Մաս – 2

 

 

ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

History of Ethics

 

 

Պատմութիւնը գիտականօրէն սերտելու եւ դասաւորելու համար, հարկ է բաժնել զայն ժամանակաշրջաններու։ Պատմական ժամանակաշրջանները եւ անոնց ենթաբաժանումները  սակայն, յաճախ կը տարբերին՝ ըստ երկրի ու աշխարհամասի կամ՝ ըստ մասնագիտութեան։

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան եւ բարոյագիտութեան պատմութեան համար, նկատի պիտի առնուին Եւրոպայի պատմութեան հետեւեալ 3 գլխաւոր ժամանակաշրջանները ու իրենց ենթաբաժանումները. -  

Հին Դարաշրջան (Հնադար – Antiquity, 700 մ. թ. ա. – 476 թ. )

Յունական Շրջան (Greek Era)

Հելլենիստական Շրջան ( Hellenistic Era)

Հռոմէական Շրջան (Roman Era)

Միջին Դարաշրջան (Միջնադար – Middle Ages, 476 – 1492 թ. )

Անցման Շրջան (Վերածնունդ – Renaissance, 1400 – 1600 թ. )

Նոր Դարաշրջան (Նոր Դար – Modern Era)

Վաղ Նոր Դարաշրջան (1492 – 1789 թ. )

Միջին Նոր Դարաշրջան (1789 – 1917 թ. ) կամ Անցման Շրջան (19-րդ Դար) 

Ժամանակակից Շրջան (Contemporary Era – 20-րդ եւ 21-րդ Դար)։



Բարոյագիտութեան պատմութիւնը, անբաժան մէկ մասն է արեւմտեան փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան։ Ուսումնասիրելու համար փիլիսոփաներու բարոյագիտական գաղափարներն ու տեսութիւնները, հարկ է նաեւ ակնարկ մը նետել, պատմութեան ընթացքին յառաջացած փիլիսոփայական գլխաւոր ուղղութիւններուն վրայ եւ սերտել այդ անուանի իմաստասէրներու փիլիսոփայական ու բարոյագիտական վաստակը։

Արեւմտեան փիլիսոփայութիւնը կը սկսի մ. թ. ա. 6-րդ. դարու առաջին կիսուն, Հին Յունաստանի մէջ։ Որպէս առաջին փիլիսոփայ Եւրոպայի մէջ ընդունուած է՝ Թալէս Միլետոսցին (յուն. ` Thalês, 625 – 546 մ. թ. ա. ), որ Հնադարեան յունական աւանդութեան մէջ, եօթը իմաստուններէն ^{( [1] )} մէկն էր։

Հնադարեան (Անտիկ) առաջին շրջանի փիլիսոփայութեան կեդրոնը Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափն էր, Յոնիա (Ionia) յունական գաւառի Միլետոս (Miletos) ծովեզերեայ քաղաքին մէջ։ Փիլիսոփայութեան այլ կեդրոններ, հետզհետէ կը կազմուէին հարաւային Իտալիոյ յունական գաւառի Կրոտոն (Croton) եւ Էլեա (Elea) քաղաքներուն մէջ։

Հետագային, մօտաւորապէս մ. թ. ա. 5-րդ դարու կիսուն, Անաքսագորասի (յուն. ` Anaxagóras, 500 – 428 մ. թ. ա. ) միջոցով, յունական փիլիսոփայութիւնը կը փոխադրուէր Աթէնք։

Աթէնքի մէջ, կը սկսէր փիլիսոփայութեան՝ յունական Դասական Շրջանը (Classical Era)։ Այս ժամանակաշրջանի նշանաւոր յոյն փիլիսոփաներն են. -

-           Սոկրատէս (Socrates, յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ), ասոր աշակերտը՝

-           Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ այս վերջինին աշակերտը՝

-           Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. )։

Իսկ Սոկրատէսէն առաջ եւ մինչեւ Սոկրատէս երկարող ժամանակաշրջանը այսօր կը կոչուի՝ «Նախասոկրատեան շրջան» (Pre-Socratic Era)։ 

 

Մեծն Ալեքսանդրի (356 – 323 մ. թ. ա. ) օրով, հին Յունաստանի սահմանները անհամեմատ կ՚ընդարձակուին եւ կը յառաջանայ հելլենական մշակոյթը, իր փիլիսոփայական զանազան ուղղութիւններով։ Այս շրջանին, նշանաւոր կը դառնան հետեւեալ դպրոցները կամ ուղղութիւնները. -  

Էպիկուրական (Epicureanism),

Ստոյիկեան (Stoicism)

Կասկածապաշտական կամ սկեպտիկական (Scepticism) եւ

Նոր-Պլատոնական (Neo-Platonism) ։

Ստոյիկեան շարժումի ընթացքին (մ. թ. ա. Ա. դար), յոյներու կողմէ սկսած փիլիսոփայութիւնը կը փոխադրուէր Հռոմ, որ քաղաքական տեսակէտէն շատ աւելի զօրացած էր։

Հնադարեան (Անտիկ) փիլիսոփայութեան Հելլենիստական Շրջան ի վերջին շարժումը Նոր-Պլատոնականութիւն ն է, որու սկզբնաւորութիւնը կարելի է թերեւս գտնել Ա. դարուն, սակայն որպէս փիլիսոփայական ուղղութիւն պիտի հիմնաւորուէր ու զարգանար՝ 3-րդ դարուն, ափրիկեան Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ, Ամոնիոս Սակասի (յուն. ՝ Ammônios Sakkás, 175 – 242 թ. ) եւ իր աշակերտ՝ Պլոտինոսի (յուն. ՝ Plôtínos, 204 – 270 թ. ) կողմէ. այս վերջինը, Նոր-Պլատոնականութիւնը կը փոխադրէ՝ Հռոմ։ Այս նոր շարժումը մեծ ազդեցութիւն կ՚ունենայ քրիստոնէական կրօնի վրայ՝ Միջնադարուն եւ տակաւին անկէ ետք։

Ուրեմն, ինչպէս տեսանք, Հնադարեան (Անտիկ) փիլիսոփայութիւնը բաժնուած է երեք շրջաններու. -

Նախասոկրատեան շրջան (Pre-Socratic Era),

Դասական շրջան (Classical Era) եւ

Հելլենիստական շրջան (Hellenistic Era)։

 

Այնուհետեւ 5-րդ դարուն, Եւրոպայի մէջ կը սկսի Միջնադարը (Middle Ages), որ կը կրէ Քրիստոնէութեան ծանր կնիքը։ Փիլիսոփայութիւնը կը դառնայ՝ «աստուածաբանութեան աղախին»ը եւ ժամանակաշրջանի փիլիսոփաները, առաջին հերթին, կը դառնան՝ աստուածաբաններ։ Հայրաբանական շրջանէն ետք, Միջնադարու փիլիսոփայական գլխաւոր շարժումը կը կոչուի՝ դպրական (սքոլաստիկ, Scholastic)։ Այս շարժումին կը պատկանին բազմաթիւ փիլիսոփայաստուածաբաններ։ 12-րդ դարէն սկսեալ, կը յառաջանայ նաեւ քրիստոնէական խորհրդապաշտական (միստիկական, Mystic) շարժում մը, որ իր կարգին ունեցաւ նշանաւոր հետեւորդներ։

Եւրոպայի մէջ, 15-րդ դարուն, Միջնադարու վերջաւորութեան եւ Նոր Դարաշրջանի սկզբնաւորութեան, կը սկսի Անցման Շրջան մը, որ կը կոչուի՝ Վերածնունդ (Renaissance), երբ Միջնադարու մշակոյթը, որոշ չափով, կը յաղթահարուի, դարձեալ որոշ չափով տեղի կ՚ունենայ Հնադարեան մշակոյթի վերածնունդ մը եւ կը պատրաստուի Նոր Դարաշրջանը։ Վերածնունդի շրջանը մասնաւորաբար կը յատկանշուի՝ փիլիսոփայական մարդկայնութեամբ (Humanism) եւ եկեղեցակրօնական բարեկարգութեամբ (Reformation):

Այնուհետեւ 17-րդ դարուն, Եւրոպայի մէջ կը սկսի Նոր Դարաշրջանը (Modern Era)։ Այս շրջանի առաջին եւ ընդհանուր շարժումը կը կոչուի՝ Լուսաւորութիւն (Enlightenment), որ ունի փիլիսոփայական բանապաշտ (Rationalism) եւ փորձապաշտ (Empiricism) ուղղութիւններ։

18-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դարու կիսուն, Գերմանիոյ մէջ կը յայտնուի փիլիսոփայական նոր շարժում մը, Գաղափարապաշտութիւնը (Idealism), որուն նախահայրը կը նկատուի՝ գերման փիլիսոփայ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. )։ Այս շարքի վերջին ներկայացուցիչներն են՝ Հեգէլ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. ) եւ Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. )։

19-րդ դարու երկրորդ կիսուն եւ 20-րդ դարու ընթացքին կը յառաջանան բազմաթիւ փիլիսոփայական ուղղութիւններ. կարեւորներն են. -

Հեգէլականութիւնը (Hegelianism), իր աջ ու ձախ թեւերով,

Մարքսականութիւնը (Մարքսիզմ – Marxism),

Դրապաշտութիւնը (Positivism), իր փորձապաշտ հակումով,

Գոյութեան փիլիսոփայութիւնը (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ                                     անգլ. ՝ Existentialism),

Նոր-Կանտականութիւնը (Neo- K antianism),

Կեանքի փիլիսոփայութիւնը (գերմ. ՝ Lebensphilosopie, անգլ. ՝ Philosophy                    of life),

Օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism), 

Գործնապաշտութիւնը (Pragmatism),

 

… ինչպէս նաեւ 20-րդ դարուն յառաջացած. -

Երեւութաբանութիւնը (Phenomenology),

Մարդաբանութիւնը (Anthropology),

Գիտութեան փիլիսոփայութիւնը (Philosophy of Science),

Քնն ադատական Տեսութիւնը (Critical Theory),

Մեկնագիտ ութիւնը (Hermeneutics),

Վերլուծական փիլիսոփայութիւնը (Analytic Philosophy),

Կառուցապաշտութիւնը (Structionalism) եւ

Յետկառուցապաշտութիւնը (Post-Structionalism)։

 

Ինչպէս յիշեցինք, բարոյագիտութեան պատմութիւնը անբաժան մէկ մասն է փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան։ Այժմ, որոշ մանրամասնութեամբ, պիտի ներկայացնեմ բարոյագիտութեան պատմութիւնը, վերոյիշեալ ժամանակաշրջաններու ամփոփ ուսումնասիրութեան ընթացքին։

 



 

 

 

Գլուխ – 1

 

Ն ԱԽԱՍՈԿՐԱՏԵԱՆ Շ ՐՋԱՆ

Pre-Socratic Era

 

Փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ, մինչեւ Սոկրատէս (մ. թ. ա. 5-րդ դարու վերջը ) կը կազմէ ժամանակաշրջան մը, որ այսօր կը կոչուի՝ Նախա - սոկրատեան շրջան ։ Նախասոկրատեան փիլիսոփաները ընդհանրապէս կը հետաքրքրուին բնութեամբ, բնութեան երեւոյթներով, գ ոյութեան հիմնական նախանիւթով ( յուն. ՝ archê), ուսողութեամբ ( մաթեմատիկա ) եւ տիեզերքով, ինչպէս նաեւ կրօնական երեւոյթներով ու բարոյա գ իտութեամբ (էթիկա, յուն. ՝ êthikê) ։ Նախասոկրատեան այս ժամանակաշրջանը կարելի է անցման շրջան նկատել՝ բազմաստուածեան կրօնէն (Polytheism) դէպի փիլիսոփայ ութեան ո լորտ ։

Նախասոկրատեան փիլիսոփաներու երկերը մեզի հասած են անուղղակի կերպով, գ լխաւորաբար յետսոկրատեան փիլիսոփաներու կողմէ կատարուած մէջբերումներով։ Այս պատճառով է, որ մենք ամբողջական երկեր չունինք, այլ միայն՝ երկերէ քաղուած հատուածներ։ Նախասոկրատեան երկերու մեծա - մասնութիւնը գ րուած է քերթուածի ձեւով ու բանաստեղծական ոճով։ 

Մօտ 200 տարիներու վրայ երկարող Ն ախասոկրատեան այս ժամանակա - շրջանը կը պարփակէ հետեւեալ փիլիսոփայական ուղղութիւններն ու դպրոց - ները։ Այստեղ պիտի անդրադառնանք, նաեւ այդ ուղղութեանց նշանաւոր փի - լիսոփաներուն կամ դպրոցներու հիմնադիրներուն ( իրենց կեանքի մօտաւոր թուականներով եւ հակիրճ տեղեկութիւններով ). -

 

1.       Յոնիական կամ Միլետեան դպրոցը

Միլետոս (Miletos) քաղաքի մէջ՝ Յոնիա (Ionia, Փոքր Ասիա … այսօրուան Թուրքիոյ արեւմտեան ծովափին ) ։ Այս դպրոցին հիմնադիրն է Թալէս Միլետոսցին. երկու այլ նշանաւոր ներկայացուցիչներն են ՝ Անաքսիմանդրոս եւ Անաքսիմենէս ։    

Թալէս (Thales of Miletus, 623/624 – 547/548 մ. թ. ա. ). ծնած է Միլետոս եւ ընդունուած է, որպէս Հին Յունաստանի 7 իմաստուններէն մէկը։ Ան կը նկատուի Արեւմտեան փիլիսոփայութեան առաջին ներկայացուցիչը եւ ընդհանրապէս՝ փիլիսոփայութեան ուղին հարթողը ։ Թալէս հիմնադիրն էր Միլետեան դպրոցին (ինչպէս նշուեցաւ), որ շարունակուեցաւ իր երկու յաջորդներուն կողմէ: Թալէս ջուրը (յուն. ՝ hýdôr) կը համարէր՝ որպէս հիմնական նախանիւթ։ Գիրք չէ գրած, սակայն իր մասին կը պատմեն դասական փիլիսոփաներ՝ Պլատոն եւ Արիստոտելէս։ 

Անաքսիմանդրոս (Anaximander, յուն. ՝ Anaxímandros, 611 – 546 մ. թ. ա. ). ծնած է Միլետոս եւ եղած է՝ Թալէսի աշակերտը, Միլետեան դպրոցին մէջ ։ Անա քսիմանդրոս եղած է առաջինը, որ իր ժամանակուան բնակելի աշխարհի քարտէսը պատրաստած է։ Ան եղած է յունարէն „Kósmos” (Տիեզերք) եզրի առաջին գործածողը։ Անա քսիմանդրոս անսահմանը ( յուն. ՝ apeiron) կը համարէր որպէս հիմնական նախանիւթ, որմէ յառաջացած է ամէն բան։  

Անաքսիմենէս (Anaximenes, 585 – 525 մ. թ. ա. ). ծնած է Միլետոս եւ եղած է՝ Անաքսիմանդրոսի աշակերտը։ Անաքսիմենէսի համաձայն հիմ - նական նախանիւթը՝ օդն (յուն. ՝ aêr) է, որ խտանալով կը վերածուի՝ ջու - րի ապա աստիճանաբար՝ հողի ու քարի եւ նոսրանալով կը վերածուի՝ կրակի։

 

2.       Պիւթա գ որական դպրոցը

հ աստատուած է Կրոտոնի (Croton), հ արաւային Իտալիոյ յունական մասին մէջ, անոր հիմնադիր Պիւթակորասի ⁽ [2] ⁾ Կրոտոն հաստատուելէն քիչ ետք ( մօտ. 530 մ. թ. ա. )։ Ապա, այս շարժումի տարածման որպէս արդիւնք, մօտակայ քաղաքներու մէջ եւս կը հաստատուին նմանօրինակ դպրոցներ, որոնց համադրողը եւ ընդհանուր տնօրէնը նոյնինքն Պիւթակորասն էր։ Պիւթա - կորասի մահէն ետք, սակայն, թէեւ այլ Պիւթակորականներ կը շարունակեն իրենց ուսուցչի գործը, բայց կը պակսէր նոյնինքն համադրողը։ 5-րդ դարու կէսերուն Պիւթակորականներու փիլիսոփայական շարժումը կը տկարանայ եւ դպրոցները կը փակուին։ Վերջին դպրոցը, Տարենտի (Tarent) մէջ, կը փակուէր մ. թ. ա. 4-րդ դարու կէսերուն։

Իր անունով կոչուած այս դպրոցին եւ փիլիսոփայական շարժումին հիմնադիրն է Պիւթա գ որաս Սամոսցի (Pythagoras of Samos, յուն. ՝ Pythagóras, 570 – 500 մ. թ. ա. ), որ ծնած է Միլետոս քաղաքէն ոչ հեռու, Սամոս կղզիի վրայ ( Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծովափին ) ։ Իր օրով, առա - ջին ան գ ամ կը հանդիպինք յունարէն „ philosophía” ( փիլիսոփայութիւն ) եզրին։ Նշանաւոր փիլիսոփան միաժամանակ ուսողա գ էտ ( մաթեմատիկոս ), աստղա գ էտ եւ բարոյախօս մըն էր ( այս մասին դեռ պիտի անդրա - դառնանք հետա գ այ էջերուն մէջ ) ։

Փիլոլաոս Կրոտոնցին (Philolaos of Croton, յուն. ՝ Philólaos 470 – 399 մ. թ. ա. ), որ Սոկրատէսի ժամանակակից, յայտնի պիւթա գ որական մըն է ։ Իր մտածելակերպին պատճառով կը նկատուի՝ նախասոկրատեան։ Ան երկի մը մէջ ամփոփած է Պիւթագորասի ամբողջ ուսմունքը։ Իսկ իր գլխաւոր փիլիսոփայական գաղափարը կը կայանայ «անսահման» եւ «սահմանաւոր» իրերու հակադրութեան մէջ։  

Պիւթակորականները կարելի է ժամանակագրական առումով բաժնել երկու մեծ խումբերու. -

Վաղ Պիւթակորականներ (մ. թ. ա. 6-րդ – 4-րդ դարերուն) եւ

Նոր Պիւթակորականներ (մ. թ. ա. Ա. դարէն սկսեալ)։

Այս առնչութեամբ կարելի է փիլիսոփաներու բազմաթիւ անուններ յիշատակել, թէ՛ հարաւային Իտալիոյ Կրոտոնէն եւ թէ՛ այլ վայրերէ։

 

3.       Հերակլիտոս Եփեսոսցի (Heraclitus of Ephesus, յուն. ՝ Hêrákleitos, 520 – 455

մ. թ. ա. )

ծնած է՝ Եփեսոս (Յոնիա, Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծովափին, Միլետոսէն՝ հիւսիս)։ Իրեն աշակերտած Կրատիւլոս (Cratylus, յուն. ՝ Kratýlos, մ. թ. ա. 5-րդ դար), հաւանաբար եղած է ուսուցիչը՝ Պլատոնի։ Հերակլիտոս կոչուած է նաեւ՝ «մռայլ փիլիսոփան», որովհետեւ իր փիլիսոփայութիւնը յոռետեսական, առեղծուածային ու դժուար հասկնալի է։ Մեզի, միայն հատուածներ հասած գրքին (յուն. ՝ „Perì phýseôs” = «Բնութեան մասին» ) սկիզբը, Հերակլիտոս իր հաղորդելիքները կը կոչէ „lógos“։  

Հերակլիտոսի համաձայն ամէն ինչ փոփոխական է. փոփոխութիւններ, որոնք ունին իրենց կարգն ու կանոնը, կայունութիւնը, օրինաւորութիւնը եւ շարունակականութիւնը։ Այս փոփոխութիւնները իրենց ամբողջութեան մէջ բնական միութիւն մը կը կազմեն։ Այս մասին ան ըսած է՝ «Ամէն ինչ կը հոսի» կամ «Կարելի չէ միեւնոյն գետը երկու անգամ մտնել»։

Հերակլիտոսի համաձայն, հիմնական նախանիւթը՝ յաւիտենական ու կենսալի կրակն է (յուն. ՝ pýr), որ առնչուած է՝ բանականութեան ու գիտակցութեան։ Կրակէն կը յառաջանայ ջուրը, իսկ ջուրէն՝ հողը։ Հերակլիտոս, երբեմն այս կրակը նաեւ «հոգի» կ՚անուանէ։

Հերակլիտոս, իր բնափիլիսոփայութեան, իմացաբանութեան ու հոգեբանութեան կողքին մշակած է նաեւ՝ բարոյագիտութիւնը, ուր կը շեշտէ բարոյական կանոններու կարեւորութիւնը, մարդոց փոխյարաբերութիւններու մէջ։ Մարդոց վարմունքն ու վերաբերմունքը պէտք է համապատասխանէ բարոյական կանոններուն, մանաւանդ խուսափելու է տաքարիւնութենէն կամ ամբարտաւանութենէն (յուն. ՝ hybris), որու պատճառը, հոգիին մէջ չափէն աւելի «կրակ»ի գոյութիւնն է։

Բարոյախօս Հերակլիտոսի նշանաւոր խօսքերէն է՝ «Ամբարտաւանութիւնը պէտք է աւելի արագ մարել, քան մեծագոյն հրդեհը» կամ «Անտեսանելի ներդաշնակութիւնը շատ աւելի զօրաւոր է, քան տեսանելին»։

 

4.       Էլեական դպրոցը

Հաստատուած մ. թ. ա. 540 թուականին, Քսենոփանէս Կոլոփոնցիի կողմէ, Էլեայի (Elea), հարաւային Իտալիոյ յունական մասին մէջ եւ շարունակուած մինչեւ մ. թ. ա. 430 թուական։ Այս դպրոցի երկու այլ ներկայացուցիչներն են՝ Պարմենիդէս Էլեացին եւ Զենոն Էլեացին։

Քսենոփանէս Կոլոփոնցի (Xenophanes of Colophon, յուն. ՝ Xenophánês          570 – 475 մ. թ. ա. )

Ծնած է Կոլոփոն (Յոնիա, Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծովափին, Եփեսոս քաղաքէն՝ հիւսիս)։ Քսենոփանէս 25 տարեկան էր, երբ կը վտարուի իր ծննդավայրէն, այնուհետեւ ան թափառաշրջիկի կեանք կը վարէ ու կը դառնայ շրջուն բանաստեղծ ու երգիչ։ Իր կեանքի վերջին տարիներուն կը հաստատուի հարաւային Իտալիոյ յունական մասին, Էլեա (Elea) քաղաքը, ուր եւ կը հիմնէ իր դպրոցը։

Քսենոփանէս նշանաւոր կը դառնայ քերթուածի ձեւով գրուած քննադատական իր փիլիսոփայութեամբ, կասկածապաշտական (սկեպտիկ) դիրքաւորումներով եւ բանաստեղծական եղերերգութիւններով (Elegy), որոնք անպայման ողբի հառաչանքներ չէին։

Քսենոփանէս, իր հեգնական գրութիւններով կը պայքարէր իր ժամանակուան աստուածներուն դէմ, որոնց մասին գրած էին բանաստեղծներ՝ Հոմերոսն (յուն. ՝ Hómêros, մօտ. մ. թ. ա. 9-րդ դար) ու Հեսիոդոսը (յուն. ՝ Hêsíodos, մօտ. մ. թ. ա. 8-րդ դար)։ Քսենոփանէսի համաձայն, մարդիկ չեն ստեղծուած աստուածներու կողմէ, այլ իրենք ստեղծած են աստուածները եւ անոնց տուած մարդկային լաւ, բայց նաեւ բարոյական վատ յատկանիշներ, ինչպէս՝ նախանձ, խաբեբայութիւն, անհանդուրժողութիւն, ամուսնական անհաւատարմութիւն, եւայլն…։ Քսենոփանէս, իր գլխաւոր երկին (յուն. ՝ „Perì phýseôs” = «Բնութեան մասին») մէջ, ընդհանրապէս կը մերժեր աստուածներու մարդակերպութիւնը (Anthropo-morphism) եւ փոխան բազմաթիւ աստուածներու ան կը ներկայացնէ միակ, գերագոյն, կատարեալ ու հոգեղէն աստուած մը, որ անշարժ ու յաւիտենական է եւ մարմնապէս ու հոգեպէս նման չէ մարդոց։

Պարմենիդէս Էլեացի (Parmenides of Elea, յուն. ՝ Parmenídês 520 – 460            մ. թ. ա. )

կը նկատուի բնազանցութեան (Metaphysics) նախահայրը։ Միակ գրքոյկը (յուն. ՝ „Perì phýseôs” = «Բնութեան մասին» ), որմէ մեզի հատուածներ միայն հասած են, գրուած է քերթուածի ձեւով։ Պարմենիդէս պատկերացումներ ունէր՝ գոյութեան եւ գոյի մասին, որ «անսկիզբ, անվախճան, ամբողջական, անշարժ, անժամանակ ու շարունակական» է։ Պարմենիդէսի փիլիսոփայութեան հիմունքը կը նկատուի իր նշանաւոր խօսքը. - «Գոյը (յուն. ՝ ta eonta) ՝ է. ոչգոյը (յուն. ՝ mê eonta) ՝ չէ» ։ Գոյը, որ է, արդէն կատարուած, աւարտած ու ներկայ է եւ երբեք չի փոխուիր։ Պարմենիդէսի համաձայն, մարդիկ, որոնք գոյի փոփոխութեան մասին կը խօսին, պարզապէս իրենց կարծիքը (յուն. ՝ dóxa) կը յայտնեն։  

Պարմենիդէս աշխարհը կը պատկերացնէր, որպէս՝ անշարժ ու գնդաձեւ։ Իր երկու նշանաւոր աշակերտները եղած են՝ Զենոն Էլեացին, որ իր փիլիսոփայութիւնը շարունակողն է եւ Լեւկիպոսը, որ հիմնադիրն է՝ հիւլէական (ատոմական) փիլիսոփայութեան։

Զենոն Էլեացի (Zeno of Elea, յուն. ՝ Zênôn 490 – 430 մ. թ. ա. )

Պարմենիդէսի աշակերտը, որ շարունակեց ու զարգացուց իր ուսուցչի տեսութիւններու մշակումը եւ փորձեց փաստարկել, որ շարժումը (որպէս տեղափոխութիւն՝ ժամանակի ընթացքին), ինքնին հակասութիւններու կը բախի։ Այս մասին իր նշանաւոր օրինակն է՝ Աքիլէսի մրցումը՝ կրիային հետ, ուր Զենոն կը փորձէ փաստել, որ արագավազ Աքիլէսը չի կրնար յաղթել կրիային։   

 

5.  Բազմականներ

Բազմականները (Pluralists, պլուրալիստներ), բազմաթիւ նախանիւթերու (օդ, ջուր, հող եւ կրակ) գոյութիւնը եւ ասոնց փոխյարաբերութիւններն ու փոփոխութիւնները կը հաստատէին։ Անոնց համաձայն, փոփոխութիւնները տեղի կ՚ունենան նիւթերու միացումով ու բաժանումով եւ որպէս արդիւնք, կը յառաջանան նոր նիւթեր։ Այս ուղղութեան պատկանող յոյն փիլիսոփաներն են՝ Էմպեդոկլէսը եւ Անաքսագորասը. -

 

Էմպեդոկլէս (Empedocles, 495 – 435 մ. թ. ա. )

Ծ նած է Ակրա գ աս (Akragas, այսօր՝ Agrigent, Սիկիլիա կղզիի վրայ ), հետա գ ային, քաղաքական պատճառներով աքսորուած է Յունաստան, ուր եւ մահացած։ Հաւանաբար աշակերտած է՝ Պարմենիդէսի, բայց վստահաբար ազդուած անոր, ինչպէս նաեւ Պիւթակորասի գաղափարներէն ։ Էմպեդոկլէս հիմնադիրն է՝ բազմականութեան փիլիսոփայական ուսմունքին, որ ամփոփած է առաջին երկին մէջ (յուն. ՝ „Perì phýseôs” = « Բնութեան մասին » ) ։ Եղած է նաեւ՝ քաղաքական գ ործիչ, հռչակաւոր հռետոր, աստղա գ էտ, բանաստեղծ եւ բժիշկ։

Բարոյախօս Էմպեդոկլէս իր երկրորդ երկին մէջ (յուն. ՝ „ Katharmoí“ = «Մաքրումներ» ) կը քարոզէ բռնութիւններու եւ սպանութիւններու դէմ, ինչպէս նա եւ արիւնալի զոհաբերութիւններու դէմ ապա կը ներկայա - ցնէ վերամարմնաւորման (Reincarnation) հանդէպ ունեցած ի ր խոր հաւատքը։

 

Անաքսա գ որաս (Anaxagoras, 499 – 427 մ. թ. ա. )

Ծնած է Կլազոմէն (Klazomenai, Յոնիա, Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծովափ, Եփեսոսէն՝ հիւսիս ) ։ Անաքսա գ որաս փիլիսոփայութիւնը Փոքր Ասիայէն կը փոխադրէ Աթէնք (462 մ. թ. ա. ), որ քաղաքականօրէն աւելի զօրացած էր։ Աթէնքի մէջ ան կը հիմնէ իր դպրոցը։ Ե ղած է ուսուցիչը՝ պետական - քաղաքական գ ործիչ Պերիկլէսի ( յուն. ՝ Periklês), ողբերգակ թատերա գ իր Եւրիպիդէսի (յուն. ՝ Euripídês) եւ հաւանաբար՝ փիլիոսփայ Սոկրատէսի։ Աթէնքի մէջ մօտաւորապէս 30 տարի ապրելէ ետք, կը դատապարտուի՝ անաստուածութեան (Atheism, յուն. ՝ asébeia) մեղադրանքով ։ Շնորհիւ Պերիկլէսի մահէն կ՚ազատի, սակայն պէտք է լքէր Աթէնքը ու վերա - դառնար Յոնիական շրջանը։ Անաքսա գ որաս առաջին մտաւորականն էր, որ իր համոզմունքին համար կը դատապարտուէր։ Հետագային, նոյն մեղադրանքով պիտի դատապարտուէին՝ փիլիսոփաներ Սոկրատէս եւ Արիստոտէլ։ 

Անաքսագորաս ի փիլիսոփայութեան առանցքը կը կազմէ գոյացութիւնը (Substance, յուն. ՝ ousía), որ բազում նիւթերու խառնուրդն է։ Ասոր կողքին ան գրած է ոգիին (յուն. ՝ nous) մասին, որպէս միակը, անսահմանը, զուտը, անխառնը, ամենաուժեղը ու ամէն ինչ կարգաւորողը։

       

6.       Հիւլէականներ 

Հիւլէականներու (Atomists, Ատոմականներ ) ուղղութեան հետեւորդներուն համաձայն, նախանիւթը հիւլէն է կամ ատոմը ( յուն. ՝ átomos = անբաժան ), սկզբնական նիւթի ամենափոքր, անբաժան, ինչպէս նաեւ որոշ ձեւ, կշիռք ու խտութիւն ունեցող միաւորը, որ անդադար կը շարժի՝ անվերջ պարա - պութեան մէջ։ Անոնք կը բացատրեն թէ շարժուն հիւլէներու ( ատոմներու ) միացումով կը յառաջանան ու բաժանումով կը կործանին մարմինները եւ կը պնդեն, որ այս ձեւով յառաջացած է նաեւ աշխարհը՝ անհրաժեշտաբար։ Այս ձեւով փիլիսոփայութեան մէջ մուտք կը գործէին նոր եզրեր. - հիւլէն ( յուն. ՝ hýlê) կամ ատոմը ( յուն. ՝ átomos) եւ պարապութիւնը ( յուն. ՝ kenós) կամ ոչնչութիւնը (յուն. ՝ oúden)։

Հին Յունաստանի Աբդերա (Abdera) քաղաքին մէջ, մ. թ. ա. 5-րդ դարուն, հիւլէական (ատոմական) դպրոցի հիմնադիրը եղած է Լեւկիպոսը, որուն կը հետեւի եւ ուսմունքը աւելի կը զարգացնէ իր աշակերտ Դիմոկրիտոսը։ Հետագային եւ մինչեւ մեր օրերը, ատոմիզմը (Atomism) կ՚ունենայ նաեւ իր հետեւորդները։

Այստեղ, Լեւկիպոսէն եւ Դեմոկրիտոսէն ետք, առանց մանրամասնութեան պիտի յիշուին անունները՝ Հելլենիստական շրջանէն Էպիկուրոսի, որ մեծապէս ազդուած է Դեմոկրիտոսէն եւ Լուկրեցիոսի, որ իր կարգին կը կրէ Էպիկուրոսի ազդեցութիւնը։

 

Լեւկիպոս (Leucippus, յուն. ՝ Leúkippos, 500 – 440 մ. թ. ա. )

Ծ նած է Յոնիա շրջանի Միլետոս, Աբդերա կամ Էլեա քաղաքը եւ շատ հաւանաբար աշակերտած է՝ փիլիսոփայ Պարմենիդէս Էլեացիին։ Ան եղած է հիմնադիրը՝ հիւլէական ( ատոմական ) ուսմունքին, որ աւելի պի - տի զար գանար իր աշակերտ Դիմոկրիտոսի օրով։ Լեւկիպոսի գրած է՝ «Մեծ Աշխարհստեղծումը» (յուն. ՝ Mégas Diákosmos) եւ «Մտքի մասին» (յուն. ՝ perì nous) երկերը։

Լեւկիպոսի կը վերա գ րուի նաեւ « պատճառականութեան օրէնք ի» (Causality) հետեւեալ խօսքը. - «Առանց պատճառի ոչ մէկ բան կը յառաջանայ կամ կը պատահի, այլ ամէն բան, անհրաժեշտաբար, կը հետեւի հիմնաւոր պատճառի մը» ։

 

Դեմոկրիտոս (Democritus, յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 371 մ. թ. ա. )

Ծ նած է Աբդերա (Abdera, Յունաստանի հիւսիսը ) ։ Աշակերտած է՝ Լեւ - կիպոսի եւ հետեւած ու զարգացուցած անոր բնափիլիսոփայական հիւլէական - ատոմական ուղղութիւնը ։ Դեմոկրիտոսի համաձայն, նաեւ կրակը, ոգին, հոգին ու աստուածները կազմուած են անթիւ ատոմներէ։ Դեմոկրիտոս ունի աւելի քան 50 երկեր, որոնք դժբախտաբար չեն պահպանուած։ Անոնցմէ միայն հատուածներ հասած են մեզի հետագայ իմաստասէրներու միջոցով (Պլատոն, Արիստոտէլ, եւայլն…)։

Հարուստ ընտանիքի զաւակ, առիթը ունեցած է ճամբորդելու զանազան երկիրներ եւ ընդարձակած իր գիտելիքներու հորիզոնը։ Ծանօթ է նաեւ « խնդուն փիլիսոփան » մակդիրով, որովհետեւ Դեմոկրիտոս եղած է լա - ւատես ու զուարթ տրամադրութեամբ։    

Դեմոկրիտոս ^{( [3] )} նաեւ բարոյախօս մըն է։

 

Էպիկուրոս (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. )

Հելլենիստական շրջանէն Էպիկուրոս եւս հետեւորդ մը կը նկատուի՝    Դեմոկրիտոսի բնափիլիսոփայութեան հիւլէական - ատոմական ուղղութեան։ Ան եղած է հիմնադիրը, իր անունով կոչուող փիլիսոփայական ուղղութեան՝ էպիկուրականութեան (Epicureanism) եւ Կեպոսի դպրոցին ( յուն. ՝ kêpos = պարտէզ ) ։

Էպիկուրոս ^{( [4] )} նաեւ բարոյախօս մըն է ։

 

Լուկրեցիոս (լատ. ՝ Titus Lucretius Carus, 98 – 55 մ. թ. ա. )

Հռոմէացի բանաստեղծ եւ բարոյախօսփիլիսոփան, եղած է հետեւորդ՝ Էպիկուրականութեան ու գրի առած՝ Էպիկուրոսի ուսմունքը։ Այստե ղ ան կը յիշուի որպէս՝ բնափիլիսոփայութեան հիւլէական - ատոմական ուղղութեան հետեւորդ։  

 

7.       Սոփեստներ

Սոփեստ ( յուն. ՝ sophistês), կը նշանակէ՝ իմաստութիւն բերող. իսկ ա յս ուղղութեան հետեւորդները, դէպի ժողովրդավարութիւն ընթացող Յունաս - տանի մէջ, շրջուն ուսուցիչներ էին եւ գլխաւորաբար կ ՚ ուսուցանէին՝ հռետորութիւն, բարոյագիտութիւն, արուեստ (երաժշտութիւն), իրաւական փաստարկում, եւ ընդհանուր զարգացում։ Սոփեստներէն առաջ, նախասոկրատեան փիլիսոփայութիւնը, ընդհանրապէս առնչուած էր բնութեան, նախանիւթին (յուն. ՝ archê), բնագիտութեան ու ուսողութեան (մաթեմատիկային). իսկ սոփեստներու հետաքրքրութեան կեդրոնը դարձաւ, նոյնինքն՝ մարդը։ Սոփեստներու համա ձայն, շատ կարեւոր է մտածելը եւ մանաւանդ այդ մտածումները լաւագոյն ձեւով արտայայտելը՝ պերճախօսութեամբ եւ հռետորական ոճով։

Սոփեստներու փիլիսոփայութիւնը յարաբերապաշտական (Relativism) է թէ ՛ իրաւական եւ թէ ՛ կրօնա - բարոյական մարզերու մէջ։ Սոփեստներու համա - ձայն, իրաւական օրէնքները « կը բռնանան » մարդոց վրայ եւ անոնք ստիպուած կ ՚ ըլլան իրենց բնութեան հակառակ գործելու։ Սոփեստները կրօնի հանդէպ կասկածամիտ էին. անոնց համաձայն մարդը ինքն է որ հնարած է աստուածները։       

Յունական դասական փիլիսոփաները ( Սոկրատէս, Պլատոն եւ Արիստո - տէլ ) խստօրէն քննադատեցին սոփեստութիւնը, զայն խարդախ, անպար - կեշտ եւ ամբոխավար կոչելով։ Այս պատճառով ալ սոփեստութիւնը ժխտա - կան իմաստ ստացաւ եւ սոփեստը դարձաւ՝ իմաստակ ( կեղծ իմաստուն ) ։

Նշանաւոր սոփեստներ եղած են՝ Պրոտագորաս եւ Գորգիաս։

 

Պրոտագորաս (Prôtagóras, 490 – 411 մ. թ. ա. )

Ծ նած է՝ Աբդերա (Abdera, Յունաստանի հիւսիսը ) ու ապրած՝ Աթէնքի մէջ, ուրկէ, անաստուածութեան (Atheism, յուն. ՝ asébeia) պատճառով աքսորուած է Սիկիլիա կղզի ։ Աքսորի ճամբուն վրայ, սակայն, խեղդա - մահ եղած է։ 

Պրոտագորասի կարեւոր երկերէն մէկը, որ չէ պահպանուած, կը կոչուի «Աստուածներու մասին» (յուն. ՝ „perì theôn”), ուր կը գրէ. - «Աստուածներու վերաբերեալ, ինծի համար անկարելի է գիտնալ, որ գոյութիւն ունի՞ն կամ ոչ, առաւել՝ թէ ի՞նչ կերպարանք ունին անոնք…»։

Պրոտագորասի նշանաւոր խօսքերէն է՝ « Ամէն ինչի համար կան երկու հակադիր արտայայտութիւններ », ինչպէս օրինակ՝ «Սոկրատէսը մարդ է» եւ «Սոկրատէսը մարդ չէ» ։ Այլ նշանաւոր խօսք մը, որ բազմաթիւ ու իրերամերժ մեկնութիւններու արժանացաւ, հետեւեալն է. - « Մարդը բո - լոր իրերու չափանիշն է. ե ՛ ւ գոյերու, ինչպէս որ կան ե ՛ ւ ոչ - գոյերու, ինչպէս որ չկան » ։

Պլատոնի երկերէն մէկը կը կոչուի « Պրոտագորաս», ուր Սոկրատէս կը պատմէ Պրոտագորասի հետ իր հանդիպման մասին եւ ընդհանրապէս սոփեստներու մասին։

 

Գորգիաս (Gorgias, 485 – 380 մ. թ. ա. )

Ծ նած է Լենտինի (Lentini, յուն. ՝ Leontinoi) քաղաքը, Սիկիլիա կղզիի վրայ ու սոփեստներու սովորութեան համաձայն թափառած է՝ Յունաստանի մէջ։ Գորգիաս ե ղած է հռչակաւոր պերճախօս ու հռետոր։ Հռետորական իր դասաւանդութիւնը կ՚ընդգրկէ ր թէ՛ տեսական եւ թէ՛ գործնական բաժիններ։ Հռետորական արձակ ճառերը աւելի ազդեցիկ ու պերճախօս դարձնելու համար, ան բանաստեղծական չափածոյ մէջբերումներ կը կատարէր։    

Գորգիասի գլխաւոր երկերն են. - «Ոչ-Գոյի մասին» ( Perì tou mê óntos ) եւ «Բնութեան մասին» ( Perì phýseôs )։

Գորգիասի նշանաւոր խօսքերէն է. - « Ոչինչ գոյութիւն ունի. իսկ եթէ բան մը գոյութիւն ալ ունենար՝ ապա ան անճանաչելի պիտի ըլլար. իսկ եթէ բան մը ճանաչելի ալ ըլլար՝ ապա ան անարտայայտելի պիտի ըլլար » ։ Բազմաթիւ ու բոլորովին տարբեր մեկնութիւններու արժանացած այս խօսքը, քաղուած է վերոյիշեալ «Ոչ-Գոյի մասին» երկէն, ուր կը տեսնենք ծայրայեղ կասկածապաշտ (Scepticism) փիլիսոփայ մը, որ կը հասնի ոչնչապաշտութեան (Nihilism) ։

Պլատոնի երկերէն մէկը կը կոչուի « Գորգիաս », ուր նաեւ երկխօսութիւն մը կը ծաւալի Սոկրատէսի եւ Գորգիասի միջեւ, գլխաւորաբար հռետորութեան առնչուած։   



Նախասոկրատեան բարոյագիտութիւնը

Նախասոկրատեան ժամանակաշրջանի փիլիսոփաները առասպէլները ^{( [5] )} կը բաժնէին գլխաւոր երկու, բովանդակութեան առնչուած մասերու. - նախ եւ առաջ՝ տիեզերածնութեան (Cosmogony) եւ բնափիլիսոփայութեան մասն է, ապա՝ բարոյականութեան (Morality) մասը։ Առասպէլաբանութեան աշխարհին մէջ, թէ՛ աստուածները եւ թէ՛ մարդիկ իրենց յատուկ դերերը ունին։ Օրինակ Զեւս (յուն. ՝ Zeús) գլխաւոր աստուածը, միաժամանակ պատասխանատու էր երկնքի, որոտումի, կայծակի, անձրեւի, ինչպէս նաեւ բարոյականութեան։ Իսկ մարդոց իրավիճակը այնքան ալ հեշտ չէր, որովհետեւ անոնք կը բնակէին աշխարհի մը մէջ, որ կը տնօրինուէր բազմաթիւ աստուածներու միջոցով. աստուածներ, որոնք կրնային խստօրէն բարկանալ ու մարդոց համար պատիժներ սահմանել։    

Նախասոկրատեան ժամանակաշրջանի փիլիսոփաներէն բարոյագիտութեան մասին անդրադարձած են՝ Պիւթագորասը, Դեմոկրիտոսը եւ ընդհանրապէս՝ սոփեստները։

 

Պիւթագորաս

Պիւթագորաս Սամոսցին (Pythagoras of Samos, 570 – 500 մ. թ. ա. ), ծնած է յունական Սամոս կղզիի վրայ։ Քաղաքական պատճառով, ան ստիպողաբար լքած է իր ծննդավայրը եւ շրջան մը թափառելէ ետք հաստատուած է Հարաւային-Իտալիոյ յունական Կրոտոն (Croton) քաղաքը։ Ան հիմնադիրն է՝ Կրոտոնի դպրոցին եւ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական շարժման, որուն հետեւորդները կը կոչուին Պիւթագորականներ։ Այս շարժումը ունէր իր գաղտնի ու աղանդանման միութիւնը եւ ընկերասիրական ու հաւաքական ապրելակերպը։

Պիւթագորասի համաձայն հոգին, որ բանտուած է մարմնին մէջ՝ անմահ է. եւ մարդու կեանքի բարձրագոյն նպատակը պէտք է ըլլայ մաքրումը հոգիին, որ պիտի ազատագրուի մահէն ետք՝ այլ մարմնով մը վերստին ծնելու համար (հոգիի վերամարմնաւորումը, Reincarnation)։ Իսկ հոգիի մաքրումը կը կատարուի առաքինի եւ ժուժկալ կեանք ապրելով, բուսակերութեամբ եւ յատուկ կրօնական արարողութիւններու հետեւելով։ Իսկ հոգիի վերամարմնաւորումը տեղի կ՚ունենայ, երբ մարդ իր կեանքի ընթացքին չէ կրցած հոգին բոլորովին մաքրել. որովհետեւ վերջին նպատակը՝ հոգիի շրջագայութեան կասեցումն է։ (Պիւթագորաս եւ բազմաթիւ Պիւթակորականներ բուսակեր եղած են։)

Պիւթագորաս կը հաւատար մոլորակներէն յառաջացած ու ներդաշնակ ոլորտային երաժշտութեան (Music of the Spheres) մը եւ զարգացուցած էր երաժշտաբուժութիւն մը, որ նաեւ մաս կը կազմէր պիւթակորականներու կրօնական արարողութիւններուն եւ ունկնդիրներուն ոլորտային կամ երկնային ներդաշնակութիւն ու հանգստութիւն կը պարգեւէր։

Պիւթագորականները առաջիններն էին, որոնց համաձայն երկիրը՝ գունդի ձեւ ունի եւ մոլորակներու շարուածքը՝ ներդաշնակութիւն մը կը ներկայացնէ։ Պիւթագորաս նաեւ առաջինն էր, որ արտայայտուած է ներհայեցողութիւն (Intuition) հասկացութեան մասին ^{( [6] )} ։

Պիւթակորասի համար ընկերն ու ընկերութիւնը ^{( [7] )} կարեւոր դեր կը խաղան։ Պիւթակորականներու համաձայն, քանի որ տիեզերքը (իր բաղկացուցիչ մասերով), ներդաշնակ համագործակցութեամբ համախմբուած միասնութիւն մը կը նկատուէր, ուրեմն բոլոր կենդանի էակներուն (ներառեալ աստուածները) միջեւ բնականաբար սերտ ընկերութիւն մը պէտք է յառաջանար, որ մասնաւորաբար կը շեշտուէր Պիւթակորականներու միջեւ։

Պիւթագորական ուսողութիւնը (Mathematics, մաթեմատիկա), ընդհանրապէս, կը յատկանշուի իր զուտ տեսական նկարագրով եւ մասնաւորաբար իր բարոյական նկարագրով։ Պիւթագորական թիւերու ուսմունքը տեսակ մը թուանշաններու խորհրդապաշտութիւն (Mysticism) մըն էր եւ Պիւթակորասի խօսքերով՝ «ամէն բան թիւ էր»։ Այլ խօսքով, պիւթագորական թուաբանութիւնը եւ երկրաչափութիւնը գործնական ծառայութիւններ չէին մատուցաներ եւ թուանշանները ունէին բարոյական որոշ արժէքներ։ Պիւթագորասի համաձայն, կարգ մը թուանշաններ կը նշանակեն՝ արդարութիւն, երկպառակութիւն կամ ներդաշնակութիւն … առանց մեզի համար հասկնալի պատճառներու կամ համոզիչ տուեալներու։

 

Դեմոկրիտոս

Դեմոկրիտոս (Democritus, յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 370 մ. թ. ա. ), ինչպէս նշեցինք ծնած է Յունաստանի հիւսիսային Աբդերա (Abdera) քաղաքը։ Ան աշակերտած է Լեւկիպոսի (Leucippos)։ Այս երկու փիլիսոփաները կը նկատուին՝ հիւլէական կամ ատոմական (Atomism) ուղղութեան հիմնադիրները։ Դեմոկրիտոսի համաձայն նաեւ հոգին կազմուած է հիւլէներէ (ատոմներէ)։ 

Բարոյագիտութեան մարզէն ներս, Դեմոկրիտոսի համար Գերագոյն Բարին հոգիի քաջառողջութիւնը, լաւ տրամադրութիւնն ու զուարթութիւնն է, որ ինք կը կոչէ՝ Euthymia։ Իսկ հոգիին համար ձգտելի իրավիճակը՝ հաւասարակշռութիւնը, կայունութիւնն ու անխռովութիւնն (յուն. ՝ ataraxía) է, հեռու զգացական բոլոր ցնցումներէն ու վրդովումներէն։ Եւ եթէ այս բոլորին վրայ աւելնան խոհեմութիւնն ու ցանկութիւններու զսպումը, մարդ կը հասնի երջանկութեան։

Դեմոկրիտոսի համաձայն, հաճոյքը նպատակ չէ, այլ նախանշան մըն է, որ մարդ բարոյական Գերագոյն Բարիին մօտեցած կամ գրեթէ հասած է։ Իր լաւատեսութեան ու ընդհանրապէս լաւ տրամադրութեան համար կոչուած է՝ «խնդուն փիլիսոփան»։

Դեմոկրիտոսի բարոյագիտութենէն որոշ չափով ազդուած են՝ Էպիկուրոս եւ Ստոյիկները, որոնց համար Գերագոյն Բարին երջանկութիւնն է, որուն կարելի է հասնիլ՝  Էպիկուրոսի համաձայն անխռովութեամբ (յուն. ՝ ataraxía), իսկ Ստոյիկներուն համաձայն՝ ծայրայեղ անզգայութեամբ (յուն. ՝ apátheia)։   

           

Սոփեստներ

Ինչպէս յիշուեցաւ, սոփեստներու փիլիսոփայութիւնը յարաբերապաշտական է։ Այս տեսութեան համաձայն՝ ընդհանուր եւ բացարձակ իմացութիւն չկայ եւ ամէն ինչ յարաբերական է։ Չկան նաեւ ընդհանուր եւ բացարձակ բարոյական արժէքներ, որովհետեւ անոնք բնական չեն (բնութենէն չեն բխիր), այլ համաձայնութեան արդիւնք են. այս պատճառով ալ բարոյական արժէքները փոփոխութեան ենթակայ են՝ ըստ տեղի եւ ժամանակի։ Այստեղ հարկ է դարձեալ շեշտել, որ բարոյագիտութիւնը խոտոր կը համեմատի յարաբերապաշտութեան հետ։

Սոփեստներու մօտ, առաջին անգամ ըլլալով, կը բացայայտուին ընդհանուր մարդկային իրաւունքները ^{( [8] )} (Human Rights)։ Սոփեստներու համաձայն բոլոր մարդիկ ի բնէ (յուն. ՝ ek physei) հաւասար եւ համարժէք են ու կը շնչեն նոյն օդը։

 



 

Գլուխ – 2

 

Դ ԱՍԱԿԱՆ Շ ՐՋԱՆ

Classical Era

 

Քրիստոսէ առաջ 5-րդ դարուն, յոյն անուանի փիլիսոփայ Սոկրատէսով (Socrates, յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ) կը սկսի յունական փիլիսոփայութեան Դասական Շրջանը։ Փիլիսոփայութեան ծաղկման այս ժամանակաշրջանը կը շարունակուի Սոկրատէսի աշակերտ՝ Պլատոնով (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ Պլատոնի աշակերտ՝ Արիստոտէլով (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. )։

Հին Յունաստանի մէջ, մ. թ. ա. 5-րդ դարը ծաղկման ընդհանուր ժամանակաշրջան մը կը նկատուի։ Կը տիրապետէր Պերիկլէսը (յուն. ՝ Perikles, 490 – 429 մ. թ. ա. ), որու օրով ժողովրդավար Աթէնքը, որպէս քաղաքպետութիւն կը դառնար շրջանի զօրաւորագոյնը։ Այս շրջանին (462 մ. թ. ա. ) Անագսակորաս, փիլիսոփայութիւնը Փոքր Ասիայէն կը փոխադրէր Աթէնք։ Փիլիսոփայութեան զարգացման կողքին, կը զարգանան նաեւ թատերական, գրական ու քանդակագործութեան արուեստները։ Կը զարգանայ նաեւ բժշկութիւնը, շնորհիւ Հիպոկրատէսի (Hippocrates, յուն. ՝ Hippokrátês, 460 – 370 մ. թ. ա. ), որ մինչեւ այսօր ծանօթ է իր «երդումով»։ Զարկ կը տրուէր նաեւ ճարտարապետութեան։ Կը կառուցուին Ակրոպոլիսի հռչակաւոր Պարթենոն (Parthenon) տաճարը եւ այլ պատմական նշանակութիւն ունեցող կոթողներ։

Փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ եզակի անձնաւորութիւն եւ իւրայատուկ երեւոյթ է Սոկրատէս ։ Ան բոլորովին նոր մտածելակերպով կամ մեթոդով մը օժտեց փիլիսոփայութիւնը. մտածելու եւ երկխօսութեան այս կերպը կը կոչուի՝ գաղափարածնունդ (յուն. ՝ maieutikê, որ կը նշանակէ՝ մանկաբարձութիւն կամ դայեակութիւն), որով Սոկրատէս յատուկ հարցումներով իր խօսակիցը կը մղէր գաղափարի մը յայտնաբերման (ինչպէս դայեակը կամ մանկաբարձը կ՚օգնէ՝ ծննդաբերութեան)։ Սոկրատէսի հանրածանօթ մէկ խօսքն է՝ «Գիտեմ, որ ոչինչ գիտեմ»։ Մեծ փիլիսոփայ ու բարոյախօս նկատուող Սոկրատէս, իր կեանքի վերջալոյսին, կը դատապարտուի՝ իր փիլիսոփայութեամբ պատանիները մոլորեցնելու եւ ընդունուած աստուածները արատաւորելու յանցանքով։ Թէեւ փախուստի կարելիութիւն ունէր, սակայն Սոկրատէս կը գործադրէ դատարանի վճիռը ու թոյնը խմելով՝ կը մահանայ բանտին մէջ։

Սոկրատէս թէեւ երկեր չէ գրած, սակայն իր աշակերտները (մանաւանդ Պլատոն) գրի առած են իրենց ուսուցչին միտքերը։ 

Սոկրատէս թէեւ դպրոց չէ հիմնած, սակայն իր անմիջական աշակերտները եւ անոնց յաջորդները հիմնած են նշանաւոր դպրոցներ, Աթէնքը դարձնելով իր ժամանակուան մշակոյթի եւ կրթութեան մեծագոյն կեդրոնը։

Հռչակաւոր դպրոցներ եղած են. -

Կինիկական դպրոցը, որ կոչուած է՝ Աթէնքի մէկ շրջանի (Kynosarges) անունով. (kyon, հին յունարէն կը նշանակէ՝ շուն)։ Դպրոցի հիմնադիրն է՝ Սոկրատէսի աշակերտած Անտիսթենէս Աթէնացին (յուն. ՝ Antisthénês, 445 – 365 մ. թ. ա. ), որու անմիջական յաջորդը եղած է իր առաջին աշակերտներէն՝ Դիոգենէս Սինոպցին (յուն. ՝ Diogénês, 400 – 323 մ. թ. ա. )։ Կինիկական ուղղութեան (Cynicism) համաձայն, քաղաքակրթութիւնը, իր բոլոր հարցերով, կեանքի անբնական վիճակ մը կը ստեղծէ. իսկ երջանկանալու համար պէտք է ապրիլ բոլորովին ժուժկալ, քիչով բաւարարուող, շքեղութիւններէ ու հաճոյքներէ հեռու կեանք մը՝ բնութեան մէջ։

Կիւրենեան դպրոցը, որ կոչուած է՝ Հիւսիսային Ափրիկէի (այսօրուան Լիբիոյ) յունական մէկ շրջանի (Kyrenaika) անունով։ Դպրոցի հիմնադիրն է՝ Սոկրատէսի աշակերտ Արիստիպոս Կիւրենացին (Aristippus of Cyrene, յուն. ՝ Arístippos, 435 – 355 մ. թ. ա. )։ Կիւրենեան ուղղութեան (Cyrenaism) համաձայն, հաճոյապաշտութիւնը (Hedonism) երջանկանալու գլխաւոր ուղին է։

Մեգարեան դպրոցը, որ կոչուած է՝ յունական Մեգարա (Megara) քաղաքի անունով։ Դպրոցի հիմնադիրն է՝ Սոկրատէսի աշակերտած Եւկլիդէս Մեգարացին (Euclides of Megara, յուն. ՝ Eukleídês, 450 – 380 մ. թ. ա. )։ Եւկլիդէսի աշակերտներէն էին՝ Եւբուլիդէս Միլետոսցին (Eubulides of Miletus, յուն. ՝ Eubulídês) եւ Ստիլպոնը (Stilpo, յուն. ՝ Stílpôn). այս վերջինին աշակերտն էր՝ Դիոդորոս Կրոնոսը (Diodorus Cronus, յուն. ՝ Diódôros Krónos, 4-րդ – 3-րդ դար մ. թ. ա. )։ Մեգարեան դպրոցի հետեւորդները կ՚ընդունին էլեականներու գոյաբանութիւնը (Ontology) եւ Սոկրատէսի բարոյագիտութիւնը (Ethics)։ Անոնք նշանաւոր կը դառնան նաեւ իրենց տրամաբանական վիճաբանութիւններով, որոնք փիլիսոփայութեան մէջ ծանօթ են   հակաճառութիւն – Eristic անունով։ Էրիս = Eris, յունական դիցաբանութեան մէջ երկպառակութեան աստուածուհին է։

Պլատոնեան Ակադեմիան (յուն. ՝ akadêmeia), որ հիմնուած է մ. թ. ա. 385-ին, Աթէնքի մէջ եւ մեր թուարկութեան 529 թուականին փակուած է, Հռոմի կայսր Յուստինիանոս Ա. -ի (Justinian I. 482 – 565 թ. ) հրամանով։ Ակադեմիան, իր տեսակին մէջ, եղաւ ամենանշանաւոր եւ երկարակեաց հաստատութիւնը։ Պլատոնի գաղափարապաշտ ուղղութեամբ սկսող այս դպրոցը, սակայն, իր աւելի քան 9 դարերու տեւողութեան ընթացքին, համակերպած է ժամանակի փիլիսոփայական զանազան ուղղութիւններուն, որոնցմէ վերջինը՝ Նոր-Պլատոնականութիւնն էր։

Արիստոտէլեան դպրոցը, որ կոչուած է՝ Պերիպատոս (յուն. ՝ perípatos, կը նշանակէ՝ ճեմարան)։ Արիստոտէլ, 17 տարիներ Ակադեմիայի մէջ, նախ Պլատոնի աշակերտելէ եւ ապա այնտեղ դասաւանդելէ ետք, 335-ին մ. թ. ա. Աթէնքի մէջ, կը հիմնէ իր դպրոցը։ Այս դպրոցը կը գոյատեւէ աւելի քան 6 դար։ Կը փակուի մեր թուարկութեան 3-րդ դարուն։



Փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ, մեծ կարեւորութեամբ կը ներկայանան նաեւ՝ Պլատոն եւ Արիստոտէլ։

Պլատոնի փիլիսոփայութեան հիմքը կը կազմեն իր «Գաղափարի տեսութիւնը», «Քաղաքական տեսութիւնը» եւ «Բարոյագիտութիւնը»։ Իր անունով գոյութիւն ունի փիլիսոփայական ուղղութիւն մը՝ Պլատոնականութիւնը (Pla-tonism), որ մինչեւ այսօր հետեւորդներ ունի։ Պլատոն, խորհրդածելու միջոցով ճանաչողական հմտութիւնը կոչած է դիալեկտիկա (յուն. ՝ dialektikê), որ հասկացութիւններու դասակարգման, ինչպէս նաեւ երկխօսութեան ու վիճաբանութեան հմտութիւնն է։ Պլատոն, իր աւելի քան 30 երկերը, գրած է առաւելաբար երկխօսութեան եւ զրոյցի ձեւով։ Սկզբնական շրջանի իր երկերուն մէջ նկատելի է Սոկրատէսի գերակշիռ ներկայութիւնը։

Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը համայնագիտական է։ Իր անունով գոյութիւն ունի փիլիսոփայական ուղղութիւն մը՝ Արիստոտէլականութիւնը (Aristotelism)։ Արիստոտէլ հիմնադիրն է փիլիսոփայական զանազան ճիւղերու եւ տեսութիւններու, որոնք նաեւ ներկայ ժամանակներուն յոյժ կիրառելի ու մեծապէս ազդեցիկ են, ինչպէս օրինակ՝ բարոյագիտութիւնը (Ethics), ձեւական տրամաբանութիւնը (Formal Logic), քաղաքական ուսմունքը (Politics) եւ ստորոգութեան  (կատեգորիաներու, յուն. ՝ kategoría) ուսմունքը։ Արիստոտէլ մեծ ազդեցութիւն ունեցած է մանաւանդ միջնադարեան դպրական (Scholasticism) փիլիսոփայութեան վրայ։



Հնադարեան (Անտիկ) եւ Միջնադարեան ժամանակներուն, բարոյագիտութիւնը կը կողմնորոշուէր բնազանցական, անհատական եւ հոգեբանական երեւոյթներով։ Այլ խօսքով՝ որոշ առաքինութիւններու տէր ըլլալը եւ անոնց անսալը բարոյական ճիշդ վարմունք կը նշանակէր. այս ձեւով ան կը ներկայանար անհատական լաւ ու յաջող կեանքի մը պատկերացումով, յաճախ օրինակելի տիպարներով եւ առաջնորդող կեանքի իտէալի՝ երանութեան իրագործումով։

Հնադարեան եւ Միջնադարեան ժամանակներուն, բարոյագիտական նիւթեր կը գտնենք գրականութեան մէջ, ինչպէս նաեւ առակներու, նմանաբանութիւններու եւ այլաբանութիւններու մէջ։     

 

1.     Սոկրատէս եւ Պլատոն

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան մէջ, բարոյագիտութեան պատմութիւնը կը սկսի յոյն դասական փիլիսոփաներ՝ Սոկրատէսով եւ անոր աշակերտած՝ Պլատոնով։ Անոնք հակադրուելով սոփեստներուն, կը մերժէին սոփեստներու սկեպտիկ եւ բարոյականութեան հանդէպ ցանկացած որեւէ ապացոյց ներկայացնելու ընթացքը եւ մասնաւորաբար կը շեշտէին առաքինութիւններու ուսանելիութիւնը կամ օրինակելիութիւնը։

Առաքինութիւն (յուն. ՝ aretê), յունական մտածելակերպի մէջ կը նշանակէ՝ ճարտարութիւն ու գերազանցութիւն՝ ընկերային իրաւասութեան տեսակէտէն։ Բարոյագիտութեան գլխաւոր հարցադրումը այն էր, թէ ինչպէ՞ս հասնիլ կամ թափանցել հոգիի առաքինութեան։

Բարոյագիտական բոլոր պահանջները բաւարարող ու բարոյական ճիշդ վարմունքի համար հարկ է ամէնէն առաջ ճանչնալ այդ ճիշդը. - մարդ պէտք է նկատէ, որ գաղափարներու մէջ, բարիի գաղափարը, գերագոյնն է։ Քանի որ առաքինութիւնը բարոյական արժէք է, հաւանաբար ոչ ոք դիտմամբ անարժէք վարմունք կ՚ունենայ կամ չարութիւն կը գործէ։ Ան որ ոչբարոյական վարմունք կ՚ունենայ անիկա մոլորութեան զոհն է։  Ուրեմն միայն բարի ու արդարամիտ վարմունքը պէտք է իրագործուի. եւ ասիկա մարդ պէտք է իրագործէ ոչ անոր համար, որ անկէ առաւելութիւն կամ շահ մը կրնայ ունենալ։ Աւելին՝ մարդ պէտք է իրագործէ բարոյական վարմունքը, նոյնիսկ եթէ անկէ վնաս կրէ։ «Անարդարութիւն գործելը աւելի վատ է, քան անարդարութիւն կրելը» ^{( [9] )}, ինչպէս Սոկրատէսի տիպար պարագային, երբ ան կտրականապէս մերժեց բանտէն փախուստ տալ եւ ազատակամ խմեց թոյնով բաժակը։

Պլատոնի համաձայն, բարիի վեհ գաղափարը նոյնինքն ներդաշնակութիւնն է՝ ճշմարտութեան, գեղեցկութեան եւ երջանկութեան։ Պլատոն, իր բարիի գաղափարը աւելի գործնական դարձնելու համար, զայն կը միացնէ արդարութեան գաղափարին։ Ուրեմն, բարոյագիտութեան համաձայն բարին ու արդարամիտը նոյնինքն իմաստունն է, որուն գիտութիւնը եւ իմաստութիւնը կ՚երաշխաւորեն առաքինութիւնը։

Պլատոնի բարոյագիտութիւնը քաղաքական գործնական կիրառում կը գտնէ իր «Պետութիւնը» (յուն. ՝ „politea“) երկին մէջ, ուր ան կը պահանջէ, որ իտէալական պետութիւնը փիլիսոփաներու կողմէ կառավարուի։ Որպէս գաղափարապաշտ, Պլատոն, իր ուսուցչին Սոկրատէսի նման, կը պնդէ իր բարոյագիտական բացարձակ իտէալը, որ իրականութեան մէջ անհասանելի ըլլալ կը թուի։

 

2. Արիստոտէլ

Սոկրատէսի եւ Պլատոնի գաղափարապաշտութեան կը հակադրուի յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի գործնական փիլիսոփայութիւնը։

Արիստոտէլ կը հաստատէ բարոյագիտութիւնը (Ethics), որպէս եզր եւ զայն կը դարձնէ իւրայատուկ փիլիսոփայական ճիւղ՝ տրամաբանութեան (Logics), բնագիտութեան (Physics) եւ բնազանցութեան (Metaphysics) կողքին։

Արիստոտէլ, «Նիկոմախոսի բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ „êthika nikomacheia“, տե՛ս Մաս – 5, էջ 196) երկին մէջ կը քննարկէ իր միջավայրի բարոյականութիւնը, կենսապայմանները, սովորութիւններն ու հաստատութիւնները եւ կը փորձէ անոնցմէ բարոյական սկզբունքներ եզրակացնել։ Իւրաքանչիւր անհատ կը ցանկայ հասնիլ Գերագոյն Բարիին, որ նոյնինքն անհատական երջանկութիւնն է եւ որուն կարելի է հասնիլ միայն առաքինութեան ճամբով։

Մարդկային վարմունքին կամ յոյզերուն մէջ, Արիստոտէլ կը փնտռէր չափաւոր «միջինը», որ առօրեայ իրականութեան մէջ բարոյասէր մարդուն համար իրագործելի ըլլայ եւ ասիկա որպէս չափանիշ կ՚որակէր՝ ոսկեայ միջին։ Օրինակ, Արիստոտէլի համար արիութիւնը ոսկեայ միջինն է՝ վայրագութեան եւ երկչոտութեան։

Արիստոտէլեան գործնական այս գաղափարը, որուն իմաստն ու նպատակը առօրեայէն կը բխի, պէտք է աղերս ունենայ հիմնական գիտութեան մը հետ, որ իր կարգին կը բացայայտէ Գերագոյն Բարիի հարցը. թէ մեզի համար ի՞նչ է Գերագոյն Բարին եւ մեր գործնական վարմունքին համար նպատակի ի՞նչ հորիզոն կը տեսնենք. ահա այս հորիզոնը պէտք է բանականօրէն համոզիչ ըլլայ, որով բարոյագիտութեան մեկնակէտը, որպէս պարտաւորութիւն, կարենայ կիրառելի դառնալ։

Արիստոտէլի բարոյագիտութեան մասին յատուկ անդրադարձութիւններ կան Մաս – 5ի «Առաքինութեան բարոյագիտութիւն» բաժնին մէջ (էջ 193)։

 



 

 

Գլուխ – 3

 

Հ ԵԼԼԵՆԻՍՏԱԿԱՆ Շ ՐՋԱՆ

Hellenistic Era

 

Հնադարեան (Անտիկ) փիլիսոփայութեան Հելլենիստական շրջանը կը յատկանշուի Մեծն Ալեքսանդրի (356 – 323 մ. թ. ա. ) օրով Յունաստանի սահմաններու ընդարձակումով եւ հելլենական մշակոյթի (յունարէնի եւ յունական մտածելակերպի) տարածմամբ։ Հելլենիստական փիլիսոփայութիւնը շարունակուեցաւ նաեւ հռոմէական կայսրութեան շրջանին, մինչեւ Քրիստոնեայ Միջնադարու սկիզբը։ 

Հելլենիստական շրջանի փիլիսոփայական կարեւոր ուղղութիւններն են. -

Էպիկուրականութիւնը (Epicureanism),

Ստոյիկութիւնը (Stoicism), իր երեք (վաղ, միջին եւ ուշ) շրջաններով,

Կասկածապաշտութիւնը կամ ս կեպտիկութիւնը (Scepticism) եւ

Նոր-Պլատոնականութիւնը (Neo-Platonism)։

 

Էպիկուրեան դպրոցը

            Էպիկուրեան դպրոցը կոչուած է նաեւ Կեպոս (յուն. ՝ kêpos = պարտէզ)։ Էպիկուրոս (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) ծնած է Սամոս կղզիի վրայ ապա կը փոխադրուի Աթէնք, ուր մ. թ. ա. 306-ին կը հիմնէ այս դպրոցը, իր տան պարտէզին մէջ։ Դպրոցը կը գործէ մօտաւորապէս վեց դարեր, մինչեւ մեր թուարկութեան 4-րդ դարը։ Էպիկուրոսի ժամանակակիցն ու աշակերտն էր՝ Հերմարքոս (Hermarchus, յուն. ՝ Hermarkhos  340 – 260 մ. թ. ա. ), որ Էպիկուրոսի մահէն ետք կը ստանձնէ դպրոցի տնօրէնութիւնը։

            Հետագային, էպիկուրականութիւնը (Epicureanism) կը փոխադրուի Հռոմ։ Հոն նշանաւոր կը դառնայ բանաստեղծ եւ փիլիսոփայ Լուկրեցիոս (Titus Lukretius Carus, 99 – 55 մ. թ. ա. ), որ գրի առած է Էպիկուրոսի ուսմունքը։

 

Ստոյիկեան դպրոցը

            Ստոյիկեան դպրոցը կոչուած է իրենց Աթէնքի հաւաքավայրի անունով (յուն. ՝ stoá poikilê, որ կը նշանակէ՝ սիւնազարդ սրահ)։ Հիմնադիրն է՝ յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնցին (Zeno of Citium, յուն. ՝ Zénôn, 333 – 262 մ. թ. ա. )։

Ստոյիկեան շարժումի ընթացքին (Ա. դար մ. թ. ա. ), յոյներու կողմէ սկսած փիլիսոփայութիւնը կը փոխադրուի Հռոմ, որ քաղաքական տեսակէտէն շատ աւելի զօրացած էր եւ դարձած՝ գերհզօր կայսրութիւն։

 

Պիռհոնեան դպրոցը    

Կասկածապաշտութիւնը կամ սկեպտիկութիւնը (Skepticism), կասկածելի ու տարակուսելի կը գտնէ իմացութեան բոլոր կարելիութիւնները եւ որուն համաձայն իրականութեան եւ ճշմարտութեան ճանաչողութիւնը՝ հարցական է, յարաբերական է կամ ընդհանրապէս անկարելի է։ Այս ուղղութեան հիմնադիր կը նկատուի յոյն փիլիսոփայ Պիռհոնը (Pyrrho, յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 270 մ. թ. ա. ), իսկ ուղղութիւնը, իր անունով կը կոչուի Պիռհոնականութիւն (Pyrrhonism)։ 

Կասկածապաշտութիւնը, բարոյագիտութեան հանդէպ եւս ունի վերոյիշեալ նոյն դիրքը. ան կասկածամտութեամբ կը մօտենայ օրինակ, շատերու կողմէ ընդունուած Գերագոյն Բարիի մը գոյութեան։

 

Ալեքսանդրիոյ Դպրոցը

Ալեքսանդրիա քաղաքը հիմնուած է մ. թ. ա. 331 թուականին, Մեծն Ալեքսանդրի կողմէ։ Քաղաքի հիմնադրութենէն մօտ կէս դար ետք, Պտղոմէոս Ա. թագաւոր (Ptolemaios I, 366 – 282 մ. թ. ա. ) իր մահուան տարին հիմը կը դնէր Ալեքսանդրիոյ դպրոցին, որ կը կրէր յուն. ՝ „museion“ («մուսաներու տաճար») անունը։ Ասիկա, որպէս հաստատութիւն, երբեք չէր նմանէր այլ դպրոցներու։ Այստեղ բնակութիւն հաստատած էին գիտնական ուսուցիչները, որոնք կը գործէին՝ որպէս պետական պաշտօեաներ։ Անոնք կը զբաղէին իրենց գիտահետազօտական աշխատանքներով եւ միաժամանակ ուսանողներ ունէին։ Ալեքսանդրիոյ դպրոցի տրամադրութեան տակ էր, իր ժամանակաշրջանի մեծագոյն երկու մատենադարանները։

Երբ Յունաստան եւ հելլենիստական մշակոյթի երկիրները կ՚անցնէին Հռոմէական կայսրութեան հովանիին տակ, Աթէնք եւս, որպէս փիլիսոփայութեան կեդրոն իր տեղը պիտի զիջէր, բայց ոչ թէ Հռոմին, այլ եգիպտական Ալեքսանդրիոյ, ուր արդէն յունահելլենական, ղպտիեգիպտական եւ հրեայսեմական մտածողութիւնները իրարու կը հանդիպէին։

Մինչ Քրիստոնեայ Միջնադարուն, 529 թուականին, Հռոմի Յուստինիանոս Ա. (Justinian I. 482 – 565 թ. ) կայսեր հրամանով կը փակուէր Աթէնքի մէջ գտնուող եւ հեթանոսական կեդրոն նկատուող Պլատոնի հիմնած Ակադեմիան, Ալեքսանդրիոյ դպրոցը դեռ կը շարունակէր յունական դասական ու հելլենիստական փիլիսոփայութեան ուսուցումը։ Ալեքսանդրիոյ դպրոցը, իննը դարեր ետք, իր աւարտին պիտի հասնէր 642 թուականին, արաբականիսլամական արշաւանքներու ժամանակ, երբ խալիֆայ Օմար իբն Խատտաբի  (Omar ibn Al-khattab, 592 – 634 – 644 թ. ) օրով կը գրաւուէր ամբողջ Միջին Արեւելքը, Պարսկաստանն ու Եգիպտոսը։

Ալեքսանդրիոյ դպրոցին առնչուած յայտնի անուն մըն է, ծագումով հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացին (Philo of Alexandria, յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ), որ եղած է հելլենիստական շրջանի նշանաւոր փիլիսոփայ եւ Յուդայական կրօնի մեծ աստուածաբան։ Ան փորձած է միջնորդը հանդիսանալ Յուդայականութեան եւ Հելլենիստականութեան, այլ խօսքով փորձած է կրօնքն ու  փիլիսոփայութիւնը համադրել եւ մեծ ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ Քրիստոնէութեան եւ նորպլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան վրայ։

Հետագային, Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ հիմը կը դրուէր նաեւ փիլիսոփայական նորպլատոնական շարժումին, որու հիմնադիրը կը նկատուի յոյն փիլիսոփայ Պլոտինոսը (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. )։

 

Նոր-Պլատոնեան դպրոցը

Հնադարեան (Անտիկ) փիլիսոփայութեան Հելլենիստական Շրջանի վերջաւորութեան յառաջացաւ փիլիսոփայական նոր շարժում մը, որու հիմքը կը կազմէր Պլատոնի ուսմունքը եւ ասոր համար ալ հետագային կոչուեցաւ՝ Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism), որու արմատները թերեւս կարելի է գտնել Ա. դարուն, սակայն որպէս փիլիսոփայական ուղղութիւն պիտի հիմնաւորուէր ու զարգանար՝ 3-րդ դարուն, ափրիկեան Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ, Ամոնիոս Սակասի (Ammonios Sakkas, 175 – 242 թ. ) եւ մանաւանդ իր աշակերտ՝ Պլոտինոսի (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ) կողմէ, որ Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիրն է եւ զայն Հռոմ փոխադրողը։ Հռոմի մէջ Պլոտինոսի աշակերտեց եւ անոր յաջորդեց՝ Պորփիւրիոս (Porphyrios, 234 – 304 թ. ), որ նաեւ ուսուցչի երկերուն հրատարակիչն է։ Հետագային, Պրոկլոս (Proclus, յուն. ՝ Próklos, 410 – 485 թ. ) Նոր-Պլատոնականութեան դպրոց մը կը հիմնէր նաեւ Աթէնքի մէջ։

Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայութիւնը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ քրիստոնէական կրօնին վրայ՝ Միջնադարուն եւ աւելի ուշ, Նոր Դարաշրջանի կարգ մը փիլիսոփաներու ու գրագէտներու վրայ։ 

Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայութիւնը կը պարփակէ Պլատոնի գաղափարներու (յուն. ՝ eidos) ուսմունքը, ինչպէս նաեւ Պիւթագորասի (Pythagoras, 570 – 500 մ. թ. ա. ) եւ Փիլոն Ալեքսանդրիացիի (Philon Alexandreos, 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) կարգ մը տեսակէտներն ու խորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikós) հայեացքները։

Նոր-Պլատոնականութիւնը տեսակ մը փիլիսոփայական միապաշտութիւն է (Monism), որու գլուխն է՝ անճանաչելի, անարտայայտելի, բացարձակ, կատարեալ, յաւիտենական ու աստուածային առաջնաէութիւն մը, զոր Պլոտինոս կ՚անուանէ՝ Առաջնամիակ (յուն. ՝ to hen, անգլ. ՝ the One, գերմ. ՝ das Eine կամ Ur-Eine)։

Առաջնամիակը սկզբնապատճառն է ամբողջ իրականութեան։ Անկէ աստիճանաբար կ՚արտաբխի՝ ոգին (յուն. եւ անգլ. ՝ nous, լատ. ՝ intellectus, գերմ. ՝ Geist). ոգիէն կը կազմուի՝ աշխարհի հոգին (յուն. ՝ psyche tou pantos, լատ. ՝ anima mundi, անգլ. ՝ World Soul, գերմ. ՝ Weltseele). իսկ աշխարհի հոգիէն կը յառաջանան առանձին հոգիները, որոնք միանալով նիւթին (մատերիա, լատ. ՝ materia) կը ձեւաւորեն՝ մարմնական աշխարհը, բնութիւնը, կենդանիները եւ մարդը։

Նոր-Պլատոնականութիւնը, նկատի առնելով քրիստոնէական կրօնի լայնատարած ազդեցութիւնը եւ հաշուի առնելով անոր հասարակութեան որոշ կարիքներու բաւարարումը, ստիպուած էր փոխուիլ ու տեսակ մը կրօնի վերածուիլ։ Այսպիսով, Միջերկրական ծովու արեւելեան ափերուն, ուր առկայ էին զանազան մշակոյթներ, փիլիսոփայական ու կրօնական հոսանքներ, կը սկսէր փիլիսոփայութեան եւ կրօնի միջեւ հակամարտութիւն մը, որ ի նպաստ կրօնական մտածողութեան պիտի զարգանար։ Այստեղ կը յառաջանար ընտրականութիւն (Eclecticism) մը, որ հին փիլիսոփայական տեսակէտները օգտագործելով պիտի ընդլայնէր կրօնական աշխարհընկալումը։ Ընտրականութեան զուգահեռ, հակոտնեայ տեսակէտներու համահաշտութիւն (Syncret-ism) մը, պատճառ պիտի դառնար՝ յունական փիլիսոփայութեան եւ Արեւելքի կրօնական գաղափարներու միաձուլման, երբ փիլիսոփայական գաղափարները վերամեկնաբանութեամբ կամ վերաիմաստաւորումով կը համապատասխանեցնէին աստուածաշնչեան գաղափարներուն ու տեսակէտներուն։ Այս նոր իրավիճակին մէջ կը զարգանար կրօնական խորհրդապաշտութիւն (Mysticism) մը, որու մտածելակերպը ոչ թէ փիլիսոփայութիւնն (Philosophy) է իր դասական իմաստով, այլ` աստուածիմաստութիւնը ^{( [10] )} (Theosophy)։  



Հելլենիստական բարոյագիտութիւնը

Հելլենիստական շրջանի բարոյագիտութիւնը կարելի է ներկայացնել անոր երեք գլխաւոր ուղղութիւններուն միջոցով, որոնց վրայ կու գայ աւելնալ Փիլոն Ալեքսանդրացիի բարոյագիտութիւնը։

 

Էպիկուր ականութեան բարոյագիտութիւնը

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան մէջ, յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս կը ներկայանայ որպէս հիմնադիրը երջանկապաշտութեան (Eudaimonism) դպրոցին, որուն նպատակն է՝ հաճոյալի, հանգիստ ու երջանիկ կեանք մը. իսկ փիլիսոփայական այս նպատակաբանական ուղին ծանօթ է, որպէս՝ Էպիկուրականութիւն (Epicureism)։

Բնագիտութեան մէջ, Էպիկուրոս հետեւած է Դեմոկրիտոսի (Democritus, յուն. ՝ Dêmókritos), որ հիւլէական (ատոմական) փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչներէն մէկն է։ Մինչ Դեմոկրիտոսի մօտ հիւլէները, պատահաբար, բոլոր ուղղութիւններով կը շարժին, Էպիկուրոսի մօտ անոնք կը շարժին միա՛յն դէպի ցած։

Բարոյագիտութեան մարզէն ներս, Էպիկուրոսի համար, Գերագոյն Բարին երջանկութիւնն է, որուն կարելի է հասնիլ հաճոյքի միջոցով, տառապանքէն (ցաւէն ու վախէն) խուսափելով եւ ներաշխարհի անդորրութեամբ կամ ան - խռովութեամբ ( յուն. ՝ ataraxía)։

Շեշտելով խ ոհ ե մ հաճոյքին կարեւորութիւնը, Էպիկուրոս զանազանութիւն կը դնէր օգտակար եւ ոչօգտակար հաճոյքներու միջեւ։ Թէեւ ան չէր մերժեր մարմնական վաղանցուկ հաճոյքները, բայց կը գերադասէր օգտակար, կեան - քին նպաստող ու խորունկ հոգեկան գերագոյն հաճոյքները, որոնք կայուն երջանկութիւն եւ հոգեկան երանութիւն կը յառաջացնեն։ Էպիկուրոսի համաձայն, տառապանքէ խուսափումը եւս համազօր է հաճոյքի։ Պէտք է խուսափիլ մարմնական տառապանքէն, օրինակ ցաւերէն, ինչպէս նաեւ հոգեկան տառապանքէն, օրինակ զանազան վախերէն. - 

խուսափում՝ աստուածներու վախէն, որովհետեւ «աստուածները կատարեալ եւ երջանիկ են եւ երբեք չեն հետաքրքրուիր մեզմով»։

խուսափում՝ մահուան ու անդ ե նականի վախէն, որովհետեւ «որքան ատեն որ կ՚ապրինք՝ մահը չկայ. իսկ երբ մահանանք՝ մենք չկանք»։

խուսափում՝ կեանքի կարգ մը երեւոյթներու վախէն. օրինակ ցաւի պարագային, որ «կամ տանելի է կամ կարելի է տանելի դարձնել»։

Էպիկուրականութիւնը կը թելադրէ նաեւ խուսափումը առօրեայ խանգարիչ տաղտուկներէն ու քաղաքական կեանքէն, «ապրի՛ր աննկատ ու թաքուն» նշանաբանով։ Այսուհանդերձ, էպիկուրականութիւնը կ՚արժեւորէ ընկեր ու բարեկամ ունենալը եւ անոնց հետ հանգստաւէտ ու հաճոյալի ապրիլը՝ երջանկութեան հասնելու համար։

Անարդարաբար Էպիկուրոսի կամ Էպիկուրականութեան կը վերագրուի հաճոյապաշտութիւն (Hedonism) մը, որու գլխաւոր նպատակը մարմնական ծայրայեղ եւ սանձարձակ հաճոյքն է, որ կարճատեւ ու վաղանցուկ ըլլալով չի պարգեւեր կայուն ու անխռով երջանկութիւն եւ խոտոր կը համեմատուի Էպիկուրականութեան։ Էպիկուրոսի համար երջանիկ է միայն իմաստուն եւ առաքինութիւններու տէր խոհեմ մարդը, որովհետեւ միա ՛ յն բանականութեամբ կարելի է դիմագրաւել կեանքի բոլոր դժուարութիւնները եւ իւրաքան - չիւր անհատ, անձամբ, պատասխանատու է ի՛ր երջանկութեան։

 

Ստոյիկութեան բարոյագիտութիւնը

Ստոյիկութիւնը (Stoicism), որպէս փիլիսոփայական ուղղութիւն, հիմնուած է յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնացիի կողմէ։ Այս ուղղութեան համաձայն փիլիսոփայութեան երեք գլխաւոր ճիւղերն են. - տրամաբանութիւնը, բնագիտութիւնը եւ բարոյագիտութիւնը։ Իսկ յիշեալ երեք ճիւղերը կը ներկայացուէին մրգաստանի մը պատկերաւոր բացատրութեամբ, ուր տրամաբանութիւնը՝ մրգաստանի ցանկապատն է, բնագիտութիւնը՝ պտղատու ծառերը եւ բարոյագիտութիւնը՝ պտուղները։

Հետագային, Ստոյիկութեան Միջին շ րջանին ( Ա. դար մ. թ. ա. ), հելլենական մշակոյթի այս դպրոցը Աթէնքէն փոխադրուեցաւ Հռոմ, ուր Ստոյիկութեան ուշ շրջանին, նշանաւոր դարձան նաեւ հռոմէացի քանի մը փիլիսոփաներ, ինչ - պէս՝ Կիկերոն (Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ), Սենեկա (Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ) եւ Մարկոս Աւրելիոս (Marcus Aurelius, 121 – 180 թ., Հռոմի կայսր)։

Փիլիսոփայական այս դպրոցի բարոյագիտութիւնը եւս, Էպիկուրականութեան նման նպատակաբանական (Teleological) է եւ կը ձգտի՝ հանգիստ ու երջանիկ կեանքին, շեշտելով բանականութեան ուղին։ Ըստ Ստոյիկութեան, մարդու նպատակը պէտք է ըլլայ բնութեան մէջ համերաշխ ու ինքնաբաւ ապրելով, առաքինութիւններ ունենալով եւ իր ճակատագրին անսալով՝ երանութեան հասնիլը։ Երջանիկ ըլլալու համար սակայն մարդ պէտք է ձերբազատուի բոլոր տեսակի յոյզերէն եւ գրգիռներէն (տենչանքներ, մղումներ ու կիրքեր), որպէսզի կարենայ իր ճակատագրին հնազանդիլ եւ իր հոգեկան անդորրն ու անխռովութիւնը գտնել։

Մինչ Էպիկուրականութիւնը ներաշխարհի անդորրը գլխաւորաբար անխռովութեան (Ataraxia) մէջ կը փնտռէ, Ստոյիկները ասոր կողքին, ու դեռ ծայրայեղութեան երթալով, ներաշխարհի անդորրը կը փնտռեն անտարբերութեան ու նոյնիսկ անզգայութեան (Apathia) մէջ։ Օրինակ ծայրայեղ Ստոյիկներու համաձայն, իմաստունը, ո՛չ թէ կարեկցութեան պատճառով պէտք է այլոց օգնութիւն ցոյց տայ, այլ զուտ բանականութենէն բխած պարտաւորութեան պատճառով։

Ստոյիկները մեծ կարեւորութիւն կու տային ճակատագրին (անգլ. ՝ Fate, գերմ. ՝ Schicksal), որ աստուածներու կողմէ սահմանուած անհրաժեշտութիւն մըն է եւ զորս պէտք է ընդունիլ ու անոր լիովին հնազանդիլ, որովհետեւ մարդ չի կրնար փոխել աստուածային այս կարգը։     

Ստոյիկներու բարոյագիտութեան հիմք կը ծառայէ „oikeosis“ը (յուն. ՝ oike-ioun = իւրացնել բայէն), որ ժամանակի ընթացքին, մարդուն կողմէ իր իսկ բանականութեան ծանօթացումը եւ իւրացումն է։ Այլ խօսքով, ժամանակի ընթացքին, մարդ ինքզինք կը ճանչնայ եւ կ՚իւրացնէ ինչ որ իր բնութեան կը յարմարի։ Եթէ մէկ կողմէն ասիկա ցոյց կու տայ մարդու ինքնապահպանման (անգլ. ՝ Self-preservation, գերմ. ՝ Selbsterhaltung) բնազդը, միւս կողմէն, սակայն, տեսակ մը ինքնակատարելագործումն է մարդկային վսեմ ու ազնուագոյն յատկանիշներուն (առաքինութիւններուն), որոնք մարդը պիտի առաջնորդեն հոգեկան հանգստութեան, բոլորովին անկախ՝ արտաքին հանգամանքներէն։

Ստոյիկներու համար կատարելագործման այս ընթացքը, բացի իր անհատական  իմաստէն, ունի տիեզերական կապակցութիւն։ Այլ խօսքով, ժամանակի ընթացքին, անհատի բանականութեան իւրացումը Ստոյիկներու համար, աշխարհի ընդհանուր օրէնքին հետ աստիճանական ներդաշնակութիւն ու հաւասարեցում կը նշանակէ։ Այս ընթացքով, երբ անհատ մը իր բանականութեամբ մասնակից կը դառնայ աշխարհի ընդհանուր օրէնքին, տեղի կ՚ունենայ ներքին կապակցութիւն մը եւ սկզբունքային հաւասարութիւն մը՝ բոլոր մարդոց միջեւ։ Ստոյիկներու բարոյագիտութեան վերոյիշեալ գաղափարները, հետագային, օրինակ ծառայեցին եւ մասամբ ընկալուեցան նաեւ Քրիստոնէութեան կողմէ։

 

Փիլոնի բարոյագիտութիւնը

Հրեայ աստուածաբան եւ փիլիսոփայ Փիլոն Ալեքսանդրացիի փիլիսո - փայական ակնարկով, մարդկային հոգին բանտարկուած է մարմնին մէջ եւ մարմնական մահէն ետք, անմահ հոգին նոր կեանքի մը պիտի վերակոչուի։ Այս պատկերացումը Փիլոն պիտի առնչէր աստուածաշնչեան « մեղքի ուս - մունքին » ։ Փիլոնի համաձայն, մարդիկ ի ծնէ մեղաւոր են, նոյնիսկ ամենէն առաքինին կը կրէ այդ մեղքը ( յուն. ՝ hamartía ) ։ Փիլոն, Պլատոնի նման կ՚անտե - սէր երկրային նիւթեղէնութիւնը եւ յունական փիլիսոփայութեան հետեւելով կը նպատակադրէր՝ հոգիի ազատութիւնը։

Հոգիի ազատութեան համար, սակայն, Փիլոն չէր ընտրէր Ստոյիկեան փի - լիսոփայութեան ուղին, որ մարդկային « մասնակի լօգոս » ին եւ տիեզերական « ընդհանուր լօգոս » ին վերամիացումն է, որովհետեւ սա Փիլոնի համար ան - կարելիութիւն մըն է։ Փիլոն հրէական ուղին ընտրելով կը ձգտէր աստուած - տեսութեան ( յուն. ՝ theoptía) ։ Հոգիի այս ազատութիւնը տեղի կ՚ունենայ տեսակ մը անմարմնացումի միջոցով, երբ հոգին կը յաջողի զուտ ոգեղէն ոլորտի մը մէջ մտնել, ուր կարելի է նման աստուածտեսութիւն մը։ Փիլոնի այս աստուած - տեսութեան գաղափարը թէեւ խորհրդապաշտութեան (Mysticism) տպաւորու - թիւն մը կը թողու, սակայն Փիլոն խորհրդապաշտ մը չէր, ընդհակառակը, Փիլոնի համաձայն մարդոց Աստուծոյ հետ խորհրդապաշտական միութիւն մը ( լատ. ՝ unio mystica) անկարելիութիւն մըն է, նկատի ունենալով իր երկնային բնազանցական աշխարհի ու երկրային նիւթեղէն աշխարհի խիստ բաժան - ման գաղափարը։ Նոյն պատճառով ալ անկարելի է մարդկային « մասնակի լօգոս » ին եւ տիեզերական « ընդհանուր լօգոս » ին վերամիացումը ( ինչպէս վերը յիշուեցաւ ) ։

Փիլոնի համաձայն, դէպի Աստուած տանող ճիշդ ուղին բարոյագիտութ - եան ուղին է, այլ խօսքով՝ առաքինի կենցաղը։ Այստեղ, Փիլոն կրնար միայն Մովսիսական օրէնքներն ու պատուիրանները նկատի ունենալ, սակայն ան որպէս գերագոյն նպատակ կը շեշտէ նաեւ Ստոյիկեան օրինակելի անտար - բերութիւնը, նոյնիսկ՝ անզգայութիւնը ( յուն. ՝ apátheia), որու միջոցով կարելի է կիրքը զսպել եւ տառապանքը մեղմել։ Ստոյիկներու նման մարդ պէտք է ապ - րի առաքինի ու պարզ կեանքով մը, որ առնչուած է ընդհանուր մարդասի - րութեան ( յուն. ՝ philanthrôpía ) ։ Մարդը սակայն, լոկ իր անձնական ուժով չի կրնար առաքինի կեանք մը ունենալ։ Աստուած առաքինութիւնները կը զետե - ղէ մարդոց հոգիներուն մէջ եւ ով որ ամբողջութեամբ Աստուծոյ կը նուիրուի կրնայ կատարելութեան հասնիլ։ Փիլոնի համաձայն, նմանօրինակ աստուած - տեսութիւն մը կարելի է նաեւ երկրային կեանքի ընթացքին։

Փիլոն մեծ ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ Քրիստոնէութեան եւ Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան վրայ։ Միջնադարու Հայրաբա - նական շրջանի եկեղեցւոյ հայրերէն շատեր յիշատակած են Փիլոնի անունն ու գործը եւ օգտուած են անոր Հնգամատեանի այլաբանական մեկնութիւն - ներէն։

 

Նոր -Պ լատոնականութեան բարոյագիտութիւնը

Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոսի բարոյագիտութիւնը կը վերաբերի փիլիսոփաներուն եւ անոնց որոշումներուն։ Որպէս հիմնական հարցադրում Պլոտինոս կը կարեւորէ փիլիսոփային տուած որոշումներու հետեւանքները, արդեօք անոնք կ՚արգիլե՞ն թէ կը խթանեն փիլիսոփային ջանքերը։ Հնադարեան դասական փիլիսոփաներուն նման, Պլոտինոս եւս, բարոյագիտութեան մէջ կը շեշտէր առաքինութեանց ( յուն. ՝ aretê) ձեռքբե - րումն ու մշակումը։ Բաղդատելով Պլատոնի հետ, մեծ տարբերութիւն մը կը յայտնաբերուի, երբ Պլոտինոս, փիլիսոփան չի նկատեր պարզ քաղաքացի եւ ընկերային համայնքի մէկ մասը։ Պլատոնի եւ դասական փիլիսոփաներուն համար յոյժ կարեւոր նկատուող, պետութեան հանդէպ ունեցած քաղաքացի - ներու ծառայութիւնները ( նպատակ ունենալով պետութեան բարօրութիւնը ), Պլոտինոսի համար նշանակութիւն չունէին։

Պորփիւրիոս իր ուսուցչի, Պլոտինոսի կենսագրութեան մէջ կը յիշատակէ, որ ան մտադրած էր Պլատոնի իդէալական պետութեան օրէնքներով Պլատո - նոպոլիս (Platonopolis) անունով նոր քաղաք մը հիմնել։ Այս գաղափարը սակայն կարելի չէ գտնել Պլոտինոսի առկայ երկերուն մէջ։ Ընհակառակն, աւելի ծանօթ է Պլոտինոսի մէկ միտքը, որ՝ « փիլիսոփայական ապրելակեր - պի նպատակը՝ դէպի Առաջնամիակը թռիչքով փրկութիւնն է, բաժնուելով ա՛յն բոլորէն, որ այստեղ է » ։   

Պլոտինոսի համաձայն, անհատի մը բարօրութիւնը, նոյնինքն անոր հոգիի բարօրութիւնն է, որովհետեւ միայն հոգին կը ներկայացնէ անձը։ Այս իմաս - տով, եթէ մարմինը, որ միայն արտաքնապէս եւ միայն ժամանակաւորապէս անձին կապուած է, այն ատեն Պլոտինոս կը պահանջէ՝ խուսափիլ մարմնա - կան ցանկութիւններու հետապնդումէն։ Երկրային ճակատագրերու հանդէպ Պլոտինոս ընդհանրապէս սառնարիւնութեամբ կը վերաբերէր, որովհետեւ, ոչ մէկ դէպք կամ իրադարձութիւն, այնքան կարեւոր պիտի թուի, որ փիլիսո - փային համար օրինական պատճառ հանդիսանայ, որ ան իր հաւասարա - կշռուած վերաբերմունքէն կամ դիրքաւորումէն հրաժարի։ Արտաքին իրերը երջանկութեան ( յուն. ՝ eudaimonia) համար անկարեւոր են։ Երջանկութիւնը հիմնուած է աւելի « կատարեալ կեանքի » մը վրայ, որ իրագործուած է փիլիսո - փայական ապրելակերպով։     

Պլոտինոսի համաձայն, բարոյական իմաստով « չար » ը ( յուն. ՝ “kakón”) ինք - նին գոյ մը չէ, այլ միայն՝ « բարի » ի բացակայութիւնը։ Իսկ « բարի » ի բացակա - յութիւնը երբեք բացարձակ չէ, որովհետեւ « բարի » ի ներգործութիւնը կը հաս - նի նոյնիսկ նիւթին։ Այս իմաստով « չար » ը երբեք ինքնուրոյն զօրութիւն մը չի ներկայացնէր, այլ կարիքաւոր ու անզօր ոչնչութիւն մըն է, որ կը յաղթա - հարուի, երբ մեր յարատեւ ուշադրութիւնը « բարի » ին ուղղուած է։

Նորպլատոնական բարոյագիտութեան համաձայն՝ նիւթը (մատերիա) նոյնինքն չարն է։ Ըստ Պլոտինոսի, մարդիկ պէտք է այդ չարէն «մաքրուելով»՝ նիւթական աշխարհը յաղթահարեն, հեռանան աշխարհիկ կարիքներէն եւ ապրին մտավերացմամբ (Meditation) ու ճգնաւորական (Ascetism) կեանքով։ Միայն այս ձեւով կարելի է աստիճանաբար բարձրանալ ու միանալ Գերագոյն Բարիին՝ Ա ռաջնամիակին։ Աստուածային այս միացումը զուտ խորհրդապաշտական (միստիկ, Mystic) բնոյթ ունի. ան, թէեւ ժամանակաւոր,  բայց կրկնելի է։ Ով որ այս աստիճանին հասած է, ան կ՚ապրի երջանիկ կեանք մը։ Միայն այս տեսակէտով, ասինքն մարդու գերագոյն կենսանպատակը, որ Ա ռաջնամիակին կամ Աստուծոյ հետ միացումն է, կարելի է համադրել՝ Նոր-Պլատոնականութիւն ն ո ւ Քրիստոնէութիւնը։

Պլոտինոս մեծ կարեւորութիւն կու տար կամքի ազատութեան (Free Will), որովհետեւ ի բնութենէ մարդը ինքնորոշումներ կատարող ( ինքնուրոյն ) էակ մըն է։ Պլոտինոսի համաձայն, կամքի ազատութիւնը երկու տարբերակներու միջեւ կամայականօրէն ընտրութիւնը չէ, այլեւ կամքի ազատութիւն կը կայա - նայ, երբ անհատը ինքնաբերաբար կը կատարէ այն, ինչ որ իր ինքնութիւնը կը ձգտի, առանց որեւէ որոշականութեան (Determinism) ։ Նմանօրինակ ինք - նաբուխ արարք մը ցոյց կու տայ, որ անհատը ինքնաբաւութեան (Autarky) տէր է եւ փոխանակ արդէն գոյութիւն ունեցող պատճառականութեան (Causality) մը ոլորտին մէջ մտնելու, ինք կը սկսի « պատճառ - հետեւանք » ի նոր շարք մը։ Այս համոզումով Պլոտինոս կը հակաճառէ որոշականութեան եւ ճակատա - գրապաշտութեան (Fatalism) ուսմունքին, որոնք մարդկային վերաբերմունքն ու ճակատագիրը կ՚ընկալեն, որպէս արտաքին ազդեցութիւններու հետեւանք։ Պլոտինոս կը պայքարէր աստղագուշակութեան (Astrology) դէմ, որ մարդու նկարագրային յատկութիւնները եւ ճակատագիրը կը վերագրէին աստղերու ազդեցութեան, սահմանափակելով հոգիի ազատութիւնը։ Ան կը բացառէր նաեւ կոյր պատահականութեան (Contingency) հնարաւորութիւնը, որովհետեւ աշխարհի մէջ կամայական ոչինչ կը պատահի եւ ամէն ինչ բարեկարգուած է։

Ի տարբերութիւն Պլատոնի ընկերային (Social) բարոյագիտութեան, Նոր-Պլատոնականութիւնը կը զարգացնէ առաւելաբար՝ անձնական կամ անհա - տական (Individual) բարոյագիտութիւն մը։



 

Գլուխ – 4

 

Մ ԻՋՆԱԴԱՐ

Middle Ages

 

Եւրոպայի մէջ, Միջնադարը (Middle Ages), որպէս պատմական ժամանակաշրջան, կ՚իյնայ Հին Դարու եւ Նոր Դարու միջեւ, մօտաւորապէս տասը դար տեւողութեամբ։ Սակայն թէ՛ Միջնադարու սկիզբը եւ թէ՛ անոր վերջաւորութիւնը շատ յստակ չեն եւ կը տարբերին՝ երկրէ երկիր։ Շատեր, Միջնադարու որպէս սկիզբ կ՚ընդունին Հռոմէական Կայսրութեան անկումը՝ 476 թուականը իսկ Միջնադարու որպէս աւարտ՝ Ամերիկայի յայտնաբերումը՝ 1492 թուականը։ Նաեւ յատկանշական է Միջնադարէն Նոր Դար անցման ժամանակաշրջանը (15-րդ – 16-րդ դար), որ կը կոչուի Վերածնունդ (Renaissance)։

Եւրոպայի մէջ, Միջնադարու փիլիսոփայութիւնը անքակտելիօրէն կապուած է Քրիստոնէութեան, այն աստիճան որ ժամանակաշրջանը կոչուած է նաեւ Քրիստոնեայ Միջնադար։ Արդ, Քրիստոնեայ Միջնադարուն, արեւմտեան (կամ յունահռոմէական) փիլիսոփայութիւնը հետզհետէ կը կորսնցնէ գիտութիւններու մէջ ունեցած իր առաջնակարգ դիրքը եւ կը դառնայ քրիստոնէական «աստուածաբանութեան աղախինը» (լատ. ՝ anna theologica). այս պատճառով նաեւ փիլիսոփայական բարոյագիտութիւնը տարազ կը փոխէ, համապատասխանելու կամ յարմարելու համար քրիստոնէական հաւատքի սկզբունքներուն։ Առաջին շրջանը, ինչպէս արդէն նշեցինք, ծանօթ է նաեւ աստուածիմաստութիւն (յուն. ՝ theosophía, տե՛ս նաեւ էջ 60-ի ծանօթագրութիւնը) եզրոյթով, որ հաւաքական անուանարկումն է փիլիսոփայական ու աստուածաբանական մտածողութեան, ուր ներհայեցողութեամբ Աստուած կամ աստուածայինը իմանալու անմիջական ձգտում մը կայ ։ 

Միջնադարու փիլիսոփայութեան հիմնական նիւթը՝ քրիստոնէական հաւատքի եւ գիտութեան յարաբերութիւնն է։ Իսկ բարոյագիտութեան մարզէն ներս, հնադարեան Պլատոնի չորս գլխաւոր առաքինութիւններուն (իմաստութեան, արիութեան, խոհեմութեան եւ արդարութեան) վրայ կու գային աւելնալու քրիստոնէական երեք առաքինութիւնները՝ հաւատք, յոյս եւ սէր, որոնք հիմնականօրէն կրօնական բնոյթ կը կրեն. - հաւատք՝ Աստուծոյ հանդէպ, յոյս՝ Աստուծոյ ողորմածութեան հանդէպ եւ սէր՝ առ Աստուած։ Մինչ հնադարեան բարոյագիտութեան մեկնակէտը բնութեան օրէնքն էր (այսինքն՝ մարդը, որպէս կենդանի էակ՝ բնութեան մէջ), Միջնադարուն այդ մեկնակէտը դարձաւ մարդու դիրքորոշումը Աստուծոյ հանդէպ եւ այս կապէն բխած՝ բարոյագիտական առաջադրութիւնները։

Հռոմէական Ստոյիկներու (ինչպէս՝ Սենեկա ) եւ Նոր-Պլատոնականներու (ինչպէս՝ Պլոտինոս ) կողմէ արծարծուած կարգ մը գաղափարները, Քրիստոնեայ Միջնադարուն ընկալուեցան եւ աւելի շեշտուեցան։ Օրինակ, հնադարեան կարգ մը փիլիսոփայական ուղղութիւններու համաձայն, մարդը, իր նպատակին` երջանկութեան կամ երանութեան հասնելու համար պէտք է ձերբազատի երկրային նիւթական վայելքներէն ու ապրի լոկ ճգնաւորական կեանք մը։ Քրիստոնեայ Միջնադարուն, նոյն նպատակին հասնելու համար, չի բաւեր ճգնաւորական կեանքն ու մարդկային բանականութիւնը, այլ անպայման կարիքը կը տեսնուի՝ աստուածային ողորմածութեան։ Տակաւին, Քրիստոնէութեան համաձայն, մարդու գլխաւոր նպատակը պէտք է ըլլայ ո՛չ թէ միայն ասդենական կեանքի երջանկութիւն մը՝ երկրի վրայ, այլեւ՝ աստուածային անդենական (անգլ. ՝ Afterlife, գերմ. ՝ Jenseits) արքայութեան մէջ։

Այստեղ հարկ է կրկին յիշեցնել, որ այս աշխատասիրութիւնը, «փիլիսոփայական ակնարկ» մը ըլլալով զուտ կրօնական կամ աստուածաբանական հարցերը չի մանրամասներ։ Այսուհանդերձ, փիլիսոփայական եւ աստուածաբանական բարոյագիտութեանց մարզերէն ներս գոյութիւն ունին հասարակաց ընդհանուր նիւթեր, որոնք երկու մարզերուն համար յոյժ կարեւորութիւն ունին, ինչպէս առաքինութիւններն ու մոլութիւնները (մեղքերը), բարին ու չարը, ազատութիւնն ու արդարութիւնը, խիղճն ու կամքը, եւայլն…։  

Միջնադարու փիլիսոփաները, ընդհանրապէս աստուածաբաններ եղած են. իսկ «աստուածաբանական փիլիսոփայութիւնը» կարելի է բաժնել երկու շրջաններու. -

Հայրաբանական շրջան   (Patristics, կազմուած՝ յունարէն patêr, լատիներէն pater = հայր եզրէն) ապա՝

Դպրական շրջան   (կամ Սքոլաստիկ, scholastic, կազմուած՝ յունարէն skholê, լատիներէն schola = դպրոց եզրէն)։



1. - ՀԱՅՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ

Հայրաբանական շրջանը (2-րդ – 8-րդ դար) կը սկսի Հին Դարու վերջաւորութեան, Յիսուսի առաքեալներէն անմիջապէս ետք, երբ «եկեղեցւոյ հայրեր» կը կազմակերպէին ու կը հաստատէին եկեղեցին եւ քրիստոնէական ուսմունքը, ինչպէս նաեւ կը պաշտպանէին ու կը տարածէին այս նոր կրօնը։ Այս շրջանի եւ տարբեր կրօնական կեդրոններու մէջ յայտնի բազմաթիւ եկեղեցւոյ հայրերու կողքին ամենանշանաւոր եւ ազդեցիկ աստուածաբան - փիլիսոփան կը հանդիսանայ՝ Աւրելիոս Օգոստինոսը ։  

 

Աւրելիոս Օգոստինոս

Աւրելիոս Օգոստինոս (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) ծնած է հիւսիսային Ափրիկէի Թագաստը (Thagaste, այսօր՝ Ալժերիոյ Սուք-Ահրաս) քաղաքը, որ Հռոմէական Կայսրութեան մէկ բաժինը կը կազմէր։ Թէեւ Օգոստինոսի հայրը բազմաստուածեան հեթանոս մըն էր, սակայն ան, իր քրիստոնեայ մօրմէն, կը ստանայ քրիստոնէական դաստիարակութիւն։ Իր կեանքի ընթացքին, Օգոստինոս երկար տարիներ հետեւած է Մանիքէութեան (Manicheism), ինչպէս նաեւ՝ կասկածապաշտ Ստոյիկութեան (Stoicism) ու Նորպլատոնական (Neo-platonism) փիլիսոփայական ուղղութիւններուն։ 33 տարեկանին, Իտալիոյ մէջ, կ՚ընդունի Քրիստոնէութիւնը եւ կը մկրտուի։ Այնուհետեւ կը վերադառնայ իր ծննդավայրը, ուր կը դառնայ շրջանի առաջնորդ եպիսկոպոսը։ Հետագային, Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ կը սրբադասուի. իսկ Օրթոդոքս Եկեղեցւոյ կողմէ ան կը դասուի երանելիներու կարգը։ Հայ գրականութեան մէջ ան ծանօթ է, որպէս Օգոստինոս Երանելի։

Օգոստինոսի նշանաւոր երկերէն կը նկատուի՝ «Աստուծոյ քաղաքի մասին» (426 թ., լատ. բնագիր՝ „de civitate dei“, անգլ. ՝ „City of God“), ուր կը ներկայացուին երկու հակադիր պետութիւններ՝ երկրայինը եւ երկնայինը։  

Օգոստինոսի փիլիսոփայականաստուածաբանական գլխաւոր երկը, սակայն, կը կոչուի «Խոստովանութիւններ» (400 թ., լատ. բնագիր՝ „confessiones“, անգլ. ՝ „Confessions“), որու սկիզբը կը ներկայացնէ իր հրաշալի դարձը դէպի Քրիստոնէութիւն. այնուհետեւ՝ փիլիսոփայական ուսանելի նիւթեր կան, ինչպէս՝ «գիտակցութիւն», «յիշողութիւն» եւ «ժամանակ»։ Օգոստինոս, իր ինքնաճանաչման գործընթացը կը կապէ Աստուծոյ եւ՝ իր Անոր հանդէպ ունեցած հաւատքին։ Այլ խօսքով, միայն Աստուծոյ լոյսին տակ եւ հաւատքով կարելի է ինքզինք ճանչնալ եւ այլ ճշմարտութիւններ իմանալ։ Օգոստինոսի համաձայն, բանականութեան տէր մարդը կը բաղկանայ մարմնէ ու հոգիէ, ուր կը շեշտուի հոգիի նախապատուութիւնը։ Իսկ մարդու ներքինը, կը ներկայացնէ երրորդութեամբ մը (գիտակցութիւն – իմացականութիւն – կամք), որ նման է Աստուածային Երրորդութեան (Հայր – Որդի – Հոգի)։   

Օգոստինոսի բարոյագիտութեան հիմնական հասկացութիւնը սէրն է, որ կը համընկնի կամքին հետ։ Իսկ մարդու գլխաւոր նպատակը՝ երանութիւնն է կամ գերերջանկութիւնը։

Օգոստինոսի համաձայն մարդ ունի կամքի ազատութիւն (Free Will)։ Այս ազատ կամքը սակայն ենթակայ է չարաշահութեան, որու պատճառով մարդ մեղք կը գործէ, Ադամի եւ Եւայի օրինակով։ Մարդու մօտ գտնուող դէպի չարը թեքումը նաեւ կապ ունի սկզբնական մեղքին (Original Sin) հետ։ Այստեղ, Օգոստինոսի եզրակացութիւնը այն է, որ մարդ չի կրնար անկէ փրկուիլ, լոկ իր ուժերուն ապաւինելով կամ բանականութեամբ, այլ միա՛յն աստուածային ողորմածութեան ու աստուածային շնորհի միջոցով։ Լուծման այս ձեւը, ըստ Օգոստինոսի, մարդու համար հասկնալի կամ ըմբռնելի չէ. մարդ պէտք է միայն հաւատայ անոր։

Այն հարցումին, որ եթէ Աստուած ամենակարող եւ ամենաբարի է, ինչո՞ւ գոյութիւն ունի չարը, Օգոստինոս կը պատասխանէ (համեմատելով բարիին), որ չարը դրական իրողութիւն մը (գոյ մը) չէ, այլ բարիին բացակայութիւնն է։ Այլ խօսքով չարը իմաստ կը ստանայ միայն բարիին հակադրուելով։ Ան բարիի եւ չարի այս համեմատութիւնը կը նմանցնէ լոյսի եւ շուքի համեմատութեան։ Օգոստինոս տակաւին կ՚աւելցնէ, թէ ինչ որ սկիզբը շատերուն չար կը թուի, ժամանակաշրջան մը ետք անոր բարի ըլլալը կը պարզուի. այլ խօսքով՝ աստուածային յաւիտենական հեռանկարով՝ ամէն ինչ անպայման բարի է։  

Օգոստինոսի բարոյագիտութեան նպատակը, միա՛յն Աստուծոյ հաւատալով, ճգնակեցութեամբ եւ բարի կամեցողութեամբ մարդու բարոյականացումն է՝ հասնելու համար ճշմարիտ երանութեան ու Գերագոյն Բարիին։



2. - ԴՊՐԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ

Դպրական շրջանը կը սկսի 9-րդ դարուն. ան կը յատկանշուի դպրոցներու ու համալսարաններու հաստատումով եւ ուսման իւրայատուկ եղանակով։ Դպրական շրջանը կը յատկանշուի նաեւ փիլիսոփայ - աստուածաբաններու կողմէ մատուցուած՝ Աստուծոյ գոյութեան զանազան ապացոյցներով եւ անոնց հանդէպ թեր ու դէմ քննարկութիւններով։ Միջնադարուն, փիլիսոփայական վիճայարոյց այլ հարց մըն էր՝ համայնականներու (անգլ. ՝ Universals) իրավիճակը, նմանօրինակ՝ պլատոնեան գաղափարի (յուն. ՝ eidos) հարցին։ Վերոյիշեալ երկու հետաքրքրական հարցերը, դժբախտաբար, այս աշխատասիրութեան սահմաններէն դուրս կը մնան։

Միջնադարու Դպրական շրջանին, իւրայատուկ երեւոյթ կը նկատուի արաբական փիլիսոփայութեան մուտքը՝ Եւրոպա եւ անոր ազդեցութիւնը՝ Քրիստոնեայ Արեւմուտքի փիլիսոփայաստուածաբաններուն վրայ։ Ժամանակաշրջանի նշանաւոր արաբագիր փիլիսոփաներէն յիշատակութեան արժանի են. - Ալ-Ֆարաբի (Al-Farabi, 875 – 950 թ. ), Իբն Սինա (Avicenna, 980 – 1037 թ. ) եւ Իբն Ռուշդ (Averroes, 1126 – 1198 թ. )։

Դպրական շրջանը, որ կ՚երկարի մինչեւ Միջնադարու աւարտը, կարելի է բաժնել գլխաւոր երեք (վաղ, միջին եւ ուշ դպրական) ժամանակաշրջաններու. -

Վաղ դպրական ժամանակաշրջանին (10 – 12-րդ դար), կը հաստատուի գիտութեան հանդէպ ունեցած դպրական եղանակը։ Այլ խօսքով, հարցերը քննարկել բանական ձեւով, նկատի առնել թեր ու դէմ պատճառաբանութիւնները եւ եզրակացութեան մը յանգիլ, որ կը համապատասխանէ ու կը յարմարի քրիստոնէական հաւատքին կամ նուազագոյն չի հակասեր անոր։ Նորահաստատ համալսարաններուն մէջ, ուսման գլխաւոր չորս նիւթերն էին. - աստուածաբանութիւնը, փիլիսոփայութիւնը, իրաւագիտութիւնը եւ բժշկութիւնը։ Այս ժամանակաշրջանի նշանաւոր փիլիսոփայաստուածաբանները կը հանդիսանան՝ անգլիացի Անսելմ Քանտրբերցի եւ ֆրանսացի Պետրոս Աբելարդոս ։  

Միջին դպրական ժամանակաշրջանը (12 – 13-րդ դար), կը յատկանշուի Արիստոտէլի ուսմունքի վերստին տարածմամբ։ Այս առնչութեամբ, մեծ աշխատանք կը տանի դոմինիկեան միաբան փիլիսոփայաստուածաբան իտալացի Թոմաս Աքուինացին, որ կը փորձէ սերտ կապ հաստատել՝ արիստոտէլականութեան եւ քրիստոնէական ուսմունքի միջեւ։ Հետագային, ուշ դպրական ժամանակաշրջանին, այս ուղղութեան պիտի հակադրուէր այլ ուղղութիւն մը, գլխաւորութեամբ սկոտլանդացի ֆրանցիսկեան միաբան փիլիսոփայաստուածաբան Յովհաննէս-Ջոն Դունս Սկոտի ։ Այս ժամանակաշրջանին, յիշատակութեան արժանի է նաեւ Միջնադարու քրիստոնէական խորհրդապաշտութիւնը (Mysticism), որ իր կատարելութեան կը հասնի գերման դոմինիկեան միաբան Մայստեր Էքհարտի (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ. ) օրով։

Ուշ դպրական ժամանակաշրջանին (14 – 15-րդ դար), կը քննադատուին Հին Դարու բնազանցական դրութիւնները եւ կը յայտնուի վիճայարոյց նոր ուղի մը, որ կը կոչուի անուանականութիւն (Nominalism, կազմուած՝ լատիներէն nomen = անուն եզրէն)։ Սկոտլանդացի Ֆրանցիսկեան միաբան Դունս Սկոտի կողքին, այս ժամանակաշրջանի նշանաւոր փիլիսոփայաստուածաբանները կը հանդիսանան՝ անգլիացի ֆրանցիսկեան միաբան Ուիլիամ Օկկամցի (William of Ockham, 1287 – 1347 թ. ) եւ գերման կաթոլիկ կարտինալ Նիկոլայոս Կուզանացի (Nikolaus Cusanus, 1401 – 1464 թ. )։

Ստորեւ, վերոյիշեալ Դպրական երեք ժամանակաշրջաններու ամենանշանաւոր փիլիսոփայաստուածաբանները եւ իրենց ուսմունքն ու բարոյագիտութեան մասին յայտնած գաղափարները՝ ժամանակագրական կարգով. -

 

Անսելմ Քանտրբերցի  

Անսելմ Քանտրբերցի (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ), ծնած է՝ Անգլիա։ 11-րդ դարու հռչակաւոր աստուածաբանը, հեղինակն է Աստուծոյ գոյութեան էաբանականգոյաբանական (ontological) ապացոյցին։ Անսելմի համաձայն, մարդկային հոգին Աստուծոյ պատկերին նման է եւ ունի երեք կարողութիւններ՝ յիշողութիւն, իմացաբանութիւն եւ սէր։

Դպրութեան ուսմունքի հայր նկատուող Անսելմ, 1494 թուականին, Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ կը դասուի սրբութեան կարգ։ Իր գլխաւոր փիլիսոփայականաստուածաբանական երկը կը կոչուի «Պրոսլոգիոն» (1078 թ., „Proslogion“):

 

Պետրոս Աբելարդոս 

Պետրոս Աբելարդոս կամ Պիեռ Աբելար (Petrus Abaelardus կամ Pierre Abélard, 1079 – 1142 թ. ), ծնած է՝ Ֆրանսա։ Ինքնակենսագրական երկի մը մէջ, կը նկարագրէ իր տառապալի կեանքը։ Ան աշխոյժ մասնակցութիւն կը բերէ համայնականներու վէճին (Problem of Universals), ինչպէս նաեւ կը ջատագովէ բանականութեան կարեւորութիւնը եւ դպրական ուսման իւրայատուկ եղանակը, հաւասարապէս, թէ՛ փիլիսոփայական եւ թէ՛ աստուածաբանական նիւթերու քննարկման ընթացքին։

Բարոյագիտութեան մասին իր երկը կը կոչուի «Ծանի՛ր զքեզ» (լատ. ՝ „scito te ipsum“, անգլ. ՝ „Know yourself“), ուր կը շեշտէ, որ անհատի մը վարմունքը կամ վարուելակերպը արժեւորելէ աւելի, հարկ է անոր մտադրութիւնը կամ դիտաւորութիւնը (Intention) արժեւորել, որովհետեւ մտադրութիւնն է, որ կը ցոլացնէ անհատի ներքին հաւանութիւնը այդ ձգտումին նկատմամբ։ Այլ խօսքով, վարմունք մը լաւ ու բարի է, ոչ թէ անոր համար որ բարին կը բովանդակէ, այլ որովհետեւ ան լոկ բարի մտադրութենէ մը կը բխի։ Աբելարդոսի համաձայն, բարի մտադրութիւնը որոշողը անհատի խիղճն է. իսկ ինքնին բարին կը կայանայ Աստուծոյ կամքի հանդէպ հաւանութիւն յայտնելով, իսկ չարը՝ զայն արհամարհելով։

 

Ալբերտ Մեծ 

Ալբերտ Մեծ (Albertus Magnus, 1206 – 1280 թ. ), որ իր հանրագիտականութեան համար կոչուած է՝ «համայնագէտ դոկտոր» (doctor universalis), ծնած է՝ Գերմանիա եւ եղած դոմինիկեան միաբան։ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ, 1622 թուականին, կը դասուի երանելի, իսկ աւելի ուշ, 1931-ին՝ կը սրբադասուի։

Ալբերտ Մեծ քաջ ծանօթ էր հնադարեան փիլիսոփայութեան (մանաւանդ Արիստոտէլի) եւ արաբական փիլիսոփայութեան (մանաւանդ Իպն Ռուշդի – Averroes): Ալբերտ Մեծի համաձայն, Աստուած գերագոյն ճշմարտութիւնն ու Գերագոյն Բարին է, այս պատճառով մարդ պէտք է Աստուծոյ ձգտի իր մտածումներով ու արարքներով։ Իսկ անմահ հոգին, ամբողջութիւն մը կազմելով հանդերձ, իր մէջ կը կրէ զանազան կարողութիւններ, ինչպէս՝ բուսական, զգացական եւ բանական։

Բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ, ան կը շեշտէ մարդկային կամքի ազատութիւնը։ Բարոյականութեան պարտականութիւնն է, բանականութեամբ, կրքոտ մղումներու ձեւաւորումը (մեղմելու իմաստով)։ Այս գործընթացի ընթացքին, յոյժ կարեւոր ատեան մըն է՝ մարդկային խիղճը ^{( [11] )} ։

 

Թոմաս Աքուինացի

Թոմաս Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) ծնած է Իտալիա։ Ան եղած է դոմինիկեան միաբան, ուսանած եւ դասախօսած է Փարիզի համալսարանին մէջ։ Իր փիլիսոփայականաստուածաբանական ընդարձակ դրութեամբ (system) ան կը հանդիսանայ Միջնադարու ամենաազդեցիկ եւ ամենանշանաւոր փիլիսոփայաստուածաբանը։ Իր անունով կոչուած է փիլիսոփայականաստուածաբանական ուղղութիւն մը՝ Թոմականութիւնը (Թոմիզմ, Thomism)։

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ, 1323 թուականին կը սրբադասուի։ Իր միաբանութեան կողմէ կոչուած է «հրեշտակային դոկտոր» (լատ. ՝ doctor angelicus)։   Անոր ուսմունքը, 19-րդ դարուն կը յայտարարուի, որպէս՝ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ պաշտօնական փիլիսոփայութիւն։

Թոմաս Աքուինացիի գրութիւններուն մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւեն իր գլխաւոր երկու երկերը. - «Համամատեան աստուածաբանութեան» (լատ. ՝ „Summa theologiae“) եւ «Համամատեան փիլիսոփայութեան» (լատ. ՝ „Summa philosophiae“)։

Թոմաս Աքուինացիի համաձայն, հաւատքը (աստուածաբանութիւնը) եւ բանականութիւնը (փիլիսոփայութիւնը) զիրար չեն կրնար հակասել, որովհետեւ երկուքին ալ ծագումը Աստուծմէ է. անոնք կը զանազանուին իրենց մէթոտներով միայն, բայց վերջաւորութեան կը յանգին նո՛յն ճշմարտութեան։ Այս իմաստով, ան փորձեց կապ հաստատել` բնութեան օրէնքի գաղափարին եւ քրիստոնէական վարդապետութեան միջեւ։ Իսկ գործնական իմաստով, Թոմաս Աքուինացի փորձեց կապ հաստատել` Արիստոտէլի փիլիսոփայութեան եւ Օգոստինոսի աստուածաբանութեան միջեւ։

Նշանաւոր են Թոմաս Աքուինացիի Աստուծոյ գոյութեան հինգ ապացոյցները։ Իսկ չարի գոյութեան հարցը, Թոմաս Աքուինացի բոլորովին կը մերժէ ու կ՚ընդունի Օգոստինոսի վերոյիշեալ մեկնութիւնը։ Ասոր պատճառը այն է, որ բարի ու կատարեալ Աստուած, միայն բարի ու կատարեալ աշխարհ մը կը ստեղծէ, ուր չարը տեղ չունի։

Թոմաս Աքուինացիի համաձայն, բարոյագիտութեան մեկնակէտը՝ Աստուծոյ գոյութիւնը ընդունիլն է. եւ իսկական երանութիւնը՝ Աստուծոյ հետ միացումը։ Իսկ մարդու բարոյական վարմունքը հետեւանքն է Աստուծոյ կողմէ անոր տրուած բանականութեան եւ կամքի ազատութեան (Free Will)։ Այս գաղափարի գործընթացը հետեւեալն է. - Մարդ, իր բանականութեամբ, կը ճանչնայ Գերագոյն Բարին եւ իր կամքի ազատութեամբ կ՚իրագործէ զայն։ Իսկ երանութեան առաջնորդող Գերագոյն Բարին նոյնինքն Աստուածն է, որուն հասնելու համար, մարդ, բարոյական բազմաթիւ պարտաւորութիւններ ունի։

Թոմաս Աքուինացիի համաձայն, առաքինութիւնները կը բաժնուին երկու գլխաւոր մասերու. -

ա) աստուածաբանական առաքինութիւններ (հաւատք, յոյս եւ սէր), որոնց կարելի է հասնիլ միա՛յն Աստուծոյ շնորհով ու ողորմածութեամբ. եւ  

բ)         բնական առաքինութիւններ (իմաստութիւն, խոհեմութիւն, արդարութիւն, արիութիւն, չափաւորութիւն, եւայլն... ), որոնք մարդկային լաւագոյն բնական կարողութիւններն են։

 

Առաքինութիւնները ^{( [12] )} կ՚որոշեն մարդու ներքին դիրքաւորումը եւ ձգտումը՝ դէպի Գերագոյն Բարին, որ ինչպէս նշեցինք, նոյնինքն Աստուածն է. իսկ արտաքին կարգը եւ վարմունքը կը ղեկավարուին օրէնքներով։ Գերագոյն օրէնսդիրը Աստուածն է, որ Իր յաւիտենական օրէնքով (լատ. ՝ lex aeterna), կը կարգաւորէ ամբողջ աշխարհը։ Այստեղ, աստուածային օրէնքը, մասամբ, արգելք չի դառնար մարդկային ազատ կամքին ^{( [13] )} ։

 

Յովհաննէս-Ջոն Դունս Սկոտ 

Յովհաննէս-Ջոն Դունս Սկոտ (Johannes-John Duns Scot, 1266 – 1308 թ. ) ծնած է Սկոտլանդա։ Ան եղած է ֆրանցիսկեան միաբան, ուսանած եւ դասախօսած՝ Օքսֆորդի եւ Փարիզի համալսարաններուն մէջ եւ իր անունով կոչուած է փիլիսոփայականաստուածաբանական ուղղութիւն մը՝ Սկոտականութիւնը (Սկոտիզմ, Scotism), որ Թոմականութեան դէմ շարժում մըն է։

Բաւական ուշ, միայն 1991 թուականին, Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ, Դունս Սկոտ կը դասուի երանելիներու կարգ։ Կոչուած է «սրամիտ դոկտոր» (լատ. ՝ doctor subtilis), իր նախորդներուն հանդէպ կատարած սուր քննադատութիւններուն պատճառով։

Ուշ Դպրական ժամանակաշրջանին կը սրի հակամարտութիւնը, մէկ կողմէն դոմինիկեան Թոմականութեան իսկ միւս կողմէ ֆրանցիսկեան Սկոտականութեան միջեւ։ Այս երկու ուղղութիւնները աստուածաբանական տարբեր դիրքաւորումներ ունէին գոյաբանական, իմացաբանական եւ բնազանցական կարգ մը հարցերու շուրջ։ Այսուհանդերձ, այս երկու ուղղութիւնները նո՛յն դիրքաւորումը կը ցուցաբերէին «համայնականներու հարցին» (Problem of Universals) նկատմամբ։ 

Մինչ Թոմաս Աքուինացի, հակասութիւն մը չտեսնելով, կը փորձէր միացնել աստուածաբանութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը, Դունս Սկոտ՝ աստիճանաբար կը բաժնէր զանոնք։ 

Դունս Սկոտի համաձայն, բարոյագիտութեան ելակէտը՝ Աստուծոյ կամքն է, որ մարդոց համար անըմբռնելի է։ Ան կը գերադասէ, թէ՛ մարդկային եւ թէ՛ աստուածային կամքը՝ ամէն բանականութենէ։ Աստուածային կամքը, կախեալ չէ նաեւ Գերագոյն Բարիէն։ Ինչ որ Աստուծոյ կամքն է, անիկա բարի է։ Նաեւ այստեղ, Թոմականութիւնը կը տարբերի Սկոտականութենէն. մինչ Թոմաս Աքուինացիի համաձայն՝ Աստուած կը պատուիրէ, ինչ որ բարի է, Դունս Սկոտի համաձայն՝ ինչ որ Աստուած կը պատուիրէ՝ բարի է։ 

Դունս Սկոտի համաձայն, մարդու կատարելագործումը, երանութիւնը եւ բարոյական վարմունքի հիմքը սէրն է՝ առ Աստուած։ Այլ խօսքով, մարդու վարմունքը բարի է, երբ Աստուծոյ հանդէպ ունեցած իր սէրէն կը բխի։ Ինչպէս յիշեցինք, նաեւ մարդու մօտ կամքը կը գերադասուի բանականութենէն եւ այս պատճառով ալ կարելի է հաստատել մարդկային կամքի ազատութիւնը։ 

Դունս Սկոտի 13-րդ դարու այս կամապաշտութիւնը (Voluntarism), ուր գործնականը կը գերադասուի տեսականէն, աստուածաբանական հիմք ունի։ Հետագային, Նոր Դարաշրջանէն մինչեւ մեր ժամանակները, փիլիսոփայական կարգ մը ուղղութիւններ կը հետեւին կամապաշտութեան, փիլիսոփայական հիմք տալով անոր։

Իր գրական հարուստ ժառանգութեան մէջ համամատեան կամ ամբողջական երկեր չկան, սակայն Դունս Սկոտի գրութիւնները, խորաթափանց ու սուր քննադատական յօդուածները, քննարկումներն ու մեկնութիւնները մեծ արժէք կը ներկայացնեն։

 

Մայստեր Էքհարտ

Մայստեր Էքհարտ (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ. ), բուն անունով Էքհարտ ֆոն Հոխհայմ (Eckhard von Hochheim), գերման աստուածաբանփիլիսոփայ եւ դոմինիկեան միաբան, ուսումը ստացած է Քէօլնի մէջ ապա, շրջան մը, կարգուած է դասախօս՝ Փարիզի համալսարանին մէջ։ Իր կեանքի վերջին տարիներուն, Քէօլնի մէջ, ան կը մեղադրուի, որպէս հերետիկոս, սակայն իր հաւատաքննութիւնը (Inquisition) չաւարտած կը մահանայ։

Մայստեր Էքհարտի աստուածաբանական երկերու մեծ մասը կորսուած կը նկատուի։ Մեզի հասած իր գրութիւններուն մէջ, տիրապետող նիւթեր են. - մարդկային հոգին եւ անոր առնչութիւնը կամ գործնական կապը, մէկ կողմէ Աստուծոյ հետ, որպէս արարողստեղծիչ Աստուած եւ միւս կողմէ Աստուածութեան մը հետ, որ աւելի մօտ է նորպլատոնական Առաջնամիակին (յուն. ՝ to hen)։ Մայստեր Էքհարտի մօտ, վերոյիշեալ առնչութիւնը կամ գործնական կապը ունի խորհրդապաշտական (միստիկ) բնոյթ։     

  Մայստեր Էքհարտի բարոյագիտութեան գլխաւոր նիւթը իւրայատուկ արդարութիւն ^{( [14] )} մըն է, որ առնչուած է Աստուծոյ հետ։ Այլ խօսքով Մայստեր Էքհարտ նկատի չունի մարդոց միջեւ կիրառելի բաշխողական արդարութիւնը, այլ նկատի ունի աստուածային մղումէն յառաջացած մարդու ճիշդ վարմունքը։

 



 

Գլուխ – 5

 

Ա ՆՑՄԱՆ Շ ՐՋԱՆ

ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴ - Renaissance

 

Հազարամեայ Միջնադարու (Middle Ages) վերջաւորութեան եւ Նոր Դարաշրջանի (Modern Era) սկզբնաւորութեան գտնուող անցման այս շրջանը կը կոչուի՝ Վերածնունդ (Renaissance), երբ Միջնադարու մշակոյթը որոշ չափով կը յաղթահարուէր, տեղի կ՚ունենար Հնադարեան մշակոյթի վերածնունդ մը եւ կը պատրաստուէր Նոր Դարաշրջանը։

Հնադարեան մշակոյթի վերածնունդը կը յատկանշուի Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ Պլոտինոսի (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ) վերստին այժմէականացումով։ Անոնց երկերը յունարէնէն լատիներէնի կը թարգմանուին եւ կը տարածուին ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ Իսկ Իտալիոյ Ֆլորենց (Florence) քաղաքին մէջ, 1459 թուականին, վերստին կը հիմնուի պլատոնական «Ակադեմիա»ն, որ սակայն երկար կեանք պիտի չունենար։ Իտալիոյ մէջ սկսած վերածնունդի այս հսկայ աշխատանքը կը գլխաւորէին՝ իտալացի անուանի փիլիսոփաներ՝ Մ. Ֆիչինօ եւ Ճ. Միրանդոլա, որոնք, ինչպէս պիտի տեսնենք, կը դառնային նաեւ Մարդկայնութիւն ուղիի ռահվիրաները։

Եւրոպայի մէջ, Վերածնունդի անցման այս շրջանը կը յատկանշուի նաեւ` փիլիսոփայական Մարդկայնութեամբ (Humanism) եւ կրօնական Բարեկարգութեամբ (Reformation):

15-րդ եւ 16-րդ դարերու ընթացքին, եթէ փիլիսոփայական դրութիւններու ու բարոյագիտական տեսութիւններու մեծ նորութիւններ չյայտնուեցան, սակայն տեղի ունեցան հիմնական փոփոխութիւններ ու նորութիւններ՝ գիտական, ընկերային, պետականքաղաքական եւ հոգեւոր մարզերէն ներս։

 

ԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Վերածնունդի անցման այս շրջանը կը յատկանշուի գիտութեան հսկայական յառաջդիմութեամբ, գիւտարարութեամբ եւ նոր յայտնաբերումներով։ Մասնաւորաբար յիշատակութեան արժանի են. -

Ք. Կոլումբոսի (իտալ. ՝ Christopher Columbus, 1451 – 1506 թ. ) կողմէ Ամերիկայի վերայայտնաբերումը (1492 թ. ), որ տեղի ունեցաւ, ծովագնացութեան ու նաւագիտական յառաջդիմութեան պատճառով։ Այս ոլորտի մէջ նշանաւոր է նաեւ Վասկօ դա Գամա (պորտ. ՝ Vasco da Gama, 1469 – 1524 թ. ), որ առաջին յայտնաբերողը եղաւ՝ Հնդկաստանի հարաւ-Ափրիկեան ծովային նոր ուղիին։

Յ. Գուտենբերգի (գերմ. ՝ Johannes Gutenberg, 1400 – 1468 թ. ) տպագրութեան գիւտը պատճառ դարձաւ, որ գրուած միտքերը, գրականութիւնը, կրօնը եւ ընդհանրապէս գիտութիւնը արագօրէն տարածուին, աւելի լայն հասարակութեան մը մէջ։

Ն. Կոպեռնիկոսի (գերմ. ՝ Nikolaus Kopernikus, 1473 – 1543 թ. ) աշխարհի արեւակեդրոն (Heliocentric) համակարգի հաստատումը, որ մեծապէս փոխեց աշխարհի նախկին երկրակեդրոն (Geocentric) պատկերը։ Աստղագիտութեան մէջ նշանաւոր դարձան նաեւ Յովհաննէս Կեպլէր (գերմ. ՝ Johannes Kepler, 1571 – 1630 թ. ) եւ Գալիլէօ Գալիլէյ (իտալ. ՝ Galileo Galilei, 1564 – 1642 թ. )։

 

ՊԵՏՈՒԹԻՒՆ

Վերածնունդի անցման այս շրջանին, պետականքաղաքական մարզէն ներս, յիշատակութեան արժանի են իտալացի քաղաքագէտփիլիսոփայ Ն. Մաքիավելլին (Niccolo Machiavelli, 1469 – 1527 թ. ) եւ իր գլխաւոր երկը՝ «Իշխանը» (իտալ. բնագիր` „Il principe“, անգլ. ՝ „The Prince“)։

Մաքիավելլի քանդեց քաղաքականութեան եւ բարոյագիտութեան միջեւ գտնուող հնադարեան ու միջնադարեան կապերը, յօգուտ շատ աւելի զօրաւոր պետականութեան մը։ Զանազանուելով հնադարեան ու միջնադարեան բարոյական առաքինութիւններէն, Մաքիավելլի առաքինութիւն կը նկատէր պետականութիւնը զօրացնող բազմաթիւ ազդակները, ինչպէս՝ վճռականութիւնը, փառատենչութիւնը եւ հզօրութիւնը։ Մաքիավելլի, իր «նպատակը կ՚արդարացնէ միջոցը» վիճելի գաղափարով կը հաստատէր, որ հզօր պետութիւն մը ստեղծելու եւ իր գերիշխանութիւնը պահելու գլխաւոր նպատակով, պետութիւնը եւ այդ պետութեան կառավարիչը, իրաւունք ունին բռնութեան բոլոր միջոցներով զսպելու ժողովրդական ընդվզումները եւ ոտնահարելու բարոյականութեան դասական կանոնները։

 

ՔՐԻՍՏՈՆԷՈՒԹԻՒՆ

Վերածնունդի անցման այս շրջանը կը յատկանշուի նաեւ Բողոքականութեան հիմնադիր՝ Մ. Լութերի (գերմ. ՝ Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ) եկեղեցակրօնական բարեկարգութիւններով (Reformation), որու 500-ամեակը նշուեցաւ 2017 թուականին։

Լութերի կրօնական բարեկարգութիւնները նախ պատճառ պիտի դառնային Եկեղեցւոյ բաժանումին։ Արդարեւ Կաթոլիկ Եկեղեցին (Catholic Church) կը տկարանար եւ նոր կը կազմաւորուէր Բողոքական Եկեղեցին (Protestant Church), որ պիտի ունենար իր բազմաթիւ ճիւղաւորումները։

Լութերի կրօնական բարեկարգումները նաեւ պատճառ պիտի դառնային, որ փիլիսոփայութիւնը (ընդհանրապէս) անջատուէր աստուածաբանութենէն, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայական բարոյագիտութիւնը՝ աստուածաբանական բարոյագիտութենէն։ Այլ խօսքով, փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ, մարդը կ՚անջատուի Աստուածմարդ յարաբերութենէն եւ կը կողմնորոշուի բնութեան օրէնքի կողքին։ Այս գաղափարը, Վերածնունդի շրջանին, զարգացման ու ծաղկման գլխաւոր նիւթը դարձաւ, ինչպէս օրինակ մարդոց հաւասարութիւնը՝ ըստ բնութեան օրէնքին։

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, որոշ նշանակութիւն ունի Լութերի դիրքը՝ ընդդէմ ազատ կամքին  (Free Will)։ 1525 թուականին հրատարակուած իր մէկ երկը կը կոչուի «Անազատ կամքին մասին» (լատ. բնագիր՝ „De servo arbitrio”), որ պատասխան մըն է, տարի մը առաջ հրատարակուած Երազմոս Ռոտերդամցիի ՝ (հոլ. ՝ Erasmus Roterodamus, 1465 – 1536 թ. ) «Ազատ կամքին մասին» (լատ. բնագիր՝ „De libero arbitrio”) երկին։

Մ. Լութերի համաձայն, եթէ որպէս քրիստոնեայ ընդունինք (հաւատանք), որ Աստուած ամենակարող է, ուրեմն կարելի չէ մարդկային կամքին որեւէ ազատ կարողութիւն վերագրել։ Այլ խօսքով, մարդկային կամքը Աստուծոյ հանդէպ բոլորովին անկարող է։ Իսկ եթէ մարդոց մօտ, կամքի որոշ կարողութիւն մը երեւի, ան Աստուածային կարողութիւնն է, որ կը գործէ մարդոց մէջ։ Մ. Լութեր անկասկած ճիշդ հաստատում կատարած է, երբ կ՚ըսէ՝ մարդկային ազատ կամքը խոտոր կը համեմատի Աստուծոյ ամենակարողութեան հետ. եւ եթէ մարդ գիտակցի իր անկարողութեան, այն ատեն, անմիջապէս պիտի հնազանդի ու պիտի յուսայ արժանանալ՝ Աստուծոյ ողորմածութեան ու շնորհին։

Մ. Լութերի ազատ կամքի դէմ դիրքաւորումը, սակայն, բարոյագիտութեան մարզէն ներս անհետեւանք չէր կրնար մնալ։ Ասիկա պարզապէս կը նշանակէ, որ ազատ կամքի բացակայութեան պարագային, որեւէ բարոյական կոչ անիմաստ պիտի դառնայ, պիտի յառաջանայ որոշականութիւն (Determinism) մը եւ մարդ պատասխանատու պիտի չնկատուի` իր ըսած խօսքերուն եւ գործած արարքներուն համար։ 

 

ՄԱՐԴԿԱՅՆՈՒԹԻՒՆ

Վերածնունդի շրջանի փիլիսոփայութեան կեդրոնական նիւթ կը դառնայ, ինչպէս յիշուեցաւ, մարդը իր բանականութեամբ, կրթութեամբ, արժէքով ու ստեղծագործ ուժով։ Շատ շուտով այս շարժումը կը դառնար փիլիսոփայական միտքի նոր ուղի մը, որ կը կոչուի Մարդկայնութիւն (Humanism)։ Մարդակեդրոն եւ աշխարհիկ փիլիսոփայական այս նոր ուղղութիւնը, կը հակադրուէր միջնադարեան դպրական (սքոլաստիկ, Scholastic) փիլիսոփայութեան, արդարեւ փիլիսոփայութիւնը կ՚անջատուէր աստուածաբանութենէն եւ կը վերականգնուէր հնադարեան փիլիսոփայութիւնը, մասնաւորաբար՝ Պլատոնի, Էպիկուրոսի եւ Պլոտինի երկերը։

Մարդկայնութեան հիմնական սկզբունքը յարգանքի արտայայտութիւնն է՝ մարդու իրաւունքներուն եւ արժանապատուութեան, ինչպէս նաեւ կարելիութիւնը մարդու համար կենցաղային նպաստաւոր ու մարդավայել պայմաններ ստեղծելու նկատմամբ։ Մարդկայնութեան սկզբունքներուն մաս կը կազմեն նաեւ՝ խղճի ազատութիւնը, հանդուրժողութիւնը եւ բռնութեան ջնջումը։

Վերոյիշեալ՝ «խիղճի» ^{( [15] )}, «արժանապատուութեան» ^{( [16] )} եւ «մարդու հիմնական իրաւունքներու» ^{( [17] )} մասին, առանձին յօդուածներ կան՝ հիմնական հասկացութիւններու (Մաս – 9) տակ։  

Վերածնունդի շրջանին, Մարդկայնութիւն շարժումը կը սկսէր Իտալիայէն, այնուհետեւ կը տարածուէր ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ Մարդկայնութեան նշանաւոր ներկայացուցիչներ դարձան հետեւեալ փիլիսոփաները. -

Մ. Ֆիչինօ (իտալ. ՝ Marsilio Ficino, 1433 – 1499 թ. ), որ Վերածնունդի պլատոնականութեան գլխաւոր ներկայացուցիչն էր.

Ճ. Միրանդոլա (իտալ. ՝ Giovanni Pico Della Mirandola, 1463 – 1496 թ. ), որ աշակերտած եւ հետեւած էր Ֆիչինոյի. 

Երազմոս Ռոտերդամցի (հոլ. ՝ Erasmus Roterodamus, 1465 – 1536 թ. ), որ փորձեց մարդկայնութիւնը յարմարեցնել քրիստոնէական ուսմունքին. եւ

Մ. Մոնտէյն (ֆրնս. ՝ Michel de Montaigne, 1533 – 1592 թ. ), որ կը ներկայացնէ ստոյիկեան կասկածամտութիւնը։ 



Վերածնունդի բարոյագիտութիւնը

Վերածնունդի շրջանին նոր բարոյագիտութիւն մը կը զարգանար, որ պէտք է համապատասխանէր՝ մէկ կողմէ, ստեղծուած իրաւական նոր պետութիւններուն եւ միւս կողմէ՝ նոր մշակոյթին, ընկերային հասարակութեան եւ գիտական յառաջդիմութեան։ Այս պատճառով, Հնադարեան անհատական բարոյագիտութիւնը իր տեղը պիտի տար աւելի զօրաւոր ընկերային բարոյագիտութեան մը, որ ուղղուած էր աւելի լայն հասարակութեան ու անոր արդարադատութեան։ Ասոր կողքին, հնադարեան մարդու անհատական երջանկութեան փոխարէն, կը պահանջուէր պարտաւորութեան սկզբունքի մը իւրացումը՝ մարդուն կողմէ։ Այլ խօսքով՝ մարդը իր վարմունքին ամբողջական պատասխանատուութեան կրողը կը դառնար։



 

Գլուխ – 6  

 

Ն ՈՐ Դ ԱՐԱՇՐՋԱՆ

Modern Era

 

Եւրոպայի մէջ, Ամերիկայի յայտնաբերումէն (1492 թ. ) ետք, 16-րդ դարուն, կը սկսի Նոր Դարաշրջանը, որ նաեւ գիտական զարգացման դարաշրջան մըն է։ Այս շրջանի առաջին ընդհանուր շարժումը պիտի կոչուէր Լուսաւորութիւն (Enlightenment), որու ընթացքին, կը յառաջանան երկու հակադիր փիլիսոփայական իմացաբանութեան ուղղութիւններ՝ Բանապաշտութիւնը (Rationalism) եւ Փորձապաշտութիւնը (Empiricism)։ Վերածնունդի անցման շրջանին սկսած մարդակեդրոն փիլիսոփայութիւնը կը շարունակուէր եւ կը հաստատուէր Նոր Դարաշրջանին։

Այնուհետեւ, 18-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դարու կիսուն, գլխաւորաբար Գերմանիոյ մէջ, պիտի յայտնուէր փիլիսոփայական բոլորովին նոր շարժում մը, Գաղափարապաշտութիւն ը (Idealism), որու նախահայրը կը նկատուի գերման փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կանտ։



1.  ԼՈՒՍԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ

Եւրոպայի, գլխաւորաբար Ֆրանսայի, Անգլիոյ ապա նաեւ Գերմանիոյ մէջ, 17-րդ եւ 18-րդ դարերը կոչուած են Լուսաւորութեան դարաշրջան (ֆրնս. ՝ Siècle des Lumières, անգլ. ՝ Age of Enlightenment, գերմ. ՝ Zeitalter der Aufklärung), որու ընթացքին բանականութեան դրօշին տակ տեղի կ՚ունենան լայնածաւալ փոփոխութիւններ՝ փիլիսոփայութեան, ինչպէս նաեւ ընկերահասարակական եւ քաղաքական ոլորտներէն ներս։ 

Լուսաւորութիւնը սահմանուած է բանականութեամբ, որ մտածող անհատի ինքնուրոյն բանական աշխատանքն իսկ է։ Լուսաւորութիւնը կը յատկանշուի նաեւ աւանդութիւններու, նախապաշարումներու, սնահաւատութեան եւ հեղինակութիւններու հանդէպ ունեցած վերապահ կեցուածքով, ազատութեան գաղափարով եւ հարցերու նկատմամբ քննադատական մօտեցումով ու տրամաբանական լուծման դրական արժեւորումով։

Ազատութեան կողքին, Լուսաւորութիւնը կ՚արժեւորէ նաեւ մարդկային իրաւունքները ու տաղանդներու զարգացումը. արդարեւ արժէքներ, որոնք մարդկային բնութեան մէջ հիմնաւորուած են։ Բնականօրէն, մարդ ո՛չ միայն կը ջանայ իրագործել այս արժէքները, այլեւ անհրաժեշտ իրաւունքը ունի անոր. եւ որեւէ խոչընդոտ կամ արգելք անարդար ու անիրաւ կը նկատուի։         

Ֆրանսական Լուսաւորութեան Դարաշրջանի ամենակարկառուն փիլիսոփաներէն կը նկատուին՝ Վոլտեր (François Marie Voltaire, 1694 – 1778 թ. ) եւ Ռուսօ (Jean-Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. )։ Իսկ Գերմանիոյ մէջ նշանաւոր դարձան գիտնականփիլիսոփաներ՝ Վոլֆ (Christian Wolff, 1679 – 1754 թ. ) եւ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. )։

Լուսաւորութեան այս ժամանակաշրջանին մէջ կը գտնենք փիլիսոփայական իմացաբանութեան (Epistemology) երկու գլխաւոր ուղղութիւններ. - Բանապաշտութիւնն (Rationalism) ու Փորձապաշտութիւնը (Empiricism) եւ այդ ուղղութիւնները մշակող ու զարգացնող բազմաթիւ նշանաւոր փիլիսոփաներ։

 

Ա. )     ԲԱՆԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ – Rationalism

Փիլիսոփայական այս ուղիի ներկայացուցիչները (ընդհանրապէս Ֆրանսայէն, ապա՝ Գերմանիայէն) ճանաչումի որպէս հիմք կ՚ընդունէին բանականութիւնը. անոնք կը պնդէին, որ միայն բանականութեան սկզբունքներով կարելի է ճանչնալ (իմանալ) իրականութիւնը։ Աշխարհի տրամաբանական կարգը կարելիութիւն կու տայ մարդուն, որ ան աշխարհը հասկնայ՝ մտային հետեւութեան (Deduction) կանոններով։  

Լուսաւորութեան շրջանի բանապաշտ փիլիսոփաներէն հռչակ ստացան. - Ռ. Դեկարտ (ֆրնս. ՝ René Descartes, 1596 – 1650 թ. ), Բ. Սպինոզա (հոլ. ՝ Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ) եւ Գ. Վ. Լայբնից (գերմ. ՝ Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ): Յիշեալ փիլիսոփաներու գլխաւոր զբաղումը եղած է սերտել յարաբերութիւնը, մէկ կողմէ՝ Նոր Դարաշրջանի գիտական նորութիւններուն եւ միւս կողմէ՝ Քրիստոնէութեան ու ընդունուած բարոյական արժէքներուն։ Սպինոզա, Լայբնից եւ հետագային՝ Կանտ, բոլորովին տարբեր դիրքորոշում եւ տեսակէտներ ունին այս յարաբերութեան մասին։ Սպինոզայի ծայրայեղ համաստուածութիւնը (Pantheism) կը պարփակէ Նոր Դարաշրջանի գիտութեան եւ անոր առնչուած որոշականութեան (Determinism) աշխարհայացքը. իսկ Լայբնից, այն ծայրայեղ պահպանողականն է, որ առանց արգելքի կ՚ընդունի Քրիստոնէութիւնը ու ընդունուած բարոյական արժէքները եւ միաժամանակ կը նուիրուի Նոր Դարաշրջանի գիտութեան։

 

Բարոյագիտութիւնը, բանապաշտ փիլիսոփաներու ազդեցութեան տակ նոր հասկացութիւն ստացաւ։ Այնուհետեւ, բարոյական սկզբունքներու ըմբռնումը եւ արդարացումը տեղի կ՚ունենար բանականութեան սահմաններուն մէջ եւ պէտք չէր հետեւեր աւանդութիւններուն, հեղինակութիւններուն կամ կրօնական վարդապետութիւններուն։

Բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ իրենց իւրայատուկ տեղը ունին՝ փիլիսոփաներ Սպինոզա եւ Լայբնից ։ 

 

Բ. Սպինոզա

Սպինոզա, հրեայ ծագումով հոլանդացի բանապաշտ փիլիսոփան, քննադատած էր Աստուածաշունչը եւ այս պատճառով ալ վտարուած էր հրէական համայնքէն։ Ան նաեւ հալածուած էր քրիստոնեայ եկեղեցիներէն։ Սպինոզայի համաձայն Աստուած, համայն բնութեան բացարձակ ու անվերջ էութիւնն (Substance) է։ Աստուած, ստեղծող բնութիւն է (լատ. ՝ natura naturans), մինչ ուրիշ ինչ որ կայ կամ գոյութիւն ունի՝ ստեղծուած բնութիւն է (լատ. ՝ natura naturata), ինչպէս աշխարհը եւ մարդը։ Իսկ մարդու, որպէս վերջաւոր էակի, գլխաւոր յատկանիշներն են. - բանականութիւնը ^{( [18] )} (Rationality) եւ յոյզերը ^{( [19] )} (Emotion)։ Սպինոզայի համաձայն բանականութիւնը՝ նաեւ կամքն ^{( [20] )} (Will) է, իսկ յոյզերը՝ երեք են. - կիրքը, ուրախութիւնը եւ տխրութիւնը։ 

Թէեւ Սպինոզայի գլխաւոր երկը՝ «Բարոյագիտութիւն» („Ethica“, 1667 թ. ) կը կոչուի, սակայն երկի հինգ մասերէն միայն վերջին երկուքին մէջ կը խօսուի գործնական բարոյագիտութեան մասին։ Առաջին երեք մասերուն մէջ, յաջորդաբար կը խօսուի՝ Աստուծոյ, բանականութեան եւ յոյզերու մասին։ Չորրորդ մասին մէջ, ան կը խօսի մարդու անազատութեան եւ յոյզերու գերակայութեան մասին. իսկ հինգերորդ մասին մէջ՝ մարդու ազատութեան եւ բանականութեան գերակայութեան մասին։  

Սպինոզայի բարոյագիտութիւնը պատուիրաններու եւ արգելքներու ամբողջութիւն մը չէ, այլ տեսութիւն մըն է հիմնուած՝ բնութեան բացարձակ եւ անվերջ էութեան (Substance) անհրաժեշտութեան վրայ, որ կը գործէ մարդու բնական յատկանիշներու օրէնքներով։ Մարդ պէտք է անհրաժեշտօրէն ճանչնայ սեփական զանազան յոյզերը եւ որոշէ անոնց յարաբերութիւնը՝ բանականութեան հետ։ Սպինոզա կը զանազանէ կենսական պատշաճ յոյզերը (որոնք հաճելի զգացումներ կը յառաջացնեն)՝ անպատշաճ յոյզերէն (որոնք տհաճ զգացումներ կը յառաջացնեն) եւ անոնց ներգործութենէն. մարդ իր բանականութեան (նաեւ կամքի) հզօրութեամբ կրնայ տիրել իր անպատշաճ յոյզերուն վրայ։

Մարդու վարմունքը հիմնաւորող բարոյական բարին եւ առաքինութիւնները, Սպինոզայի համար հաւասար են սեփական օգուտին եւ ինքնապահպանման (Self-preservation)։ Այլ խօսքով, մարդկային բնութիւնը կ՚ենթարկուի ինքնապահպանութեան օրէնքին եւ մարդ եսասիրութեամբ մը նախ կը մտածէ իր սեփական գոյութեան ու կեցութեան մասին։ Սպինոզայի համաձայն, ինքնապահպանութեան օրէնքին հետեւիլը ինքնին առաքինութիւն մըն է։ Այսուհանդերձ, Սպինոզայի բարոյագիտութիւնը զուտ եսապաշտական (Egoist) չէ, այլ կը պարփակէ նաեւ այլասիրութեան (Altruist) յատկանիշներ, որովհետեւ անհատը կ՚ապրի ընկերային շրջանակի մը մէջ։  

Սպինոզայի բարոյագիտութեան մէջ տեղ կը գրաւէ նաեւ` ազատութեան գաղափարը։ Սպինոզայի համաձայն, ազատ է միայն այն, որ իր բնութեան անհրաժեշտութեամբ գոյութիւն ունի եւ իր վարմունքին ու արարքին միակ որոշողն է։ Այլ խօսքով, միայն բացարձակ ու անվերջ էութիւնը, Աստուած (անշուշտ Սպինոզային հասկցած իմաստով), կրնայ բոլորովին ազատ ըլլալ։ Բայց նաեւ մարդը, որպէս վերջաւոր արարած, իր բանականութեամբ ու ներհայեցողութեամբ (Intuition), ինչպէս նաեւ ձերբազատուելով անպատշաճ յոյզերէն, կրնայ աստուածային բնութեան հետ միանալ ու ազատ ու երջանիկ համարուիլ։

 

Գ. Վ. Լայբնից

Գերման փիլիսոփայ Լայբնից եղած է նաեւ՝ պատմաբան, բնագէտ (ֆիզիկոս), ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) եւ դիւանագէտ, այս պատճառով ան ծանօթ է, որպէս ընդհանրական գիտնական կամ հանրագիտակ փիլիսոփայ։ Լայբնիցի փիլիսոփայութեան կեդրոնական նիւթը մոնադներու ուսմունքն է, որով ան կը փորձէր լուծել բնազանցական հարցերը։ Մոնադները (Monad) բնութիւնը կազմող սկզբնական, անբաժան, անձեւ, ինքնուրոյն ու անհատական տարրերն են, որոնք իրարու հետ իւրայատուկ կապ ունին եւ ներդաշնակութիւն մը կը յառաջացնեն։ Լայբնիցի համաձայն, մոնադներու ն ախածրագրաւորումը կատարուած է Աստուծոյ կողմէ, որուն որպէս արդիւնք կը յառաջանայ յիշեալ ներդաշնակութիւնը։

Պահպանողական Լայբնից, առանց արգելքի կ՚ընդունի Քրիստոնէութիւնը ու բարոյական արժէքները, կը ջատագովէ ամենաբարի ու ամենակարող Աստուծոյ գոյութիւնը եւ աստուածարդարացումը (Theodicy), կը նկարագրէ Աստուծոյ ստեղծած «կարելի կատարելագոյն աշխարհ»ը, կը մատնանշէ չարին աղբիւրը, կը խօսի մարդկային ազատութեան ու բանականութեան մասին, ինչպէս նաեւ կը մշակէ բարոյական փիլիսոփայութիւն մը, զոր կարելի է նաեւ կոչել՝ բնազանցական կատարելապաշտութիւն (Metaphysical Per-fectionism)։ Այս շատ ճոխ բովանդակութեամբ Լայբնիցի գլխաւոր երկը, որ բազմաթիւ կարճ գրութիւններու (Essay) հաւաքածոյ մըն է, հրատարակուած՝ 1710 թուականին, կը կոչուի «Աստուածարդարացում» (Theodicy, ֆրնս. բնագիր՝ „Théodicée“)։

Լայբնիցի համաձայն, բարոյական փիլիսոփայութիւնը (Moral Philosophy), մեծ մասամբ քննարկումն է աստուածային ստեղծագործութեան բարոյագիտութեան։ Հոն առկայ է՝ բարիի ու չարի եւ ճիշդի ու սխալի սկզբունքը, որով կը ղեկավարուի աստուածային կամքը՝ աշխարհի ստեղծագործութեան ատեն։ Լայբնիցի համաձայն, որովհետեւ Աստուած ամենակատարեալն է (իր ամենակարողութեամբ եւ ամենագիտութեամբ), ուրեմն ան ստեղծած է «կարելի կատարելագոյն աշխարհ»ը (կամ բոլոր կատարեալ աշխարհներէն, Ան ընտրած է՝ կատարելագոյնը )։ Լայբնից, նաեւ կը բնորոշէ «կատարելութիւն» („ Perfection“) հասկացութիւնը, որպէս՝ գերագոյն աստիճանի վրայ գտնուող էութիւն, որմէ աւելի բարձրը չկայ եւ անկարելի է, որ ըլլայ։ Այս իմաստով, Լայբնից կը բերէ Աստուծոյ օրինակը, որպէս բացարձակ կատարելութիւն։ Ան կը բերէ նաեւ թիւերու օրինակը, որ չի կրնար կատարելութիւն մը կազմել, քանի որ չկայ գերագոյն կամ ամենամեծ թիւը։ 

Լայբնիցի կատարելապաշտութիւնը (Perfectionism), «կարելի կատարելագոյն աշխարհ»ի կողքին, կ՚ընդգրկէ նաեւ բարոյական կատարելութիւն մը, որ վստահաբար կը բխի աստուածային կատարելութենէն։ Այս իմաստով, Լայբնից կ՚եզրակացնէ, որ մարդու բարոյական կենցաղը (առաքինի կեանքը), Աստուծոյ նմանութեան ձգտում մըն է։

Սակայն ինչպէ՞ս կարելի է պատկերացնել չարի գոյութիւնը, Աստուծոյ արարած «կարելի կատարելագոյն աշխարհ»ին մէջ։ Լայբնից, որպէս պատասխան, նախ կը զանազանէ չարի երեք տեսակները. -

Բնազանցական չարը, որ կը յառաջանայ արարուած ըլլալու հանգամանքէն, քանի որ միայն արարիչը (նոյնինքն Աստուած) «բացարձակ կատարելութիւն» մըն է,

Ֆիզիկական չարը, (ինչպէս ցաւ ու տառապանք), որ կ՚արդարացուի իր պաշտօնին պատճառով։ Ան կրնայ օգտակար ըլլալ, կամ՝ վնասակար, որ որպէս պատիժ կ՚ընկալուի. եւ

Բարոյական չարը, (ինչպէս մեղքերը), որ հետեւանքն է մարդկային ազատութեան եւ պատճառը՝ քրիստոնէութեան ուղիով փրկութեան։

Լայբնիցի համաձայն, Աստուած թէեւ չուզեց այս չարը, սակայն արտօնեց զայն։ Այլ խօսքով, չարը անհրաժեշտ մէկ մասը կը կազմէ նոյնիսկ այս «կարելի կատարելագոյն աշխարհ»ին ։ Հետագայ փիլիսոփաներ եւ աստուածաբաններ, մերժեցին Լայբնիցի վերոյիշեալ գաղափարը եւ անոր աստուածարդարացումը ։

Մարդկային ազատութեան ^{( [21] )} եւ որոշականութեան (Determinism) առնչութեամբ, Լայբնից անոնց համատեղելիութիւնը կը ջատագովէ։ Այլ խօսքով, Լայբնից, որպէս համաձայնական, որոշականութիւնը որոշ ձեւով կը յարմարցնէ ազատութեան, որ մեր գործնական բարոյականութիւնն իսկ է։

Լայբնիցի համաձայն, մարդկային արտաքին (արարքի) ազատութեան կամ ներքին (կամքի) ազատութեան համար կան գլխաւոր երեք լրացուցիչ պայմաններ. -

Իմացութիւնը (Intelligence) կամ ճանաչողութիւնը, որ երկու տեսակ կրնայ ըլլալ՝ յստակ (բանականութեան միջոցով) եւ խառնաշփոթ (զգայութեան միջոցով).

Ինքնաբերութիւնը (Spontaneity) կամ ինքնակամութիւնը, որու միջոցով մենք ինքնաբերաբար կ՚որոշենք մեր վարմունքը կամ կատարելիք արարքը. եւ

Պատահականութիւնը (Contingency), որու պարագային կը բացակայի բնազանցական անհրաժեշտութիւնը։ Այստեղ, առկայ են զանազան տարբերակներ, որոնցմէ մին կարելի է ազատօրէն ընտրել։ 

 

Բ. )     ՓՈՐՁԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ – Empiricism

Փիլիսոփայական այս ուղղութեան ներկայացուցիչները (ընդհանրապէս Անգլիայէն, ապա՝ Ֆրանսայէն)  ճանաչումի որպէս հիմք կ՚ընդունէին՝ փորձառական իմացութիւնը, որ յառաջ կու գայ զգայական (զգայարանքներու) ընկալումներով։ Այս ուղղութեան համաձայն, իրական են միայն ա՛յն իրերն ու երեւոյթները, զորս մեր զգայարանքներով կրնանք ճանչնալ. Այս պարագային, բանականութեան գործը միայն կարգաւորելն է։

Լուսաւորութեան շրջանի փորձապաշտ (Empiricist) փիլիսոփաներէն հռչակաւոր դարձան. - Թ. Հոբս (անգլ. ՝ Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ),   Ջ. Լոկ (անգլ. ՝ John Locke, 1632 – 1704 թ. ), Գ. Բերկլի (իրլ. ՝ George Berkeley, 1685 – 1753 թ. ), Ֆ. Հոչիսոն (իրլ. ՝ Francis Hutchison, 1694–1746 թ. ), Դ. Հյում (սկոտ. ՝ David Hume, 1711 – 1776 թ. ) եւ Ա. Սմիթ (սկոտ. ՝ Adam Smith, 1723 – 1790 թ. )։

 

Բարոյագիտութիւնը, փորձապաշտ փիլիսոփաներու մօտ ունեցաւ բոլորովին տարբեր ելակէտ։ Այստեղ, բանականութենէն շատ աւելի կարեւոր նկատուեցան ներքին զգացումները, ինչպէս է պարագան՝ զգացումի բարո- յագիտութեան ^{( [22] )} (անգլ. ՝ Moral Sense Theory, Sentimentalism, գերմ. ՝ Gefühlsethik) եւ վարմունքի օգտակարութիւնը, ինչպէս է պարագան՝ օգտապաշտական բարոյագիտութեան ^{( [23] )} (Utilitarianism)։ Արդարեւ երկու բարոյագիտական տեսութիւններ, որոնք մանրամասն քննարկուած են, «Բարոյագիտութեան Տեսութիւններ» Մաս – 5ի մէջ։  

Բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ, իրենց իւրայատուկ տեղը ունին՝ փիլիսոփաներ Հյում եւ Ռուսօ ։ 

 

Դ. Հյում

Սկոտլանդացի Դ. Հյում եղած է փորձապաշտ փիլսոփայ, բարոյագէտ, տնտեսագէտ եւ պատմաբան։ Անոր մեղմ կասկածապաշտ (սկեպտիկ) եւ բնազանցութենէ (մետաֆիզիկա) զերծ փիլիսոփայութիւնը հետագային մեծ ազդեցութիւն պիտի ունենար նաեւ գերման նշանաւոր փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կանտի քննադատական երկերուն վրայ. իրմէ ազդուած են ժամանակակից փիլիսոփայական որոշ ուղղութիւններ եւս, ինչպէս՝ 19-րդ դարու Դրապաշտութիւնը (Positivism) եւ 20-րդ դարու Վերլուծական փիլիսոփայութիւնը (Analytic Philosophy), որոնք հետագային պիտի մանրամասնուին։

Հյումի գլխաւոր երկը կը կոչուի «Բանագրութիւն մարդկային բնութեան մասին» (անգլ. բնագիր՝ „Treatise of Human Nature“, 1740 թ. ), որու 3 հիմնական մասերն են. -

Իմացաբանութեան կամ ճանաչողութեան հետազօտութիւնը,   

Յոյզերու եւ զգացումներու հետազօտութիւնը եւ  

Բարոյականութեան հետազօտութիւնը (ա ռաքինութիւններու ու մոլութիւն - ներու մասին, արդարութեան ու անարդարութեան մասին, եւայլն …) ։ 

Հյում կը նկատուի կարեւորագոյն ներկայացուցիչը՝ զգացումի բ արոյագիտութեան (Moral Sense Theory), ինչպէս յիշուած է «Բարոյագիտութեան Տեսութիւններ» Մաս – 5ի մէջ։

Մինչ բարոյագէտներ, իրմէ առաջ, բարոյական արժէքները արդարացնել կը փորձէին, ինք կը փորձէ գիտական փորձարկութեամբ (ինչպէս հոգեբանութեամբ) բարոյական արժէքները հիմնաւորել եւ զանազանել բարոյական ճիշդը բարոյական սխալէն։ Հյումի համաձայն՝ բարոյական արժէքները կը բխին մարդկային զգացական աշխարհէն. ուրեմն ինչ որ հաճելի ու օգտակար է՝ դրական ու հաւանելի է, իսկ ինչ որ անհաճոյ ու վնասակար է՝ ժխտական ու դատապարտելի։ Յիշեալ բնորոշումի պարագային, Հյում միաժամանակ թէ՛ եսասէր (Egoist) եւ թէ՛ այլասէր (Altruist) է։ Այլ խօսքով Հյում նկատի կ՚առնէ ու կ՚արժեւորէ՝ թէ՛ այն, ինչ որ սեփական անձին համար հաճելի ու օգտակար կը թուի, եւ թէ՛ այն, ինչ որ ուրիշներուն համար հաճելի ու օգտակար է ու ասիկա հոգեբանական վերլուծութեամբ կը կոչէ՝ համակրանք (Sympathy), կամ մարդասիրութիւն (Philanthropy) կամ ընկերային համերաշխութիւն (Social Solidarity)։

Հակառակ անոր, որ Հյում փորձապաշտ փիլիսոփայ մըն է, այսուհանդերձ ան նկատի կ՚առնէ նաեւ բանականութեան պատասխանատու դերը՝ բարոյագիտութեան, մանաւանդ «միջոցնպատակ յարաբերութեան» մէջ (անգլ. ՝ Means-Purpose Relation, գերմ. ՝ Mittel-Zweck-Relation)։ Հյում կը փորձէ, բանականութեան ճամբով, տուեալ բարոյական իրավիճակներու արժեւորումէն բարձրանալ բարոյական ընդհանուր արժեւորումներու, որոնք պէտք է ի զօրու ըլլան բոլորին համար։ Օրինակ, եթէ այլոց օգնութեան պատրաստակամութիւնը առաքինութիւն է, ան պէտք է ցոյց տրուի՝ բարեկամին ու թշնամիին, ծանօթին ու անծանօթին։ Նոյնպէս դատապարտելի վարմունքները պէտք է հաւասարապէս դատապարտելի ըլլան՝ բարեկամին ու թշնամիին համար, ծանօթին ու անծանօթին համար։

Պատմաբան Հյում, 1762 թուականին կ՚ամբողջացնէ իր վեց հատորնոց լայնածաւալ երկը՝ «Մեծն Բրիտանիոյ Պատմութիւնը» („The History of Great Britain“) անուան տակ։ Հյում ունի նաեւ բազմաթիւ գրութիւններ կրօնի փիլիսոփայութեան մասին, ուր քննադատական մօտեցումով կը քննարկէ ու կ՚արժեւորէ բազմաստուածութեան (Polytheism) եւ միաստուածութեան (Mono-theism) կրօնները։  

 

Ժ. - Ժ. Ռ ու սօ

Ֆրանսական Լուսաւորութեան դարաշրջանի նշանաւոր փիլիսոփաներէն Ռուսօ, նաեւ հանրածանօթ գրող եւ մանկավարժդաստիարակ էր։

Ռուսոյի փիլիսոփայութեան գլխաւոր հիմքը կը կազմէ իր ազատութեան գաղափարը, որ առնչուած է մարդու բնական վիճակին հետ։ Ռուսոյի համաձայն, քաղաքակրթութիւններու (գիտութիւն, մշակոյթ, ընկերութիւն) զարգացումը, կը հեռացնէ մարդը իր բնական վիճակէն, պատճառ կը դառնայ անոր ազատութեան կաշկանդումին եւ չի նպաստեր մարդոց բարոյականութեան եւ հաւասարութեան։ Քաղաքակրթութեան զարգացման առաջին հարուածը, Ռուսոյի համաձայն, կու գայ աշխատանքի բաժանման եւ սեփականութեան գաղափարի կիրարկումով, որոնք մարդը կը մղեն դէպի մրցակցութեան պայքար, իր զանազան միջոցներով եւ լուրջ հետեւանքներով։ Ասոր կողքին, քաղաքակրթութիւնը կը ստրկացնէ բանուորաղքատ դասակարգը եւ կը զօրացնէ իշխողհարուստ դասակարգը, դուռ բանալով ընկերային անհաւասարութեան։

Մարդու ազատութեան վրայ վերոյիշեալ բացասական ազդեցութիւններուն դէմ, Ռուսօ, ցոյց կու տայ ազատութիւնը վերագտնելու երկու ուղիներ. - առաջինը ՝ դաստիարակութեան իտէալն է, որով հարկ է պաշտպանել մանուկը ընկերութեան վատ ազդեցութիւններուն դէմ։ Այս մասին, Ռուսօ, 1762 թուականին գրած է «Էմիլ կամ դաստիարակութեան մասին» երկը (ֆրնս. բնագիր՝ „Émile, ou de l՚ éducation“)։ Իսկ երկրորդը ՝ անհատի ենթարկութիւնն է հանրային կամքին (volonté générale), որուն մաս կը կազմէ նաեւ ի՛ր կամքը։ Այս մասին, Ռուսօ, 1762 թուականին գրած է «Ընկերային պայմանագիր»ը (ֆրնս. բնագիր՝ „ Du contrat social“ ), ուր կարելի է գտնել արդիական ժողովրդավարութեան (Democracy) սկզբնական գաղափարները։          



2.  ԿԱՆՏ եւ ԳԱՂԱՓԱՐԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Եթէ գաղափարապաշտութիւնը (Idealism) սկիզբ առաւ Հնադարեան ժամանակաշրջանին, Պլատոնի մօտ, ապա Նոր Դարաշրջանի 18-րդ եւ 19-րդ դարերուն դարձեալ կարեւորութիւն պիտի ստանար Գերմանիոյ մէջ եւ որպէս փիլիսոփայական ուղի պիտի ստանար գերման գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) անուանումը:

Ըստ գաղափարապաշտ փիլիսոփայութեան, աշխարհի էութիւնը ոչ թէ անոր նիւթական կառոյցին մէջ է, այլ՝ բանականութեան մէջ տեղ գտած նիւթի գաղափարին. այլ խօսքով գաղափարներու աշխարհը կը դասուի առաջնահերթ, իսկ տեսանելի, շօշափելի կամ զգալի աշխարհը, կը նկատուի միայն որպէս երեւոյթ։  

Գերմանական գաղափարապաշտութեան ուղին պատրաստող փիլիսոփան Իմմանուէլ Կանտն է (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ), որ նաեւ արեւմտեան փիլիսոփայութեան մեծագոյն դէմքերէն կը նկատուի: Այնուհետեւ իրեն կը յաջորդեն այլ գերման փիլիսոփաներ, ինչպէս՝ Ֆիխտէ (Johann Gottlieb Fichte, 1762 – 1814 թ. ), Շելլինգ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ) եւ Հեգէլ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. )։ Այս շարքի վերջին ներկայացուցիչը կը հանդիսանայ գերման փիլիսոփայ՝ Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), որ իր տեղը ունեցաւ նաեւ 19-րդ դարու փիլիսոփայական նոր ուղութեան մը մէջ, որ պիտի կոչուէր՝ Կեանքի փիլիսոփայութիւն (գերմ. ՝ Lebensphilosophie, ֆրնս. ՝ Philosophie de la vie, անգլ. ՝ Philosophy of life)։  

 

Ի. Կանտ

Գերման աշխարհահռչակ փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կանտ, դարձաւ միջնորդը փիլիսոփայական իմացաբանութեան (Epistemology) երկու գլխաւոր ուղղութիւններուն՝ բանապաշտութեան (Rationalism) ու փորձապաշտութեան (Empiricism) միջեւ եւ զանոնք ամբողջացնողը՝ վերանցական գաղափարապաշտութեան (Transcendental Idealism) ոլորտին մէջ։ Այս առնչութեամբ իր գլխաւոր երկը կը հանդիսանայ՝ «Քննադատութիւն՝ զուտ բանականութեան» (1781 եւ 1787, գերմ. բնագիր՝ „Kritik der reinen Vernunft”, անգլ. ՝ „Critique of pure reason”) ծաւալուն հատորը։

Թէեւ Կանտ նշանաւոր է իր իմացաբանութեամբ (Epistemology) եւ բնազանցութեամբ (Metaphysics), այսուհանդերձ Կանտի փիլիսոփայութիւնը կը տարածուի նաեւ բարոյագիտական, գեղագիտական, կրօնական, իրաւական, ընկերաքաղաքական եւ պատմական մարզերուն վրայ։ Արդարեւ փիլիսոփայութիւն մը, որու բազմակողմանի ազդեցութիւնը արդէն առկայ էր Կանտի ժամանակաշրջանին եւ տակաւին կը շարունակուի, իրմէ ետք, մինչեւ ներկայ ժամանակները։

Կանտի բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երեք երկերն են. -

«Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան» (1785, գերմ. բնագիր՝ „Grundlegung zur Metaphysik der Sitten“, անգլ. ՝ „Groundwork of the meta-physics of morals”), 

«Քննադատութիւն՝ գործնական բանականութեան» (1788, գերմ. բնագիր՝ „Kritik der praktischen Vernunft“, անգլ. ՝ „Critique of practical reason”)   եւ

«Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» (1797-1798, գերմ. բնագիր՝ „Die Metaphysik der Sitten“, անգլ. ՝ „The metaphysics of morals”)։

Բարոյագիտութեան պատմութեան մէջ անկիւնադարձային ու մեծ կարեւորութիւն կը ներկայացնէ Կանտի ձեւապաշտութիւնը (Formalism)։ Կանտի բարոյական սկզբունքը ձեւական է, որովհետեւ որոշ կացութեան մը չի վերաբերիր, այլ անկախ զանազան հանգամանքներէ միշտ կը գործէ եւ ուժի մէջ կը մնայ։ 

Կանտ, իր բարոյագիտութիւնը կը հիմնէ անպայմանական հրամայականին ^{( [24] )} (Categorical Imperative) վրայ եւ որպէս ընդհանուր եւ ընդհանրացման ատակ օրէնք կը նշէ հետեւեալ բանաձեւը. -

«Վարուէ՛ միայն այնպիսի անձնական կանոնով (մաքսիմ), որով միաժամանակ կարենաս ցանկալ, որ այդ՝ ընդհանուր օրէնք դառնայ։»

Այլ խօսքով, այս բանաձեւով կը ներկայացուի` մարդուն պարտաւորութիւնը, գործնական բացարձակ հրամայականով մը, առանց որեւէ նախապայմանի։ Օրինակ, եթէ ճշմարտախօսութիւնը ընդհանուր բարոյական օրէնք պէտք է դառնայ, ուրեմն ըստ Կանտի, որեւէ ստախօսութիւն (առանց բացառութեան) արգիլուած պիտի ըլլայ։ Վերոյիշեալ կանոնը, որու մասին Կանտ կը խօսի, ենթակայական շարժառիթն է, ի տարբերութիւն օրէնքին, որ ամէն բանէ առաջ՝ առարկայական պարտաւորութիւն մըն է։  

Կանտի խստապահանջ ու հրամայական բարոյագիտութիւնը հիմնովին պարտագիտական (deontological) է. այսինքն՝ ոչ թէ մարդու հակումները, կարիքները, մղումները ու հետաքրքրութիւնները կ՚որոշեն անոր վարմունքը, այլ միայն ու միայն ինքնաբուխ պարտաւորութիւնը։ Կանտի համար վարմունքի մը պարտաւորութիւնը որքան զօրաւոր ու խիստ ըլլայ, այնքան աւելի բարոյական կը դառնայ արարքը։ Օրինակ, ըստ Կանտի, բարեգործութիւնը, որ ընկերութեան մէջ ձգտելի ու արժէքաւոր արարք մըն է, բարոյապէս աւելի արժէքաւոր կը դառնայ այն ատեն, երբ ենթական միայն ինքնաբուխ պարտաւորութեան տակ կատարէ, առանց որեւէ սպասումի, հակումի կամ մեծամտութեան։

Կանտի բարոյական սկզբունքի նախապայմանը ենթակային գերիշխանութիւնն ու կամքի ինքնավարութիւնն է, հիմնուելով անոր ազատութեան վրայ։ Իսկ ազատութիւնը ^{( [25] )}, Կանտի համար, կարելի շարժառիթներէն որեւէ մէկը ընտրելը չէ, այլ նման շարժառիթներէն անկախ ըլլալն է… այսուհանդերձ բարոյական վարմունքի հիմքը կը կազմէ՝ զուտ բանականութենէն բխած շարժառիթը, որ պարտաւորիչ բնոյթ ունի։   

Բարոյագիտութեան պատմութեան մէջ, Իմմանուէլ Կանտ կը մնայ խստապահանջ պարտաւորութեան ու «անպայմանական հրամայական»ի բարոյախօսը, որ հակառակ է որեւէ զգացական բարոյագիտութեան։

 

Ա. Շոպենհաուր

Գերման նշանաւոր փիլիսոփայ Արթուր Շոպենհաուր կը կրէ ազդեցութիւնը՝ Պլատոնի, Կանտի, բայց նաեւ հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան։ Իր գլխաւոր երկն է՝ «Աշխարհը որպէս կամք եւ պատկերացում» (գերմ. բնագիր՝ „Die Welt als Wille und Vorstellung”, 1819 թ.,    անգլ. ՝ „The world as will and representation”)։

Շոպենհաուրի համաձայն, աշխարհի էութիւնը՝ կոյր ու բանականութենէ զուրկ «կամք»ն է (անգլ. ՝ Will, գերմ. ՝ Wille) եւ ասոր (աշխարհի) պատկերացումը։ Կամքը նաեւ գոյութեան տենչանք մըն է, որ ամբողջական գոհացում չի գտներ։ Կամքէն յարատեւօրէն կը յառաջանան նոր կարիքներ, որոնք բաւարարութիւն չեն գտներ. այս պատճառով ալ յարատեւ երջանկութիւն կարելի չէ գտնել ու կեանքը կը յատկանշուի՝ ձանձրոյթով, ցաւով ու տառապանքով։  

Ասդենական կեանքի հանդէպ յոռետես այս դիրքաւորումով, Շոպենհաուր մահը կը գերադասէ կեանքէն։ Այսուհանդերձ, ան երբեք չի յանձնարարէր անձնասպանութիւն։ Շոպենհաուրի համաձայն, անձնասպանութիւնը լուծում մը չէ, որովհետեւ այս ձեւով կարելի չէ աշխարհի կամքը նուաճել։ Ըստ Շոպենհաուրի, այս տառապանքէն փրկուելու ու երջանիկ դառնալու համար, պէտք է ժխտել կամքը, որով կարելի պիտի ըլլայ զսպել նոր կարիքներու յառաջացումը։ Ըստ Շոպենհաուրի այս ուղիին կը հետեւին՝ խստակեաց ու ճգնաւորական կեանքով ապրողները։ 

Շոպենհաուրի բարոյագիտութեան հիմքը զգացում մըն է՝ կարեկցութիւնը (գերմ. ՝ Mitleid, անգլ. ՝ Compassion), որու միջոցով կը յաղթահարուի անձնասիրութիւնը (Egoism) եւ երեւան կ՚ելլէ՝ այլասիրութիւնը (Altruism)։ Մարդ, նկատելով աշխարհի մէջ գոյութիւն ունեցած տառապանքը, այլ մարդոց հանդէպ կարեկցութիւն տածելով կը նոյնանայ անոնց հետ. զանոնք տեսնելով՝ ինքզինք կը տեսնէ եւ անոնց տառապանքը նկատելով՝ իր տառապանքը կը նկատէ։ Կարեկցութիւնը, որ միայն բնազանցութեամբ (Metaphysics) կարելի է բացատրել, իրողութիւն մըն է՝ մարդկային բնութեան ու գիտակցութեան մէջ։ Կարեկցութեամբ կը հիմնաւորուին երկու գլխաւոր առաքինութիւնները՝ արդարութիւնն ու մարդասիրութիւնը։

Շոպենհաուրի համաձայն, բարոյականութեան մէջ կարեւորը՝ բարի կամքը կամ բարի կամեցողութիւնն է։ Բարոյական բարձր արժէք կ՚ունենայ այն վարմունքը, որ կատարողին համար՝ անշահախնդիր ու մանաւանդ այլասիրական բնոյթ ունի։

Շոպենհաուրի բարոյագիտութիւնը, զգացումի բարոյագիտութիւնն է, որ աւելի մանրամասն ներկայացուած է «Բարոյագիտութեան Տեսութիւններ» Մաս – 5, առանձին բաժինով (տե՛ս, էջ 208)։

  



 

Գլուխ – 7

 

19-րդ Դ ԱՐ

19. Century

 

Եւրոպայի մէջ, 19-րդ դարը կը նկատուի «Անցման Շրջան» մը, Նոր Դարաշրջանի (Modern Era) եւ Արդի Ժամանակակից Դարաշրջանի (Contem-porary Era) միջեւ։ 19-րդ Դարը կը յատկանշուի, գլխաւորաբար իր բերած քաղաքական, ընկերահասարակական (սոցիալ) ու գիտական նորութիւններով ու մեծ փոփոխութիւններով, որոնք նաեւ իրենց ազդեցութիւնը պիտի ունենային փիլիսոփայութեան եւ բարոյագիտութեան վրայ։

1789 թուականի ֆրանսական յեղափոխութենէն ետք, քաղաքական մարզի մէջ, նկատի ունենալով ազգային ինքնորոշման իրաւունքը, կը գոյանային գերիշխան ազգային պետութիւններ։ Ազատականութեան (Liberalism) նպատակը բանականութեան իշխանութիւնն էր, ինչպէս նաեւ մարդու հիմնական իրաւունքները ^{( [26] )} (Human Rights)։

Դրամատիրութեան (Capitalism) դէմ, տրամաբանական ձեւով, կը զարգանար ընկերվարական (Socialism) շարժումը։ Գիտութեան նորութիւնները ու ճարտարարուեստի զարգացումը կու գային մէկ կողմէ բարձրացնել մարդոց ապրելակերպի մակարդակը, սակայն միւս կողմէ պիտի յայտնուէին նոր դժուարութիւններ, որոնցմէ կարեւորագոյնը ընկերային լարուածութիւնն է, որ կը յառաջանար ընկերային դասակարգերու տարբերութիւններու սրումով ու խորացումով։ Արդարեւ, մեծահարուստգործատէր դասակարգը կը կեղեքէր աղքատբանուոր դասակարգը։  

19-րդ դարու երկրորդ կիսուն, գիտական մեծ ազդեցութիւն ունեցող նորութիւնը անգլիացի բնագէտ Չ. Դարվինի (Charles Darwin, 1809 – 1882 թ. ) բարեշրջական տեսութիւնն է, որ պիտի զարգանար ու դառնար նոր ուղի մը՝ բարեշրջապաշտութիւն (Evolutionism) անուան տակ։ Գիտական այս խոշոր նորութիւնը, կենսաբանութենէն (Biology) եւ ծնաբանութենէն (Genetics) զատ, իր ազդեցութիւնը պիտի ունենար նաեւ ընկերային գիտութիւններու զանազան մարզերու վրայ՝ եւ մինչեւ մեր օրերը։ Ասոր կողքին, հոգեբուժութեան մարզին մէջ, Ս. Ֆրոյդ (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ), աւստրիացի բժիշկհոգեվերլուծաբանը, կը յայտնաբերէր մարդկային անգիտակից (Unconscious) ներքին մղումները, իր հոգեվերլուծութեան (Psychoanalysis) միջոցով։

Իսկ փիլիսոփայութեան մարզէն ներս, Հեգէլի մահէն ետք (1831 թ. ), Գերմանական Գաղափարապաշտութեան դէմ ընդհանրապէս, եւ Հեգէլի դէմ մասնաւորաբար, հակաշարժում մը կը սկսէր՝ ձախ կամ երիտասարդ հեգէլականներու կողմէ։ Ասոր կողքին, երկու գերման տնտեսագէտփիլիսոփաներ, Կ. Մարքս եւ Ֆ. Էնգելս, հիմնադիրները կը դառնային՝ գիտական ընկերվարութեան (Scientific Socialism)։

19-րդ Դարուն յայտնուած փիլիսոփայութեան նոր դպրոցներն ու ուղղութիւններն են. -

1.         Հեգէլականութիւն (Hegelianism), իր աջ (կամ հին) ու ձախ (կամ երիտասարդ) թեւերով,

2.         Մարքսականութիւն ( Մարքսիզմ – Marxism),

3.         Դրապաշտութիւն (Positivism), իր փորձապաշտ հակումով,

4.         Գոյութեան փիլիսոփայութիւն (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism),

5.         Նոր-Կանտականութիւն (Neo-kantianism), իր «ետ՝ դէպի Կանտ» նշանաբանով,

6.         Կեանքի փիլիսոփայութիւն (գերմ. ՝ Lebensphilosopie, ֆրնս. ՝ Philosophie de la vie, անգլ. ՝ Philosophy of life),

7.         Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism), իր նպատակաբանական բարոյագիտութեամբ եւ 

8.         Գործնապաշտութիւն (Pragmatism): 

 

Բարոյագիտութիւն

Բարոյագիտութեան մարզէն ներս, Կանտի ծայրայեղ ձեւապաշտութեան որպէս հակազդեցութիւն, 19-րդ դարուն յառաջացան բարոյագիտական նոր տեսութիւններ ու նոր ուղղութիւններ, որոնցմէ յիշատակութեան արժանի են հետեւեալ երկուքը. -

ա. - Օգտապաշտութիւնը ^{( [27] )} (Utilitarianism)

տեսութիւն մըն է, ուր գլխաւորաբար վարմունքի օգտակարութիւնը եւ վարմունքի օգտակար հետեւանքները կը շեշտուին։ Այս շարժումի գլխաւոր նշանաբանը կարելի է նկատել՝ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» գաղափարը։ 

բ. - Արժէքի բարոյագիտութիւնը ^{( [28] )} (Value-Ethics)

տեսութիւն մըն է, ուր արժէքը, ինքնին Գերագոյն Բարին կը ներկայացնէ։ Այս նոր շարժումը կը կողմնորոշուի իր բովանդակութեամբ եւ կը կազմէ արժէքներու ցուցակ մը, որուն անսալով բարոյական վարմունքը պիտի ապահովուէր։

Ստորեւ, ամփոփ ձեւով պիտի ներկայացուին 19-րդ դարուն յայտնուած փիլիսոփայութեան նոր դպրոցներն ու ուղղութիւնները. -

 

1.            ՀԵԳԷԼԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ  

Հեգէլի մահէն ետք (1831 թ. ), անոր աշակերտները բաժնուեցան երկու խումբերու։ Անոնցմէ մէկ քանին, շարունակեցին իրենց ուսուցչի գաղափարապաշտ ուղին եւ անոր կրօնի փիլիսոփայութիւնը ու կոչուեցան՝ «հին կամ աջ հեգէլականներ». իսկ շատեր գլխաւորեցին հակաշարժում մը՝ ընդդէմ ընդհանրապէս գաղափարապաշտութեան եւ մասնաւորաբար հեգէլականութեան ու Հեգէլի կրօնի փիլիսոփայութեան եւ կոչուեցան՝ «երիտասարդ կամ ձախ հեգէլականներ»։

Այս հակաշարժումը քննադատեց Հեգէլի մանաւանդ կրօնի եւ պետութեան փիլիսոփայութիւնը եւ որդեգրեց հակակրօնական, մինչեւ անաստուածական (Atheism) եւ քաղաքականազատական (Liberalism) դիրքեր։

«Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլականներ»ու շարքին կը պատկանին, գերման փիլիսոփաներ. - Լ. Ֆոյերբախ (Ludwig Feuerbach, 1804 – 1872 թ. ), Դ. Ֆ. Շտրաուս (David Friedrich Strauß, 1808 – 1874 թ. ), Բ. Բաուէր (Bruno Bauer, 1809 – 1882 թ. ), Կ. Մարքս (Karl Marx, 1818 – 1883 թ. ) եւ Ֆ. Էնգելս (Friedrich Engels, 1820 – 1895 թ. )։

Հակաշարժումի գլխաւոր դէմքերէն Դ. Ֆ. Շտրաուս, 1835 թուականին կը հրատարակէր « Յիսուսի կեանքը » ( գերմ. Բնագիր ՝ „Das Leben Jesu“) երկ - հատորեայ քննադատական երկը, ուր համաստուածեան (Pantheism) գաղա - փարներ կը տիրէին. ասիկա պատճառ կը հանդիսանար Հեգէլականութեան երկփեղկման։ 

Հակաշարժումի գլխաւոր դէմքերէն Կ. Մարքս, ինչպէս պիտի տեսնենք, հետագային պիտի ունենար իր անունով կոչուած նոր ուղղութիւն մը։     

Իսկ «հին կամ աջ հեգէլականներ»ու շարքին կարելի է յիշել՝ գրող Կ. Ֆ. Գէօշէլ (Carl Friedrich Göschel, 1781 – 1861 թ. ) եւ փիլիսոփայ Գ. Ա. Գաբլէր (Georg Andreas Gabler, 1786 – 1853 թ. )։

 

2.            ՄԱՐՔՍԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ ( Մարքսիզմ )

Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական Մարքս, ո՛չ միայն մասնակից էր 19 -րդ դարու ընդդէմ գաղափարապաշտութեան (Idealism) շարժումին, այլ մշակած է իւրայատուկ փիլիսոփայական ուղղութիւն մը, որ նիւթապաշտական (Mater-ialism) է։ Մարքս կը զարգացնէ «ենթակայառարկայյարաբերութեան» փոփոխութիւն մը. մինչ նախապէս առարկայի որոշումը կը կատարուէր ենթակային կողմէ, Մարքսի համաձայն՝ ենթակայի որոշումն է, որ կը կատարուի առարկային կողմէ, այսինքն՝ «նիւթ»ն է, որ կ՚որոշէ անհատի գիտակցութիւնը։ Այս իմաստով, ճշմարտութիւնը համաձայնութիւ նն է անհատի մտածողութեան եւ այդ նիւթի կամ առարկայի։

Մարքս եւ իր մտերիմ ընկերը՝ Ֆ. Էնգելս, միասնաբար, կը ձեւակերպեն «դիալեկտական նիւթապաշտութիւն»ը (Dialectical Materialism), որ նիւթի զարգացումն է, անկախ մարդկային ճանաչողութենէն եւ ասոր առնչուած՝ « պատմական նիւթապաշտութիւն»ը (Historical Materialism), որ կը հակա - դրուի Հեգէլի պատմութեան փիլիսոփայութեան եւ աւելի գործնական բնոյթ կը ստանայ ։ Մարքսի նպատակը քաղաքական գործնական ազդեցութիւն ունենալն էր, առարկայական իրականութեան մը մէջ։ Այլ խօսքով, ան չի բաւականանար ընկերային զանազան հարցերու մեկնաբանութեամբ, այլ կը ջանայ փոփոխութիւն մը յառաջ բերել։ Այս իմաստով պէտք է հասկնալ նաեւ Մարքսի ու Էնգելսի, մանաւանդ տնտեսագիտութեան (Economy) մարզի մէջ կատարած փոփոխութիւնները։ Անոնք, մասնաւորաբար քննարկ ած են Դրամատիրութեան (Capitalism) հարցը, որ ընկերութեան մէջ դասակարգերու բա - ժանումը կը խո րացնէր, մէկ կողմէն՝ մեծահարուստ դրամատէրը եւ միւս կողմէն՝ աղքատ բանուոր դասակարգը, որ ենթարկուած է չարաշահումի, թշուառութեան եւ գործի հանդէպ օտարացման (Alienation)։ Այս իմաստով, Մարքսի գլուխ գործոցը կը նկատուի եռահատոր «Կապիտալ» (գերմ. բնագիր՝ „Das Kapital“) երկը, որուն առաջին հատորը լոյս տեսաւ 1867 թուականին։ Մարքսի մահէն (1883 թ. ) ետք, Ֆ. Էնգելս կը հրատարակէ յաջորդական երկու հատորները եւս՝ 1885 եւ 1894 թուականներուն։

Մարքս կը զանազանէ հասարակականտնտեսական տարբեր կառոյց - ներու միջեւ, ինչպէս նաեւ կը մշակէ դասակարգային պայքարի եւ ընկերվա - րական (Socialism) յեղափոխութեան ուսմուն քը, վերջաւորութեան յանգելու համար՝ համայնավարութեան (Communism) եւ քանդելու համար դասակար - գային տարբերութիւնները (գոնէ իր գրութիւններուն մէջ) ։

Ինչպէս վերոյիշեալ բանուորի պարագան, որ ենթարկուած է օտարացման՝ իր գործին հանդէպ, նոյնքան նշանակալից է Մարքսի օտարացումը՝ կրօնի հանդէպ, որ ազդուած է մանաւանդ երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական Շտրաուսէն ու Ֆոյերբախէն ։ Նկատի ունենալով ընկերութեան եւ կրօնի սերտ կապը, Մարքս, իր քննադատութիւններու մէջ առաջնահերթ տեղ կու տայ՝ կրօնի քննադատութեան։

 

3.            ԴՐԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ (Պոզիտիւիզմ)

19- րդ դարու բնագիտութեան զա ր գացումը առիթ կ՚ընծայէ, որ կարգ մը փիլիսոփաներ փորձեն գիտական դրութիւնը (System) որդեգրել եւ համապատասխան փիլիսոփայութիւն մը յառաջացնել։ Նմանօրինակ փիլիսոփայական ուղի մըն է դ րապաշտութիւնը (պոզիտիւիզմ – Positivism), ուր բացարձակապէս կը մերժուի՝ բնազանցութիւնը (Metaphysics) եւ իմացութեան որպէս գլխաւոր աղբիւր կ՚ընդունուի՝ դրական փորձառութիւնը կամ փորձապաշտութիւնը (Empiricism)։ Այս ուղիի հիմնադիրը կը նկատուի ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու փիլիսոփայ՝ Օ. Կոնտը (August Comte, 1798 – 1859 թ. )։

Կոնտը եւ իր դրապաշտութիւնը ունեցան իրենց հետեւորդները։ Այս դպրոցին կը պատկանին անգլիացի ընկերաբանփիլիսոփաներ՝ Ջ. Ս. Միլ (John Stuard Mill, 1806 – 1973 թ. ) ու Հ. Սպենսէր (Herbert Spencer, 1820 – 1903 թ. ) եւ աւստրիացի բնագէտփիլիսոփայ՝ Է. Մախ (Ernst Mach, 1838 – 1916 թ. )։

Կոնտ փորձեց ժամանակուան ընկերային կարգերը յարմարեցնել դարու գիտական զարգացումին։ Իսկ բարոյագիտութեան մարզէն ներս ան կը հռչակէ Դրական կրօնք մը (Positive Religion), որ հիմնուած է մարդասիրութեան (Philanthropy) կամ այլասիրութեան (Altruism) վրայ։ Կոնտի հիմնական տեսութիւնը՝ մարդկային հոգե մտաւորական զարգացման «երեք փուլերու օրէնք»ն է, հետեւեալ ձեւով. -

ա) Աստուածաբանական (Theological կամ մտացածին) փուլ, երբ մարդ իր շրջապատի երեւոյթները կը բացատրէ, որպէս գերբնական էութեան գործ եւ կոյր հաւատք կ՚ընծայէ.  

բ)         Բնազանցական (Metaphysical կամ վերացական) փուլ, որ նախորդ փուլի քողարկուած ձեւն է, երբ մարդ գերբնական էութիւնները կը փոխարինէ՝ վերացականով։ Եւ վերջապէս կը յանգի՝

գ)         Գիտական (Scientifical կամ դրական) փուլին, երբ մարդ կը ձերբազատուի գերբնականն ու վերացականը փնտռելէ եւ կը կեդրոնանայ միայն գոյութիւն ունեցող իրողո ւ թիւններու վրայ։

 

Ջ. Ս. Միլ, կը շարունակէ ու կը զարգացնէ Կոնտի տեսութիւնը, ինչպէս նաեւ իր հօր Ջ. Միլի (James Mill, 1773 – 1836 թ. ) եւ Ե. Բենթամի (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ) բարոյագիտութեան օգտապաշտական ⁽ [29] ⁾ ուղին։ Այս մարզին մէջ, Ջ. Ս. Միլի գլխաւոր երկը, 1861 թուականին հրատարակուած ՝ «Օգտապաշտութիւն» ն է („Utilitarianism“), որու բնորոշող նպատակն է. - «առաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» նշանաբանը։ Մինչ Բենթամի համա ձայն առաւելագոյնը քանակական իմաստ ունի, Ջ. Ս. Միլ կը շեշտէ անոր որակական իմաստ ն ու արժէքը ։ Ասոր կողքին, որոշ դեր կը վերապահուի նաեւ անհատական ազատութեան եւ արդարութեան, իր բաշխողական իմաստով։

 

Հ. Սպենսէր, բարեշրջապաշտական (Evolutionism) գաղափարներով կը կազմէ իր օգտապաշտական բարոյագիտութիւնը։ Սպենսէր, նկատի առնելով մարդու ինքնապահպանման (Self-preservation) բնազդը եւ ընկերութեան մը մէջ ապրելու կարեւորութիւնը՝ կ՚եզրակացնէ, որ բարոյագիտութիւնը կը բացայայտուի միայն այն պարագային, երբ մարդ ընկերութեան մէջ ապրելով իր ինքնապահպանումը ապահովէ։ Այս մարզին մէջ իր գլխաւոր երկը կը նկ ատուի, « Բարոյագիտութեան սկզբունքները » („Principles of Ethics“, 1879 – 1893 թ. ) ։ Սպենսէրի համաձայն, իւրաքանչիւր անհատ ազատութիւնը կը վայելէ, այնքանով, որ չխանգարէ այլոց ազատութիւնը։

 

4.            Գ ՈՅՈՒԹԵԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆ  

19- րդ դարու իւրայատուկ աստուածաբանփիլիսոփաներէն կը նկատուի՝ դանիացի Ս. Կիրկեգոր (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ), որ հիմնադիրն է գոյութեան փիլիսոփայութեան (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism)։

Այստեղ, պէտք է զանազանել ` գոյութիւն (անգլ. ՝ Being, Existence, գերմ. ՝ Dasein, Existenz) եւ էութիւն ( անգլ. ՝ Essence, գերմ. ՝ Wesen) եզրերը։ Մինչ գո - յութիւնը « կեցութիւն » կամ « ներկայ ըլլալ » կը նշանակէ, էութիւնը բանի մը « ինչպէս ըլլալ »ու մասին կ՚արտայայտուի։ Գոյութեան փիլիսոփայութիւնը կը շեշտէ նախ եւ առաջ մարդու գոյութիւնը (ներկայութիւնն ու կեցութիւնը) ապա կ՚արտայայտուի անոր էութեան («ինչպէս ըլլալուն», օրինակ՝ կենսականութեան ու բանականութեան) մասին։

Ս. Կիրկեգորի գլխաւոր հարցադրում ը հետեւեալն է, թէ՝ «ես, որպէս գոյութիւն ունեցող անհատ, ինչպէ՞ս կրնամ յարաբերութեան մէջ մտնել Աստուծոյ հետ»։ Այս հարցադրման պատշաճ պատասխան տալու համար, հարկ է նախ պարզել, թէ՝ «ես, ինչպէ՞ս կարող եմ ի՛մ գոյութիւնը ըմբռնել» եւ անոր պատասխանը, Կիրկեգորի համաձայն, որ նախ եւ առաջ անհատը ( իր «ես»ը), գիտակցօրէն ընդունելով իր գոյութեան իրողութիւնը, ինքն իր գոյին հետ յարաբերութեան մէջ մտնելու է։ Հակառակ պարագային, եթէ անհատը («ես»ը) չյաջողի իր գոյին հետ անմիջական յարաբերութեան մէջ մտնել, կ՚իյնայ յուսահատութեան գիրկը։ Այս գաղափարը նկարագրուած է 1849 թուականին հրատարակուած Ս. Կիրկեգորի «Հիւանդութիւնը մինչեւ մահ » (դան. բնագիր՝ „ Sygdommen til Døden “, անգլ. ՝ „The Sickness unto Death“, գերմ. ՝ „Die Krankheit zum Tode“ ) երկին մէջ, ուր յիշեալ «հիւանդութիւն»ը, նոյնինքն յուսահատութիւնն է։

Ս. Կիրկեգորի գլուխ գործոցը կը ն կատուի իր, 1843 թուականին հրատարակուած՝ «Կամ – Կ ամ» երկը (դան. բնագիր՝ „Enten – Eller”, անգլ. ՝ „Either – Or“, գերմ. ՝ „Entweder – Oder” ), ուր Կիրկեգոր կը նկարագրէ մարդու գոյութեան հետեւեալ երեք հանգրուանները կամ փուլերը. -

ա) Գեղագիտական փուլ, երբ մարդու անձնականութիւնը տակաւին չէ կազմուած եւ մարդ կ՚ապրի կեանքը վայելելու շրջան մը, ինչպէս օրինակ՝ Դոն Ժուանի կերպարը, որ արտաքին երեւոյթներէ կախեալ կեանք մը կը վարէ։ Այս հանգրուանը յուսահատական է եւ պատճառ կը հանդիսանայ՝ յաջորդ փուլին։

բ)       Բարոյագիտական փուլ, երբ մարդ ազատելով արտաքին երեւոյթներէն, բացարձակապէս ինքզինք (իր անձը) կ՚ընտրէ եւ որպէս բարոյագէտ կը զանազանէ «բարին ու չարը», ինչպէս օրինակ՝ Սոկրատէսի կերպարը։ Այստեղ, սակայն, ան կը նկատէ իր մեղաւոր ըլլալը ու զղջալով կ՚անցնի յաջորդ փուլ։

գ)       Կրօնագիտական փուլ, երբ մարդ նկատելով իր մեղաւոր ըլլալը կը հասկնայ, որ ըստ Ք րիստոնէութեան չի կրնար առանց Աստուծոյ օգնութեան ինքզինք փրկել։ Այն ատեն, մարդ կը հաւատայ ու կ՚ապաւինի Աստուծոյ եւ այս ձեւով կը հիմնաւորէ իր անձնականութիւնը, ինչպէս օրինակ՝ աստուածաշնչեան Աբրահամի կերպարը։

Դանիացի Ս. Կիրկեգորէն ետք, 20- րդ դարուն, գոյութեան փիլիսոփայութիւնը կամ գոյութենապաշտութիւնը (Existentialism) պիտի ունենար նոր հետեւորդներ, մասնաւորաբար Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ, ինչպէս գերման փիլիսոփա յ ՝ Մ. Հայդեգէր (գերմ. ՝ Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ), իր 1927 թուականի « Գոյութիւն եւ Ժամանակ» (գերմ. բնագիր՝ „Sein und Zeit", անգլ. ՝ „ Being and Time“ ) գլխաւոր երկով եւ ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. - Պ. Սարտրը (ֆրնս. ՝ Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ), իր 1943 թուականի « Գոյութիւնը եւ Ոչնչութիւնը » (ֆրնս. բնագիր՝ „ L’être et le néant “, անգլ. ՝ „ Being and Nothing-ness“ ) գլխաւոր երկով։

Փիլիսոփայական այս ուղղութեան գլխաւոր նիւթը կը կազմէ նոյնինքն մարդը, իր գոյութեամբ, անհատականութեամբ ու ազատութեամբ։ Կարեւորութեամբ կը շեշտուին մարդու գոյութիւնը, անոր կեանքի իմաստն ու կեանքի ընթացքը, ինչպէս նաեւ ներաշխարհը, իր ներքին ապրումներով ու զգացումներով (հոգ, տագնապ, սարսափ, եւայլն…)։ Փիլիսոփայական այս ուղղութեան համաձայն, մարդը, որպէս ինքնակերտ անձ, պատասխանատու է իր բոլոր արարքներուն համար, ան նաեւ պատասխանատու է իր անձի կերտման ու իրականացման գործընթացին համար։

Գերման Հայդեգէրի եւ Ֆրանսացի Սարտրըի վերոյիշեալ գլխաւոր երկերը կը նկատուին գոյութեան փիլիսոփայութեան տեսութեան հիմն ական երկու աղբիւրները ։

Հայդեգէր մարդու « գոյութիւնը » կ՚առնչէ ժամանակին, մանաւանդ՝ ներկայ ժամանակին։

Սարտրը, նկատի առնելով որ մարդու « գոյութիւնը » անոր «էութիւնը» կը կանխէ, ուրեմն մարդը պատասխանատու կը նկատէ իր արարքներուն եւ ինքզինքին։ Սարտրըի համաձայն, մարդը նաեւ « դատապարտուած է » ազատութեան եւ ազատօրէն ընտրելու կարելիութիւնը ունի ։ Իսկ այն հարցին թէ մարդ ինչպէ՞ս վատ կամ անբարոյական արարքներ կը գործէ, Սարտրը, որպէս պատասխան, մարդը կ՚առնչէ նաեւ « ոչնչութեան », որ ինքնախաբէութ - եամբ պատասխանատուութենէն փախուստ կը նշանակէ։ Սարտրըի գոյապաշտութիւնը (Existentialism) ազդուած է Է. Հիւսեռլի եւ Մ. Հայդեգէրի Երեւութաբանութենէն ⁽ [30] ⁾ (Phenomenology), ինչպէս պիտի տեսնենք։

 

5.            ՆՈՐ-ԿԱՆՏԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

19- րդ դարու երկրորդ կիսուն, Գերմանիոյ մէջ, Ն իւթապաշտական (Mater-ialism) եւ Դ րապաշտական (Positivism) փիլիսոփայական ուղղութիւններու որպէս հակաշարժում, յառաջացաւ Նոր-Կանտականութիւնը (Neo-Kantianism), «ետ` դէպի Կանտ» („back to Kant“) նշանաբանով։ Այս նոր ուղղութիւնը, որ 1880 – 1930 թուականներուն իր փիլիսոփայական կարեւոր ներդրումով յիշատակութեան արժանի է, ունեցաւ երկու թեւ, ներկայացուած երկու տարբեր գերմանական դպրոցներով. - Մարբուրգեան եւ Բադէնեան դպրոցները։  

 

Մարբուրգեան դպրոցը

Այս դպրոցը կոչուած է գերմանական Մարբուրգ (Marburg) քաղաքի անունով. իր գլխաւոր ներկայացուցիչները կը հանդիսանան, գերման փիլիսոփաներ՝ Հ. Կոհէն (Hermann Cohen, 1842 – 1918 թ. ), Պ. Նատորպ (Paul Natorp, 1854 – 1924 թ. ) եւ Է. Կասիրէր (Ernst Cassirer, 1874 – 1945 թ. )։

Մարբուրգեան դպրոցը կը ծանրանայ գլխաւորաբար Կանտի ճանաչողութեան տեսական փիլիսոփայութեան եւ մասնաւորաբա ր անդ րանցական (Transcendental) դրութեան վրայ։

Յիշեալ փիլիսոփաներէն Կոհէն, նաեւ իր իւրայատուկ բարոյագիտական տեսութիւնը ունի, որ կը տարբերի Կանտի ձեւապաշտական ու պարտագիտական բարոյագիտութենէն։ Կոհէնի համաձայն, նաեւ կրօնի հիմքը բարոյագիտութիւնն է։

 

Բադէնեան դպրոցը

Այս դպրոցը կոչուած է Հարաւային Գ երման իոյ Բադէն (Baden) շրջանի անունով. իր գլխաւոր ներկայացուցիչները կը հանդիսանան գերման փիլիսո - փաներ՝ Վ. Վինդելբանդ (Wilhelm Windelband, 1848 – 1915 թ. ) եւ իր սերտ աշակերտը՝ Հ. Ռիկերտ (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. )։

Բադէնեան դպրոցի ուշադրութեան կեդրոնը՝ արժէքաբանութիւնն (Axio-logy) է, Կանտի անդ րանցական (Transcendental) դրութեան համապատասխան ։ Օրինակ, Ռիկերտի համաձայն, տրամաբանութեան գերագոյն արժէքը՝ ճշմարտութիւնն է, բարոյագիտութեան գերագոյն արժէքը՝ բարին, գեղա - գիտութեան գերագոյն արժէքը՝ գեղեցիկը իսկ կրօնի գերագոյն արժէքն է՝ սրբութիւնը։ Վինդելբանդ եւ Ռիկերտ կը զանազանեն երկու աշխարհներու միջեւ, մէկ կողմէն՝ բնութեան առարկայական աշխարհը ( բնական գիտութիւններու կամ բնագիտութեան ոլորտ, գերմ. ՝ Naturwissenschaft, անգլ. ՝ Natural Sciences) եւ միւս կողմէն՝ արժէքներու անդ րանցական աշխարհը (մարդա - սիրական գիտութ իւ ններու կամ բանասիրութեան ոլորտ, գերմ. ՛ Geistes - wissenschaft, անգլ. ՝ Human Sciences կամ Humanities)։ Յիշեալ երկու աշխարհ - ները, սակայն, կը միանան արժեւորող անհատի կամ ենթակայի (Subject) իմաստի կենսագործման աշխարհին մէջ։  

 

6.            ԿԵԱՆՔԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆ   

Թէեւ կեանքին կապուած զանազան երեւոյթները փիլիսոփայութեան ուշադրութեան առարկայ եղած են բոլոր ժամանակներու ընթացքին, սակայն որպէս եզր եւ իւրայատուկ փիլիսոփայական ուղղութիւն, կեանքի փիլիսոփայութիւնը (գերմ. ՝ Lebensphilosophie, ֆրնս. ՝ Philosophie de la Vie, անգլ. ՝ Philosophie of Life) կը կազմուի 19- րդ դարու երկրորդ կիսուն՝ Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ։ Այս ուղղութեան ծագումը եւ նպատակը նոյնինքն մարդկային գործնական կեանքն է։

Գերմանիոյ մէջ, կեանքի փիլիսոփայութեան հետ որոշ առնչութիւն ունեցած է՝ Ա. Շոպենհաուր, որ ինչպէս տեսանք, կը պատկանի գերմանական գաղափարապաշտութեան (German Idealism) ուղիին։ Հետագային, այս ուղղութեան (Կեանքի փիլիսոփայութիւն) նշանաւոր փիլիսոփաները կը հանդիսանան՝ գերման Վ. Դիլթայ (Wilhelm Dilthey, 1833 – 1911 թ. ) եւ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. )։

Իսկ Ֆրանսայի մէջ նշանաւոր կը դառնայ՝ փիլիսոփայ Հ. Բերգսոն (Henri Bergson, 1859 – 1941 թ. ), որու փիլիսոփայական տեսակէտները, ժամանակի ընթացքին հիմնական փոփոխութիւններու ենթարկուեցան, ինչպէս քիչ ետք պիտի տեսնենք։  

Ստորեւ, վերոյիշեալ երեք փիլիսոփաներուն մասին՝ որոշ մանրամասնութիւններ. -

 

Վ. Դիլթայ

Գերման փիլիսոփայ ու աստուածաբան Դիլթայ, մեթոդական իւրայատուկ դրութեամբ մը, կը զանազանէ՝ բնական գիտութիւնները (անգլ. ՝ Natural Sciences, գերմ. ՝ Naturwissenschaft, ինչպէս՝ աստղագիտութիւն, բնագիտութիւն, քիմիագիտութիւն, երկրաբանութիւն, կենսաբանութիւն, եւայլն…), մարդասիրական - հումանիտար գիտութիւններէն (գերմ. ՝ Geisteswissenschaft, անգլ. ՝ Human Sciences / Humanities, ինչպէս՝ փիլիսոփայութիւն, ընկերաբանութիւն, պատմաբանութիւն, աստուածաբանութիւն, բանասիրութիւն, գրականագիտութիւն, եւայլն…)։

Դիլթայի համաձայն, բնական եւ մարդասիրական գիտութիւնները ունին ճանաչողութեան տարբեր եղանակներ՝ մինչ մենք բնութիւնը կը բացատրենք (գերմ. ՝ erklären, անգլ. ՝ explain), հոգին սակայն, պէտք է հասկնանք (գերմ. ՝ verstehen, անգլ. ՝ understand, անշուշտ այստեղ, հոգեբանութիւնը իր կարեւոր դերը կը խաղայ)։ Այս իմաստով, մարդասիրական կամ հումանիտար գիտութիւնները կը հիմնաւորուին հետեւեալ եռեակ կապակցութեամբ. - ապրում, արտայայտութիւն եւ հասկացողութիւն. -

1) Ապրումները ( գերմ. ՝ Erleben, անգլ. ՝ Experience), հոգիի կառուցուածքային միաւորներն են, ուր անհատի գիտակցութիւնը առկայ է, իր լման բովանդակութեամբ։

2) Արտայայտութիւնները ( գերմ. ՝ Ausdruck, անգլ. ՝ Expression), որոնք անհատի ներքին ապրումներու դրսեւորումներն են (ինչպէս խօսքը, արուեստը, եւայլն…) եւ

3) Հասկացողութիւնը ( գերմ. ՝ Verstehen, անգլ. ՝ Understanding), որ յիշեալ արտայայտութիւններու ըմբռնումն է։

Այս եռեակը կիրարկելի է նաեւ ինքնագիտակցութեան պարագային։ Դիլթայի համաձայն, հոգի ու մարմին կամ արտաքին ու ներքին աշխարհ առնչուած է անհատի գիտակցութեան, յարատեւօրէն։ Այստեղ գիտակցութեան տարրերը երբեք չեն մեկուսացած ու գիտակցութիւնը արտաքին աշխարհէն երբեք չէ անջատուած։

19 -րդ դարուն փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը (Hermeneutics) կը զար - գանար շնորհիւ Վ. Դիլթայի եւ Ֆ. Շլայերմախէր ի։ Անոնց գլխաւոր նպատակը կը կայանար, մեկնաբանութեան ու բացատրութեան ճամբով հասկնալուն մէջ, հասկնալը, որպէս իմացութեան հիմնական աշխատանք։

20- րդ դարուն, փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը ⁽ [31] ⁾ պիտի ունենար իր նոր հետեւորդները։ Այս մասին, հետագային։   

Դիլթայի երկերը հաւաքուած են ամբողջ 26 հատորներու մէջ, որոնք հրա - տարակուած են 1914 – 2006 թուականներու միջեւ։ 

 

Ֆ. Նիցշէ

Գերման լեզուաբանփիլիսոփայ  Ֆ. Նիցշէ, յաճախ կը նկարագրուի, որպէս ինքնագլուխ ու քմահաճ տաղանդ մը, նորաբանութեան տենչացող ծայրայեղական մը, հրաշալի լեզուաբան մը եւ բարոյականութեան սրատես քննադատ մը։ Ան «կեանքի փիլիսոփայութիւն» ուղղութեան մէջ ունի իր կարեւոր տեղն ու ներդրումը։

Ֆ. Նիցշէի ⁽ [32] ⁾ փիլիսոփայութեան հիմնական նիւթերն են. -

Գ երմարդը ( գ երմ. ` Übermench, անգլ. ՝ Overman),

Յաւերժական վերադարձը ( գ երմ. ` Ewige Wiederkehr, անգլ. ՝ Eternal Return),

Կամք առ իշխանութիւն, ( գ երմ. ` Wille zur Macht, անգլ՝ Will to Power) եւ

Բ արոյականութեան եւ Ք րիստոնէութեան քն նադատութիւնը։

 

Նիցշէի ամբո ղ ջական երկերը հրատարակուած են 15 հատորով, իսկ անոր գրական հսկայական վաստակը կարելի է բաժնել հետեւեալ երեք շրջաններուն մէջ. -

 

Առաջին Շրջան (1871 – 1876 թ. ),

երբ Նիցշէ փիլիսոփայ Շոպենհաուրի եւ երաժշտագէտերգահան Վակների ազդեցութիւնը կը կրէր։ Այս շրջանի գլխաւոր երկերն են. - «Ողբերգութեան ծնունդը ՝ երաժշտութեան ոգիէն» ( գերմ. բնագիր՝ „Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik“) եւ «Անժամանակ դիտարկումներ» ( գերմ. բնագիր՝ „Unzeitgemäßen Betrachtungen“)։

Երկրորդ Շրջան (1877 – 1882 թ. ),

երբ Նիցշէ կ՚ազատէր վերոյիշեալ ազդեցութիւններէն եւ շինիչ կամքով մը ու միշտ հետամուտ ըլլալով ճշմարտացիութեան կը սկսէր պայքարիլ՝ բարոյական ու կրօնական անկման դէմ։ Նիցշէի համաձայն, բարոյականութիւնը յարաբերական է, նկատի ունենալով դարաւոր պատմութեան ընթացքը եւ տարբեր ընկեր ային հասարակ ութիւնները։ Նիցշէ կը փորձէ բարոյականութեան նպատակի դիմակազերծումը, յայտնաբերելով անոնց ետին թաքնուած նպատակներու իսկական արժէքը եւ կը ջատագովէ բոլոր արժէքներու վեր արժեւորում մը, (գերմ. ՝ Umwertung aller Werte, անգլ. ` Transvaluation of all values)։ Այս շրջանի գլխաւոր երկերն են. - «Մարդկային – չափազանց մարդկային» ( գերմ. բնագիր՝ „ Menschliches – Allzumenschliches “), « Արշալոյս – խոհեր բարոյական նախապաշարումներուն մասին » ( գերմ. բնագիր՝ „Morgenröte  – Gedanken über die mora - lichen Vorurteile“), « Զուարթ Գիտութիւնը » ( գերմ. բնագիր՝ „Die fröhliche Wissenschaft“)։  

Երրորդ Շրջան (1883 – 1888 թ. ),

երբ Նիցշէ կը հասնի հրապարակումներու իր գագաթնակէտին եւ ցարդ յայտարարուած ախտաճանաչումներուն կը յաջորդեն դարմանական եղանակները։ Եթէ ախտաճանչումը ոչնչապաշտութիւնն ⁽ [33] ⁾ (նիհիլիմզ, Nihilism) է, որ ընդհանուր առմամբ կը ժխտէ գոյութիւնը, իմացութիւնը եւ բարոյական ու դրական արժէքները, Նիցշէ կու գայ ծանուցանել դարմանումը, որ կը կեդրոնանայ « կամք առ իշխանութիւն » գաղափարին շուրջ։ Այս շրջանի գլխաւոր երկերն են. - « Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը » ( գ երմ. բնա գ իր ` „Also sprach Zarathustra“), « Բարոյականութեան ծննդաբանութեան շուրջ » ( գ երմ. բնա գ իր ` „Zur Genealogie der Moral“) եւ « Կամք առ իշխանութիւն » ( գ երմ. բնա գ իր ` „Wille zur Macht“), ։

 

Նիցշէ, տաղանդաւոր այս անձնաւորութիւնը, իր 55- ամեայ կեանքի վերջին տասնամեակը (1889 – 1900 թ. ) կ՚անցնէ խելագարուած ՝ մտային ու հոգեկան մթագնման մէջ։    

 

 

Հ. Բերգսոն

Ֆրանսացի Հենրի Բերգսոնի կեանքի փիլիսոփայութիւնը բոլորովին կը տարբերի գերմանացի Վիլհելմ Դիլթայէն։ Ինչպէս յիշեցինք, Բերգսոնի փիլիսոփայական տեսակէտները, մասնաւորաբար իմացաբանական (Epistemo-logy) հարցերուն մէջ, ժամանակի ընթացքին փոփոխութիւններու ենթարկուեցան։

1.        Առաջին հանգրուան

Այս հանգրուանին, անոր իմացաբանական հարցերուն մէջ կեդրոնական դիրք կը գրաւէր հոգեբանութիւնը (Psychology)։ Այ ս տեղ, Բերգսոնի հետա - քրքրութիւնը, առաւելաբար, կեդրոնացած էր մասնաւոր հասկացութիւն - ներու վրայ, ինչպէս՝ գիտակցութիւն, իրողութիւն, տարածութիւն, ժամա - նակ, տեւողութիւն եւ ազատութիւն։

2.        Երկրորդ հանգրուան

Այս հանգրուանին, ան շատ աւելի հետաքրքրուած էր՝ իմացաբանութեամբ (Epistemology), պատկերներով մտածելու եւ առանց պատկերի մտածելու գաղափարներով, նիւթական եւ աննիւթական իրողութիւններով, ինչպէս օրինակ՝ մարդու մարմինը եւ անոր գիտակցութիւնը նիւթով, հոգեբանական տեսանկիւնէն դիտուած։

3.        Երրորդ հանգրուան

Այս հանգրուանին, իմացաբանութեան բանապաշտական (Rationalism) եւ փորձապաշտական (Empiricism) միջոցներէն անդին, Բերգսոն կը յիշէ ներհայեցողութիւնը (Intuition), որով ան մուտք կը գործէ բնազանցութեան (Metaphysics) ոլորտէն ներս։ Բերգսոն, իր „élan vital“ («կենսական խանդ») հասկացութեամբ կը բացատրէ կեանքի այն մղիչ խանդը ու ստեղծիչ ոյժը, որ պատասխանատու ելակէտն է՝ կեանքի զարգացման։

4.        Վերջին հանգրուան

Այս հանգրուանին, Բերգսոն, «Բարոյականութեան եւ կրօնի երկու աղբիւրները» (1932 թ., „Les Deux Sources de la Morale et de la Religion“) գրքին մէջ կը ներկայացնէ իր բարոյագիտական, ընկերաբանական ու կրօնական գաղափարները, միշտ ապաւինելով իր ներհայեցողութեան (Intuition) միջոցին։

 

Բերգսոնի համաձայն կան «փակ» (ընկերային) եւ «բաց» (ուժական) բարոյականութեան տեսակներ։ «Փակ» բարոյականութիւնը կը յառաջանայ սահմանափակ ընկերութիւններու կամ խմբաւորումներու մէջ, ուր մարդ, որպէս այդ ընկերութեան կամ խմբաւորման անդամ, ստիպուած է հետեւելու նախասահմանուած բարոյական որոշ կանոններու. իսկ «բաց» բարոյականութիւնը հիմնուած է ազատութեան, սիրոյ եւ տիպարներու կենցաղին վրայ. այստեղ մարդ չենթարկուիր ընկերային սահմանափակումի։ Սակայն, քանի որ մարդ կ՚ապրի ընկերային զանազան կապերով, ուրեմն երկրորդ տեսակի բացարձակ իրագործում մը անկարելի կը թուի։ Բերգսոն վերջապէս կ՚եզրակացնէ, որ իրական բարոյականութիւնը կը բովանդակէ վերոյիշեալ երկու տեսակները։

Նոյն ձեւով Բերգսոն կը հիմնաւորէ իր կրօնական գաղափարները։ Կրօնը, իր ընկերային տեսակով, կը զօրացնէ ընկերութիւնը ու կը մխիթարէ անհատները։ Իսկ ուժական տեսակը, մարդու Աստուծոյ հետ միացում մը կ՚ենթադրէ, բան մը, որ «բաց» բարոյականութեան նման անկարելի կը թուի։ Բերգսոնի „élan vital“-ը («կենսական խանդը»), կրօնական տեսակէտէն նոյնինքն Աստուծոյ սէրն է։ Բերգսոնի համաձայն, եթէ զԱստուած կարելի չէ ըմբռնել՝ բանականութեան ճամբով, սակայն կարելի է՝ ներհայեցողութեամբ (Intuition) … ա յ ս գաղափարով, Բերգսոն, արդէն կը մօտենայ քրիստոնէական խորհրդապաշտութեան (Mysticism)։

1927 թուականին, Հ. Բերգսոն արժանացած է գրականութեան Նոբէլեան մրցանակին։ 

 

7.                ՕԳՏԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism), բարոյագիտական նպատակաբանական տեսութիւն մըն է, որ հետագային բարոյագիտական ուղղութիւն դարձաւ։

Օգտապաշտութիւնը ^{( [34] )} յառաջացաւ, որպէս հակազդեցութիւն՝ Կանտի խստապահանջ պարտագիտական (Deontology) բարոյագիտութեան։ Այս նոր տեսութեան համաձայն վարմունք մը բարոյական բարի կը նկատուի, երբ ան ՝ «առաւելագոյն թիւով մարդոց համար առաւելագոյն երջանկութիւնը» պարգեւէ եւ բարի ու օգտակար հետեւանքներ ունենայ։

Օգտապաշտութեան տեսութիւնը կը կիրարկուի նաեւ իրաւաբանութեան, քաղաքականութեան ու ընկերաբանութեան մարզերէն ներս։ Օրինակ արդար է այն անհատը, որ ընդհանրապէս օգուտը (բարիքը) կ՚աւելցնէ եւ վնասը (չարիքը) կը նուազեցնէ։ 

 

Օգտապաշտութեան արմատները պէտք է փնտռել 18- րդ դարու ընթաց - քին, Մեծն Բրիտանիա ապրած երկու բարոյագէտ փիլիսոփաներու մօտ. - Ֆ. Հոչեսոն (Francis Hutcheson, 1694 – 1746 թ. ) եւ Վ. Պալէյ (William Paley, 1743 – 1805 թ. )։ Այնուհետեւ, 19- րդ դարու ն, օգտապաշտութեան տեսութիւնը մեծապէս զարգացուց եւ բարոյագիտական ուղղութեան վերածեց՝ իրաւաբանփիլիսոփայ Ե. Բենթամ (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ), որու սկզբնական փիլիսոփայական խմբակին մաս կը կազմէին՝ տնտեսագէտփիլիսոփաներ, հայր ու որդի՝ Ջ. Միլ (James Mill, 1773 – 1836 թ. ) եւ Ջ. Ս. Միլ (John Stuart Mill, 1806 – 1873 թ. )։

 

Հետագային եւ մինչեւ մեր օրերը, օգտապաշտութեան բարոյագիտական ուղղութիւնը ունեցաւ այլ հետեւորդներ եւս, մեծամասնութեամբ՝ Անգլիայէն, ինչպէս՝ իրաւաբանփիլիսոփայ Ջ. Օստին (John Austin, 1790 – 1859 թ. ) եւ աւստրալիացի ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ Պ. Սինգէր (Peter Singer, *1946 թ. )։ 

18 -րդ դարու վերջաւորութեան, Ե. Բենթամ, իր «առաւելագոյն երջանկութեան սկզբունքի» (Maximum-Happiness-Principle) պարագային, նկատի ունէր երջանկութեան (օգուտ, հաճոյք) առաւելագոյն քանակը միայն, այսինքն, որքան աւելի՝ այնքան լաւ, ինչ որ կրնար ժխտական իմաստ ալ ունենալ եւ յանգէր՝ եսասիրութեան (Egoism) եւ հաճոյապաշտութեան (Hedonism)։ Իր նշանաւոր աշակերտը, Ջ. Ս. Միլ սակայն, քանակականի կողքին, անպայման նկատի ունեցաւ նաեւ երջանկութեան որակական զանազան ազդակները, ինչպէս՝ մշակութայինը, նաեւ իմացական եւ հոգեկան բաւարարութիւնն ու գոհացումը։ Հետագային, Ջ. Ս. Միլ ասոնց վրայ աւելցուց նաեւ ազատութեան ազդակը։

Վերոյիշեալ «օգուտ» (անգլ. ՝ Benefit, գերմ. ՝ Nutzen) եզրը պէտք է զանազանել «օգտակարութիւն» (անգլ. ՝ Utility, գերմ. ՝ Nützlichkeit) եզրէն ։ Նորագոյն օգտապաշտ ութեան տեսութիւնները, փոխան «օգուտ»ին կ՚օգտագործեն՝ «մարդկային բարօրութիւն» (Human Welfare) բառակապակցութիւնը։ 

Աշխատասիրութեանս «Բարոյագիտութեան Տեսութիւններ» Մ աս – 5ի մէջ, մանրամասնութեամբ ներկայացուած է Օգտապաշտութիւն հասկացութիւնը (էջ 181) ։  

 

         ԳՈՐԾՆԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Գործնապաշտութիւնը (Pragmatism, յուն. ՝ pragma = գործ), 19 -րդ դարու վերջաւորութեան, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ յառաջացած փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որու հիմնադիրը կը նկատուի ուսողագէտմաթեմատիկոս փիլիսոփայ Չ. Ս. Պիրս (Charles Sanders Peirce, 1839 – 1914 թ. ), որու մօտ ճշմարտութիւնը հաղորդակցական ընթացք մըն է, խնդրոյ առարկայ անհատներու միջեւ, ուր պայման է բոլորի ն համաձայնութիւնը։ Պիրսի համաձայն, ճշմարտութեան ճանաչող ութիւնը գործընթացային շարժում մըն է, երբ սկիզբնական կ ասկածին (Daubt) կը յաջորդէ համոզումը (Belief) ։ Հակառակ անոր, որ հ ամոզում մը կրնայ սխալական ըլլալ եւ հետագային ուղղութեան կարիքը ունենալ։ Այս իմաստով, իր գլխաւոր երկը կը նկատուի՝ « Համոզումի հաստատումը » („The fixation of Belief“, 1877 թ. )։    

Գրեթէ միաժամանակ, գործնապաշտութեան կը հետեւի եւ աւելի կը զարգացնէ ու կ՚ընդհանրացնէ, հոգեբանփիլիսոփայ Վ. Ջէյմս (William James, 1842 – 1910 թ. ), որու մօտ գործնապաշտութիւնը կը յատկանշուի ծայրայեղ փորձապաշտութեամբ (Empiricism) մը եւ կը ստանայ ենթակայականութեան (Subjectivity) դրոշմ։ Այլ խօսքով, անհատի (ենթակայի) ճանաչո ղ ութիւնը եւ արարքները կ՚արտայայտեն անոր գործնական հետաքրքրութիւնները։ Այս իմաստով, Ջէյմս, 1907 թուականին կը հրատարակէ իր գլխաւոր երկը, որ կը կոչուի՝ «Գործնապաշտութիւն» („Pragmatism“) ։

Նոյն ուղղութեան, յաջորդ սերունդի գլխաւոր հետեւորդներէն կը նկատուի՝ ամերիկացի հոգեբանփիլիսոփայ Ջ. Դյուի (John Dewey, 1859 – 1952 թ. ), որ գործնապաշտութիւնը կը փոխադրէ մանկավարժութեան եւ ընկերաբանութեան ոլորտներէն ներս եւ բարեփոխելով զայն, կը վերածէ իր տարբերակին, գործնապաշտութիւնը կոչելով՝ „Instrumentalism“ (գործիական իմաստով կամ Գործիականութիւն )։ Մանկավարժութեան ոլորտէն ներս, Դյուիի համաձայն, աշակերտը փոխանակ ուսուցանուող առարկայ (Object) մը ըլլալու, պէտք է ինքնագործ ուսանող ենթակայ (Subject) մը դառնայ։ Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, Դյուի կը մերժէ բոլոր մտապատկերները, որոնք առնչուած են վերջին նպատակին կամ գերագոյն կանոնին, որ իր կարգին կ՚ընդգրկէ թէ՛ Գերագոյն Բարին եւ թէ Օգտապաշտութիւնը։

Գործնապաշտութ իւ նը, որոշ չափով կը կրէ ազդեցութիւնը՝ թէ՛ Դ րապաշտութեան (Positivism) եւ թէ Կեանքի փիլիսոփայութեան (Philosophy of Life)։ Գործնապաշտութեան համաձայն, արտայայտութեան մը ճիշդ կամ ճշմարիտ ըլլալը կը փաստուի՝ իր գործնական օգուտէն կամ օգտակարութենէն։ Այս իմաստով, գաղափարի մը ազդեցութիւնը եւ անոր հետեւանքը շատ աւելի կարեւոր են, քան անոր պատճառը։ Գործնապաշտութիւնը կը մերժէ օրինակ ա՛յն հարցերուն վրայ մտածել, որմէ գործնական շօշափելի որեւէ օգուտ կարելի չէ սպասել։ Ասոնցմէ զատ Գործնապաշտութիւնը կը շեշտէ ճշմարտութեան յարաբերական ըլլալը, ըստ ժամանակի, վայրի եւ հետապնդուած նպատակի։

20- րդ դարու վերջաւորութեան կը յայտնուի՝ Նոր - գործնապաշտութիւն ը (Neo-pragmatism), որու գլխաւոր ներկայացուցիչներէն կը նկատուի ամերի - կացի տրամաբան փիլիսոփայ Վ. Քուայն (Willard van Orman Quine, 1908 – 2000 թ. ) ։ Քուայնի գործնապաշտութիւնը կը կրէ կասկածապաշտական ու վերլուծական բնոյթ եւ կ՚առնչուի ` գործիականութեան (Instrumentalism) ու ամբո ղ ջականութեան (Holism)։ 

  



 

 

Գլուխ – 8

 

20-րդ ԴԱՐ

20. Century

 

20- րդ դարուն, Առաջին Աշխարհամարտէն ետք, կը սկսի Ժամանակակից Դարաշրջանը (Contemporary Era), որ կը յատկանշուի գիտութեան զանազան մարզերու մէջ մեծաքայլ յառաջդիմութեամբ ու բազմաթիւ նոր հորիզոններու նուաճումով։

Բնագիտութեան մէջ, գերման Ա. Այնշտայն (Albert Einstein, 1879 – 1955 թ. ) յայտնաբերեց՝ Յարաբերականութեան տեսութիւնը (Theory of Relativity), ընդլայնելով բնագիտութեան դաշտը՝ տարածութեան, ժամանակի եւ նիւթի առնչութեամբ։ Այնուհետեւ, Քվանտային բնագիտութիւնը (Quantum Physics), եկաւ մանրակրկիտ ձեւով նկարագրելու հիւլէի (ատոմ, atom) մասնիկներու փոխակերպումները. եւ վերջապէս՝ արդի տրամաբանութեան (Logics) զարգացումը եւ համակարգչի (Computer) լայն տարածումը մեծ նշանակութիւն ունեցան։ Ապա ուսողութեան (մաթեմատիկա) ոլորտին մէջ յառաջացած Քաոսի տեսութիւնը (Chaos Theory), կիրարկութիւն գտաւ նաեւ՝ բնագիտութեան, ընկերաբանութեան, հոգեբանութեան եւ փիլիսոփայութեան զանազան մարզերու մէջ։

Մարդոց կեանքի փոփոխութեան պատճառներ դարձան նաեւ բժշկութեան ու մանաւանդ հոգեբանութեան / հոգեբուժութեան մարզերէն ներս արձանագրուած խոշոր նուաճումները։ Իսկ 19 - րդ դարու ընթացքին յայտնաբերուած Դարվինեան Բարեշրջութեան տեսութիւնը (Theory of Evolution) նոր նուաճումներ պիտի արձանագրէր, մանաւանդ ծինաբանութեան (Genetics) մարզէն ներս։

Գիտական այս ընդհանուր ու արագ յառաջդիմութիւնը, բնականաբար իր անդրադարձը պիտի ունենար նաեւ փիլիսոփայութեան եւ բարոյագիտութեան վրայ։  

19- րդ դարու մանաւանդ երկրորդ կիսուն սկսած փիլիսոփայական կարգ մը ուղղութիւններ շարունակուեցան ու զարգացան նաեւ ամբողջ 20-րդ դարու ընթացքին։ Փիլիսոփայական այդ ուղղութիւններէն կարելի է յիշել. -

Հեգէլականութիւնը (Hegelianism), որ թէեւ Գերմանիոյ մէջ, 20- րդ դարուն ա՛լ հետեւորդներ չուներ, սակայն ան նոր հետեւորդներ պիտի ունենար՝ Մեծն Բրիտանիայի, Իտալիոյ եւ Ամերիկայի մէջ եւ պիտի կոչուէր՝ Նոր-Հեգէլականութիւն (Neo-Hegelianism)։

Մարքսականութիւնը (Մարքսիզմը = Marxism), որ 20-րդ դարուն կը շարունակուի Մարքսականութիւն-Լենինականութիւն (Marxism-Leninism) եւ Նոր-Մարքսականութիւն (Neo-Marxism) անուններու տակ։

Նոր-Դպրականութիւնը (Neo-Scholasticism), որ վերածաղկումն է Միջնադարեան Թոմականութիւն (Tomism) եւ Սկոտականութիւն (Scotism) կրօնափիլիսոփայական շարժումներուն։

Դրապաշտութիւնը (Positivism), որ 20-րդ դարուն կը շարունակուի «Վիեննական շրջանակ» ոլորտի մէջ եւ կը կոչուէր Տրամաբանական փորձապաշտութիւն (Logical Empiricism)։ Այս մասին տե՛ս նաեւ հետագայ «Գիտութեան փիլիսոփայութիւն» բաժինը (էջ 109)։

Գոյութեան փիլիսոփայութիւնը (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism), որ 20-րդ դարուն կը շարունակուի Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ, շնորհիւ Հայդեգէրի (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ) եւ Սարտրըի (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. )։

Կեանքի փիլիսոփայութիւնը (գերմ. ՝ Lebensphilosophie, ֆրնս. ՝ Philoso-phie de la vie, անգլ. ՝ Philosophie of life), որ 20-րդ դարուն կը շարունակուի ֆրանսացի փիլիսոփայ Բերգսոնով (Henri Bergson, 1859 – 1941 թ. ) ։

Օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism), որ 20-րդ դարուն, անգլիախօս եր - կիրներու մէջ կ՚ունենար նոր հետեւորդներ, ինչպէս անգլիացի Ռ. Հարը (Richard Mervyn Hare, 1919 – 2002 թ. ), ամերիկացի Մ. Ջ. Սինգէր (Marcus George Singer, 1926 – 2016 թ. ) եւ աւստրալիացի Պ. Սինգէր (Peter Singer, *1946 թ. ) ։

Գործնապաշտութիւնը (Pragmatism), որ 20-րդ դարու վերջաւորութեան նոր զարգացումով մը կը յայտնուէր՝ Նորգործնապաշտութիւն (Neo-pragmatism) անուան տակ։ Այս շարժումի գլխաւոր ներկայացուցիչներէն կը նկատուի ամերիկացի տրամաբան փիլիսոփայ Վ. Քուայն (Willard van Orman Quine, 1908 – 2000 թ. )։

 

20- րդ դարու ժամանակակից շրջանին, զարգացան նաեւ փիլիսոփայական հետեւեալ նոր ուղղութիւնները. -

1.       Երեւութաբանութիւն (Phenomenology)

2.       Մարդաբանութիւն (Anthropology)

3.       Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Science)

4.       Քնն ադատական Տեսութիւն (Critical Theory)

5.       Մեկնագիտ ութիւն (Hermeneutics)

6.       Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philosophy)

7.       Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) եւ

8.       Յետ - կառուցապաշտութիւն (Post-structionalism),

 

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, 20- րդ դարու ընթացքին, զարգացան. -

1.        Նիւթական Արժէքի Բ արոյագիտութիւնը ( Material Value-Ethics),

2.         Մետա - Բարոյագիտութիւնը (Meta-Ethics),

3.         Ընկերա - քաղաքական բարոյագիտութիւնը (Social-Political Ethics),

4.       Վերլուծական Բ արոյագիտութիւնը (Analytic Ethics),

5.         Քննախօսութեան Բ արոյագիտութիւնը (Discourse Ethics) եւ

6.         Բարոյագիտութեան Նոր Ուղիներ. -

Բնապահութեան բարոյագիտութիւնը (Environmental Ethics),

Տնտեսական բարոյագիտութիւնը (Business Ethics) եւ

Բժշկական բարոյագիտութիւնը (Medical Ethics)։

 

Այժմ անդրադառնանք 20- րդ դարու փիլիսոփայութեան նոր ուղղութիւններուն, որմէ ետք պիտի ներկայացուի 20- րդ դարու բարոյագիտութիւնը։



         ԵՐԵՒՈՒԹԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ

Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիրն է գերման փիլիսոփայ Է. Հուսեռլ (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ): Փիլիսոփայական այս ուղղութիւնը, մարդկային գիտակցութեան վերլուծումի միջոցով, կը կեդրոնանայ նոյնինքն երեւոյթին (Phenomenon) վրայ։ Այլ խօսքով, այս ուղղութեան նպատակը՝ զուտ առարկայական (Objective) երեւոյթն է, ինչպէս որ կայ, որպէս էութիւն` զուտ գիտակցութեան մէջ, առանց անհատի կամ ենթակայի (Subject) դատողութիւններուն, դիտումնաւորութեան (Inten-tionality) կամ դիտումնաւոր գիտակցութեան։ Հուսեռլի համաձայն, դիտումնաւորութեան գլխաւոր սկզբունքը ակներեւութեան (Evidence) ձգտումն է։ Ասոր կողքին, որպէս հիմնական սկզբունք, Հուսեռլ կը յիշէ՝ երեւութաբանական վերածումը (Phenomenological Reduction) եւ էութեան վերածումը (Eidetic Reduction)։ Հուսեռլի երեւութաբանութեան մասին գլխաւոր երկերը կը նկատուին. - երկու հատորով «Տրամաբանական հետազօտութիւններ» (1900 թ., գերմ. բնագիր ` „Logische Untersuchungen“, անգլ. ՝ „ Logical Investigations“ ), «Փիլիսոփայութիւնը որպէս խիստ գիտութիւն» (1910 թ., գերմ. բնագիր ` „Philosophie als strenge Wissenschaft“, անգլ. ՝ „ Philosophy as Rigorous Science“ ) եւ երեք հատորով «Գաղափարներ զուտ երեւութաբանութեան եւ երեւութաբանական փիլիսոփայութեան համար» (1913 թ., գերմ. բնագիր ` „Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie“, անգլ. ՝ „ Ideas Pertaining to a Pure Phenomenology and to a Phenomenological Philosophy“ )։

Երեւութաբանութիւնը, իր երեւոյթներու ձեւական նկարագրութեամբ դարձաւ իմացաբանութեան միջոց եւ կիրարկելի նաեւ այլ ճիւղերու մէջ, ինչպէս ընկերաբանութիւն, հոգեբանութիւն, եւայլն…։

Երեւութաբանութիւնը Եւրոպայի մէջ իր ազդեցութիւնը տարածեց, նախ Գերմանիոյ ապա Ֆրանսայի մէջ, շնորհիւ հետեւեալ գերման եւ ֆրանսացի փիլիսոփաներուն. -

 

Մ. Շելէր (գերմ. ՝ Max Scheler, 1874 – 1928 թ. ),

ընկերաբանփիլիսոփան, այս նոր ուղղութիւնը, երեւութաբանութիւնը, օգտագործեց՝ բարոյագիտութեան, կրօնի փիլիսոփայութեան եւ փիլիսոփայական մարդաբանութեան ^{( [35] )} (Anthropology) ոլորտներուն մէջ։ Ան դարձաւ նաեւ արդի մարդաբանութեան կարեւորագոյն դէմքերէն մէկը։

Իսկ Շելէրի բարոյագիտութեան մասին պիտի անդրադառնանք հետագայ՝ «Նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւն» („Material Value-Ethics”) բաժնին մէջ (էջ 119)։

 

Մ. Հայդեգէր (գերմ. ՝ Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ),

որ Հուսեռլի նշանաւոր աշակերտն էր։ Ան իր ուսուցչի Երեւութաբանութիւնը զարգացուց եւ վերածեց՝ հիմնական էաբանութեան (Fundamental Ontology)։ Հայդեգէր հետեւած է նաեւ՝ Վ. Դիլթայի Կեանքի փիլիսոփայութեան եւ Ս. Կիրկեգորի Գոյութեան փիլիսոփայութեան։ Իր գլխաւոր երկը կը նկատուի «Գոյութիւն եւ ժամանակ» (1927 թ., գերմ. բնագիր՝ „Sein und Zeit“, անգլ. ՝ „Being and Time“), ուր Հայդեգէր կը ներկայացնէ իր՝ հիմնական էաբանութեան փիլիսոփայութիւնը։

Մ. Հայդեգէրի անձը կը մեղադրուի, անոր հակաժողովրդավարական ու ազգայնամոլ «Նացիոնալսոցիալիստական գերմանական բանուորական կուսակցութեան» (NSDAP), 1933 – 1945 թ. անդամակցութեան պատճառով, ինչպէս նաեւ՝ այս մասին հետագայ իր լռութեան պատճառով։ Իր երկերու զանազան գրախօսականները եւս ծանրաբեռնուած են, վերոյիշեալ պատճառներով։

  

Ն. Հարտման (գերմ. ՝ Nicolai Hartmann, 1882 – 1950 թ. ),

որ թէեւ երեւութաբանութեան անմիջական հետեւորդ մը չէ եղած, սակայն Հուսեռլի հետ, միասին, երեւոյթներու վերլուծման կը միտէր։ Հեռանալով Նոր-Կանտականութեան (Neo-Kantianism) Մարբուրգեան դպրոցէն, Հարտման որդեգրեց աւելի առարկայականիրապաշտական դիրքաւորում մը՝ կեցութեան եւ ճանաչողութեան մասին։

Ասոր կողքին, Ն. Հարտման, կը միանայ Մ. Շելէրի երեւութաբանական հիմք ունեցող՝ արժէքի բարոյագիտութեան, որու մասին, ինչպէս նշեցինք, պիտի անդրադառնանք հետագայ՝ « Ն իւթական ա րժէքի բարոյագիտութիւն» („Material Value-Ethics”) բաժնին մէջ (էջ 119 ) ։  

 

Մ. Մեռլօ-Պոնտի (ֆրնս. ՝ Maurice Merleau-Ponty, 1908 – 1961 թ. ),

որ երեւութաբանութեան օժանդակութեամբ կը փորձէ մարդկային գիտակ - ցութեան եւ բնութեան միջեւ գտնուող յարաբերութեան նոր բնորոշում մը տալ։ Ֆրանսացի փիլիսոփային համաձայն՝ «մարդը աշխարհին հանդիման չէ կանգնած, այլ ան կեանքէն ու աշխարհէն մաս մըն է»։

Իր գլխաւոր երկերը կը նկատուին. - «Վարքի կառուցուածքը» ( 1942 թ., ֆրնս. բնագիր ` „ La Structure du comportement“, անգլ. ՝ „ The Structure of Behavior“ ), գլուխ - գործոց նկատուող «Իմացութեան երեւութաբանութիւնը» ( 1945 թ., ֆրնս. բնագիր ` „ Phénoménologie de la perception“, անգլ. ՝ „Pheno-menology of Perception“) եւ «Տեսանելին ու անտեսանելին» ( 1964 թ., ֆրնս. բնագիր ` „ Le Visible et l’invisible“, անգլ. ՝ „ The Visible and the Invisible“ )։ Այս վերջին, բաւական ուշ ու յետ մահու հրատարակուած երկին մէջ, Մեռլօ-Պոնտի, էաբանական մօտեցումով մը կը քննարկէ ենթակայի (Subject) եւ առարկայի (Object) անխզելի կապը։

      

Ժ-Պ. Սարտրը (ֆրնս. ՝ Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ),

Ֆրանսացի վիպասան, հրապարակագիր եւ փիլիսոփայ Սարտրը, առաջին հերթին կը ներկայանայ որպէս գոյապաշտութեան ^{( [36] )} (Existentialism) գլխաւոր ներկայացուցիչներէն մէկը, որու գոյապաշտութիւնը մեծապէս ազդուած է՝ Հուսեռլի եւ Հայդեգէրի երեւութաբանութենէն։ Սարտրըի համաձայն՝ «մարդ, իր պատահական ծնունդով գոյութեան գիրկը կը նետուի ու իր գործօն փորձով պէտք է կեանքը իմաստաւորէ»։

1964 թուականին, Ժ-Պ. Սարտրը կ՚արժանանայ գրականութեան Նոպէլեան մրցանակին, զոր սակայն կը մերժէ ընդունիլ։ Սարտրը, որպէս հանրածանօթ հրապարակագիր ու հրապարակախօս ունեցաւ նաեւ քաղաքական բեղուն գործունէութիւն (շրջան մը ան եղած է նաեւ համայնավար կուսակցութեան անդամ)։

 

2.                ՄԱՐԴԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ  

Փիլիսոփայական մարդաբանութեան (Anthropology) արմատները կարելի է փնտռել հնադարեան Արիստոտէլի մօտ, որուն համաձայն մարդը (յուն. ՝ ánthrôpos) իր իւրայատուկ տեղը ունէր՝ որպէս «բանաւոր եւ ընկերային կենդանի»։ Այնուհետեւ, 1 7 -րդ դարուն, ֆրանսացի փիլիսովայ Ռ. Դեկարտ (René Descartes, 1596 – 1650 թ. ) փիլիսոփայական նոր գաղափարով մը հաստատէր մարդու կեցութիւնը, երբ կ՚ըսէր. - «կը մտածեմ, հետեւաբար գոյութիւն ունիմ» (լատ. ՝ „Cogito, ergo sum“)։ Փիլիսոփայական մարդաբանութիւնը, սակայն, որպէս փիլիսոփայական ուղղութիւն ծագում առած է Գերմանիոյ մէջ, երբ 18-րդ դարուն Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) կը հարցնէր՝ «ի՞նչ է մարդը» եւ կը քննարկէր մարդու էութիւնը (անգլ. ՝ Essense, գերմ. ՝ Wesen)։ 19-րդ դարուն, կենսաբանական մարդաբանութեան (Biological Anthropology) մարզէն ներս՝ Չ. Դարվինի (Charles Darwin, 1809 – 1882 թ. ) բարեշրջական տեսութիւնը (Theory of Evolution) եւ մարդկային հոգեբանութեան մարզէն ներս՝ Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) հոգեվերլուծութիւնը (Psychoanalysis), այս առնչութեամբ իրենց մեծ ազդեցութիւնը պիտի ունենային։

Մարդաբանութիւնը, իր իւրայատուկ տեղը ունի թէ՛ բնագիտութեան մարզէն ներս (կենսաբանութիւն, բժշկութիւն, եւայլն…) եւ թէ՛ մարդասիրականհումանիտար գիտութիւններու մարզէն ներս (փիլիսոփայութիւն, աստուածաբանութիւն, ընկերաբանութիւն, եւայլն)։

Ապա, 20- րդ դարուն, արդի փիլիսոփայական մարդաբանութիւնը զարգացաւ շնորհիւ հետեւեալ երեք գերման փիլիսոփաներուն՝ Մ. Շելէր, Հ. Պլեսնէր եւ Ա. Գելէն ։  

 

Մ. Շելէր (գերմ. ՝ Max Scheler, 1874 – 1928 թ. ),

որ ինչպէս տեսանք (էջ 108), Է. Հուսեռլի երեւութաբանութեան հետեւորդ մըն էր, սակայն իր կեանքի ու մտքի երկրորդ հանգրուանին ան նուիրուեցաւ փիլիսոփայական մարդաբանութեան։ Այս իմաստով իր գլխաւոր երկն է՝ «Մարդու դիրքը տիեզերքին մէջ» (1928 թ., գերմ. բնագիր՝ „Die Stellung des Menschen im Kosmos“, անգլ. ՝ „The Human Place in the Cosmos“)։ Այս երկին մէջ, Շելէր, կը մշակէ հոգեկան աստիճանական զարգացումը. -

Առաջին աստիճանի վրայ է զգացական մղումը, որ առկայ է կենսունակ (բուսական ու կենդանական) աշխարհի մէջ.

Երկրորդ աստիճանի վրայ է բնազդը, յիշողութիւնը եւ գործնական հմտութիւնը, որոնք առկայ են (ասուն եւ անասուն) կենդանական աշխարհի մէջ եւ վերջապէս,

Երրորդ աստիճանի վրայ կը գտնուի մարդկային ոգին։ Շելէր, մարդու էութիւնը չի տեսներ միայն անոր մտածելու, խօսելու կամ կամքի կարողութեան մէջ, այլեւ՝ անոր «սիրող էակ» (լատ. ՝ ens amans) ըլլալուն մէջ։

Շելէր կը շեշտաւորէ նաեւ անձ ^{( [37] )} (Person) հասկացութիւնը, որ կը տարբերի «ես»էն եւ իր հոգեմարմնական գոյութենէն։

Իսկ Շելէրի բարոյագիտութեան մասին պիտի անդրադառնանք հետագայ՝ «Նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւն» բաժնին մէջ (էջ 119)։

 

Հ. Պլեսնէր (Helmuth Plessner, 1892 – 1985 թ. ),

ընկերաբանփիլիսոփան, աստիճանական կառոյցով կը բաղդատէ բոյսը, անասուն կենդանին ու մարդը եւ կը ճշդէ մարդու տարակեդրոն դիրքաւորումը, շեշտելով անոր ինքնագիտակցութեան կարողութիւնը։ Մարդ իր բնութեամբ ատակ ու կախեալ է մշակոյթէն, ինչպէս նաեւ կը յատկանշուի զգայականութեամբ եւ հոգեկանութեամբ։

Պլեսնէր, փիլիսոփայական մարդաբանութեան կողքին, նաեւ իր վաստակը ունի ընկերաբանութեան մարզէն ներս։ 

 

Ա. Գելէն (Arnold Gehlen, 1904 – 1976 թ. ),

ընկերաբանփիլիսոփան, իրեն համախոհ Հ. Պլեսնէրի նման, բաղդատա - կանը կ՚ընէ անասուն կենդանիին եւ մարդուն։ Ան կը նկարագրէ մարդը, որպէս թերի ու կարիքաւոր էակ, որ պէտք է նախ իր շրջապատին յարմարի։ Սակայն մարդը, շնորհիւ իր գիտակցութեան եւ այլ կարողութիւններուն կրնայ իր կեանքը կերտել ու դասաւորել, ինչպէս մտածումներով, խօսքով ու մշակոյթով։

Գելէն, եղած է նաեւ ծայրայեղ բարոյաքննադատ մը, իր «Բարոյականութիւն եւ գերբարոյականութիւն» (գերմ. բնագիր՝ „Moral und Hypermoral“, 1969 թ. ) երկին մէջ ան նոյնիսկ կը զգուշացնէ գերակշռող բարոյականութենէն։

Այս մասին, տե՛ս նաեւ՝ «Բարոյականութեան քննադատութիւնը» Մաս – 6, էջ 231 եւ «Ծայրայեղ բարոյաքննադատութիւն» յատուկ բաժինը՝ էջ 236։

 

3.       ԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆ                

Գիտութեան փիլիսոփայութիւնը (Philosophy of Science) կը զբաղի՝ գիտութեան նախապայմաններով, ոճով, աշխատանքի եղանակով, զարգացումով, նպատակով, ինչպէս նաեւ անոր ստուգումի կարելիութիւններով եւ բարոյագիտութեան հետ ունեցած յարաբերութեամբ։

Փիլիսոփայութեան այս կարեւոր ուղղութեան հիմքը կը կազմէ՝ Տրամաբանական դրապաշտութիւնը (Logical Positivism) կամ Նորդրապաշտութիւնը ^{( [38] )} (Neo-positivism), որոնք պիտի մանրամասնուին հետագային։ Այստեղ իմացաբանութիւնը կ՚ընդունուի, երբ կ՚արդարանայ տրամաբանութեամբ եւ գործնական փորձով. այս պատճառով ալ Նորդրապաշտութիւնը կարելի է կոչել նաեւ՝ «Տրամաբանական փորձապաշտութիւն» (Logical Empiricism)։ Փիլիսոփայութեան այս ուղղութիւնը կը մերժէ բնազանցութիւնը (Metaphysics), քանի որ ան չ՚ենթարկուիր իմացաբանութեան վերոյիշեալ կանոններուն։ Այս ուղղութեան համաձայն, փիլիսոփայութիւնը չի մրցիր գիտութեան հետ, այլ կախեալ է անկէ. այս պատճառով ալ հետեւորդները առաջին հերթին բնագէտներ (ֆիզիկոսներ) եւ ուսողագէտներ (մաթեմատիկոսներ) են։ 

Գիտութեան փիլիսոփայութեամբ զբաղած են՝ յունական դասական փիլիսոփաները Արիստոտէլ (Aristotle, 384 – 322 մ. թ. ա. ), այնուհետեւ անգլիացի Ֆ. Բեկոն (Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ), ֆրանսացի Դ. Դիդրօ (Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ), գերման Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) եւ Գ. Վ. Ֆ. Հեգէլ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. )։   

 

Արդի Գիտութեան փիլիսոփայութիւնը ծնունդ առաւ 20- րդ դարու առաջին կիսուն։ 1922 թուականին, գերման բնագէտփիլիսոփայ Մորից Շլիկ (Moritz Schlick, 1882 – 1936 թ. ) կը ստանձնէր Վիեննայի համալսարանի փիլիսոփայական ամպիոնը, իր շուրջ կը հաւաքէր փիլիսոփաներ, բնագէտներ (ֆիզիկոսներ), ուսողագէտներ (մաթեմատիկոսներ), բնական գիտութիւններու մասնագէտներ եւ կը հիմնէր հռչակաւոր ու ազդեցիկ Վիեննական շրջանակը (գերմ. ՝ Wiener Kreis, անգլ. ՝ Vienna Circle), որուն ազդեցութիւնը շուտով պիտի տարածուէր։

Վիեննական շրջանակի նշանաւոր այլ անդամներն էին. -  Օ. Նոյրաթ (Otto Neurath, 1882 – 1945 թ. ), Ռ. Կառնապ (Rudolf Carnap, 1891 – 1970 թ. ),  Հ. Ռայշնբախ (Hans Reichenbach, 1891 – 1953 թ. ),  Ֆ. Վայսման (Friedrich Wais-mann, 1896 – 1959 թ. ),  Կ. Գէօդէլ (Kurt Gödel, 1906 – 1978 թ. ) եւ ուրիշներ։

20- րդ դարու երկրորդ կիսուն, երեւան կու գային Նորդրապաշտութիւն (Neo-Positivism) ուղղութիւնը քննադատող զանազան հոսանքներ, պատճառ դառնալով անոր տկարացման ու հետեւորդներու նուազեցման։ Այնուհետեւ հետեւորդներէն շատեր ուղղութիւն փոխելով պիտի անցնէին՝ Վերլուծական փիլիսոփայութեան (Analytic Philosophy) մարզէն ներս, որ իր կարգին պիտի ծաղկէր ու տարածուէր նախ Եւրոպայի մէջ ապա այլուր։  

 

4.                ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

Քննադատական տեսութիւնը (Critical Theory), ընկերայինփիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ անմիջականօրէն կապուած է Ֆրանկֆուրտի դպրոցին (գերմ. ՝ Frankfurter Schule, անգլ. ՝ Frankfurt School) եւ հոն հաստատուած, « Ը նկերային հետազօտութեան հիմնարկ»ին (գերմ. ՝ Institut für Sozialforschung, անգլ. ՝ Institute for Social Research) հետ։ Այս ուղղութեան գլխաւոր ընկերաբանփիլիսոփաները կը հանդիսանան. - Մ. Հորկհայմէր (Max Horkheimer, 1895 – 1973 թ. ), Թ. Ադորնօ (Theodor Adorno, 1903 – 1969 թ. ),   Հ. Մարկուզը (Herbert Marcuse, 1898 – 1979 թ. ), Վ. Բենիամին (Walter Benjamin, 1892 – 1940 թ. ) եւ հետագային, յաջորդ սերունդի ներկայացուցիչ՝ Յ. Հաբերմաս (Jürgen Habermas, * 1929 թ. )։

Քննադատական տեսութիւնը, կոչուած է Մ. Հորկհայմէրի, մէկ գրութեան վերնագրով, որ հետագային (1947 թ. ) հիմք հանդիսացաւ Մ. Հորկհայմէրի ու Թ. Ադորնոյի միասնաբար հրատարակած՝ «Լուսաւորութեան դիալեկտիկան» (գերմ. ՝ „Dialektik der Aufklärung“, անգլ. ՝ „Dialectic of Enlightenment”) երկին, որ իր կարգին դարձաւ քննադատական տեսութեան եւ Ֆրանկֆուրտի դպրոցի գլխաւոր գիրքը։

Քննադատական տեսութիւնը, ընդհանրապէս, ազդուելով Մարքսականութենէն (Մարքսիզմ, Marxism), Դրապաշտութենէն (Positivism) եւ Ս. Ֆրոյդի Հոգեվերլուծութենէն (Psychoanalysis), կը քննադատէ ընկերային զանազան յոռի բարքերը, դրամատիրութեան (Capitalism) անարդար համակարգն ու դիւանակալութիւնը ^{( [39] )} (բիւրոկրատիա, անգլ. ՝ Bureaucracy, գերմ. ՝ Bürokratie), արդարեւ կառավարչական իշխանութեան յատուկ ձեւ մը, որ կը բթացնէ, որեւէ անհատականութիւն (Individuality), ինքնաբերականութիւն (Spontaneity) ու ստեղծագործական միտք։

Քննադատական տեսութեան ուշադրութեան առարկայ կը հանդիսանան՝ տնտեսութիւնը, նիւթապաշտական փիլիսոփայութիւնը եւ մշակոյթը։

«Ընկերային հետազօտութեան հիմնարկը», որ 1923 թուականին հաստատուած էր Ֆրանկֆուրտի մէջ, 1933 թուականին, Ա. Հիտլէրի (Adolf Hitler, 1889 – 1945 թ. ) «Գերման-Ազգայնական-Ընկերվարական-Բանուորական-Կուսակցութեան» (NSDAP) տիրապետութենէն ետք, Մ. Հորկհայմէր եւ Թ. Ադորնօ, որպէս հրեաներ, կը հալածուէին ու փախուստ տալով կը հասնէին Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, ուր պիտի շարունակէին «Հիմնարկ»ի աշխատանքները։ Բ. Համաշխարհային պատերազմէն ետք, 1949 թուականին, անոնք միասնաբար կը վերադառնան Գերմանիա եւ կը գործեն Ֆրանկֆուրտի մէջ վերաբացուած «Հիմնարկ»ին մէջ եւ վերստին կը կարգուին համալսարանի դասախօսներ։  

Քննադատական տեսութիւնը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ (եւ տակաւին ունի) Եւրոպայի նաեւ քաղաքական ձախակողմեան շրջանակներուն վրայ եւ ան գլխաւոր պատճառներէն մէկը դարձաւ՝ համալսարանականներու մէջ սկսած «1968-ի շարժում»ին ^{( [40] )}, որ արագօրէն տարածուեցաւ լայն հասարակութեան վրայ, գլխաւորաբար ամերիկեան եւ եւրոպական զանազան երկիրներու մէջ։    

 

5.       ՄԵԿՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Մեկնագիտութիւնը (Hermeneutics), Հնադարեան ժամանակներէն եւ կրօնական ու աստուածաբանական ոլորտի մէջ օգտագործուած հասկացութիւն մըն է։ Եւրոպական լեզուներու մէջ ան կը համապատասխանէ Hermeneutics եզրին, որ ծագում առած է յունարէն hermêneúein (մեկնել, բացատրել) բայէն։ Այս եզրը առնչութիւն ունի նաեւ յունական դիցաբանութեան Hermes աստուծոյ հետ, որ լրաբեր սուրհանդակն էր թէ՛ աստուածներու միջեւ եւ թէ՛ մարդոց ու աստուածներու միջեւ։

Միջնադարուն, կը զարգանար աստուածաբանական մեկնութիւնը (Exege-sis), որու միջոցով կը բացատրուէր գլխաւորաբար Աստուածաշունչ մատեանը։ Իսկ 19-րդ դարուն, կը զարգանայ փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը շնորհիւ երկու գերման փիլիսոփաներու. - Ֆ. Շլայերմախէր (Friedrich Schleier-macher, 1768 – 1834 թ. ) եւ Վ. Դիլթայ (Wilhelm Dilthey, 1833 – 1911 թ. )։ Անոնց գլխաւոր նպատակը կը կայանար, բացատրութեան ճամբով հասկնալուն մէջ, հասկնալը, որպէս իմացութեան հիմնական աշխատանք։

20- րդ դարուն, փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը մուտք կը գործէր Է. Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) եւ Մ. Հայդեգէրի (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ) երեւութաբանութեան մէջ։ Աւելի կ՚ընդլայնուէր «հասկնալ» հասկացութիւնը, որ կը դառնար յատկանշական՝ մարդոց, աշխարհի հանդէպ ունեցած յարաբերութեան։ Այսպիսով, ճշմարտութիւնը կը դառնար ճանաչող անհատէն եւ անոր մեկնաբանական կարողութիւններէն կախեալ պարզաբանուած իրողութիւն մը։ Հետագային, Հայդեգէրի աշակերտած Հ. Գ. Գատամէր (Hans Georg Gadamer, 1900 – 2002 թ. ), այս հարցը կը քննարկէր իր 1960 թուականին հրատարակած «Ճշմարտութիւն եւ մեթոդ» (գերմ. բնագիր՝ „Wahrheit und Methode“, անգլ. ՝ „Truth and Method“) երկին մէջ։ Հայդեգէրի եւ Գատամէրի համաձայն, ամբողջը հասկնալու համար անհրաժեշտ է անոր մասերը հասկնալ եւ հակառակը՝ մասերը հասկնալի կը դառնան միայն ամբողջին ընկալումով։ Եւ անոնք, հասկնալու այս ընթացքը կը կոչէին՝ մեկնագիտական շրջանակ (Hermeneutic Circle)։

Ֆրանսացի փիլիսոփայ Պ. Ռիկէօր (Paul Ricœur, 1913 – 2005 թ. ), երեւութաբանութեան եւ գոյութեան փիլիսոփայութեան մասին գրուած երկերու կողքին, հետազօտած է նաեւ փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը, կեդրոնանալով խորհրդանշանի (Symbol) իմաստին վրայ։ Ռիկէօրի համաձայն, խորհրդանշանը իր արտայայտած իմաստի կողքին, թաքուն կամ քօղարկուած իմաստ ալ ունի, զոր անհատին (իր բառերով) «մտածել կու տայ»։ Ռիկէօրի 1960 թուականին հրատարակուած «Չարին խորհրդագիտութիւնը» (ֆրնս. բնագիր՝ „La Symbolique du Mal“, անգլ. ՝ „ The Symbolism of Evil“ ) երեւութաբանական մեկնաբանութեան տիպար երկ մըն է, ուր հեղինակը Աստուածաշունչի մեկնութեան միջոցով կը վերլուծէ՝ անգիտակցութեան հոգեվերլուծական պարզաբանումը, ինչպէս նաեւ չարին փոխաբերական իմաստը։

 

6.     ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆ

Վերլուծական փիլիսոփայութիւնը (Analytic Philosophy), անգլիախօս երկիրներու մէջ 20-րդ դարուն յառաջացած փիլիսոփայական զանազան ուղղութիւններու հաւաքածոյ մըն է, որոնք որպէս հասարակ յայտարար ունին՝ լեզուական վերլուծման (Analysis of Language) եւ ձեւական տրամաբանութեան (Formal Logic) օգտագործումը։

Այստեղ, լեզուական վերլուծմամբ եւ ձեւական տրամաբանութեամբ կը քննարկուին՝ լեզուական արտայայտութիւնները, գաղափարները, ոճերն ու հասկացութիւնները, ինչպէս նաեւ կը հեռացուին՝ լեզուական թիւրիմացութիւնները։ Օրինակ բարոյագիտութեան պարագային, վերլուծական փիլիսոփայութիւնը բովանդակութեան նոր ձեւեր չի կազմեր, այլ կը քննարկէ եղած բարոյական ձեւին տարողութիւնը։ Քննարկման այս նոր ձեւը կը կոչուի նաեւ Մետաբարոյագիտութիւն ^{( [41] )} (Meta-Ethics, Մետաէթիկա), որուն մանրամասնութիւնները հետագային պիտի ներկայացուին։

Առանց յաւելեալ մանրամասնութիւններու, ստորեւ նշուած են՝ վերլուծական փիլիսոփայութեան երեք ժամանակագրական հանգրուանները, իրենց կարեւոր ուղղութիւններով եւ նշանաւոր բարոյագէտփիլիսոփայ ներկայացուցիչներով. -

 

Առաջին Հանգրուան (1900 – 1930 թ. ). -

Կատարեալ Լեզուի Վերլուծում (Ideal Language Analysis)

Առաջին հանգրուանի վերլուծական փիլիսոփայական ուղղութեան ծիրէն ներս, Անգլիոյ Քեմբրիջի համալսարանի (University of Cambridge) մէջ նշանաւոր դարձան. - անգլիացիներ ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) փիլիսոփայ Բ. Ռասէլ (Bertrand Russel, 1872 – 1970 թ. ) եւ բարոյագէտ փիլիսոփայ Ճ. Մուր (George Edward Moore, 1873 – 1958 թ. ), ինչպէս նաեւ աւստրիացիբրիտանացի փիլիսոփայ՝ Լ. Վիտգենշտայն (Ludwig Wittgenstein, 1889 – 1951 թ. )։ Ասոնց վրայ կու գար աւելնալ գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) փիլիսոփայ Գ. Ֆրեգէ (Gottlob Frege, 1848 – 1925 թ. ), որ հիմնադիրն է ձեւական տրամաբանութեան (Formal Logics)։

Ճ. Մուր հրատարակած է երկու վերլուծական բարոյագիտական երկեր. - 1903-ին՝ «Բարոյագիտութեան սկզբունքներ» („Principia Ethica“) երկը, ուր գլխաւորաբար վերլուծական միջոցներով կը քննարկէ լաւն ու բարին, պարտաւորութիւնն ու իրաւունքը։ Աւելի ուշ, 1912-ին, կը հրատարակէ՝ «Բարոյագիտութիւն» („Ethics“) երկը, ուր կը քննարկէ բարոյագիտութեան հիմնական հարցերը։

 

Երկրորդ Հանգրուան (1930 – 1940 թ. ). -

         Տրամաբանական դրապաշտութիւն (Logical Positivism) կամ

         Նորդրապաշտութիւն (Neo-positivism),

Այս հանգրուանի փիլիսոփայական ուղղութիւնը ծնունդ առաւ Աւստրիոյ Վիեննական շրջանակին մէջ. ան իր արժանի տեղը ունեցաւ նաեւ (ինչպէս նշեցինք) գիտութեան փիլիսոփայութեան ^{( [42] )} (Philosophy of Science) մարզէն ներս։ Վիեննայի համալսարանի շրջանակի հիմնադիրն է, Մորից Շլիկ, իր հետ ունենալով այլ մասնագիտութիւն ունեցող քանի մը անդամներ, ինչպէս Օ. Նոյրաթ (տնտեսագէտ) եւ Ռ. Կառնապ (բնագէտ, ֆիզիկոս)։

Վիեննական շրջանակի փիլիսոփայութիւնը կը յատկանշուի փորձապաշտութեամբ (Empiricism), տրամաբանութեամբ (Logics), որոնցմով կը յառաջանար տրամաբանական դրապաշտութիւնը եւ հակաբնազանցութեամբ։ Բնազանցութիւնը (Metaphysics) կը մերժուէր, որովհետեւ բնազանցական արտայայտութիւնները չեն ենթարկուիր փորձապաշտութեան, ուրեմն չեն կրնար նաեւ ստուգելի ու վաւերական ըլլալ։

Անգլիոյ մէջ, Վիեննական շրջանակի Տրամաբանական դրապաշտութիւնը (Logical Positivism) անուն փոխեց եւ դարձաւ Տրամաբանական փորձապաշտութիւն (Logical Empiricism), որու գլխաւոր ներկայացուցիչն է՝ բրիտանացի բարոյագէտփիլիսոփայ Ա. Ջ. Այէր (Alfred Jules Ayer, 1910 – 1989 թ. )։ Այէր, իր գլխաւոր երկին, «Լեզու, ճշմարտութիւն եւ տրամաբանութիւն» ( „Language, Truth and Logic“, 1936 թ. / 1946 թ. ) մէջ կը ներկայանայ, որպէս բնազանցութեան ծայրայեղ հակառակորդ մը։ Իր բարոյագիտութեան առնչուած միւս երկն է՝ «Ազատութիւն եւ բարոյականութիւն» („Freedom and Morality“, 1984 թ. ):

 

Երրորդ Հանգրուան (1940 – 1960 թ. ). -

Առօրեայ Լեզուի Վերլուծում (Ordinary Language Analysis).

Երրորդ հանգրուանի վերլուծական փիլիսոփայական ուղղութեան ծիրէն ներս, վերոյիշեալ, Անգլիոյ Քեմբրիջի համալսարանի մէջ օգտագործուած ` իտէալարուեստական լեզուի եւ տրամաբանականձեւական մետալեզուի փոխարէն, նախապատուութիւն կը տրուէր՝ հասարակ առօրեայգործածական լեզուին։

Անգլիոյ Օքսֆորդի համալսարանի (University of Oxford) մէջ կազմուած այս ուղղութեան նշանաւոր փիլիսոփաները հանդիսացան. - Գ. Ռայլ (Gilbert Ryle, 1900 – 1976 թ. ), Ջ. Լ. Օստին (John Langshaw Austin, 1911 – 1960 թ. ) եւ Պ. Ստրավսոն (Peter Strawson, 1919 – 2006 թ. ), որ Գ. Ռայլի աշակերտն ու անոր յաջորդն էր՝ նոյն համալսարանին մէջ։

Անգլիայէն դուրս, այս ուղղութեան մէջ նշանաւոր դարձան. - Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներէն՝ Ջ. Ռ. Սըրլ (John Rogers Searle, *1932 թ. ) եւ Գերմանիայէն՝ Է. Տուգենդհատ (Ernst Tugendhat, *1930 թ. ), որ սկիզբը հետեւորդ մը եղած էր Հուսեռլի եւ Հայդեգէրի երեւութաբանութեան ապա հռչակաւոր դարձաւ՝ վերլուծական փիլիսոփայութեան ոլորտի մէջ։

Տուգենդհատ, բարոյագիտութեան առնչուած գրած է. - «Երեք դասախօսութիւններ, բարոյագիտութեան հարցերու շուրջ» („ Drei Vorlesungen über Probleme der Ethik“, 1981 թ. )։ Որոշ փոփոխութիւններով, 1993 թուականին հրատարակած է բարոյագիտական դասախօսութիւններու նոր շարք մը։ 

 

Վերլուծական փիլիսոփայութեան ոլորտի մէջ կը զարգանայ վերլուծական բարոյագիտութիւն ^{( [43] )} (Analytic Ethics) մը, որուն մասին հետագային պիտի անդրադառնամ։  

 

7.       ԿԱՌՈՒՑԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Կառուցապաշտութիւնը (Structuralism), ժամանակակից գիտական դրութիւններու ուղղութիւն մըն է, որու նախահայրը կը նկատուի զուիցերիացի լեզուաբան Ֆ. Սոսիւր (Ferdinand de Saussures, 1857 – 1913 թ. ), որ յետմահու հրատարակուած իր լեզուաբանական գիրքին մէջ կը պահանջէ, որ լեզուն նկատուի որպէս «նշաններու դրութիւն» մը եւ հեռանալով աւանդական մեկնաբանութենէն, միայն քննարկուին անոր ընդհանուր կառոյցը եւ նշաններու փոխյարաբերութիւնը։ Այս նշաններու դրութեան մէջ թէեւ կը զանազանուին նշանի արտաքին ձեւը (ֆրնս. ՝ Signifiant, գերմ. ՝ Signifikant, անգլ. ՝ Significant) եւ նշանի բովանդակութիւնը (ֆրնս. ՝ Signifié, գերմ. ՝ Signifikat), սակայն Ֆ. Սոսիւրի համաձայն, անոնց սերտ փոխյարաբերութիւնը նման է լեզուական դրութեան մը կամ լեզուի (ֆրնս. ՝ la langue) ու անհատներու խօսքի (ֆրնս. ՝ la parole) յարաբերութեան։ Այս իմաստով, լեզուն, որպէս կառոյց (Structure) իր կատարելութիւնը կը գտնէ միայն խօսողներու ամբողջականութեան մէջ։

Լեզուաբանական ոլորտի մէջ ծագում առած կառուցապաշտութիւնը (կառոյց = Structure  եզրէն), հետագային մուտք պիտի գործէր բազմաթիւ այլ մարզերու մէջ, ինչպէս ազգաբանութիւն, գրականագիտութիւն, հոգեբանութիւն, պատմաբանութիւն, ընկերաբանութիւն, եւայլն։

Կառուցապաշտութիւնը «մաս»երէն աւելի նախապատուութիւն կու տայ «ամբողջին» եւ կը փորձէ երեւոյթները որպէս կառոյցներ ըմբռնել։ Կառոյցները, ձեւականօրէն (Formal), առանց բովանդակութիւնը նկատի առնելու, կը կազմակերպեն իրականութիւնը։    

1950-ական թուականներուն փիլիսոփայական այս ուղղութիւնը կը զարգանար Ֆրանսայի մէջ, մասնագիտական տարբեր մարզերու մէջ, շնորհիւ հետեւեալ փիլիսոփաներուն, որոնք նաեւ այլ ճիւղերու մէջ իրենց ուրոյն մասնագիտութեամբ կը զբաղէին. -

ազգաբան Կ. Լեւի-Ստրոս (Claude Lévi-Strauss, 1908 – 2009 թ. ),

գրականագէտ Ռ. Բարթ (Roland Barthes, 1915 – 1980 թ. ),

հոգեվերլուծող Ժ. Լական (Jacques Lacan, 1901 – 1981 թ. ) եւ

պատմաբան Մ. Ֆուկօ (Michel Foucault, 1926 – 1984 թ. )։

Կառուցապաշտութիւնը, ազդուելով ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. Դերիդայի (Jacques Derrida, 1930 – 2004 թ. ) ապակառուցապաշտութենէն (Deconstruct-ivism, որ տեսակ մը մեկնագիտական կամայականութիւն է), կը փորձէ վերոյիշեալ մեկնագիտական (Hermeneutic) եւ կառուցաբանական (Structural) եղանակները հաշտեցնել։ Արդարեւ, ծնունդ կ՚առնէր նոր ուղղութիւն մը՝ Յետկառուցապաշտութիւնը։

 

8.       ՅԵՏ-ԿԱՌՈՒՑԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Յետկառուցապաշտութիւնը (Post-structuralism), Ֆրանսայի մէջ, 1960-ական թուականներու վերջաւորութեան, ինչպէս նշեցինք, կառուցապաշտական ուղղութենէն բաժնուած եւ յաճախ անոր հակառակ փիլիսոփայական նոր ուղղութիւններու հաւաքածոյ մըն է, որ շատ աւելի մօտ է՝ Ժ. Դերիդայի ապակառուցապաշտութեան (Deconstructivism)։

Ժ. Դերիդա կը դառնար յետկառուցապաշտութեան ականաւոր ներկայացուցիչը։ Այս իմաստով, 1967 թուականին լոյ ս տեսած  իր գլխաւոր երկն է՝ «Գրութիւնը եւ տարբերութիւնը» (ֆրնս. բնագիր՝ „L՚écriture et la différ e nce“, անգլ. ՝ „ Writing and Difference“ )։ Յիշարժան է նաեւ պատմաբանհոգեբան Մ. Ֆուկօ եւ իր յատկանշական, որպէս կառուցապաշտութեան մէթոտ ներկայացուած՝ «Քննախօսութեան վերլուծում»ը (Discourse Analysis), որ իր իւրայատուկ տեղը ունեցաւ յետկառուցապաշտութեան ոլորտին մէջ։ Մ. Ֆուկոյի «Քննախօսութեան վերլուծում»ը, որ հետամուտ է իմացութեան կամ գիտութեան կարգ ու կանոնին, ժամանակի ընթացքին փոփոխութիւններ կրեց։

Դերիդայի կողքին, յետկառուցապաշտութեան ուղղութեան մէջ, նշանաւոր դարձան նաեւ նախկին կառուցապաշտ փիլիսոփաներէն՝ գրականագէտ Ռ. Բարթ, հոգեվերլուծող Ժ. Լական եւ պատմաբանհոգեբան Մ. Ֆուկօ ։ Ասոնց վրայ աւելցան ֆրանսացի այլ փիլիսոփաներ եւս. -

Գ. Դելէօզ (Gilles Deleuze, 1925 – 1995 թ. ),

հոգեվերլուծող Պ. Ֆ. Գուատարի (Pierre Félix Guattari, 1930 – 1992 թ. ) եւ

ընկերաբան Ժ. Բոդրիյար (Jean Baudrillard, 1929 – 2007 թ. )։

Յետկառուցապաշտութիւնը ենթական (Subject) կը նկատէ ոչ թէ որպէս ստեղծագործ ու ինքնավար էակ, այլ միայն որպէս օտարի կամ ուրիշի ազդեցութեան տակ գտնուող արտադրանք մը։ Այս գաղափարը կը հաստատեն վերոյիշեալ փիլիսոփաները, իրենց մշակութային զանազան ոլորտներու մէջ, ինչպէս՝ գրականագիտութիւն (Ռ. Բարթ), հոգեվերլուծում (Ժ. Լական եւ Պ. Ֆ. Գուատարի), ընկերաբանութիւն (Ժ. Բոդրիյար) եւ պատմաբանութիւն (Մ. Ֆուկօ)։

Յետկառուցապաշտական գրութիւններու մէջ, յաճախ կարելի է հանդիպիլ հիմնական հասկացութիւններու, ինչպէս՝ «բազմիմաստութիւն» կամ  « երկդիմութիւն» (անգլ. ՝ Ambiguity, գերմ. ՝ Ambiguität), «ինքն» (անգլ. ՝ Self, գերմ. ՝ Selbst) հասկացութիւնը, Ժ. Լականի հոգեվերլուծումի հիմնական հասկացութիւններէն՝ «մեծ ուրիշը » (ֆրնս. ՝ Grand Autre, գերմ. ՝ Der große Andere ), որ «ոչես»ը կը ներկայացնէ եւ Ժ. Դերիդայի ապակառուցապաշտութեան հիմնական հասկացութիւններէն՝ «տարբերութիւն»ը (ֆրնս. ՝ Différence, իսկ Դերիդա յատկապէս կը գրէ՝ Différance, նոյն հնչիւնով, բայց սխալ ուղղագրութեամբ)։



20-րդ դարու բարոյագիտութիւնը

Ժամանակակից 20- րդ դարը, ինչպէս բազմազան ու բերրի էր փիլիսոփայութեան ոլորտի մէջ, նոյն պատկերը կը ներկայացնէր նաեւ՝ բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ։

20- րդ դարու առաջին կիսուն, 19 - րդ դարուն սկսած «Արժէքի բարոյագիտութիւն»ը („Value Ethics”), Գերմանիոյ մէջ, շարունակուեցաւ եւ զարգացաւ՝ « Նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւն» („Material Value-Ethics”) անուան տակ։ Իսկ 20- րդ դարու երկրորդ կիսուն, մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics), վերլուծական բարոյագիտութեան (Analytic Ethics) եւ քննախօսութեան բարոյագիտութեան (Discourse Ethics) կողքին, զարգացան բարոյագիտութեան այլ տեսութիւններ, որոնք կը կողմնորոշուէին` քաղաքական, բնապահական, տնտեսական, բժշկական եւ այլ ելակէտներու միջոցով։

 

1.       ՆԻՒԹԱԿԱՆ ԱՐԺԷՔԻ ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

19- րդ Դարուն սկսած « Արժէքի բարոյագիտութիւնը», ինչպէս նշեցինք, 20- րդ դարու առաջին կիսուն, Գերմանիոյ մէջ շարունակուեցաւ եւ զարգացաւ « Նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւն» անուան տակ եւ բաւական մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ։ Այս ուղղութիւնը գլխաւորաբար կը կողմնորոշուէր՝ երեւութաբանութեամբ (Phenomenology), որ իր կարգին որոշ մանրամասնութեամբ յիշուեցաւ (տե՛ս էջ 107)։

Փիլիսոփայական այս ուղղութեան համաձայն, նիւթական արժէքը ունի աստիճանական կարգ. օրինակ՝ եթէ մարդոց համար օդը, լոյսը, ջուրն ու սնունդը նիւթական արժէքներ են, աւելի բարձր արժէք ունի սակայն՝ մարդու քաջառողջութիւն ն ու անձնական կեանքը. իսկ շատեր բարձրագոյն արժէք կու տան՝ հոգեմտաւոր եւ արուեստի զանազան իրականութիւններուն։ Նոյն ձեւով, բարոյական արժէքներն ալ աստիճանական կարգ ունին, ըստ անհատի կենցաղին, խղճին եւ տուեալ իրավիճակին, որ մանրամասն վերլուծման պէտք է ենթարկուի։ Այս իմաստով այլ օրինակ մը նշենք. - շատերու համար անձնական կեանքի պահպանումը աւելի բարձր բարոյական արժէք ունի, քան «մերձաւորի սէրը»։

Բարոյագիտական այս ուղղութեան համաձայն, բարոյական արժէքները կը վայելեն տեսակ մը իդէալական կեցութիւն, այլ խօսքով անոնք «իդէալ գոյ»եր են եւ կարելի է զանոնք հայեցողութեան ենթարկել կամ զգալ։ Այստեղ, թէեւ կը գերակշռէ յուզական ազդակը, սակայն բոլորովին ալ յստակ չէ՝ հայեցողութեան ենթարկելուն եւ զգալուն փոխյարաբերութիւնը։   

Բարոյագիտական այս ուղղութեան հիմնադիրը կը նկատուի գերման հոգեբան փիլիսոփայ Ֆ. Բրենտանօ (Franz Brentano, 1838 – 1917 թ. ), որմէ ետք, նշանաւոր դարձան գերման փիլիսոփաներ՝ Մ. Շելեր (Max Scheler, 1874 – 1928 թ. ) եւ Ն. Հարտման (Nicolai Hartmann, 1882 – 1950 թ. ):

 

Ֆ. Բրենտանօ. -

Փիլիսոփայութիւն եւ աստուածաբանութիւն ուսանած Ֆ. Բրենտանօ, նախ կը ձեռնադրուի կաթոլիկ կղերական ապա կարգաթող ըլլալով կը նուիրուի հոգեբանութեան ու փիլիսոփայութեան, որոնք իր մօտ սերտօրէն առնչուած են։

Բարոյագիտութեան ոլորտի գլխաւոր երկը կը նկատուի 1889 թուականին հրատարակուած՝ «Բարոյական իմացութեան ծագումը» (գերմ. բնագիր՝ „ Ursprung sittlicher Erkenntnis“, անգլ. ՝ „The Origin of our Knowledge of Right and Wrong“ )։ Նաեւ Բրենտանոյի նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւնը կը յատկանշուի ձեւապաշտութեամբ (Formalism) կամ նուազագոյն ձեւական սկզբունքներու օգտագործմամբ։  

 

Մ. Շելէր. -

Ինչպէս նշեցինք (էջ 108 եւ 110), Մ. Շելէր Երեւութաբանութեան հետեւորդ մըն էր, սակայն իր կեանքի ու միտքի երկրորդ հանգրուանին ան բոլորովին նուիրուած էր փիլիսոփայական Մարդաբանութեան։

Բարոյագիտական իր գլխաւոր երկը կը նկատուի 1913 թուականին հրատարակուած՝ «Ձեւապաշտութիւնը բարոյագիտութեան մէջ եւ նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւնը» (գերմ. բնագիր՝ „Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik“)։ Այստեղ, Շելէր, կը քննադատէ Ի. Կանտի ձեւապաշտական բարոյագիտութիւնը եւ կը ներկայացնէ իր երեւութաբանական հիմք ունեցող՝ արժէքաբանական ուսմունքը։ Շելէրի նպատակը զուտ բարոյական արժէքներն են, որոնք ի յառաջագունէ (a priori) էութեան գաղափարներ են, անկախ հոգեբանական ու պատմական փորձառութիւններէն։ Շելէրի համաձայն, բարոյական արժէքները ունին իւրայատուկ նուիրապետական կարգ եւ իւրաքանչիւր դրական արժէքի հանդիման կը յայտնուի բացասական արժէք մը։     

 

Ն. Հարտման. -

Ինչպէս նշեցինք (էջ 108), Ն. Հարտման Նոր-Կանտականութեան (Neo- Kantianism) Մարբուրգեան դպրոցի հետեւորդ մըն էր, որմէ հեռանալէն ետք կ՚որդեգրէ հիմնական էաբանութեան (Fundamental Ontology) փիլիսոփայական ուղղութիւնը, կեցութեան եւ ճանաչողութեան հանդէպ նոր, աւելի առարկայականիրապաշտական դիրքաւորումով։

Բարոյագիտական իր գլխաւոր երկը կը նկատուի 1925 թուականին հրատարակուած՝   «Բարոյագիտութիւն» ( գերմ. բնագիր՝ „ Eth i k “ ) երկ ը, ուր Ն. Հարտման կը միանայ Մ. Շելէրի երեւութաբանական հիմք ունեցող՝ նիւթական արժէքի բարոյագիտութեան։ Ն. Հարտման, համակարծիք է Մ. Շելէրի հետ եւ երկուքով կը մերժեն Կանտի բարոյագիտական անպայմանական հրամայականը (Categorical Imperative), ի նպաստ իրենց՝ նիւթական արժէքի բարոյագիտութեան։

Ն. Հարտման մեծ կարեւորութիւն կու տար նաեւ մարդու ազատութեան, առանց որուն կարելի չէ բարոյականութիւն մը պատկերացնել։

 

2.       ՄԵՏԱ-ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

20- րդ դարու ընթացքին, Լեզուավերլուծական փիլիսոփայութեան զարգացումով, յառաջ կու գար Մետաբարոյագիտութիւնը (Meta-Ethics, Մետաէթիկա), որ կը քննարկէ բարոյական արտայայտութիւններու՝ ընդհանուր, տրամաբանական, իմաստաբանական եւ գործնապաշտական կառոյցները։ Անխախտ բարոյական արժէքները, որպէս բարոյագիտութեան բովանդակութիւն ա՛լ ժամանակավրէպ դարձած էին. փոխան արժէքներու դրութեան, բարոյագէտփիլիսոփաներու հետաքրքրութեան առարկայ կը դառնար լեզուական վերլուծումը։ Այստեղ, քննարկումի կ՚ենթարկուէին բարոյական կանոններն ու անոնց կայունութիւնը։ Փոխան վարմունքի բարոյական արժեւորման, կը շեշտուին բարոյական արժէքներու կիրառման պահանջքները, անոնք ըլլային իրաւացի կամ անիրաւ։

«Մետաբարոյագիտութիւն» նիւթը, քննարկումի իր չորս ոլորտներով (լեզուավերլուծական, բարոյական համոզումներու, էաբանական եւ իմացաբանական), ինչպէս նաեւ այլ մանրամասնութիւններով, կը գրաւէ աշխատասիրութեանս իւրայատուկ Մաս – 3ը (տե՛ս էջ 126 – 138)։

 

3.       ԸՆԿԵՐԱ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

1960-ական թուականներուն, ճարտարարուեստի երկիրներու մէջ տեղի ունեցած քաղաքացիական իրաւունքներու շարժումը, Վիետնամի պատերազմի դէմ բողոքները եւ ուսանողներու («1968-ի սերունդ», տե՛ս էջ 113-ի ծանօթագրութիւնը) ընկերաքաղաքական ապստամբութիւնը բարոյագիտութեան կու տան աւելի ընկերային ու քաղաքական բովանդակութիւն, արդարեւ կը յառաջանար նոր բարոյագիտութիւն մը, որ պիտի կոչուէր՝ ընկերաքաղաքական բարոյագիտութիւն (Social-Political Ethics)։

Այս շրջանին, մեծ հռչակ կը վայելէ ամերիկացի փիլիսոփայ Ջ. Ռաուլսի (John Rawls, 1921 – 2002 թ. ) 1971 թուականին հրապարակած «Արդարութեան տեսութիւն մը» (անգլ. բնագիր՝ „A Theory of Justice“) գիրքը՝ ընկերաքաղաքական մարզէն ներս։ Արդարութեան ձօնուած այս տեսութիւնը, իրականութեան մէջ հիմնուած է Կանտի բարոյագիտութեան վրայ։ Այսհեղ հեղինակը կը փորձէ ընկերութեան մէջ գոյութիւն ունեցող արդարութեան մեծ պահանջքը յայտնաբերել։ Բարոյագիտական նաեւ ա՛յս տեսութիւնը կ՚առնչուի Գերագոյն Բարիին, ուր մշակուած չափանիշները պէտք է ի զօրու ըլլային ընդհանուրին համար եւ ամէնուրեք՝ որեւէ ընկերութեան մէջ։ Այլ խօսքով, Ջ. Ռաուլսի մշակած բացարձակ իրաւունքի ցուցակը իւրաքանչիւր անհատի սեփական իրաւունքը կը դառնար։  

 

4.       ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Վերլուծական փիլիսոփայութեան ոլորտի մէջ կը զարգանայ վերլուծական բարոյագիտութիւն (Analytic Ethics) մը, որ սկզբնական շրջանին սերտօրէն առնչուած էր փորձապաշտութեան (Empiricism) եւ օգտապաշտութեան (Utili-tarianism) ուղղութիւններուն։ Այնուհետեւ, փոփոխութեան կ՚ենթարկուի եւ նոր բարոյագէտները, այսօր, վերլուծական միջոցներով քննարկութեան նիւթ կը դարձնեն բարոյագիտական որեւէ հարց։

Վերլուծական բարոյագիտութեան, ներկայացուցիչներ կը նկատուին, գրեթէ բոլոր օգտապաշտութեան հետեւորդ բարոյագէտները, ինչպէս նաեւ՝

Ա. Ջ. Այէր (Alfred Jules Ayer, 1910 – 1989 թ. ). բրիտանացի բարոյագէտփիլիսոփան նաեւ իր իւրայատուկ տեղը ունի մեթաբարոյագիտութեան ոլորտին մէջ եւ

Ջ. Լ. Մաքի (John Leslie Mackie, 1917 – 1981 թ. ). աւստրալիացի բարոյագէտփիլիսոփան, որ պայմանագրային տեսութեան (Contractarianism) գլխաւոր ներկայացուցիչներէն կը նկատուի։ Ան, որոշ չափով, հետեւեցաւ Հյումի բարոյագիտութեան ու զարգացուց զայն` վերլուծական փիլիսոփայութեան միջոցներով։

 

5.       ՔՆՆԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Նոր Դարաշրջանի բարոյագիտութեան հիմնական հարցերէն կը նկատուի՝ մարդկային ազատ կամքի (Free Will) դերը բարոյական վարմունքին մէջ։ Այս իմաստով կամքի ազատութեան հարցը շրջանցելու փորձեր եղան։ Այս հարցի լուծման կարելիութիւն մը կը նկատուէր՝ բարոյական լուրջ բանավէճերու հրապարակային քննախօսութիւնը (քննարկումը եւ խօսոյթը), միշտ նպատակ ունենալով ապահովել նոյն այդ ընկերութեան անդամներու մեծամասնութեան հաւանութիւնը։

Գերմանիոյ մէջ, 20- րդ դարու 70-ական եւ 80-ական տարիներուն, քննախօսութեան բարոյագիտութեան (գերմ. բնագիր՝ Diskursethik, անգլ. ՝ Discourse Ethics) ռահվիրաները դարձան, ժամանակակից փիլիսոփաներ՝ Ապէլ (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ) եւ Հաբերմաս (Jürgen Habermas, *1929 թ. )։ Անոնք մեծապէս ջատագովեցին, առանց որեւէ ճնշումի բարոյական քննարկման կարելիութիւնը ընկերութեան մը մէջ, հարթելու համար բարոյագիտական հարցերը։ Ժողովրդավարական այս կարելիութիւնը սակայն, զանազան պատճառներով, առաջին շրջանին, մնաց համալսարանական սահմաններուն մէջ, որպէս փիլիսոփայական քննախօսութիւն, խօսոյթ կամ բանավէճ։

Բարոյագիտական տեսութիւններու շարքին, տե՛ս նաեւ որպէս առանձին բաժին ներկայացուած «Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն»ը, իր որոշ մանրամասնութիւններով (էջ 218)։

 

6.       ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՆՈՐ ՈՒՂԻՆԵՐ

20- րդ դարու վերջաւորութեան եւ 21- րդ դարու սկիզբը, ընկերային ու քաղաքական տարբեր պատճառներով ընդհանուր հետաքրքրութեան ու բարոյական վիճարկման յաճախակի նիւթ դարձան՝ բնապահական, տնտեսական եւ բժշկականառողջապահական հարցեր եւ ժամանակակից երեւոյթներուն որպէս արդիւնք, յառաջացան. - 

Բնապահութեան բարոյագիտութիւնը (Environmental Ethics),

Տնտեսութեան բարոյագիտութիւնը (Business Ethics) եւ

Բժշկութեան բարոյագիտութիւնը (Medical Ethics)։

 

Ա. -    Բնապահութեան Բարոյագիտութիւն

Արդի գիտութեան մեծաքայլ զարգացումը բնութեան համար սպառնալիք մը դարձած էր այլեւս։ Այս պատճառով եւ կանխելու համար բնութեան խաթարումը, կարգ մը փիլիսոփաներ հետամուտ եղան բնապահութեան կարեւոր տեղ շնորհելու՝ բարոյագիտութեան մարզէն ներս։ Այս նպատակադրումով, բարոյական վարմունքի սկզբունքը, Գերագոյն Բարին, կը փոխանակուի այլ սկզբունքով մը, որ չարիքէն (վնասէն) կարելի եղած չափով խուսափիլն է. կամ այլ բացատրութեամբ մը՝ Գերագոյն Բարին կը նկատուի՝ «խուսափումը վատագոյն չարիքէ»ն. այս պարագային «վատագոյն չարիք»ը՝ մարդկային սեռի ու Երկիր մոլորակի բնաջնջումն են։

Բնապահական այս իմաստով, կարգ մը փիլիսոփաներու մօտ, ինչպէս՝ գերմանֆրանսացի բժիշկ ու խաղաղասէր Ա. Շվեյցէրի (Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ) մօտ կամ գերման բարոյագէտ Հ. Եոնասի (Hans Jonas, 1903 – 1993 թ. ) մօտ, կը յառաջանայ նպատակաբանական մտապատկեր մը, որուն բարոյական բարձրագոյն սկզբունքը՝ պատկառանքն ու ակնածանքն է՝ հանդէպ ընդհանրապէս կեանքին ու Երկիր մոլորակի բնութեան։ Ա. Շվեյցերի բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ « Ակնածանք՝ կեանքի հանդէպ » ( գերմ. բնագիր՝ „Ehrfurcht vor dem Leben“) եւ « Ակնածանք՝ կենդա - նիներու հանդէպ » ( գերմ. բնագիր՝ „Ehrfurcht vor den Tieren“)։ Իսկ Հ. Եոնասի բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Պատասխանատուութեան սկզբունքը – բարոյագիտական փորձ մը տեխնոլոգիական քաղաքակրթութեան համար» ( գերմ. բնագիր՝ „ Das Prinzip Verantwortung - Versuch einer Ethik für die technologische Zivilisation “ (1979 թ. )։

Ժամանակակից աւստրալիացի բարոյագէտփիլիսոփայ Պ. Սինգէր (Peter Singer, *1946 թ. ) իր բարոյագիտական գիրքերուն, հրապարակախօսութեան եւ բազմաթիւ օրինակներուն մէջ մեծ ջատագովը կը հանդիսանայ բնապահութեան բարոյագիտութեան (Environmental Ethics)։ Սինգէրի համաձայն, բնապահպանութեան առարկայ պէտք է ըլլան` հողն ու ջրաշխարհը, օդն ու կլիման, բուսական ու կենդանական աշխարհները։     

 

Բ. -    Տնտեսութեան Բարոյագիտութիւն

Տնտեսական գործընթացի բարոյական քննարկման ու արդարացման պահանջքը երեւան եկաւ 20- րդ դարու երկրորդ կիսուն միայն։ Երկար ատեն այն համոզումը կը տիրէր, որ տնտեսութեան ու ճարտարարուեստի հետ կապուած հարցերը ընդհանրապէս ենթակայ չեն կամ պէտք չէ ըլլան բարոյական զանազան սկզբունքներուն։

1970-ական թուականներուն միայն, սկսաւ բարձրաձայն խօսուիլ գործատէրներու «ընկերային պատասխանատուութեան» (Social Responsibility) մասին. պատասխանատուութիւն մը, որ գործատիրոջ կողմէ կը տարածուի թէ՛ գործաւորին վրայ եւ թէ՛ բնութեան վրայ։ Այս մարզին մէջ անուանի դարձաւ ամերիկացի բարոյագէտփիլիսոփայ Ջ. Ռաուլս, ինչպէս նշեցինք (էջ 120), իր «Արդարութեան տեսութիւն մը» („A Theory of Justice“, 1971 թ. ) հռչակաւոր երկով։

Տնտեսութեան բարոյագիտութեան հիմնական չորս արժէքները կը հանդիսանան. - մարդկայնութիւնը (Humanity), համերաշխութիւնը (Solidarity), պատասխանատուութիւնը (Responsibility) եւ արդարութիւնը (Justice)։

Տնտեսութեան բարոյագիտութեան պարտականութիւնը չէ տնտեսական վարմունքի ու վարուելակերպի ցուցմունքներ կամ հրահանգներ մշակելը, այլ այժմէական հարցերու կողմնորոշման օժանդակութիւնը՝ քննադատական վերլուծման միջոցով։ Այս իմաստով, տնտեսութեան բարոյագիտութիւնը կարիքը ունի քննախօսութեան, որուն պէտք է մասնակցին տարբեր մասնագիտութիւններ ունեցող մարդիկ (փիլիսոփայ, տնտեսագէտ, ընկերաբան եւ այլն…)։ 

 

Գ. -    Բժշկութեան Բարոյագիտութիւն

Բժշկութեան բարոյագիտութիւնը ծագում առած է Հիպպոկրատէսի (Hip-pocrates, յուն. ՝ Hippokrátês 460 – 370 մ. թ. ա. ) օրերուն եւ ծանօթ է «Հիպպոկրատեան երդում» անունին տակ։ Այդ երդումով բժիշկը կը պարտաւորուէր բարոյական սկզբունքները յարգել թէ՛ հիւանդներուն եւ թէ՛ դարմանական եղանակներուն հանդէպ։ Ժամանակի ընթացքին, այդ երդումը փոփոխութեան ենթարկուած է, պատշաճեցնելու համար օրուան պայմաններուն եւ պահանջներուն։

1948 թուականին, Համաշխարհային Բժշկական Ընկերակցութիւնը (World Medical Association, WMA), Ժընեւի մէջ հաստատեց Հիպպոկրատեան երդումի վրայ հիմնուած նոր յայտարարութիւն մը, որ ծանօթ է նաեւ «Ժընեւի բժիշկներու երդում» անունին տակ։ Նոյն ընկերակցութիւնը, 1964 թուականին, հաստատեց նաեւ բժշկական գիտահետազօտութիւններու յատուկ բարոյագիտական հիմունքներ, նաեւ ծանօթ՝ «Հելսինքիի յայտարարութիւն» (Declaration of Helsinki) անունով, որ հետագային որոշ բարեփոխումներու ենթարկուեցաւ (վերջին տարբերակը՝ 2008 թ. )։ Այս յայտարարութեան բարոյագիտական հիմունքները կը կիրառուին բազմաթիւ երկիրներու մէջ։

Բժշկութեան բարոյագիտութեան մարզին մէջ, որպէս հիմնական արժէքներ կը ներկայանան. -

1)         մարդու (հիւանդին) բարօրութիւնն ու արժանապատուութիւնը,

2)         մարդոց (հիւանդներու) ինքնորոշման իրաւունքը եւ

3)         մարդու (հիւանդին) չվնասելու սկզբունքը („Primum non nocere“ = «նախ եւ առաջ՝ մի՛ վնասեր» նշանաբանով)։ 

Վերջին տասնամեակներու ընթացքին, բժշկական գիտութեան մեծաքայլ յառաջդիմութիւնը եւ մարդու գիտակցական զարգացումը պատճառներ պիտի ըլլային, որ վերատեսութեան ենթարկուէր բժշկական ասպարէզի զանազան հարցադրումները, օրինակ՝ ծինաբանութեան (Genetics), արուեստական բեղմնաւորումի, վիժումի (Abortion), հեշտամահութեան (Euthanasia), մարմնի մասերու փոխպատուաստման (Transplantation), գերհոգատարական բժշկութեան (Intensive Medicine), համասեռականութեան (Homosexuality) ու սեռային հարցերը եւ վերջապէս համաճակներու եւ առողջապահական հարցերը։ Այս ձեւով դարձեալ այժմէական կը դառնար բժշկութեան բարոյագիտութիւնը։

Բժշկութեան բարոյագիտութիւնը մանրամասնուած է «Կիրառական բարոյագիտութեան» Մաս – 7ի մէջ (էջ 242)։



Սպասելի է, որ 21- րդ դարու ընթացքին, բարոյագիտութիւնը դառնայ համալսարաններու մէջ աւելի՛ ուսումնասիրութեան ենթակայ նիւթ մը, ինչպէս նաեւ ընկերային ու քաղաքական կեանքի մէջ աւելի՛ վիճարկման ենթակայ փիլիսոփայական ճիւղ մը։