ, ծաղիկն` աւելի գեղերփնեան ու քաղցրաբոյր, եւ արփենի ճառագայթն` ե՛ւս լոյծ ու լուսատարր ու լիահամբոյր։ Ու փոսին մթութեան մէջէն մահն ինձ ընդնշմարել կու տայ ա՛յն ստուերներն, որք, փետրոց փափկութենէն կազմուած, լուսոյ խտղտումն յառաջ կը բերեն համայն զգայից համար։ Հո՛ն` այն ստուերաց մէջ է մահուան թագաւորութիւնն, որուն եւ ո՛չ թագաւորութիւն մը կը նմանի։ Եւ այս իսկ է Նիրվանան։

***

ԾԱՌԸ. ՎԵՐՋԱԼՈՅՍԸ

1887, Նոյեմբեր 21 - Ի՜նչ գեղեցիկ գեղապայծառ օր աշնան։ Բոլոր զգայարանքներս ագահօրէն բացած` կը ջանամ լափել յանյագս ինչ որ լոյս կայ դեռ բնութեան մէջ եւ ինչ որ բոյր, ինչ որ երգ եւ ինչ որ ոգի, ինչ որ ներդաշնակութիւն, եւ ինչ որ մելամաղձութի՜ւն…։ Այդ հսկայ ծառը, սակայն, կը տիրէ հորիզոնին, եւ ուշս կը գրաւէ։ Կորոյս իր տերեւոց մեծագոյն մասն. եւ ինչ որ կը մնայ, տժգոյն է այն ու դողդոջուն։ Վաղիւ այդ մնացածն ալ պիտի թափի, հողին գոյնը պիտ՚ առնու, ու հողո՜յն պիտի լինի հանգոյն։ Այլ հսկայ ծառն յաւէտ պիտի տիրէ հորիզոնին, պիտի մնայ այն յաւէտ վեհափառ։ Ո՜չ ապաքէն դիւցազն մ՚է ե՛ւ նա։ Ո՜չ ապաքէն երկար ամեր ապրած, երկար պատերազմներ պատերազմած, տաժանելով տաժանած է, այլ եւ նուաճած է տարերքն եւ յօգուտ իւր զայնս ի կիր արկած։ Ո՞վ պիտի պատմէ իր դիւցազներգութիւնն։ Հունտ մ՚էր փոքրիկ, հազիւ գոյութիւն ունէր, հազիւ տեղ մը կը գրաւէր։ Դիպուածը կամ մարդն հողին մէջ դրաւ զայն։ Հողին տակ` խաւարին մէջ, բոլոր հակընդդէմ զօրութեանց հետ մարտնչեցաւ մանրիկ հունտն, որ այդ մարտին մէջ ոյժով ու ծաւալով մեծացաւ, իր շուրջ ու վար ու վեր տարածուեցաւ, եւ հուսկ ապա երկրագունտին երեսն երեւցաւ` ապշած եւ սքանչացած։ Խայտաց խնդագին` ի տես արեգակին. տենչա՜յր թէեւ առնուլ դէպ յերկինս, դէպ յաղբերակունս լուսոյն, ում ծարաւի էր, պիտ՚ ըսէի, իր հոգին։ Այլ բնութիւնն նմա պարգեւած չէր թեւ` որպէս օդաչու թռչնիկին. իբր թէ վրէժ լուծելու համար տունկն իր այս նուաստութենէն, երկնից ճառագայթը գերեց գրաւեց ու զայն իւրացուց լիովին։ Ոտքերն հողին տակ, մէջքը մթնոլորտին մէջ, գլուխն արեգական դէմ, անշուք, աննշմարելի հունտն ահա անհատութիւն մ՚ու կացութիւն ունեցաւ, զօրութիւն մ՚եղաւ։ Այլ ի՞նչպէս։ Աշխատեցաւ ցայգ եւ ցերեկ, մարտնչեցաւ, եւ հողն եւ օդն եւ արեւն, այո՛, ծառայեցուց իր կեցութեան եւ իր զարգացման։ Հողին մէջ, բնակայծքարն ամրութիւն տուաւ իր բունին, իր ցօղունին. երկաթն` այն մթին մետաղն, իր տերեւոց գոյն տուաւ ու փայլ. եւ այլեւայլ աղերն օգնեցին իր խղիկներուն հիւսուածոյն։ Հովէն արհամարհեալ` տունկն արհամարհեց հովն իր կարգին. մթնոլորտին մէջ իր թագաւորութիւնը տարածեց գամ քան զգամ. հետզհետէ բազմապատկեց իր տերեւներն, որք արփւոյն շողից ներքեւ թուէին լինել տուընջեան աստղեր. տերեւք սնունդ խնդրեցին օդոյն` մինչ արմատք հողին մէջ, եւ քաղեցին օդոյն մէջ բնածխային թթուուտի ձեւոյն տակ գումարուած բնածուխն։ Իր խղիկներուն խորհրդաւոր գործանոցին մէջ ներմոյծ ծառն արփենի ճաճանչներն, եւ զայնս հարկադրեց աշխատիլ ի վերածումն բնածխային հոսանուտին, ոյր բնածուխը պիտի յօրինէր իր հիւսուածոց թելն։ Այսպէս հող` եւ ինչ որ ջուրք եւ աղք եւ հանքք կան ու կ՚եռան հողին մէջ, այսպէս օդ` եւ ինչ որ տարերք ու գործարանաւոր մարմնոց մասունք ու զօրութիւնք կան ու կը գոռան օդոյն մէջ, այսպէս շող` եւ ինչ որ ոգի եւ պայծառութիւն եւ առողջութիւն կան ու կը թրթռան շողոյն մէջ, ծառն աշխատեցաւ իւրացնել այդ ամէնն. ո՛րքան աճեցաւ, ո՛րքան տարածուեցաւ, ո՛րքան բարձրացաւ, ա՛յնքան ընդդիմութեանց հանդիպեցաւ. այլ մարտնչեցաւ, դարձեալ մարտնչեցաւ, միշտ մարտնչեցաւ ծառն, եւ այսպէս եղաւ այն դիւցազն, որ կը տիրէ հորիզոնին, որ մեզ զմայլում կ՚ազդէ, որ կ՚ընծայէ իր տերեւներն հողին, որպէս զի, իբրեւ պարարտութիւն, անոր ծառայէ կամ դեղագործին, որպէս զի զայնս ի դեղահատ կամ ի բուսաջուր վերածէ, որ կը ձօնէ թարմ պտուղը մեր սեղանին եւ չոր ոստերը մեր վառարանին։

Իրիկուան դէմ դուրս ելայ, առանձի՜ն։ Պողոտային վրայ զիս գտայ։ Կեցայ. Կեսարի յանդգնութիւնը չունեցայ. սահմանը չանցայ։ Բայց օ՜ր մը, օ՜ր մը պիտ՚ անցնիմ. օր մը տունէն պիտի մեկնիմ, հօրմէս ու մօրմէս պիտի բաժնուիմ` փնտռելու համար չը գիտեմ` ի՞նչ կամ չը գիտեմ` ո՞վ…։ Ճանապարհին վրայ քանի՛ տեղ կանգ առի, ոչ յոգնութենէ, այլ որպէս զի լաւ եւս դիտեմ մայրամուտ արեգակն։ Աշունը` վերջ տարւոյն, ունի տխրագոյն ու սխրագոյն արշալոյսներն. եւ հոգւոյս համար չը կայ քաղցրագոյն հաճոյք մը, քան հայիլ լուսոյն, զոր Նոյեմբերի արեւն իր ետին կը ձգէ։ Եւ այն լոյսն հոգւոյս կը խօսի։ Հոգւոյս խօսեցա՜ւ Վերջալոյսն եւ ըսաւ. «Փոքր միւս եւս եւ ես ալ պիտի հեռանամ տեսանելի երկինքէն։ Պիտի գնամ այն անճառ աշխարհներն, ուր արարչութեան սկիզբէն ի վեր գնացին բոլոր լոյսերն, աշնայնոյ բոլոր վերջալոյսներն։ Այգուն երեւցայ թէեւ հորիզոնին վրայ… սակայն այս պահուս, ուր արեւն հեռացաւ եւ ստուերք կը մօտենան, այս պահուս եմ վերջալոյս յաւէտ, քան երբեք։ Եւ այս պահուս, ուր դու միայնակ կաս յերկրի եւ ես միայնակ` յերկնի, սէրս առ քեզ բորբոքած է յաւէտ, քան երբեք…։

Զքեզ կը սիրե՜մ, Մելանի՛ա… ո՞չ ապաքէն եւ դու կը սիրես զիս գեր ի վեր, քան զամենայն…։ Երբ սեւ խիտ երկայն գիսակդ շրջանակէ լուսատարր իմ այս անգայտ մարմինս անպարագրելի, գերազանց պիտի հանդիսանամ ես, քան բոլոր լուսաւոր մարմիններն յաւիտենից աշխարհին, եւ երկրպագեալ պիտի պաշտուիմ հզօր Աստուծմէն յետոյ, որուն համայն տիեզերք կ՚երկրպագեն ու պիտի երկրպագանեն յաւիտեան։ Ա՜հ, մի՛ դիմադրեր… մի՛ մերժեր ինձ, Մելանի՜ա…»։ Եւ ահա կառքի մը մէջէն լսուած ծանօթ, սրտազդեցիկ ձայն մը սթափեցուց զիս։ Մագնիսած էր զիս արշալոյսն եւ չկրցայ յետս դառնալ։ Որո՞ւն ձայնն էր այն։ Կառքին մէջէն ո՞վ էր, որ կը ձայնէր, ո՞վ էր, որ կը հարցնէր. «Սա Մելանիան չէ՞»։ Գիտե՜մ` ով էր…։ Կեանքն իրեն համար իրականութիւն եղաւ, այլ երազն երազ մնաց միշտ։ Եւ իր քնարերգական ձայնին մէջ, երբ զիս կը կոչէ, գոհար արտօ՜սր մը կը թրթռայ միշտ…։

***

ՈԳԻՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԵԱՆ

1888 Ամանոր - Ի՞նչ մաղթեմ քեզ, դու, որ ես` ինչ որ չեմք մեք, դու, որ ունիս` ինչ որ չունիմք մեք, մեք, որ կեամք` մեր ոտքն հողին վրայ։ Դու կեաս յայե՜րս, յանկառո՜յց ի բնակարանս։ Եւ մարմինդ սպիտակութիւն կու տայ ձեան, եւ աստեղք բիւրապատկութիւնք են նայուածոյդ։ Նսեմաստուեր անտառք սեւ մազերէդ կ՚առնուն իրենց մթութիւնն. եւ այտիցդ վարդն է, որ կը ցոլայ կարմրափայլ ամպոց մէջ։ Սոխակք լռութիւնդ կ՚ունկնդրեն եւ քաղցր ե՛ւս կ՚երգեն. եւ երգդ կ՚օրօրէ բանաստեղծն առ ոտս սիրանոյշին` ի խորախորհուրդ առանձնարանս անդ, ուր կ՚անդրադառնայ երկին։ Ի՞նչ մաղթեմ քեզ. ոչ եւս ունիս ինչ մարդկային։ Օր մը… եօթնեւտասն էր Մայիսին. եւ եօթնեւտասներորդ տարեդարձն էր ծննդեան քոյին։ Իղձ ունեցար` որպէս երգիչն Ելվիրայ, զի կասի ժամանակն։ Եւ ժամանակն այն օր կասեցա՜ւ քեզ համար…։ Այն օրէն ի վեր զքեզ կը զգամ, զքեզ կը լսեմ, այլ ոչ եւս զքեզ կը տեսնեմ ա՜յն օրէն ի վեր։ Ոտիցդ սպիտակութիւնն ի ձիւն կը փոխի, եւ ծոցէդ կը մեկնին ոսկի մեղուներն, ոյց սնունդն է նեկտարն։ Երաժիշտն երգոցդ կ՚ունկնդրէ` ձայնագրելու համար իր հրաշակերտն. եւ պուլպուլն, երբ նուագես դու, բացի լսելեացն ամէն զգայարանք կը կորուսանէ։ Մէն մի մազիդ մէկ ստուերն է երկնից ճաճանչն. եւ մէն մի ակնարկիդ մարմնացումն է մէն մի ծաղիկ, որ հողէն հեռու կը փթթի, որ մեր ոտքէն հեռու` մեր լանջաց վրայ, կը ժպտի։ Մեր ամենաքաղցր արտասուք կու գան մեր սրտին` ի ցօղոյն, որով այտերդ կը լուան այգուն. եւ դո՜ւ կը բաշխես թեւեր թռչնոյն։ Աստուա՞ծ ես դու։ Ո՛չ։ Այլ դուստր ես Աստուծոյ, դուստր սիրական, որում կու տայ Հայրն` ի՛նչ որ կը խնդրէ։ Բոլոր իղձերդ կը լցուին։ Եւ առաջի՜ն իղձդ էր ապրիլ հողէն վեր, այլ հողեղինաց մօտ. ի՜ղձդ էր լնուլ արտասուաց աւազանն. ի՜ղձն զինաց մօտ. ի՜ղձդ էր լնուլ արտասուաց աւազանն. ի՜ղձդ էր թեւօք օժտել, զորս յերկինս հայէին. ի՜ղձդ էր օրօրել` առանց մայր ըլլալու, առանց աչաց տեսանելի լինելու։ Ի՜ղձդ էր անսքօղ թափանցել բանաստեղծին առանձնարանն, անտես գգուել բանաստեղծին ճակատն, եւ տեսնել (անտե՜ս միշտ) բանաստեղծն, որ փայփայիչն իր շուրջ կը փնտռէ` վայրապա՜ր։ Ամանոր է. մաղթանք չունիմ քեզ համար. կ՚երանեմ միայն զքեզ, որ ամէն մաղթանքէ գեր ի վե՜ր ես։                       

***

ՕՏԵԱՆ, ՅԱԿՈԲ ՈՍԿԱՆ

1888, Յունուար 3 - Այսօր առաջին անգամ բացի օրացոյցս։ Չը գիտեմ, թէ հօ՞րս ճաշակը գովեմ, թէ Պաղտատլեան Գարեգին էֆէնտիին, որ այնքա՜ն գեղեցիկ տպած ու կազմել տուած է օրացոյցս։ Նոյն ոսկի թռչունն` նոյնքան գեղաթեւ կը սաւառնի վարդափայլ երկնից մէջ, զոր կը ձեւացնէ օրացոյցիս ծածքն։ Այլ եթէ նոյն է թռչունն, նոյն չէ թուականն, աւա՜ղ։ Տարի՜ մ՚եւս սահեր է մեր կեանքէն. եւ, մտերմուհւոյ մը հետ անցուցած քանի մ՚զմայլման ժամերէ զատ, ի՞նչ կայ անցեալ տարւոյն մէջ յիշատակութեան արժանի, բայց եթէ այն արտասուքը, զորս նուիրեցինք մեծ վտարանդւոյն…։ Ա՜հ, արդարեւ մեծ կորուստ մ՚էր, զոր ըրինք, զոր ըրաւ ազգն. արդարեւ անմոռաց տարի մը պիտ՚ ըլլայ Օտեանի մահուան տարին, որպէս է Սահմանադրութեան հեղինակին ծննդեան տարին։ Ոմանք Ներսէսն, այլք Սպարդալեանն Օտեանին անուան կցեցին։ Ներսէս Վարժապետեան նշանաւոր եկեղեցական մ՚եղաւ, եւ Յովհաննէս Սպարդալեան, իրօք, բարերար մ՚եղաւ։ Երկուքն ալ` ողբացեալ. այլ, ո՜հ, ոչ Վարժապետեան, ո՛չ Սպարդալեան կը հաւասարին Օտեանի։ Դոքա, եթէ յԵւրոպա ծնած ըլլային, ա՛յն պիտ՚ ընէին, ի՛նչ որ ըրին մեր մէջ. բայց Օտեան շատ բան պիտ՚ ընէր, Եւրոպացի եթէ ծնած ըլլար։ Օտեան արտաքոյ կարգի մարդ էր։ Որ եւ է գործի մէջ իր ներշնչումն իրմէ կու գար եւ ոչ արտաքուստ. կամ ներշնչմունք կու գային Օտեանին` այն անճառ աղբիւրներէն, ոյց սեւեռած էին իր աչկունք, զորս եւ ո՛չ երկրաւոր առարկայ մը կրնար հրապուրել, գոհացնել գլխովին։ Խորհուրդք ու խոհանք կը լողան մշտերան այդ աղբերց մէջ. եւ յայդ աղբերակաց խորհուրդք ու խոհանք թիռ կ՚առնուին լուսերամ ու կը թառէին թրթռական` ա՛յն Պլատօնեան թափանցիկ ճակտին ետեւ, ուր իրենց բոյնն ունէին, իրենց երկրաւոր բոյնն։ Նուրհանի մտածութիւնն, որպէս բացատրութիւնն, ամենագեղ լուսափայլ կնոջ մը նման էր. կը խտղտէր, կը ջեռուցանէր ու կը խնկաւետէր։ Յերկնից կ՚իջնէր այդ կինն` իբր գետահոսելով Ողիմպեան շողերուն ու Քորեբեան շանթերուն ընդմէջէն, սրբաբուղխ աղբերց մէջ լողալով ու սրբաբոյր ծաղկանց իւղովն օծուելով։ Օտեան անունը նախասահմանեալ էր այն էակին համար, որ…….. ։

Բայց Օրացոյցը, զոր ձեռք բռնած եմ, գոգցես կը յանդիմանէ զիս, որ աչքս ու միտքս իրմէն հեռացուցի։ Սխրալի՜ պատկեր Օրացոյցիս վրայ, յանկուցիչ հմայիչ. ոսկեփետուր թռչուն գիսափառ` համակ վարդավառ երկնից մէջ հոլաթեւ։ Եթէ այդ պատկերն իրանա՜ր. եթէ Մայիսի օր մը հով մը յեղակարծուստ բոլոր վարդի թերթերն յերկինս հանէր, եւ տիեզերաց ու հոգւոց բոլոր շողերով ոսկեակ հսկայ թռչուն մ՚ի գոյ ածէր, հրաշալի թռչուն, որ թեւածէր յայերս անդ, վարդային թրթռումներու հետ համայանգ. ի՜նչ տեսարան պիտ՚ ըլլար այն…։ Մի՜շտ երազ։ Օրացոյցը բացի։ Պատկերն այս տարի հրեշտակ մը կը ներկայացնէ. պատկերին հանդէպ հրեշտակային նուագ մը` Գեղանի մակագրեալ։ Բանաստեղծն է Յակոբ Ոսկան։ Հայրս պահած է բոլոր այն Միւհէնտիսեան Օրացոյցներն, յորս Նոր Տարւոյն վրայ գեղ ու շնորհ ու ոսկի կը սփռէր Ոսկան իւր ոսկեղինիկ տաղերով։ Գոց գիտեմ բոլոր այդ տաղերը, մանաւանդ ա՜յն հրաշակերտը` Նժդեհ եմ ես։ Կ՚ուզէի, որ նորէն հայրենիքն երգէր Ոսկան. ի՜նչ խորին սէր ունի Հայաստանի վրայ, եւ այդ սէրն ի՜նչ փափկութեամբ կ՚արտայայտէր, ի՜նչ թափանցիչ մելամաղձութեամբ` ա՜յն Միւհէնտիսեան Օրացոյցի նուագներուն մէջ։ Հայ ուսուցչաց կերպիւ իւիք նահապետն է Յակոբ Ոսկան բանաստեղծ-գրագէտն. հայ վարժապետական դասուն երէցն է։ Բայց զարմանալի չը պիտ՚ ըլլայ, թէ աթոռ չունենայ նորընտիր Ուսումնական Խորհրդոյն մէջ, զոր պիտի լուսաւորէր իր երկարամեայ փորձառութեամբ. վարժապետական դասուն դէմ արհամարհանքն արեան մէջ անցած է մեր վարող դասերուն։

Այս առթիւ բան մը կը յիշեմ։ Օր մը` տարիներ առաջ, Պէշիկթաշի եկեղեցիէն դուրս կ՚ելնէինք մօրս հետ։ Մայրս, ըստ սովորութեան, եկեղեցւոյ դրան առջեւ կեցող աղքատաց ստակ կը բաժնէր յաջ եւ յահեակ. յանկարծ կասեցաւ զարմացմամբ «աղքատ»ի մ՚առջեւ, որ, թեւերը բանալու տեղ, ծալլած իրարու վրայ դրած էր զանոնք։ «Բայց ինչո՞ւ հոդ կեցեր էք, Միւսիւ Ոսկան», - կ՚ըսէր մայրս շփոթած։ «Մարդու կը սպասեմ», - պատասխանեց մեծանուն ու բազմարդիւն ուսուցիչն ողորմուկ ձայնով մը, որպէս թէ կ՚ըսէր. «Գթութեա՜ն կը սպասեմ»։ Ո՞վ գիտէ` քանի ամսական կը պահանջէր թաղական Խորհուրդէն։ Եւ իւր ամսականն, որ իր իրաւունքն էր, իբրեւ շնորհք մը, իբրեւ ողորմութիւն իրեն պիտի տրուէր։ Բայց Միւսիւ Ոսկան չէ՞ր կրնար ուրիշ տեղ մը սպասել։ Անշուշտ։ Յակոբ Ոսկան, ոյր մէն մի խօսքն ու գործը խորհուրդ մը կը պարունակեն ու յատուկ նշանակութիւն մ՚ունին, դիտմամբ մուրացկաններու կարգը կեցած էր` պատկերացնելու համար հայ վարժապետաց վիճակն։ Օտեանի շնորհիւ, Սահմանադրութեան անմահ հեղինակաց շնորհիւ, վարժապետն երեսփոխան եղաւ, ազգին մեծամեծները քննադատելու եւ գործիչներէն համար պահանջելու իրաւունքն ստացաւ, այլ միշտ մուրացկան մնաց վարժապետն, աւա՜ղ։ Նոր Օտեան մը պիտի վերընծայէր վարժապետին` իրեն արժանավայել դիրքն։ Այլ դարն անգամ մը հազիւ Օտեան մը կը յարուցանէ Աստուած։ Կը փակեմ Օրացոյցս` կրկնելով` 1887 տարւոյ մեծագոյն եղելութիւնն եղաւ մահն Օտեան էֆէնտիին։

***

ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ

1888, Մարտ 6 - Բարեկենդա՜ն…։ Սրբոց ամիսէն, սրբոց ու սրբուհեաց շաբաթներէն, հայրենանուէր ջերաջերմ այն արտասուքներէն յետոյ, պիտի խնդա՜նք ահա։ Սակայն միթէ բաւական լացի՞նք…։ Ի՜նչ յիշատակներ զարթուցին ի մեզ ա՛յն տօներն, ոյք օրացոյցին մէջ նշանակուած են ամանորին առաջին ամիսները, մանաւանդ վերջին շաբաթներն` յառաջ քան զբուն բարեկենդան։ Մեր ամենամեծ եւ ամենասուրբ նախահարք` տարւոյն սկիզբներէն իրարու կը յաջորդեն անընդհատ։ Շղթայ մ՚է, որ ի ձեւ ծիածանի` կը տարածուի Հայոց բնակած Ասիական անսահման գաւառներէն մինչեւ ուր որ Հայք սփռուած են, յԵւրոպ, յԱփրիկէ, յԱմերիկա, յՈվկէանիա։ Նախահարք, հայրապետք, սուրբք ու վկայք, զօրավարք ու զօրականք, քահանայք եւ եպիսկոպոսունք, կանայք եւ կուսանք, ահա մեծաձիգ շղթային օղակներն։ Հնութեան բոլոր վեհութիւնն ունին այն դէմքերն, ու բոլոր գեղեցկութիւնը նահատակութեան, ու բոլոր հրապոյրը, զոր կ՚ընծայեն արտասուքն հեղեալ առաջի ընդնշմարեալ յաղթանակին. քանզի բոլոր այն պատերազմաց մէջ, զորս Հայք վարեցին ի պաշտպանութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյն, Հայաստանեայց եկեղեցի՛ն տարաւ յաղթանակն. ու, թէեւ ռմբակոծեալ, կանգուն մնաց եւ պիտի մնայ յաւիտեան Հայաստանեայց եկեղեցին։ Ո՜հ, քանի՛ գեղեցիկ է ծիածանն, որ գլխոյս վերեւ կը տարածուի. քանի՜ հիասքանչ` վարդագոյն վտակն, որ յայերս կը հոսէ կամարաձեւ, եւ ձեւ ա՛յն յարկին, որոյ ներքեւ մկրտուեցայ, որոյ վերեւ կը սաւառնի հրեշտակն Հայաստանեայց։ Քանի՜ պաշտելի ու փարելի` եկեղեցին մեր Հայաստանեայց։

***

ԳԱՐՆԱՆԱՄՈՒՏ

1888, Մարտ 11 - Ձմեռն անցաւ, ձիւներն (այն յոգնախաւեան ձիւներն) հալեցան, եւ բնութիւնն` աւելի գեղեցիկ, քան երբեք, կը վերածնի։ Ծառերն իրենց ծծած ճերմակ ձիւնը` ճերմակ ծաղկի ձեւով կ՚արտաբերեն կապոյտ երկնից ներքեւ։ Եւ կապոյտ երկինքն, որ իր ձեան մթերքն սպառեց, ջերմին աստղեր կը թափէ մեր գլխուն` փոխանակ ցրտագին ձեան։ Հաւերն հրճուագին կը կտկտան. ա՛յլեւս չը ծախուիր սեւ ու սուղ ածուխ, այլ ճերմակ աժան հաւկիթ։ Ճերմակ թիթեռունք, ծառերուն ճերմակ ծաղկներուն ընդհարելով, կը ճեմեն կամ կը դեգերին օդոց մէջ, որ ե՛ւս քան զեւս շողիւք ու բուրմամբք կը լցուի։ Ճերմակ գառնուկներ` դալարաւէտ բլերց կողերուն վրայ կը գծեն խայտաբղէտ ծիր կաթին, որ օձապտոյտ կ՚իջնէ մինչեւ դեռափոշի փողոցներն` նորատի մանկանց երամներով ե՛ւս լայնաւէտ ու երկարաձիգ։ Ճերմակ կատուիկն, որ գառանց մայիւնին կը խառնէ իր քաղցր մլաւիւն, ճերմակ թիթեռնկանց բարձրութեամբն յօդս կ՚ոստնու` ձեւեր առնլով, որք կը հմայեն բանաստեղծն ու կը յուսահատեցնեն պատկերահանն։

Ամէն բան ճերմակ. եւ սակայն ձմեռն արդէն հեռացած է։ Բայց միթէ գաղջ ու բուրումնաւէտ ձմեռ մը չե՞նք կրնար կոչել գարունն, որպէս Հիւկօ «գարնան անուշաբոյր ձիւն» կ՚անուանէ խնձորենւոյն ճերմակ ծաղիկն։

Եւ ահա՜ գնչուն, կապոյտ երկինքն իրեն վերարկու ըրած, ոչխարաց հօտերուն առջեւէն կամ ետեւէն կ՚երեւի ճերմակ լաչակաւը` տեսակ մը մայիւն արձակելով` ճերմակ գառին նման. Ֆալ պագա՜ր, նիյէթ պագա՜ր, նազլը գըզլա՜ր։ Եւ քառասնամեայ նազլը՜ կուսանք, որոց թիւն ամ ըստ ամէ կ՚աւելնայ, ներս կ՚առնեն Չինկեանէին կնիկն, որ այդ աղջկանց քսանըհինգ տարիներէ հետէ ամէն տարի մօտաւոր ամուսնութիւն կը գուշակէ` գեղանի, բարի, դրամունի երիտասարդաց հետ։ Եւ նազլը կոյսն ամէն տարի կը հաւատայ գնչուին գուշակութեան, եւ ամէն տարի գարնա՜ն անհամբեր կը սպասէ նազլը կոյսն, որպէս զի լսէ… գէթ ամուսնութեան գուշակութիւնն։ Այդ վրանաբնակ ժողովրդեան մէջ, որ կողով կը հիւսէ եւ բախտ կը գուշակէ, կուսանք ո՞չ ապաքէն աւելի նախանձելի են, քան քաղաքաբնակ ժողովրդոց մէջ, ուր աղջկունք ուսմունք ու ճարտարութիւն ունին, բայց… էրիկ չունին։

***

ՆԻՆ ՈՒ ՆԱՆ

1888, Մարտ 15 - Ի՜նչ գեղեցիկ օդ։ Շրջագայութեան ելայ։ Բաւական հեռու գացի։ Քալելն ի՜նչ մեծ հաճոյք է. կենաց բեռը գոգցես կը թեթեւնայ. բնութեան բիւր ձայնից մէջ կը խղդուի տառապեալ մարդկութեան ձայնն, որ առանձնութեան մէջ կը վրդովէ հոգիդ։ Բաւական մարդ ալ ելած էին պտոյտի։ Եւ ահա հեռուէն տեսայ Նին ու Նան։ Կը ճանչնա՞ք Նան ու Նինն։ Երկու անբաժանելի աղջիկներ են սոքա։ Իրենց այդ նախանձելի մտերմութիւնն առեղծուած կը թուի անոնց, որք Նին ու Նանի ներքին կենաց ծանօթութիւն ունին։ Արդարեւ, Նան ի՛նչ ընէ, Նին անվրէպ հակառակը պիտ՚ ընէ։ Նան երբ աղօթագիրք կարդայ, Նին Վօլդէռը ձեռք կ՚առնէ. Նին երբ գրասեղանին մօտենայ, Նան կը հեռանայ գրասեղանէն։ Եթէ Նան գինի խմէ սեղանին վրայ, գարեջուր կ՚ըմպէ Նին. եթէ Նին հաւ ուտէ, Նան լուբիան կը պատառաքաղէ. եթէ նարինջը դանակով կտրէ Նան, Նին ակռայով կը կեղեւէ զայն. եթէ Նին երկինք նայի, Նան մինչեւ կօշիկներուն ծայրը կը խոնարհեցնէ նայուածքն. եւ ասի տանջանք մ՚է Նանին համար, զի Նանին համար ամենամեծ հաճոյք մ՚է նայիլ երկինք. եւ ո՛չ երկրաւոր արարած մ՚այնքան կը գեղեցկանայ յերկինս հայած ատեն, որքան Նան, երբ իր սեւ ու խոշոր աչքերն աստղի մը կամ ամպի վրայ սեւեռէ։

Եւ այդո՛ւ միայն այդ երկու գեղանի աղջկունք իրարու կը նմանին. իրենց նայուածքով, իրենց սեւ ու խոշոր աչքերով, սեւ ու լայն յօնքերով։ Եւ միայն պտոյտի համար իրարու հետ կը համաձայնին Նան ու Նին։ Նան ու Նին, երբ պտտին, գլխու պտոյտ եւ աչաց պատրանքներ կ՚ազդեն անցորդին։ Կ՚արբենայ անցորդն այն դիւթային ակնարկներէն, զորս Նին ու Նան անտարբերութեամբ իրենց շուրջ կը ձգեն. անցորդին կը թուի, թէ լուսահեղուկ մը, Նին ու Նանին աչքերէն արտահոսելով, կը ծաւալի իրենց շուրջ, կը ծաւալի իր հոգւոյն մէջ, իր երակներուն մէջ, իր մորթին տակ եւ իր մորթին վրայ։ Եւ երբ աներեւութանան Նին ու Նան, իրենց հետքը կը հրդեհէ տարածութիւնն, ուր անճառ հեշտութեամբք պատուաստեալ անլուր տանջանքներու կը մատնուի մահկանացուն, որ հանդիպեցաւ այդ զոյգ վհուկներուն։ Ա՛յս է տպաւորութիւնն այն երիտասարդաց, որք ճանչցած են Նին ու Նան։ Բարեբախտ եմ, անշուշտ, իգական սեռին պատկանելովս. հակառակ պարագային` եղկելի արարած մը պիտ՚ ըլլայի, քանզի ստէպ կը տեսնեմ Նին ու Նանն։ Այլ ես ալ այլուստեք կը տանջուի՜մ, եւ ամէն ոք այս աշխարհի վրայ կը տանջուի։ Ոմանք չեն կրնար կամ չեն ուզեր տանիլ տանջանաց, եւ վախճան կու տան կենաց` գոչելով. Is live worth living ?

***

ՊԷՕՅԻՒՔՏԷՐԷ, ԵԷՆԻՔԷՕՅ

1888, Յուլիս 4 - Պէօյիւքտէրէէն իջայ Եէնիքէօյ։ Պէօյիւքտէրէ կը զմայլէ զիս, Եէնիքէօյ կը յուզէ…։ Պէօյիւքտէրէ, հայ լայֆի` բարձրակենցաղ դասուն, ամարանոցն, արդարեւ ունի բարձր բարեմասնութիւններ. արտաքին։ Կամուրջէն ամենէն հեռու գիւղն եւ ամենէն մօտն անդնդոց, Սեւ ծովուն մռա՜յլ անդնդոց, որոց վսեմութիւնն իրապէս կը համապատկերի կամուրջին եւ իր միացուցած կրկին գործոց աշխարհին տափակութեան կամ հասարակութեան հետ։ Նեղուցէն անցնելով` լայնաթեւ հովն հիւսիսին բարձանց ի Պէօյիւքտէրէ կը հասնի նախ, եւ հոն կը հանդիպի յաճախ բարձրախաղ ու լայնակոհակ երաժշտութեանն, որ կը բղխի հիւսիսային վայրենի հանճարներու յոգնայոյզ հոգիէն։ Ռուսիոյ դեսպանատունն, յաւէտ թեւաբաց արծուոյ մը հանգոյն, այն դիւթական ափանց վրայ կանգուն կամ մանաւանդ տարածեալ յուլաբար, ճիշդ ծովափին մէջտեղ, սպիտա՜կ, վարէն կապոյտ կոհակով ու վերէն կապոյտ կամարով շրջանակեալ, դալարեայ թարմաւէտ յատակի մը վրայ, զոր կը պիսակեն կապուտագեղ աչկունք, յինքն նախ, յինքն` նախանձո՜տ, յանկուցանէ ամէն, ինչ որ գայ յալեաց, յերկնից եւ ի հոգւո՜ց. Արծիւն յետոյ վեհանձնաբար աջ ու ձախ կը բաշխէ ծովուն շունչն, երկնից շողն ու հոգւոց հուրն անյուզա՜կ։ Եւրոպացին` իշխան կամ հրեշտակ է այդ ափանց վրայ, Հայն` ասպետ, իսկ Յոյնն` աստուա՜ծ, որպէս ամենուրե՜ք։ Այն այլաձեւ վայելչագեղ վիլլաներուն ետեւ, ոյք լուսնի լուսով` ուշակորոյս ուրուականներու կը նմանին, ուղիներ կան, անձուկ, հեղձո՜ւկ ուղիներ օձապտոյտ` որպէս Մինեօնի աննման երգին մէջ։ Ու բարձր Պոսֆորի բնակաց ու բնակուհեաց կեանքն այն ուղիներուն վրայէն կ՚ընթանայ փոթորկաց ընդմէջէն` ըստ բանաստեղծին։ Բայց այս ամէնն, այո՛, գեղեցկութիւնք ինձ թուին արտաքին. թաքուն, թաւուտներու տակ դողդոջուն, վայրենի, հոլանի բան մը չը կայ հոն` ի Պէօյիւքտէրէ։ Զգացմո՜ւնք իսկ ճախարակէ գոգցես անցած են։ Կրօնական տարրն ալ` Արուեստին նախանձակոծ ու բռնաւոր ճիրաններուն ներքեւ անճիտեալ է բոլորովին։ Ժօզէֆ տը Լօռմ ինչ է, Լամառդինի բանաստեղծութեան հետ բաղդատմամբ, կրնայ պատշաճիլ Պէօյիւքտէրէի. գեղանկար մ՚է այն, որ երկինք ունի ոչ։

Երբ Պէօյիւքտէրէէն կ՚իջնէի, երբ մօտեցայ Եէնիքէօյի, խաչ մը, խաչիկ մը, գրեթէ լանջաց փոքրիկ խաչի մը մեծութեամբ, ճերմակ քարի մը վրայ, որուն ետին ժայռեր լերկ ուրեք-ուրեք, սեւ խաչ մը, քառաթեւ ստուե՜ր մը, կը ծփա՜ր, ծովուն ալեաց հետ համածուփ, ճերմակ քարի մը վրայ։ Հանէնտէրի առջեւ էինք. Հանէնտէրի այազման էր այն, ուր մտած երկիւղած` մոմ վառած էինք էր երբեմն Նուրանիտին հետ, ամբարիշտ տարօրինակ այն աղջկան հետ, որ սուրբ ջուրն իր ճակտին քսեց ի բուժումն իր գլխու տենդին ու մերկածունգ ի խորս այազմային` այն ցրտին ժայռերուն վրայ, ծնրադրեց եւ աղօթեց` արտասուելով մէկ աչքով ու միւսով դիւրաբար ծիծաղելով անդիմակա՜ց։ Այն կրօնական ստուերք կը տարածուին ջուրց ու ծառոց վրայ։ Պէօյիւքտէրէէն նուազ պայծառութիւն կայ հոս` յԵէնիքէօյ։ Մարդոց երաժշտութիւնն աստանօր չը նսեմանար ալեաց երաժշտութեան մօտ։ Այազմային ոգիներուն հետ մշտամռունչ խօսակցութիւն մ՚է գոգ, զոր կ՚ընեն կոհակք, ոյք կ՚երթան ու կու գան, շարժուն միշտ ու միշտ նոյն, թէ՛ Պոնտոսէն գան, թէ՛ գան Մարմարայէն, արծուեաց հետ կամ ծիծռանց հետ։

Հանէնտէրէն քիչ մը վար` անդ, ուր սկսին բնակութիւնք, անդանօր նոր յուզմունք։ Հոն է Տիւզեանց եալըն, ուր մեծն Բագրատունին կենդանի՜ օրինակներու վրայ նկարագրած է հայ Իլիականին Հայկանո՜յշ դիւցազնուհիներն։ Հայր Արսէ՜ն. ի՜նչ անուն, ի՜նչ պատկեր, ի՜նչ անուրջ։ Քանզի Վօլդէռ ծաղրած էր Միլտոնն, ոմանք գրադատք ալ առ մեզ ժտեցան ծիծաղիլ Հայր Արսէնի վրայ։ Թուի ինձ, թէ մարդ չը կրնար, ծայրէ ծայր կարդալէ յետոյ Հայկ Դիւցազնն, պատկառանք ու զարմացում չունենալ մեծափառ հեղինակին համար, որպէս չէ մարթ փակել Դրախտ Կորուսեալն` առանց սիրախառն անհուն յափշտակութեան աղաղակի։ Ոչ միայն բանաստեղծութիւն կայ Բագրատունւոյն դիւցազներգութեան մէջ, այլեւ` պատմութիւն ու գիտութիւն։ Բանաստեղծն որքա՜ն հին ու նոր մատենագիրներ ուսումնասիրած, որքա՜ն լուրջ մատեաններ է թղթատած, տիտանական այն երկասիրութեան ձեռնամուխ ըլլալէ յառաջ։ Իսկ հայ լեզուն` իւր այլազան, անսպա՜ռ ճոխութեամբք, այն անսահման դիւցազներգութեան մէջ կը պարզուի, մերթ փափուկ խուսափուկ ու մերթ դանդաղ դժուարադարձ խստաձայն. է՛, զի հզօր ու հնչուն, է՛, զի դաշն անօսր ու անոսկր` հոսելով հուր հոգւոյն հետ ու նուրբ մտաց հետ ճկելով ու ճեպընթաց ճախրելով գեր ի վեր, քան զբարձունս Արարատեան։ Թողունք լայնատարած ա՜յն ճոխ պատկերներն արի արանց կամ ամպարագրելի բնութեան շարժմանց, թողունք տարերց ու մարդոց ու կուսանաց այն նկարագիրներն ու կենդանագիրներն սքանչելագիծ, միթէ քննադատ ազատ միտքն ալ չունի՞ պատճառ գոհութեան ու գոռոզութեան` տեսնելով, զի վանական մ՚ըստ գիտութեան կը նկարագրէ զարարչագործութիւն, տեսնելով, զի Հռոմէական վարդապետ մը` Դորգուէ մատայէն դատապարտեալ Գալիլէոսին հետ կ՚ընդունի երկրիս շարժականութիւնն ա՛յն թուականին, ուր, դեռ ի վարժարանս մեր, ուսումնական աշխարհագրութիւնն ըստ Պտղոմեան դրութեան կը դասախօսուէր…։ Բայց Եէնիքէ՜յն. Եէնիքէօյի վրայ պիտի խօսէի ես…։

Ընկերուհիներս գտայ։ Հետզհետէ շատ ընկերուհիներ կ՚ունենամ յԵէնիքէօյ։ Քէօյ-Պաշի` Յունական այն թաղ, Հայկական թաղ մը կը դառնայ տակաւ առ տակաւ։ Հոն հաստատուեցաւ բոլորովին Տիգրան Եուսուֆեան էֆէնտին, ա՛յն «գրեթէ պատրիարք, գրեթէ կաթողիկոս» ազգային գործիչն` ըստ Հրազդանի, որ յերիտասարդաց եւ մանաւանդ յերիտասարդուհեաց կը շրջապատուի` միոյն ծաղիկ մը նուիրելով, միւսոյն գրքոյկ մը փոխ տալով, ակնարկ մ՚արձակելով սմա, մրմնջելով դմա բառ մը սրտապատում. եւ այս ամէնն այնքա՛ն փափուկ ու շնորհալի իմն եղանակաւ, մինչ զի կանայք ու կուսանք տեսլական իմն էակ կը նկատեն Տիգրան Եուսուֆեան էֆէնտին։ Դժբախտաբար, չը կրցայ տեսնել այս անգամ Տիգրան էֆէնտին։ Բարեկամուհիքս չը թողուցին ինձ մարդ տեսնել։ Ամէնքն ալ ինձ գաղտնի բան մ՚ունէին հաղորդելու։ Եւ ինչի՞ վրայ խօսեցանք, երբ բարձրաձայն խօսեցանք. բանաստեղծութեան, երաժշտութեան, նկարչութեան, ձեւագիտութեան կամ նորաձեւութեան վրայ։ Եւ յիշեցի այն Պատուելի կինն (որ անցեալ տարի մեռաւ հիւանդանոցն), որ կը խորհէր (եւ կ՚ըսէր), թէ յայնժամ Հայ ազգն յառաջադէմ պիտի համարէր, երբ Հայ կանայք իրար եկած ատեն խօսէին… աստեղագիտութեան վրայ։ Քանզի ակնարկեցի այդ կնոջ, զոր սակաւք կը ճանաչեն, պէտք է յայտնեմ, թէ հայ դաստիարակուհեաց երիցագոյնն է. Վարժապետ (այսպէս կը կոչուէր. բուն անունն իմացած չեմ)։ Քաջ գիտէր գրաբար. Գուզկունճուգի իգական սեռն իրեն աշակերտած է բոլոր։ Այրեր ալ, ոյք պատուելուհւոյն առջեւ ծունկ չոքած են, կը վկայեն, թէ եզական ուսուցիչ մ՚էր Քերականութեան։ Իր աշակերտք մակբայն երբեք չեն շփոթեր շաղկապին հետ։ Վարժապետն երկու մարդու կը հաւնէր բոլոր Հայութեան մէջ. եկեղեցականաց մէջէն` Սեթեան Յովհաննէս եպիսկոպոս, աշխարհականաց մէջէն` Տէրոյենց Պատուելիին։ Հանգուցեալ Ստեփան Պէյլիկճեան, որ վերջին տարիներուն մէջ կը պաշտպանէր այդ բազմերախտ կինն, նորա մտաց վրայ կրցաւ բաւական ներգործել եւ նմա համակրանք ազդել նոր սերնդեան նկատմամբ։ Սակայն միշտ… Տէրոյենց Պատուելիին ոտքը առնող չը կար` կին Տէրոյենցին համար։ Կաղ էր, քիչ մ՚ալ կուզ, կարծեմ, ամենէն հակակրելի դէմքն ունէր, զոր տեսած ըլլամ։ Սակայն շատ, շատ կը յարգէի այդ կինն, որովհետեւ հայերէն գիտէր, որովհետեւ հայերէն ուսուցած էր, որովհետեւ իր խօսակցութեան նիւթն էր միշտ Հայ լեզուն կամ Հայ ազգն։

……………………………………………………………………………………………………

Եկեղեցի ալ չը թողին երթալ անգութ բարեկամուհիներս։ Գիտէին, թէ հոգւոյս համար որքա՜ն հրապոյր ունի Եէնիքէօյի եկեղեցին, ուր Աստուածածինն այգիներուն ոտքն ու ամենապայծառ երկնի մը ներքեւ կը ժպտի Յիսուս մանկան ու համայն մարդկութեան։ Հոն` այն Աստուածածնայ սիրուն տաճարին մէջ, երբ աղջիկ էի եօթնամեայ, երբ մազերս խիտ էին, ու մտածումներս` ցանցառ, երբ սեւ էին մազերս բոլոր, ու հոգեակս` համակ սպիտակ անապակ, երբ մարդոց մէջէն հայրս միայն կը ճանչէի եւ գրոց մէջէն ա՛յն միայն, որ կը սկսի դրախտային բառովն «Երանեալ…», յայնժամ հոն` Եէնիքէօյի Ս. Աստուածածնայ եկեղեցւոյն մէջ, երգեցիկ մանկանց հետ միաձայն կ՚աղօթէի բարձրաձայն իմ Աստուծոյս, զոր կը պաշտէի, ըստ բանիցն Աւետարանին, իբրեւ հայր մը երկնաւոր, որ իրօք, իմ մանկական կարծեօք, բլրոյն ծայրն` անծոր ամպերուն մէջ կը բնակէր, եւ որուն քո՜վ գացած էր մօրաքեռորդիս` հրեշտակային Պետրոսիկն։ Ու երբ Աստուածածնայ տօնն հասնէր, ժամկոչ աղբարն (որ միշտ գաւառացի մ՚է պանդուխտ) զիս կը գրկէր, ժամուն ասմալըխին վրայ կը հանէր, ուր մեղուասփիւռ հոտեւան մթնոլորտի մը մէջէն սրտատրոփ կը քաղէի սուրբ ողկոյզն եւ ձեռօքս զայն Սրբուհւոյն կը ձօնէի ցնծագին։ Ժամուն աջակողմեան պարտիզին մէջ ալ կո՜յս մը կար հերարձակ. գրեթէ Ս. Կուսին չափ կը սիրէի զայն ալ։ Այն հերաց հեզիկ ծածանումն` այն խնկաբոյր շնչովն եկեղեցւոյ հովանաւոր պարտիզին, գերագոյն հաճոյք մ՚էր աչացս ու հոգւոյս համար։ Ոտքերն հողոյն մէջ է կուսին, ու ցօղոյն ներքեւ` գլխիկն իւր վարսագեղ. իբրեւ բուրվառ մը, իբրեւ առկախեալ կանդեղ մը, իբրեւ հողմաշարժ քնարն եւոլեան, իբրեւ հոգեակ մը` սիրոյ շնչովն հեշտօրէն որորեալ, այնպէ՜ս կը ծփան ուռւոյն ոստերն, ուռւոյն, զոր Ճէզայիրլին է տնկած Եէնիքէօյի Ս. Աստուածածնայ եկեղեցւոյ պարտիզին մէջ, եւ որ սոյն եկեղեցւոյն հետ ամենագեղն է յոգնաթիւ յիշատակարանաց ա՛յն Հայազարմին, որոյ գերեզմանին վրայ գոչեց Մասիյեօնն Հայոց. «Միայն Աստուած է մեծ եղբա՛րք»։

***

ՈՒՌԵՆՒՈՅՆ ԵՐԳՆ

1888, Հոկտեմբեր 9, կիրակի - Առանձին եմ խցիկիս մէջ, եւ երջանի՜կ եմ…։ Ի՛նչ որ իմ երանութիւնս կատարեալ կ՚ընէ, անձրեւն է այն, հովն է այն։ Հիւա՜նդ է բնութիւնն. եւ ա՜յս է մանաւանդ, որ երջանիկ կը կացուցանէ զիս։ Անհուն համակրութիւն մը, նմանեացս համար զգացածէս տարբեր կերպիւ ջերմագին, անձրեւի կաթիլին կը յարէ հիւանդագին հոգիս։ Կաթիլն անձրեւին հանգունակ է բանաստեղծութեան մ՚ապակեգունակ, որպէս գիտեն յօրինել բանաստե՛ղծք, ոյց հրատապ ակնարկին ներքեւ կը լուծուին լեզուին քծուարք եւ վարդոսկեգոյն թափանցկութեան մ՚ընդմէջէն մեր զմայլեալ աչաց կ՚երեւցուցանեն սրտին իգականագոյն յոյզերու միգամածային պարն։ Այլ քան զբանաստեղծութիւն, կենդանագոյն է կաթիլն երկնատեղաց եւ աւելի դողդոջուն, աւելի կոծեա՜լ, աւելի թափանցանց…։ Եւ ո՛չ պատկերահան մը կրնայ տալ վրձինովն անձրեւի կաթիլին բո՛ւն գոյնն. հիւանդի գոյնն է այն` զգայախուսիկ անըմբռնելի. գոյնն է հիւանդին, որ մառախլային քողոյ մ՚ետեւէն ակամայ կը տեսնէ տիեզերքն եւ որ փետրոյ մը հպմամբ մինչ ի խորս հոգւոյն կը սարսռայ ջլաթունդ։ Հոսեցէք, հիւա՜նդ կաթիլներ, մռայլ ովկէանուց աղի՜ վերածխութիւնք, ո՜ մաղձաբեր արտաթորմունք անդնդաբոյծ ամպոց. բաղխեցէ՛ք ապակւոյն, հեղուկ ադամո՛ւնք, ոյք քան զժանիս գիշախանձ գազանաց կը յօշէք ախտազգայուն սրտիկս…։

Այս ականողական ու հոգեկան սեւեռմանց դէմ խիզախած էր քունն ու յաղթած էր այնց։ Երազիս մէջ տեսայ զայն, զոր չեմ տեսած թատերաբեմին վրայ. երազիս մէջ տեսայ Պարպարան։ Սիրատարփ սեւամորթուհին մարտիրոսուհեաց լուսապսակով կը փայլէր։ Եէնիգիւղի Ս. Աստուածածնայ եկեղեցւոյն խնկաւէտ պարտիզին մէջ մինակ էինք, նէ եւ ես. միայն ժամկոչ աղբարն ստուերին մէջ` սուրբ մարմարին վրայ, կը նիրհէր պանդուխտի նիրհն։ «Ահա ուռի՛ն, Պարպարա՛. ի քէն իր երգն հայցէ նա»։ Հէ՜գ Մաւրիտուհին սկսաւ երգել ուռենւոյն երգն։ Եւ յանզգայս ուռենւոյն ոստերն առաձգեցան մինչեւ ստուերն ու մարմարն. եւ մէն մի դալարագեղ ճիւղի ծայրէն թանձր արտասուաց կաթիլք խորհրդակաթ ինկան վարդ այտերուն վրայ… ժամկոչ աղբօրն։

Հոսեցէ՛ք, ո՜ հիւանդ կաթիլք երկնախիլք. հոսեցէք, արտասո՛ւք տաղտկատանջիկ հրեշտակաց. հէ՜գ հայ պանդուխտին վրայ հոսեցէք` յիւր եւ ի ձեր սփոփանս։ Հէ՜գ հայ պանդուխտին վրայ, քանզի նմա չեն բաւեր ուռենւոյն արտասուքն։ Եւ դու, երգէ՛, սիրահալ աղջի՜կ, որպէս զի լան ընդ քեզ եւ իս ուռենիք, որպէս լան երկինք…։

Sing willow, willow, willow .

***

ՆԵՐՍԷՍ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

1888, Հոկտեմբեր 25 - Երբ ամէն եկեղեցեաց մէջ հոգեհանգստեան պատարագ կը կատարուի երջանկայիշատակ Ներսէս Պատրիարքին համար, ես անկողնոյս մէջ անբաւ արտասուօք կ՚արտասուեմ անմա՛հ Վարժապետեանին վրայ. կ՚արտասուեմ ա՛յն հրատարափ, հմայազեղ աչացն համար, ոյք աւա՜ղ հալեցան այնքա՜ն վաղ ցրտասարսուռ մարմարին ներքեւ։ Քարոզ պիտի խօսին Ներսէսին վրայ եկեղեցականք, երիտասարդ եկեղեցականք, ոյց ոմանք հանճարով ու հմտութեամբ Ներսէսներ են արդէն։ Ի՞նչ կրնան ըսել նոր։ Կրնա՞ն ըսել` ինչ որ ահա պիտ՚ ըսեմ ես, ինչ որ ըսաւ ինք տխուր երիտասարդի մը, որու հետ օր մը հանդըպեցաւ մեր տան մէջ։ Փոքր էի դեռ. մեղու մը մատս խայթեր էր։ Ներսէս գիրկն առաւ զիս, մատիկս համբուրեց, գգուեց ծաղկըներս ալ ու փայփայեց մազերս։ Եւ կը շարունակէր խօսակցիլ անհաւատ երիտասարդին հետ, որուն ուրիշ ատեն ալ հանդիպած էր մեր տունն եւ որուն միշտ ըսած էր. «Յանգէտս մեծ հաւատացեալ մ՚ես դուն»։ Այն օր, ուր մեղուն զիս խայթեց, ուր Ներսէս զիս հրաշուրթն համբուրեց, այն օր յոյժ տխուր էր Ներսէս, այն խորհրդաւոր երիտասարդին չափ տխուր։ Եւ ըսաւ, խոստովանեցաւ երիտասարդին. «Վայրկեաններ կան, ուր նոյն անձկանօք կ՚ուզէի կարենալ հագուստդ կրել, որով անձկանօք երբեմն կ՚ուզէի կրել հագուստը զոր կը կրեմ…»։ Այս խօսքն այսօր մտքէս չելաւ, որպէս այն գիշեր Տէզտէմոնայի մտքէն չէր ելներ ուռենւոյն երգն…։ Այլ թերեւս լսողութեան պատրանք մ՚էր։ Թերեւս Ներսէս խորհած, այլ ուրիշ մ՚արտասանած էր այն խօսքն։

***

ԱԴԱՄԵԱՆ

1888, Հոկտեմբեր 25 - Օթէլլօն այսօր նորէն թատերաբեմին վրայ է. Ադամեան այսօր նորէն կը պատարագէ` պիտ՚ ըսէի։ Թատերաբեմն, անշուշտ, չեմ բաղդատեր եկեղեցւոյ խորանին հետ. այլ մեծ բանաստեղծներն ալ, մեծ դերասաններն ալ ընդ Աստուծոյ հաղորդակցութեան չե՞ն մտներ, երբ ձեռք առնուն քնարն, երբ, այլակերպեալ, երեւին տեսարանին վրայ։ Եթէ այնպէս չէ, հապա ուստի՞ է զօրութիւնն, որով առ վայր մի կը ձերբակալեն մթնոլորտն իր բովանդակ պարունակելովք, եւ իրենց ձայնին եւ իրենց ակնարկին ներքեւ զմեզ կը ճմլեն, կը գալարեն, կը թոպեն բազմապատիկ հարուածօք, վիշապներ կը շրջեցնեն մեր երիկամանց մէջ, հրաշէկ շրջանակ մը հրաշարագ կը շարժեն մեր շուրջ, մինչեւ որ զգայաթափ ըլլանք գլխովին, մինչեւ որ ամբողջանայ բանդագուշանաց շարքն` աճեցուն հեշտանօք այլ մանաւանդ կտտանօք կազմուած։ Այս է գործն արուեստագիտին, մեծ արուեստագիտին. բռնաւորական գործ, բացարձակ տիրապետութիւն` համեմատելի տիրապետութեան դժոխոց պետին կամ երկնից իշխանին, կամ մանաւանդ էակի մ՚որ գերագոյն բնալուծութեամբ մը` տարրախառնած է գեհենին կտուտն աստեղաբուղխ աղբերակաց ամենալցոյց հեշտութեան հետ։ Արուեստին աստուածային բռնապետութենէն նոքա՜ միայն կը վրիպին, ոյք մալեալ են բնութենէն կամ ընկերութենէն, կամ ոյք կամօք կրճատած են իրենց գեղագիտական զգայքն։

***

ՄԱՆԿԱՆՑ ՈՒ ԺՈՂՈՎՐԴՈՑ ԼԵԶՈՒՆ

1888, Հոկտեմբեր 25 - …Մօրաքեռթոռնիկս երաժշտական, նկարուն լեզու մը կը խօսի։ Երբ վեր ելնել ուզէ (եւ յաճախ կ՚ուզէ), կ՚ըսէ` վեր հօպալա։ Երբ վար իյնայ (ինչ որ աւելի յաճախ կը պատահի), կ՚աղաղակէ կամ մանաւանդ կ՚եղանակէ` Բօմբատա՛ վար։ Գարթալի յիշատակը, կովի կառօք պտոյտներու հաճոյքը կենդանի մնացած է ի մանուկն, որ յաճախ կ՚աղերսէ մայրիկին` Թանկատա թանկա հօպպա։ Խօսք, որ կը նշանակէ… գուշակեցէք. Սայլով պտոյտի երթանք։ Սայլին մէջ Արշակին դիտողութիւնը. Մեննէ մանտա հէ՛մ կանկէ, հէ՛մ հօպպա, հէմ ք…։ Թարգմանեմ. Մեծ ցուլը թէ՛ կը կենայ, թէ՛ կ՚երթայ, թէ կը…։ Զարմանալի կը թուի մանկան, թէ անբան անասունը կարենայ մէկէն աւելի գործողութիւն կատարել, մերթ միանգամայն։

Փոքրիկ Արշակին բնաձայնական լեզուն նախնական մարդոց լեզուն չէ՞ միթէ, զոր քաղաքակիրթ ազինք իրենց զարգացեալ լեզուին մէջ պիտի գտնեն, որպէս կը գտնեն իսկ, փոքրիկ քննութեամբ։ Ո՞չ ապաքէն լեզուաբանք կը հաստատեն հանգիտութիւնն, որ կայ ընդ մէջ Հրոյ Երկրին կանանց այն անձկութեան ճիչին` ուալէ կամ օյլէ, եւ լատիներէն ululare` կաղկանձել-ին եւ անգլիերէն to wail` հեծել-ին։ Երբ մարդ Ֆռանսայի մեծանուն Լըքօնդ տը Լիլ բանաստեղծին վրայ գրադատական բարձր յօդուածոյ մը մէջ հանդիպի ululant բառին [1] ` իբրեւ որակիչ նոյն քերթողին ամենէն հոյակապ հատուածոց, կը կասկածի՞, թէ զայն կը գործածեն ի սկզբանէ անտի Հրոյ Երկրին կանայք, ոյք գիտնաքերթող Լըգօնդ տը Լիլի զարգացիմայական վիճակէն այնքան հեռու կը գտնուին, որքան Հարաւային Ամերիկայէն ալ վար գտնուած այն Հրոյ կղզին հեռու է քաղաքաց քաղաքէն։ Ա՛յն բարձրագոյն աստուածաձիգ ձայնարկութիւնն (ալէլուիա) ալ, որ մեր եկեղեցեաց մէջ կը յեղյեղուի եւ որ աստուածազարմ ազգէ մը մեզ ածանցուած կը համարուի, Զուլուստանի մէջ ալ չը՞ լսուիր հալալա (ցնծութեան աղաղակ) ձեւոյն տակ, ու Բերուի Գուիքուա լեզուին մէջ` ալալաու ձեւոյն տակ, ձայն զոր կ՚արձակէ նոյն ժողովուրդն, երբ սարսռայ ցուրտէն ու տրտնջայ։ Գիտուն ուղեւորք չե՞ն գտած Դայիդիի բնակչաց լեզուին մէջ դուդուա բայն, որ նոյնն է փոքրիկ Արշակին դուդու ընելին հետ եւ զոր Աստուածաշնչոյ մեր ոսկեղենիկ թարգմանութեան մէջ կը տեսնենք կիրառեալ. «Եթէ հօր իւրոյ թքանելով թքեալ էր ընդ երեսս նորա»։ Նոյնպէս կիրառեալ կը տեսնենք փոխաբերական առմամբ նոյն բառն յԵզնկայ` յոսկեդարեան այն գերոսկի հեղինակէն Հայոց. «Առաջին անկեալ սերմն զայլսն իբրեւ զաւելորդս ի բաց թքանէ»։ Լաստիվերտացին եր կը գրէր թքակոծ առնել, մտքէն կ՚անցնէ՞ր, որ օր մը Անգլիացի մը Դայիդիի մէջ պիտի հանդըպէր այն պերճ ու հնչուն բառին վայրենի մօրն։

Իսկ երբ ըպ կամ ըմպու կամ ապու կ՚ըսէ փոքրիկ Արշակն, ո՜հ, կը յիշեմ Ապսարաներն, Հնդիկ Նայուհիներն, ոյց ամենէն նայն, ամենէն նազելին, ամենէն նարդինանոյշն է Ուրվասին. Ուրվասին, ջրանոյշն այն երկնատեղաց ջուրց, Ապսարայն գերազանց, ոյր անունն աղօթից է համանիշ եւ ըղձից. Ուրվասին, գերերգեալ ծփանոյշն, զոր սլաքին ու փայլակին կը համեմատին սրբազան երգիչք Վեդայից։ Եւ երգապատում կը պատմէ Ռիկ Վետայն, թէ յայերց, զորս կը լցուցանէ, յերկիր իջանելով, Ուրվասին, միացաւ հոն ընդ հրոյ ներկայացուցչին։ Վի տավիտիյուդան նա. փայլակին անունն է այս, Արշա՛կ, սանսկրիտ սրբազան լեզուին մէջ եւ մին է այս անունն Ուրվասիի մականուանց։ Ուսիր զայն, փոքրիկ տղա՛յ, քու նախատարրական բարբառոյդ բառերուն տե՛ս որքան կը նմանին մեծագոյն ժողովրդեան մատենագրական լեզուին բառերն։

Ու ժամն հասաւ, մանո՛ւկ. մեծ մօրաքոյրն ու փոքր մօրաքոյրն ահա պիտի մեկնին։ Ինձ հետ եկուր, Արշա՛կ. քեզ ուսուցանեմ կամ ուսանինք քեզ հետ քուկինիդ չափ ներդաշնակ այն սանսկրիտ լեզուն. շաքար ալ կու տամ քեզ։ Կարմի՞ր. այո՛, կարմիր շաքար կու տամ շատ ու շատ. ու կարմիր հագուստդ, երբ հիննայ, նոր կարմրագոյն հագուստ մը շինել կու տամ քեզ, ու քեզ հետ պտոյտի կ՚երթանք կառքով, կովի կառքով` թակատա թանկա հօպպա՜…։ Բան մը սակայն. երբ կորուսանես զայն, նորէն չեմ կրնար տալ քեզ մանո՛ւկ։ Զուարթութիւնդ։ Մնացի՛ր ուրեմն մայրիկիդ մօտ։ Մնաս բա՜րով։

***

ՄԱՅՐ

1899, Յուլիս 3 - Ոչ եւս հով, ոչ եւս շարժում օդին մէջ. տերեւ մ՚անգամ չերերար։ Այս տաքութիւնն, այս անշարժութիւնն, այս միօրինակութիւնն որքա՜ն թանձրօրէն կ՚ազդեն հիւանդին։ Պարտաւորի՜չ մուշտակ` այս տաքն, այնքա՛ն ծանրակիր, որքա՛ն անտես անշօշափելի հիւանդն երբեք-երբեք անհամբերութեան շարժում մը կ՚ընէ` իբր հանելու համար մուշտակն. աւելի մորմոքիչ ա՛յն շարժումն է, զոր գալարեալ ձեռօք կ՚ընէ հիւանդն` իբր ներքին մուշտակ մը մարմնոյն խորերէն հանելու ու քճքճելո՜ւ համար…։ Ու երբ մա՛յրդ է հիւանդն…։ Երբ կամէի՜ր համակ շունչ ըլլալ, ու շարժել տերեւներն յամառաբար անշարժ, ու զովացնել հրատապ ճակատն հիւանդին. երբ կամէի՜ր գտնել անգի՜ւտ տերեւն, որոյ դալարն հիւանդին այտերէն անհետ պիտ՚ ընէր առ յաւէտ տենդի կարմիրն ախտագունակ, որ կը խտանայ եւ յարիւն կը փոխարկի հիւանդապահին սրտին մէջ, երբ հիւանդապահն որդի՛ն է, որ միայն կը մնայ իւր մօրն, որ միայն իւր ընտանիքէն կը մնայ որդեկին…։ Կամենալ, կարենա՜լ է. ի՜նչ տգէտ էր իմաստասէրն, որ այս վճիռն արձակեց։ Եւ արդէն մահկանացու մարդուն ա՞նկ է միթէ կամեցողութիւն ունենալ։ Մարդկան ներելի է խորհիլ, ըղձալ, աղօթել. Կամքն Աստուծոյ է միայն։ Սաղմոսաց մարգարէ՛ն է, որ կ՚ըսէ. «Խորհուրդ մարդկան, կամք Աստուծոյ»։ Եւ, կը հաւատամ, Աստուծոյ կամքն ա՛յն է, զի մայրս ապրի։ Այո՜, մայրս պիտի՛ ապրի։ Բայց յաւէտ հիւանդին, յաւէտ հիւանդաց համար աղօթել պարտ է։

Ես ոչ միայն հիւանդաց, այլեւ մեռելոց համար ալ կ՚աղօթեմ, հանգուցելոց համար. անո՛նց համար, որոնք հանգիստ չեն իրենց գերեզմանին մէջ, վաղամեռիկ մարց համար, որոնք սեւե՜ր հագած աղջիկներ ձգած են ետեւնին, սեւե՜ր հագած յոլովանբա՜խտ աղջիկներ, որոնց հայրն ալ, յորդեկացն հեռի, մինաւորիկ կ՚արտասուէ յանկեան ուրեք աշխարհի. կ՚աղօթեմ ես, Նուրանիա՛, որ յարութիւն առնեն այն մայրերն…։ Աղօթքս թող երբեք չը լսէ Աստուած, եւ թող մարդիկ միշտ խնդան վրաս, ես յաւիտեան պիտ՚ աղօթեմ (հոգւոյս մեծագո՜յն պէտքն է այս) մարց համար, պիտի աղօթեմ յարութեան համար ա՛յն մարց, ոյք մատաղ զաւկներ թողած են աշխարհի վրայ։ Հա՞րկ է ըսել, Աստուծոյ բարութեան համար հաւատքս անհուն է. սակայն, երբ ծաղկատի աղջիկ մը կամ նորատի մանուկ մը կը տեսնեմ սգազգեստ, մանուկ, որ «մայր» բառն իր ընկերաց կամ ընկերուհեաց համար միայն կրնայ գործածել, ո՜հ, հաւասարակշռութիւնս, հաւատքս կը կորուսանե՜մ…։ Եւ սակայն բառն, որ բերնէս կ՚ելնէ բնազդմամբ, բարձրագոյն բացագանչութիւնն, որ հոգւոյս խորէն կ՚արձակուի, կայծակի մը նման գալարելով ու գոռալով եւ աղիքս պատառելով, այդ բառն, այդ բացագանչութիւնն է դարձեալ «Աստուա՜ծ»։ Եւ կը ծնրադրեմ եւ կ՚աղօթեմ, որբ մայրերուն, ո՛չ, որբոց մայրերուն վերակենդանութեան համար, անհանգիստ հանգուցելոց յարութեան համար…։

***

ՓՈՇԻ

1889, Յուլիս 28 - Ուրբաթ` այսօր։ Եկեղեցին մոխրոց օր ունի. Ֆէնէռի համար փոշւոյ օրն է այսօր։ Աչաց թշնամին` փոշին. կրծից թշնամին` փոշին. հերաց թշնամին` փոշին։ Լորտ Պայրըն` Ովկէանու վրայ վեհավսեմ իր քերթուածոյն մէջ չը յայտնէր, թէ ծովն է՞ր աւելի կը սիրէ, քան ցամաքն։ Ո՛չ, կը յայտնէ. Պայրընի նախասիրութեան պատճառն անմաշութիւնն է ծովուն։ Ես անփոշիութեան համար մանաւանդ պիտի նախասիրէի ծովն։ Եւ սակայն, եւ սակայն ի՞նչ կայ, որ վրիպի փոշւոյ գերիշխանութենէն. ո՞չ ապաքէն ամենայնի նախնական ու վերջնական ձեւն է փոշին։ Բոցն անգամ ի փոշի պիտի փոխարկուի. բո՜ցն անգամ, եւ որով սնանի բոցն եւ զոր սնուցանեն…։

Ո՜հ, բնութիւնն ի՜նչ խաղեր եւ ի՜նչ խորհուրդներ ունի։ Գորշ այն փոշին խորշելի, գարշելի է, զի՛ թոյր ունի ու բոյր ունի. ծաղկի մը ծոցն ուրոյն փունջ մ՚է գոգցես։ Փոշւոյ փո՜ւնջ, բառից ի՜նչ զուգորդութիւն. սակայն այդ զուգորդութիւնն հասարակ իրականութեան կը համապատասխանէ։ Բուրաստան մը մտի՛ր, փոշւոյ փունջեր պիտի տեսնես. փոշին, այո՛, կոթի վրայ հաստատուած, նուրբ կոթերու վրայ` նրբագոյն փոշին բուրումնաւէտ ոսկեգոյն, ծաղիկ-փոշին ի գոյն քանարիկ թռչնոյն։

Ի տես բնութեան մշտնջենապէս կատարած այդ հրաշքին (անշօշափելի փոշին անհատացեալ ու գունաւորեալ ու բունի վրայ հաստատեալ), կը խորհիմ ա՛յն հրաշքին, զոր կը կատարէ անկապաշտ մատենագրութիւնն. նոյն գործն է գրեթէ կամ բացարձակօրէն։ Ինչ որ հոգեկան եւ ինչ որ բնական, ինչ որ ընկերական եւ ինչ որ ճարտարարուեստական երեւոյթներն ունին վայրկենական վիպուկ, գորշ ու գարշ կամ անգոյն ու անբոյր ու ժահաբոյր, անկապաշտ մատենագիրն` իր վերլուծական կրկնատեսիկ կարողութեամբք կը նշմարէ, կ՚ըմբռնէ զայնս, եւ լեզուին գաղտնի գանձերով ու մտաց գաղտնագոյն հնարքներով` լուսանկարչական ճշդութեամբ ու պատկերահանական կենդանութեամբ թուղթի վրայ կը հաստատէ, տեսանելի, շօշափելի, հոտոտելի, հրապուրելի կը կացուցանէ բոլոր այդ երեւոյթներն ստորալոյս, անորոշ, անհաստատ։ Անկապաշտ մատենագրաց ձեռօք լեզուն է մանաւանդ, որ կը նորաստեղծի` հին ձեւերու ի ճահ յարուցմամբ, նոր բառերու անահ յօրինմամբ, բացատրութեանց նորաձուլմամբ նրբագայմամբ։

……………………………………………………………………………………………………

Եւ ահա փոշին կը յառնէ. կառքերն սկսան իրարու ետեւէ անցնիլ` մարդեր ու վարդեր կրելով. ու հակառակ մարդոց, ու հակառակ վարդից` մինչեւ երկինք կ՚ելնէ փոշին։ Մայրս կը սկսի հազալ. հա՜րկ է գոցել պատուհաններն։ Հազառիթ փոշին` հազարին հազարապատիկ բազմապատկութիւն, կառաց անիւներուն տակէն կը բարձրանայ, կը տարածուի, կուրծք, աչք ու մորթ մահու մաշեցուցմամբ մահացնել կը նկրտի. փոշին` մեր թշնամին, այլ նախասկիզբն ու հուսկ վախճանն ալ մարդոյն։ Այո՛, քրքմագունակ փնջիկք ի ծոց ծաղկանց եւ ոսկեգիսակ գլխիկն ի ծոց ծաղկատի մօր, ծաղկունք, որպէս աստղունք, Աստղիկն Աթենական եւ Աստղիկն Հօդենդական, կնոջական ամենէն սպիտակ ուլն եւ ամենէն սպիտակ կարապն երկնից, որո՛նք շունչ չունին եւ որո՛նք կը շնչեն եւ որո՛նք կը ներշնչեն, ձեռքն, որ համբուրից ներքեւ մաշեցաւ ու ձեռքն, որ հալեցաւ յանզգայս ի հրաշակերտս փոխեցաւ, նիրհատու թովիչ աչքն ու նիրհընկալ լուսանուաճ արարածն, Անուշքա՜ն ու ամանուշան, սիրերգուն ու սիրերգեալն, Աքէտիսէրիլն ու Անաքդօռիան, ադամանդեայ գրուածն եւ արիւնահուր քերթուածն, ու թագուհին ազգաց ու թռչնոց թագաւորն, եւ ես, եւ դու, ա՛հ, դու եւս… Նուրանիա՜, փոշի էինք ամէնքս ալ եւ այսրէն փոշի պիտի դառնանք…։