Ներաշխարհ

ՆԱՄԱԿ ԱՌ ԻՆՏՐԱ

Սիրելիդ իմ Ինտրա,

Օր մը, երբ յայց ելած էի թաղային այն դպրոցին ուր դու ուսանող էիր այն ատեն, դեռ չաշակերտած Պէրպէրեան վարժարանին, լուսալի աչքերով աշխոյժ բայց արդէն խոհուն պատանեկիկ մը, չարաճճի հարցափորձող ժպիտով մ’ինձ ներկայացուցիր բառհանելուկ մը զոր դու յօրինէր էիր եւ զոր տղայի միամտութեանդ մէջ կնճռալի անլոյծ հանգոյց մը կը կարծէիր, որուն դէմ կը յուսայիր թերեւս որ ի զուր պիտի ոգորէր իմ վարժապետի պարզ խելքս ու դուն անոր սնանկութիւնը տեսնելով պիտի հրճուէիր, այդ հրճուանքին նախազգացմամբն ալ աչքերդ արդէն կայծկլտուն: Բայց բառհանելուկն ըստ ինքեան ա՛յնքան թափանցիկ ու դիւրին էր որ առաջին ընթերցմամբ կարելի եղաւ ինձ լուծել զայն: Թերեւս, որքան ի սկզբան տղայօրէն անվստահ մտաւոր զօրութեանս վրայ, նոյնքան ու նոյնպէս ալ յեղակարծ մեծ զարմանք մ’զգացիր խելքիս պայծառատեսութեան վրայ որ ա՛յնքան շուտ կը թափանցէր գաղտնիքի մը զոր շատ խորը ծածկած ըլլալ կը խորհէիր, եւ կը կարծեմ թէ այդ վայրկենի մանկային տպաւորութիւնդ, անջինջ մնացած, – ա՜յնքան ուժգին են առաջին տպաւորութիւնները – իր բաժինը ունի այն «Մեծապայծառ իմացականութիւն» տիտղոսին մէջ որով զիս կը բարձրացնես՝ գերազանց պատիւն ընելով ինձ միանգամայն ինձ ձօնելու «Ներաշխարհ»դ: Այն օրէն ի վեր քանի՜ցս մեր իմացականութիւնք իրարու ընդխառնուեցան, աշակերտութեանդ բովանդակ շրջանին մէջ ու անկէ ետքն ալ երբ, ա՛լ մտքի բարեկամներ, յաճախ կը պատահինք իրարու եւ մեր տեսութիւնները կը փոխանակենք մարդկային միտքը զբաղեցնող այլազան խնդիրներու վրայ, ու քանիցս ալ շօշափեցիր անշուշտ ամպերն որք այլ եւ այլ կէտերու վրայ մտքիս տեսողութիւնը կը մթագնէին, եւ սակայն անվթար պահած պարտիս ըլլալ քու մէջդ գոյացած մանկային հաւատքը: Բայց ս կ’ամչնամ այդ վերադիրէն. աւա՜ղ, նոյն իսկ ո՞ր մարդկային միտք պիտի յաւակնէր այդ մեծապայծառ լուսոյն, երբ իր բնութեամբն ինքնին ա՜յնքան սահմանաւոր է մարդուն միտքը, երբ դարերէ ի վեր իրերու սկիզբն ու վախճանը այնքան յամառօրէն կը խուսափին մարդկային իմացականութեան անխոնջ հետամտութենէն, երբ գոյութեան, նիւթին, կեանքին ու գիտակցութեան յարուցած խնդիրներուն շուրջը ա՛յնքան մութ կը թանձրանայ: Այդ վերադիրին վրայ հիմա դու իսկ պիտի տարակուսիս, երբ խոստովանիմ քեզ թէ «մեծապայծառ» իմացականութիւնս անկարող եղած է գիրքիդ բոլոր էջերուն իմաստին լիովին ու յստակօրէն թափանցելու: Շատեր, որ պիտի կարդան քու գիրքդ եւ միեւնոյն մթարներուն պիտի հանդիպին, պիտի ըսեն գուցէ թէ քու միտքդ է որ լուսաւոր չըմբռներ գաղափարները կամ խրթնութիւնը պիտի վերագրեն գրելու արուեստի թերութիւն մը. սակայն ես կը զգուշանամ այդպիսի գահավէժ դատումէ, մանաւանդ երբ զմայլանօք կը տեսնեմ բացատրելու կարողութեանդ ճոխութիւնը: Ո՜րքան դժուար է հոգիի մը ուրիշ հոգիի մը մէջ թափանցել, հետազօտել տեսնել անոր ամեն ծալքերն ու ալքերը, զգալու եւ խորհելու ամեն ուղղութիւններն իմանալ, անոր գիտակցութեան եւ ենթագիտակցութեան բոլոր խաւերը պրպտել վերլուծել: Ո՞վ կրնայ գիտնալ թէ հոգի մը ի՞նչ բան շալկած կը բերէ արհաւութենէ, ի՜նչ ներքին զգացումներու շարքեր ապրած եւ ի՜նչ զանխուլ մտածումներու փուլերէ անցած է, կեանքն ու աշխարհը եւ ընկերութիւնը նրբազան տպաւորութեանց ի՜նչ հոսանքներ անցուցած են իր մէջէն եւ իր յատակին վրայ զգայութիւններու եւ տեսիլներու ի՜նչ մրուր ու աւազ նստեցուցած: Եւ սակայն ասոնք բոլոր կը կազմեն նկարագիրը հոգւոյն, անոր խոհքին, անոր զգացման, անոր խօսքին իրենց յատուկ տարազը կուտան, եւ այդ տարազը կատարելապէս ըմբռնելու համար հարկ էր այդ բոլոր ներքին ու թաքուն հոգեբանական իրողութեանց իրազեկ ըլլալ, ինչ որ անկարելի է գրեթէ: Ահա ինչո՛ւ համար, հաստատելով առաջին անգամէն թէ գիրքդ մթութիւններ ունի իմ մտքիս համար եւ պիտի ունենայ հաւանօրէն նաեւ ուրիշներու մտքին համար, չեմ համարձակիր սակայն զայն պակասութիւն մը համարիլ քեզ, գիտնալով գերզգայուն ու թրթռուն սիրտդ եւ ճանչնալով ինքնայատուկ նրբութիւններն իմացականութեանդ: Վերացումներու, համադրութեանց մեծ սիրահար, հակամէտ ես լայն ընդհանրացումներու մէջ ձուլելու խառնելու մասնաւոր իրողութիւններն ու երեւոյթները, եւ աստի՛ յաճախ հետախաղաղ խուսափումը հաստատուն գետնին քու ոտքերուդ տակ ու տարտամին մէջ անհետացումը մտածութեանդ: Համաստուածեան հակումները որովք խմորուած ես, իրերն ու էակները միակ էութեան մ’եղանակաւորումներն ու այլակերպ ձեւառութիւնները խորհելու տրամադրութիւնդ տեսութեանդ առջեւ իրար կը շփոթեն շնչաւորն ու անշունչը, երկնայինն ու երկրայինը, մեծն ու փոքրը, հանճարն ու յիմարութիւնը, ու, աստուածացեալ տիեզերքին պատկերներուն առջեւ խանդավառ, երեւակայութիւնդ կ’ելեւէջէ արագ նիւթէն հոգիին, հոգիէն ի նիւթն, իր յափշտակութեանցը մէջ ամեն ինչ ոգեւոր ու մտածուն զգալով, ամենայնի հետ ոգեխառնուելով, համայնին մէջ մխրճելով սուզուելով, անհուն ոլորտին մէջ թալացեալ հեւ ի հեւ ճախրելով, վերացման անօսր անգայտ մարզերուն մէջ կորսուելով: Եւ ա՛լ բազմայօդ օղակաւորումներով երկարաձգուած ու մանրամասնուած պարբերութիւններու շարքեր են անվերջ, որոց իմաստներուն շատ անգամ տաժանագին է հետեւիլ, բայց որոց կոհակաշարժ մակընթացութեան վրայ հաճելի է օրօրուիլ, բառերուն վէտ վէտ փալփլումէն ու գեղահիւս եւ ներդաշնակ ոլորումներէն դիւթուած:

Ինչ որ ալ ըսուի, քու մէջդ բանաստեղծ մը կայ, Ինտրա, նուրբ զգայութիւններով ու վեհ խոյանքով բանաստեղծ մը, ու երկդ՝ թէ եւ արձակ՝ ամբողջ քերթուած մ’է գեղեցկին, վսեմին, լոյսին, սիրոյն, անհունին, Աստուծոյ նուիրուած: Այս գաղափարներուն, այս ըմբռնումներուն եւ անոնց խորհրդանշաններուն առջեւ հոգիդ համակ թրթռում, հեւք, բորբոք, հրճուանք, սարսուռ ու ե՜րգ է:   աժալանջ Սեւ Ծովը ու կապոյտ երկնակամարը իրենց անծիր տարածութեամբ անսահմանութեան տեսիլովն զքեզ կը գինովցնեն. վարդ-շուշան առաւօտները եւ ստուերոտ երեկոները ծունկի կը դնեն զքեզ այգին ու վերջալուսին շքեղութիւններուն առջեւ. բազմաժխոր քաղաքը ուր ընկերային կեանքը կ’եռուզեռայ իր կիրքերու եւ պէտքերու պայքարովը եւ ամայեաց անմարդաձայն առանձնութիւնը ուր ե՛ւս որոշ կ’ունկնդրէ մարդ Աստուծոյ ձայնին՝ հաւասարապէս կը հրապուրեն զքեզ ու յոյզ ու խոհ կուտան քեզի, եւ Իռենադ չէ՛ այն քեզ համար ինչ որ կինն է սովորական մարդուն համար. մարմնացեալ խորհուրդ մը կը տեսնես դու անոր մէջ, սիրոյ ոգին որ նիւթը կ’աննիւթացնէ եւ իր հպման ենթարկուած էակին թեւեր կ’ընծայէ իրեն հետ յանհունութիւն թռչելու համար: Առ նա վերջին երգդ սիրոյ նորախանդ «Երգ երգոց» մ’է, իր արտաքին զգայականութեան տակ ա՛յնքան աւելի նրբացած որքան Սողոմոնէն ցայսօր սիրոյ զգացումը սրբացած է մարդկային հոգւոյն մէջ: Ու քերթողին կը միանայ քու մէջդ նկարիչն ալ, որով եւ քնարիդ՝ վրձին մը որ այնքան գունագեղ ու բնատիպ կ’երփներփնէ առարկայից ու տեսարանաց պատկերները զոր գրիչդ կը գծէ: Թէոֆիլ Կոթիէին պէս՝ նկարչութեան բնաձիր հակումներդ զոհած գրականութեան անձնուէր մնալու համար, այդ հակումներդ իրեններուն նման սակայն գրական արտադրութեանցդ մէջ իրենց դերը կը պահեն՝ տեսութեանդ աւելի նրբութիւն ու ճշդութիւն տալով, ձեւերու՝ դիրքերու եւ գոյներու ըմբռնումը եւ բացատրութիւնը կատարելագործելով եւ ընդհանրապէս նկարչական հանգամանք մը դրոշմելով ոճիդ: Ահա ինչո՛ւ համար բոլոր պատկերներդ ա՛յնքան գեղեցիկ են երանգներու պէսպիսութեամբ եւ մանրամասնութեանց ճոխութեամբ. – Սեւ Ծովին վայրենատեսիլ պատկերը, իր անորոշ տարտամացած հեռաւորութիւններուն, իր մութ ծփանքներուն, իր խորհրդուտ մռայլ վհերուն, աւազածիր եզերաց փրփուրի ժանեակներուն, մօտաւոր մայրիներու եւ հեռաւոր լեռներու թանձր ու հսկայական պարիսպներուն մէջ նկարուած, վսեմին զգայութիւնը տուող ճարտարարուեստ կտաւ մ’է, եւ դեռ անոր քով կրնան գալ շարուիլ նկարագիրները լուսափառ այգերու եւ ծիրանեվառ արեւամուտներու, նոճեաց ու շոճեաց հողմակոծ անտառներու, եգիպտական երկնաբերձ բուրգերուն, Նեղոսէն ջուր առնելու գացող սափորաբարձ պղնձի «արձանոյշ» ֆէլլահուհիներու, արեւելեան խայտաբղէտ հեշտոլորտ գռեհներու, եւ այլոց, որոց ամենքն ալ լոյսի ու գոյնի բնազդումովն օժտուած հոգիի մը կնիքը կը կրեն:

Գիրքդ մեծաւ մասամբ շարք մ’է արդէն պատկերներու, զոր կը ներշնչեն քեզ դեռ կարճ՝ բայց արդէն բաւական արկածալից ու տարուբեր կեանքիդ յուշքերը, որք զիրար կը ծնցնեն. սակայն յիշատակները միայն երեւակայութեանդ ու սրտիդ ցունց չեն տար, այլ իմաստասիրական խոկմունքդ կը գրգռեն անհատական եւ ընկերական կեանքի երեւոյթներուն վրայ, ու մտօք կը սուզիս դու անոնց կազմած կնճիռներուն մէջ եւ քեզ հետ կը քաշես կը տանիս ընթերցողիդ միտքը: Նրբազգած սիրտ մը ու վերլուծող սուր միտք մը, որպիսի են քուկիններդ, չէին կրնար անտարբեր մնալ գոյութեան եւ սկիզբի ու վախճանի տանջող հարցերուն հանդէպ, եւ դուն, արդէն գիտեմ, մատաղ տարիքէդ կը սիրէիր խոհալից ճակատդ անոնց ծանրութեան տակ խոնարհեցնել: Զգալի է մտքիդ տառապանքը հակընդդէմ գաղափարներու պայքարին տակ, դրականութենէ յիտէապաշտութիւն, յոռետեսութենէ ի լաւատեսութիւն իր ալեկոծ աստանդումներուն մէջ: Սակայն տիրական ուղղութիւնը մտքիդ գաղափարապաշտ կը մնայ յաւէտ, եւ, թէեւ սրտնեղ կենսապայքարին դժնդակութեանց հարկադրած ստորնացումներուն հանդէպ, եւ անոնց դէմ իբրեւ պատսպարան՝ խենթութիւնը, ալքոլը, մահը օրհնելու հակամէտ, բայց վերջապէս ու «ներէապէս» կը մերժես յոռետեսութիւնը՝ իբրեւ սուտ ուրացում մը մարդուն հիմնական կենսաբաղձութեան, եւ ընկերային կեանքի պայմաններուն կարելի բարւոքում մը կ’երազես մարդկային խումբերուն աշխատակցութեան մի համերաշխ ու հանդարտած ձեւին մէջ: Կ’օրհնես ձեռքը որ ձիւնապատ դաշտերուն սարսռալի մահաշունչ մենութեան մէջ իջեվանի տաքուկ բուխերեկը վառեր է, ու այն կէտը որ քու խուցդ է անսահման տիեզերքին մէջ եւ որ իր ղամպարին հեզիկ լուսովը պատուհաններուդ ետեւէն քեզ կը նայի ժպտագին ու աղջամղջին միջոցին մէջէն քեզ կը կանչէ մտերիմ: Աղուոր ու վեհաշունչ են էջերն ուր կիրակամուտքի «Լոյս զուարթ»ին ու «Հայր գթած»ին վրայ կը խորհրդածես, մանկութեան միամիտ օրերու յիշատակաց ու առոյգ տիոց գիտակցութեան խառնուրդով մը, լուսոյն բարութեանն հանդէպ Պրահմանի մը սխրագին պաշտամունքով ու Քրիստոնեայ աղօթողին մարդկային բազմազան տառապանքներու համատարած անդունդներուն վրայ գուրգուրոտ թեւածող ու գիշերամերձ ստուերախառն այն պահուն «ամենայն արարածոց արարչին» ողորմութիւնը ամենուն, ողջերուն ու մեռածներուն համար պաղատող մեծ գութին խռովումովը հոգիդ խորազգած: Մեռած հօրդ ոգին «սոսկալի տղու» ձեռքերուդ մէջ պահ մը չարչարուելէ յետոյ, կը հանգչի այն գիտակցութեանդ մէջ թէ կը վերապրի նա ի քեզ եւ թէ անոր կը պարտիս դարձեալ էութեանդ լաւագոյն մասերը, եւ գրքոյկդ շքեղագոյն շիրիմը կ’ըլլայ հէք Գասպար Չրաքեանին, որուն անհամբեր հօր տրտունջները կը ցածուցանէի երբեմն, ըսելով՝ «Օր մը քեզ համար լաւագոյն գովեստը պիտի ընեն որդւոյդ հայրը կոչելով զքեզ: »

Այսպէս կը դառնան, մոգական զանազանութեամբ մը, տեսիլներն ու մտածումները էջերուդ մէջ, ու կարդացողը՝ անոնց վերնաճեմ բուռն վազքէն յոգնած՝ կանգ առնուլ ալ ուզէ, չէ՛ կարող սակայն՝ ամեն վայրկեան գրչիդ տակ ծնող անակնկալներէն հրապուրուած:   որհուրդի ու պատկերացման սկզբնատիպ հանգամանաց քով՝ սկզբնատիպ է լեզուն զոր կը գործածես, զոր կը ստեղծես պիտի ըսէի, ա՛յնքան նորութիւններ կան անոր մէջ, ա՛յնքան նորակերտ վերացեալ բառեր, ա՛յնքան նորօրինակ բարդումներ: Անկեղծօրէն պիտի ըսեմ սակայն թէ ինձ, որ պահպանողական մ’եմ, հաճելի չեն այդ նորաբանութիւնք, թէ կ’ուզէի յարգուած տեսնել երիտասարդ գրչի ամենէն մեծ յանդգնութեանց մէջ ալ մեր լեզուին հնաւանդ հիմնական յատկութիւնները, եւ թէ արդէն գաղափարի ծայրայեղ անօսրացումներէն ոչ շատ գոհ՝ դժգոհ պիտի ըլլայի անոնց յայտարար փստածաղիկ բացատրութիւններէ: Յօրինած կարգ մը բարդութիւններդ, կեղծամին (կեղծ-ծամ) տիպին վրայ, շինծու բառ մը զոր չեն ճանչնար Հայկազեան եւ Առձեռն Բառարանները, Հայ լեզուի ոգւոյն որոշապէս կը հակառակին, ինչպէս՝ ժանտարերք, լոյստուերոտ, ժահրապույր, տիտանուագային, հրեշտակերպ, արձանոյշ, ծածկայուն եւլն: Հայ լեզուն կ’ըսէ՝ մտատանջ, ճարտարարուեստ, մարդադաւ, լուսասփիւռ, հրեշտակակրօն, առոգագաւակ, մեծածախ, գերերջանիկ եւլն, եւ ո՛չ թէ մտանջ, ճարտարուեստ, մարդաւ, լուսփիւռ եւլն: Տարօրինակ են նաեւ թռանցնող, ըստբաղդուող, սլացառկախ, թփհոծոյթ, հիւլէհոսել, հիասոսկումի պէս բառերը, որոց իմաստը հարազատագոյն կերպով կրնար բացատրուիլ մէկէ աւելի բառերու առընթերագրութեամբ: Լեզուական ազատութիւնը շատ զգուշալի բան է, եթէ ոչ կրնայ լեզուական անիշխանութեան, որով եւ քայքայման առաջնորդել: Ո՜րքան կը փափաքէի որ գրելու ա՛յնքան ձիրքերովդ լեզուին դասական հեղինակներուն մէջ դիրք մը գրաւելու փառասիրութիւնն ունենայիր, ինչ որ անկարելի չէ յուսալ քեզմէ, մանաւանդ երիտասարդ աւիւնիդ հանդարտացումէն:

Ահաւասիկ, սիրելի Ինտրա, իմ գնահատումներս քու գործիդ վրայ, որ ա՛յնքան ընտիր յատկութիւնները ի վեր կը բերէ մտքիդ ու սրտիդ, եւ որ ա՛յնքան խոստմնալից է, մանաւանդ երբ ի նկատ առնուի թէ ինչ որ կրնայ թերութիւն համարուիլ անոր մէջ՝ յատկութեանց առաւելազանցում մ’է յաւէտ եւ չափասէր ժուժկալ ճաակի մը խստապահանջութեանց ենթարկուած՝ պիտի փոխուի իրական գեղեցկութեան: Ձօնիդ համար, որ պատուաբեր եւ յուզիչ է ինձ, շնորհակալ եմ քեզ սրտագին, եւ գրական յուսափայլ տաղանդիդ կը մաղթեմ պսակուիլ շքեղագոյն դափնիներով:

7 Սեպտեմբեր 1905

Իւսկիւտար