Ծակ պտուկը

ԱՌԱՋԻՆ  ՄԱՍ

 

I

 

Դուռը զարնուեցաւ:

Օրուան սա պահուն, երբ ալ հանգչած են սանդուխներն ու բակին սալաքարերը, դրան մը կանչը յաճախ անակնկալ խռովք մը կը բանայ տուներէն ներս։ Ոչ մութն է, ոչ ալ լոյսը՝ այդ մշտաստուեր բնակարաններուն ծոցը։

 

Աղջիկը վերջացուցած էր արդէն աւելը։ Ու հաստատուող խաղաղութեան վրայէն կը խորհէր առտուան եռուզեռին։ Գրեթէ ամբողջ թաղեցին, [1] ձեռքն ու ոտքը բռնողը --կիներ, հարսներ, հասուկ աղջիկներ, ու նոյնիսկ մատ մը դպրոցականներ-- դաշտ իջեր էին ձիթենիներէն թափած հատիկները հաւաքելու։ Բերքը առատ էր ու գիշեր առաջ փոթորիկը՝ կատաղի:

 

Հիմա հանդարտ էր փողոցը, ազատ՝ քաղուորներուն երկար կամ ընդմիջուող բացագանչութիւններէն, մեծ քարերուն վրայ սայթաքող կենդանիները հարուածող հայհոյութիւններէն, որոնք զգալապէս տաք, պատկերուն ու համով կը դառնան մանաւանդ այն դուռներուն առջեւ, ուրկէ ներս աղուոր կնիկ մը կամ աղջիկ մը կ՛ապրի [2] ։ Եւ առուն, որ Փոշնաղբիւրին ջուրը կ՚անցընէր մայթերուն տակովը, լսելի կ՚ընէր [3] ա՛լ [4] իր պզտիկ մրմունջը, բադերուն խուզարկու կտուցէն ծեծուելով։

 

Կրկին զարկին։ Նազիկ մէկդի նետեց ցախաւելը, զարմացած՝ թէ ինչու կը պահէր անոր գունդոտ կոթը ափին մէջ։ Ձեռքերը, [5] առանց իր գիտնալուն, անգամ մը անցան մազերուն հիւսքէն ու դողդողացին յօնքերուն վրայ, անոնց հաւանական թնճուկը կոկելու բնազդով։ (Անոր յօնքերը համբաւ ունէին շրջանի բոլոր գիւղերուն մէջ)։ Յետոյ, կռնակին ետեւէն վար քաշեց պլուզը, որ պրկեց ու ցուցադրեց անոր կուրծքը։ Ու կեցաւ։ Մտիկ կ՚ընէ՞ր։ Ինքն ալ չէր գիտեր։ Երկար ու հանգչեցնող շունչ մը փորձեց։ Ու տեսաւ որ նեղ էր կուրծքը։ Ու վարանում կար իրմէ ներս։ Ուրկէ՞։ Ինչո՞ւ: Ատեն չունեցաւ պատճառին իջնելու: Ակնթարթի մէջ այդ անհանգստութիւնը վերածուեցաւ գորշ ու պղտոր յուզումի մը, որ հեղուկի, տաքուկ ջուրի մը պէս տարածուեցաւ անոր սրունքներուն, յետոյ ոտքերուն։ Թմբիրը լուսաւորուեցաւ վախով ու հեշտանքով։ Անիկա խօսք տուած էր ատ առտուն ընդունիլ իրենց վերի սենեակին մէջ Թումաuիկը։ Ու խռովքին տակն էր խոստումին ու պատահելիքին։ Ու կեցաւ։ Չէ՞ր ուզեր, թէ չէր կրնար շարժիլ։

 

Երրորդ անգամ զարնուեցաւ դուռը։

 

Բայց զարկը շատ ծանօթ էր իրեն, մեղմ, հիւանդ բերնի մը պէս ազազուն ու լայննալու տեղ խորացող զա՛րկը, որ զինքը տուող բազուկին վարանքը կը պատմէ լսել կրցողին։ Որ կը դողայ, երբ կը նուաղի դէպի երկայնքը ու կը ծաւալի տունին հեռաւոր ու մանաւանդ զգայուն անկիւնները, հոն՝ ուր պատերը կը կտրեն պատերը ու կը գրկուին, ու սրտերը կը թափին սրտերուն։ Ինչե՜ր չեն ըսեր երբեմն ջախջախները, իրենց մետաղութեանը մէջէն, երբ այնքան հոգի ու յուզում կը փոխանցեն տախտակներուն ու կուրծքերուն։ Վասնզի, [6] սորվեցէք, [7] ջախջախները լեզու մը ունին ու հոգի մը։ Ու մենք ամէնքս կը հասկնանք անիկա, պիտի հասկնանք պէտք եղած օրին:

 

Ու ճիշդ այդ հոգին էր ահա, որ կը դպէր այդ առտուն՝ Նազիկին. ու ասիկա՝ ամէնէն չսպասուած կէտերէն: Ամէնէն առաջ սրտին, ուր անծանօթ բայց խորապէս խեղճ թրթռում մըն էր, անձրեւումը բանի մը, որ կար ու չկար։ Աղջիկը չկրցաւ ճիշդ սեւեռումն ունենալ այս ուրուացումին, բխումին, բուրվառումին։ Զգաց որ սիրտին պատերը կը նեղնային անիկա դուրս հանելու համար, ու առնելու համար կը լայննային վէրքի մը պէս, զոր կը բռնեն սրսկումի մը տակ։ Ու կոտտացող բան մը եղաւ անոր ամբողջ կուրծքը։ Յետոյ, ան կը դպէր գլուխէն, ուրկէ ներս կ՚երկարէր, կը ցրուէր ու բիւրաւոր ասեղներու վրձինի մը պէս կը ծակծկէր իր ուղեղին ալքերը։ Ու մութ ինկաւ աչքերուն։ Աւելի՛ն. իրեն այնպէս եկաւ, որ թաց էր այդ զարկը ու շրթունք ունէր։ Աւելի՛ն. անիկա կատարելապէս զգաց, որ զարկը մանչ մըն էր, հիւանդ ու դատապարտուած։

 

Այս ամէնը, մէկ անգամէն, խառնիխուռն ու շատ արագ։ Մեր մտապատկերները իրենց անկանոն խուժումովը կը ստեղծեն մեր մտքին կարգը, որուն չենք անդրադառնար մինչեւ որ շարժումը չմիջամտէ ու միջոցին կամ ժամանակին մէջ չտեղաւորէ ատոնք։ Այսպէս, ան չնայեցաւ բայց գիտցաւ, որ իր ձեռքերը կը դողային։ Յետոյ, նոյնքան արագ ուրիշ զգայութիւններ ու մղումներ ծակծկեցին իր հոգին, որ պղտոր ու գորշ բան մը եղաւ կրկին եւ որ կը շփոթուէր ոտքերուն, սրունքներուն, մէջքին ու ուղեղին վրայ։ Ատեն չտրուեցաւ իրեն անհրաժեշտ զտումն ու դասաւորումը ընելու։ Բայց, այդ աղջամուղջէն զատուեցաւ որոշում մը, յստակ ու անջատ։ Ան մօտեցաւ դրան։ Չէր կրնար թողուլ, որ դուռը կրկնէ այդ կսկծոտ, մեղաւոր ու հրապարակային, խոստովանող զարկը։

 

Այն ատեն իր քայլերը ամուրցան ու հնչեցին թէ՛ իրեն, թէ՛ դուրսինին համար։ Մէկ մատը մղլակին, ան անգամ մը աչքին առջեւ բերաւ Թումաuիկը, անանկ հիւանդ ու լքուն, ինչպէս էր անոր պատկերը թաղին մէջ, ամիսներէ ի վեր, անանկ մաղաղկուն, կրակոտ ու արիւնոտ, անանկ պահանջկոտ ու սրտառուչ, ինչպէս էր անոր մինակութիւնը իր մարմինին հետ։ Ու վերցուց փայտէ նախնական լեզուակը։ Դուռին ահագին փերթը դողդղաց հին ու ժանգոտ ճռինչ մը ( [8] էրիկ մարդէ զուրկ տուներու յատուկ  --Հայրապենց Հաճի Ստեփանը իր տունէն աւելի ուրիշներունը եղաւ-- [9], ուր սայլ չկայ, սղոց չկայ եղուելիք։ Ու հասկնալի է, որ ասոնց կարգին գուլնան նորէն ծխնիները ու ճմռկուած ու տխուր ողբով մը բացակայ տանտէրը սգան) [10] ու տեղի տուաւ, անմիջապէս բռնելու համար ինքզինքը, սուր անկիւնի մը վրայ։ Ու այդ ուղիղ, վերէն վար համաչափ կտրուած բացուածքէն փողոցը երեւաց, բազմագոյն ու բազմաթիւ, բայց անրջական, անկարելի քանակի մը պէս, կտոր մը միջոց, որ իմաստ չունի։ Յետոյ, առանց տղան տեսնելու ու առանց շրթները դուրս հանելու՝

 

-- Ի՞նչ է, Թումաս։

 

Անիկա չէր թողած մղլակը ու ծունկը՝ ամրապէս տեղաւորա՛ծ, փեղկի սուր բերանին։ Չէ՞ր ուզեր բանալ։

 

Տղան չպատասխանեց։ Շատոնց է որ անոր բերանը քիչ, շատ քիչ կը բացուէր, հետեւանքը՝ յատուկ դժնդակ փորձառութեան մը, կրցածին չափ կառավարելու համար վիրաւոր կոկորդ մը, ճիշդ ինչպէս կ՛ընէր հիմա Նազիկը փեղկին։ Կոկորդին այս նուաղումը չէր կրցած սեղմել սակայն անոր թարթիչներուն ու աչքերուն տենդագին թափահարումն ու թրթռումները։ Անոր նայուածքը, առջի վազքին միշտ թոյլ ու վախկոտ, կ՛ամուրնար անմիջապէս որ մեկնէր, ու կը թափանցէր: Այն ատեն անիկա կը դառնար խօսուն կրակ, որ բռնի իր մուտքը կը բանար ամէնէն զրահուած բիբերէն ալ ներս: Երբեմն մեր զգայարանքները յանդգնութիւններ ունին, որոնց ծանօթ չենք կամ չենք խորհիր։ Բայց անոնք անակնկալ խռովքով մը [11] կը յառնեն մեր մէջ, հոգեկան մեծ փոթորկումներու պահուն: Ու կը կրկնուինք, կը տասնապատկուինք։ Ան՝ որ պիտի մեռնի, գիտնայ թէ ոչ ատիկա, չ՛ամչնար մահէն ու գեղեցիկ, ու մեծ է անկէ։ Այդպէս էր, որ չես գիտեր ի'նչ վճռական ու յուսահատ բան էր, որ վազեց տղուն. ակնարկէն, բոլորովին նոր, անդիմադրելի, որ նուաճեց Նազիկին աչքերը, ետ, դէպի իր ոտները հրեց անոնց նայուածքը ու ինք առաջ անցաւ, ինք՝ հիմա այդ հոսանքը, մագնիսը, կրակը։

 

Փերթը կոտրեցաւ իր ընդդիմութեան անկիւնին վրայ ու արձակեց խոշոր, գիտակցուած հեծք մը, որ մարդկային, հիւանդ ու երկչոտ բան մը կը ծորէր իր բզիկ–բզիկ նուաղումին մէջէն։ Ճիշդ՝ ինչպէս կը պատահի մեր շատ ուժով մէկ վշտին, որ յաղթահարուած առաւելագոյնէն, կը ծալուի ինքն իր մէջ, նկուն ու նահանջող։ Ու փերթը տղան առաւ ներս։ Անիկա գոցուեցաւ խելօք ու անաղմուկ։ Լոյսը քիչցաւ մէկէն ու մսեցաւ օդը։ Ու տղան ու աղջիկը չէին հասկնար, թէ ինչո՞ւ գամուած կը մնային դրան ետեւը։

 

Բա՛կը։ Խոնաւ։ Դէպի խորերը ան կը մութնար բոլորովին, ուրուացնելով առասպելական փորերը կատոզներուն [12] ։ Ամառ թէ ձմեռ, ան լեցուն էր տխուր ու սեւ հոտով մը, արեւ չինկած տեղերուն գորշ տրտմութիւնը։ Տունին շինուած օրէն, արեւը դադրեր էր հոնկէ։ Ամրան խիստ տաքերուն անգամ այդ հոտը չէր հալածուեր։ Այդ առտու, անիկա կճում բերաւ տղուն: Աշնան յառաջացած օրերն էին ու լոյսը դժուար կը տաքնար։ Ցուրտը կը դպէր նոյնիսկ առողջներուն:

 

Բա՛կը։ Բայց պաղէն աւելի, որ մտած էր արդէն իր մորթէն ներս, Թումաս կը զգար, ու ասիկա՝ աւելի ուժգնօրէն, ընտանի, փնտռուած, ստուերոտ այդ մենութիւնը, որուն մէջ ան ինքզինքը պաշտպանուած գիտէր ուրիշներուն նայուածքէն։ Հիւծախտաւորները կը տառապին լոյսէն, ինչպէս նայուածքէն։ Հոս, գոհ Էր, երջանիկ էր անիկա, գրեթէ մանկական միամտութեամբ մը, այդ ահագին տունին մէջ, Նազիկին հետ մինակ ըլլալուն։

 

Ան՝ դիմացի տունէն, որ իրենցն էր, լրտեսեր էր մեծ մօրը ելքը (Հայրապենց Խաթունը քաղուորներուն հետ ոտքի էր)։ Գուշակեր [13] ՝ անոր կօշիկներուն տեսակէն, յապաղումին տեւողութիւնը։ Իր մայրը դաշտն էր հիմա։ Ու թաղին աչքերը՝ նուազած։

 

Պարապին ապահովութիւնը զուարթ, բայց տաժանագին ժպիտով մը կրկնուեցաւ անոր դէմքին։ Ժպիտը կոտրեցաւ հոն, ծաւալելու արգիլուած։ Անիկա տարի մը կայ, որ կը խուսափէր խնդալէ, օր մը բռնած ըլլալով այլանդակութիւնը իր պատկերին հայլիի մը մէջ։ Անոր երեսին վրայ ժպիտը ծամածռութիւն մը կ՚ըլլար, բռնուելով, ցանցուելով, բեկուելով այտոսկրներուն խորտուբորտ [14] անկիւններէն։ Ու նեղուեցաւ: Անոր ականջները իրենց մեղրամոմի գոյնէն անցան կրակի գոյնին ու դեղնեցան կրկին, նոյն արագութեամբ։ Դուրսէն նայող մը ատոնք աւելորդ ու բռնի դրուած բաներ պիտի կարծէր, քունքերուն վերօքը, ուրկէ ոսկորի մը սապատը կ՛ուռենար ու իր երկու քովերուն կը փորէր դժնդակ փոսեր։ Բայց անոր շունչը արագ էր ու աղմկոտ։ Անիկա հիմա մանաւանդ կը վախնար այդ խժուքին հաշւոյն։ Անոր աչքերուն մէջ ուրուացաւ որոշումի մը բարիքը, որ կասկածելի կը թուէր իր արդիւնքին համար: Հակառակ իր բուռն ճիգին, շրթունքները կրծելուն, հեւքը կը յամառէր բզզալու, կարծես աներեւոյթ փեթակի մը խորերէն ու նկուն ու տգեղ կ՛ընէր անոր պատանի արտայայտութիւնը։ Մեղք մըն է, գեղերուն մէջ, հիւանդ ըլլալը, անպատշաճ տարիքներու վրայ։ Աչքերը փնտռեցին նստելու տեղ մը ու չգտան։

 

Աղջիկը կը դիտէր զայն, կռնակը դրան, թեթեւ մը շոգեւորած՝ ցանցակերպ լոյսէ մը, որ կը հոսէր վերէն, տախտակի շերտերով կազմուած քառակուսի հիւսուածքէն։ Մէկ մատը մղլակին վրայ, մտազբաղ էր ան ու խռոված։ Մէկէն կարծեց, թէ կը վախնար: Ուզեց խորանալ ու պատճառներ փնտռեց։ Բայց տեսաւ, որ զգայնութիւնը թռած էր: Կռնակովը շօշափեց դրան հաստ իրանը: Ասոր հետ, ասոր քով, մղլակին միշտ մատովը իշխելով, ան ապահով կը զգար ինքզինքը։ Ինչո՞ւ: Ինքզի՞նք կը խաբէր։ Բայց գիտէր, թէ տղան ինչո'ւ հոն էր: Կը զգուշանար, նախապէս սորվուած դասէ մը խրատուած, խօսքէն ու շարժումէն։ Առաջին՝ բակին թափանցիկ պատերէն։ Երկրորդ՝ տղուն անխուսափելի հազէն, որ բառերուն հետ, կարծես անոնց կռնակը հեծած, պիտի ելլէր վեր, անոր կուրծքին խոռոչներէն ու կսկծուն բանով մը պիտի անցնէր բակէ բակ, գտնելու համար Սողմէնին կասկածոտ ականջները։

 

Գեղի տուները, մեր շրջաններուն, քիչ անգամ կ՛առանձնանան։ Անոնք հաւաքական ու հսկայ կառոյցներ են երեք–չորս, երբեմն ութ-տասը եղբայրներու միակամ բազուկներով ոտքի կանգնած։ Ու անգամ մը այդպէս բազմելէ ետք, անոնք կը պահեն յաճախ դարու մը վրայ նոյն լայնատարած տանիքը, երբ վարը, բակը շատոնց բաժին–բաժին զատուած ըլլայ, երբեմն տախտակորմով, երբեմն չուանով։

 

Հայրապենց տունը մէկն էր այդ մեծակառոյց շէնքերէն։ Նահապետը կէս դար առաջ բարձրացուցած էր զայն, իր փառքին բոլոր փայլին մէջ։ Հիմա անիկա բաժնուած էր երեք անջատ բնակարաններու, որոնցմէ մէկը օտարին կը պատկանէր, անորդի շիջած Հայրապենց Խաչատուրին բաժինը։ Միջին մասը Նազիկենց էր, ուր կ՛ապրէին Հայրապենց Հաճի Ստեփանը եւ անոր մայրը՝ Հաճի Խաթունը։ Աջ կողմը գրաւուած էր Հայրապենց Հաճի Նիկողոսէն, որուն հարսը՝ [15] Սողմէնը հսկողութեան տակ կը պահէր դրացին, Թումասը, անոր վրայ ջուր ու մոխիր թափելով, երբ նստէր անիկա իրենց պատերուն, դուռներուն առջին։

 

Հայրապենց Հաճի Ստեփանը վերնայարկերը բաժնող միջնորմները հիւսել տուեր էր հաստ ու գուլ աղիւսէ, ով գիտէ ի՛նչ հաշիւներու հպատակելով։ Բայց բակը կը մնար իր նախնական պատերով, զորս կը յօրինէին հասարակ շաղախով հազիւ ծածկուած կաղնիի ճիւղեր։ Ու թափանցիկ էին անոնք։ Երբեմն միւս բակէն լոյս մը, գիշեր ատեն, բազմաթիւ ծակերէ կը թափէր ասդին։ Հանդարտ պահերուն, կարելի էր հետեւիլ հոն կատարուող խօսակցութեան մը, առանց բառ մը փախցնելու:

 

Այս պահուն կը խօսէին հոն։ Հարցը՝ օրուան աշխատանքի մասին էր։ Կեսուրը՝ Հաջան Դադէնը, ինչպէս կը ճանչցուէր գեղին մէջ, նշանաւոր իր շատախօսութեամբը, դաժանութեամբը ու էրիկմարդութիւնովը, կը դասաւորէր տունին գործերը, յստակ ու կտրուկ, անդիմադարձ հեղինակութեամբ մը, որուն շեշտէն իսկ կը գուշակէիր, թէ անկարելի էր ոչինչ փոխել այդ հրամաններէն։

 

-- Պի՛նդ առաջ, ջուրը։

 

Յայտնի էր, որ եօթն ամսով ծոցուոր հարսնուկը ջուրը կ՚ուզէր ձգել ամէնէն վերջին, սարսափած ըլլալուն երկանկղանի հսկայ սափորէն։ Ու յայտնի էր, որ Հաջան Դադէնը միշտ ալ առաջ կը քշէր ահագին ամանը։

 

-- Ետքէն ապուրը։

 

Աղբիւրէն յետոյ անիկա դոյլով ապուր եւ պիշի   պիտի տանէր Սարգիսին, իր մարդուն, որ օրհարսակի ճաշը պիտի սպասէր Տէրտէրանց այգիները։ Էտինք չեղած տունը պիտի ըլլար անպատճառ, զգուշանալով հոս ու հոն թափառելէ, եփելու մը տիյնիկ եւ հատկուտիկ [2] [16] ժողվելէ ետք։

 

-- Ֆուլիկն ալ կ՚երթայ, - մտածեց Թումասը, չես գիտեր ինչու բարձր ձայնով։ Անիկա կ՚երերար իր յոգնած սրունքներուն վրայ։ Մտածումին հետ խանգարուեցաւ իր պահել կրցած համեմատական խելօքութիւնը։ Անոր շարժումները կարծես կը սպասէին այդ ձայնաւոր մտածումին, դուրս գալու համար իրենց ծալքերէն։ Ու անիկա կը թրթռար պզտիկ, բազմաստեղն ու յարաբուխ այն սարսուռով, որ իրկունները զինքը կը գամէր օճախի շեմին, ու [17] թեւերուն, ծոծրակին ու ամբողջ միսերուն վրայ անհամար փշտիկներ, գնդասեղի գլխիկներ կ՚ոլորէր։ Եղերական գիտութի՛ւնը այդ տղուն, որ ամիսներէ ի վեր փորձը ունէր սարսուռին յաջորդ բզկտումին։ Այն՝ պուկին կոխուած ու պատռտուիլ չկրցող թեւաբախումին, որ մեր շունչը թանձր ու անտես ձիւթի մը պէս ծանր, կպչուն, չելլող կ՛ընէ ու մեր կուրծքը՝ մորթուող թռչունի բերնին նման խեղճ ու արիւնոտ։ Հազին՝ որ պիտի գալարուէր, իր գիծին վրայ, իր պոչին վրայ տնկուող սողունի մը պէս, կուրծքին անդունդներէն ու սողոսկէր պիտի դէպի կոկորդը, բիւրաւոր ատամներովը կճելու, ասղնտելու, խածկրտելու համար անոր անցքերը: Յետոյ սիրտին՝ որ պիտի կոտտար, կոտտար իր երեսները զարնելով վանդակին ճաղերուն, զանոնք կոտրելու չափ զօրաւոր, եւ որուն զարկերը չարագուշակ պատկերով մը միշտ ալ նմանցուցեր էր դագաղի մը վրայ թափուող գուղձերու ձայնին, անոնց խուլ, յուսահատ կշռոյթովը։ Այս մտապատկերին [18] կ՛ընկերանար ողջ–ողջ թաղուելու դժնդակ խեղդուք մըն ալ։ Ու սպասեց։

 

Բայց հազը չեկաւ։ Դեռ տունէն չզատուած՝ անիկա կշռեր էր կարելի վտանգները, հաւանական մտածումները։ Ու անոր ներսէն փայլակած էր վճռական որոշումը այդ օրը ոչ մէկ գնով հազալու։ Չհազալու մանաւանդ բակի դաւաճան պատերուն առջեւ։ Կրկին աչքովը տեղ փնտռեց։ Ոչինչ։ Կը քրտնէր։ Յետոյ, նեղուած այս անիմաստ տառապանքէն, փութացուց ինքզինքը։ Ան պիտի բարձրանար երկրորդ յարկը։ Ի՞նչ հերոսական էր սակայն այս որոշումը մէկու մը համար, որ իրենց դուռը փողոցէն բաժնող երեք աչք սանդուխին կը նայէր ստոյգ, սպաննող տառապանքով, շաբաթէ մը ի վեր։ Ինչպէ՞ս գտաւ իր մէջ այդքան ուժ։ Բայց զգաց, թէ կար անիկա, անկարելի հրաշքի մը պէս։ Ու յանդուգն ու զօրաւոր, ան աչքն ու մարմինը ուղղեց խորքի սանդուխին, որուն կազմածը մեծկակ վանդակով մը կը զատուէր հաւերէն ու բակի կենդանիներէն։

 

-- Մաման վեր չէ։

 

-- Գիտեմ, - պատասխանեց տղան, առանց զարմանալու, որ երկուքն ալ չխօսելով հանդերձ նոյնը կը մտածէին։

 

Ու երկու ձայներն ալ դուրս էին իրենց սովորական տարազէն։ Աղջկանը՝ պզտիկ, անհանգիստ, վարանոտ։ Այն տարտամ շեշտը, որուն լիակատար ըմբռնումը մեզի կը տրուի առաւելապէս աչքերով, երբ ասոնք չեն ուզեր, բայց չեն ալ մերժեր։ Տղո՛ւնը՝ լայնցած, զօրացած այն անանուն բանով, որուն կը հանդիպինք, զոր կը գտնենք վճռական պահերուն, մեր շուրջն ու մեր մէջը։ Վտանգին քաջութիւնը՝ ինչպէս դիտած են պատերազմիկները։ Անոր դեղնած ու դեդեւուն շրթներուն համար անակնկալ ու գեղեցիկ էր այս պատասխանը:

 

Նորէն լռեցին։ Բայց իսկոյն փափուկ ու թաղիքի պէս խուլ յատակին վրայ բակին, տղուն քայլերը բացուեցան հատ–հատ։ Իրեն այնպէս եկաւ, որ իր քայլերը կ՛իյնային հողին վրայ, անծանօթ պտուղներու հեծքովը, որուն շեշտը կը մնար կառչած իր ուղեղին, երազի մը պահէն, երբ անրջագիծ [19] դաշտերու վրայ կը պտտէր մինակ ու լալով։ Ինչո՞ւ յիշեց յանկարծ այդ հեռաւոր երազը։ Բայց գանկին տակէն զգայութիւնը տարածուեցաւ իր դէմքին՝ հոն թափելով այլուրային, անիրական արտայայտութիւն։ Ամէնքս ալ ունինք մեր կեանքին մէջ այս վայրկեաններէն եւ այս դիմակներէն։ Կ՛ապրէր ու չէր ապրեր ան այդ պահուն։ Ու երկնցուց մատը, երազ մը բռնելու նման, դէպի սանդուխին դուռը, որ հեծկլտաց խորունկ, մարդկային, մատնող իր հեծկլտուքը։

 

Տղաքը վախցան։ Կարծես սանդուխին մռայլ այդ շեմքին, տունին ոգին, Հայրապենց Հայրապետը իր յայտնութիւնը կ՛ընէր [20], չարագուշակ ազդարարութիւն մը՝ մինակութիւնները հետապնդող աղէտէն։ Աղջիկը ձգեց մեծ դուռին մղլակը ու վազեց սանդուխին: Ինչո՞ւ մտքէն չանցուց, գոնէ առաջին շարժումով, գոցել զայն տղուն առջեւ։ Բայց ինչո՞ւ վազեց։ Ու մէկէն տեսաւ, որ վազեր էր սանդուխի աչքերուն վտանգը դիմաւորելու։ Ամչցաւ։ Բայց իր ձեռքը չէր։ Հաճի Նիկողոսին կողմէն պատը թուղթի պէս բարակ էր ու շատախօս։ Վտանգը որոշ էր, մանաւանդ Հարս Սողմէնին հետաքրքիր հսկողութեամբը, որ քանի անգամ արգիլած էր իրեն ներս առնել տունէն այդ վէրէմլի ն։

 

Քով-քովի կեցան ամուր, շեմի մեծ քարին։ Անաղմուկ ետ եկող դուռը գրեթէ կը շինէր գիշերային մութ մը, որ կը ծածկէր զանոնք պատերէն գալիք հաւանական աչքերէն:

 

Դէմէն Հաջան Դադէնին կիսատ ու խիստ ձայնը ծակեց որմը ու անցաւ իրենց, շատ յստակ։ Անիկա կարգադրած էր ամէն բան։ Իր հարսը արդէն այգի կը ղրկէր, այսքան կանուխ, արտօնելով անոր՝ մէրանցը հանդիպիլ հեղ մը։ Տղաքը գիտէին պառաւին այս թոյլտուութեան թաքուն պատճառը։ Հարսէն անմիջապէս ետք, պօղին [21] տակը պզտիկ ծրար մը ապուրցու, անիկա պիտի երթար իր աղջկանը --  վարժութիւն մը, որ ծանօթ էր ամբողջ թաղին տարիներէ ի վեր։ Գողութիւնը, երբ անվտանգ է, աճապարանք կը բերէ մեզի։ Սոխրածին հոտը տարածուած էր արդէն երեք բակերուն ալ մէջը ու կը կճէր, մանր ու սղոցուն, Թումասին կոկորդը, ուր կարծես խոնաւ բակէն քիչ մը մառ կը փաթթուէր ձայնին օղակներուն: Ան թաշկինակը անցուց ակռաներուն, հաւանական վտանգի մը դէմ կանխահոգ ու զգուշաւոր:

 

Ո՞վ ըսաւ իրենց որ ելլեն: Իրարու քովէ, գրեթէ իրարու կռթնած, ձեռք ձեռքի, անոնք մէկ մարմինի պէս ելան առաջին յարկը։ Սանդուխին վերի գլուխը նոյնքան մութ կար, որքան վարը։ Ու տղան, անկարող շարունակելու՝ նստաւ:

 

Առաջին յարկերը գեղի տուներուն անհանգիստ ու մատնող բան մը ունին։ Անոնք գրեթէ բոլորովին մերկ սրահներ են, որոնց փողոցի վրայ պատուհանները մշտապէս իրարու դէմ բացուած աչքերու կը նմանին: Գիւղացի մարդը իր օրը կ՛անցընէ  սրճարանին կամ արտին մէջ։ Կինը՝ փողոցը կամ բակը։ Գեղին ճարտարապետութիւնը հաշուի չէ առած սիրահարը, որ հազուադէպ կենդանի մըն է տուներէն ներս: Անիկա գիշերինն է, կամ գեղը շրջապատող ձորակի ճամբաներուն, ուր կ՛երեւայ զէնքով կամ ձիով, կը սպաննէ կամ կը փախցնէ։

 

Դէմի տունէն պառաւ մը կապերտի կտոր մը թօթուեց պատուհանէն։ Աչքերը աւրուած ըլլալուն՝ չէր կրնար տեսնել տղաքը։ Բայց վտանգը կար Սողմէնին կողմէն։ Պատը սանդուխը շինած էր, եւ նոյն բարակութիւնով կը շարունակուէր։ Յետոյ, անոնց ուզածն ու փնտռածը երկրորդ յարկին ապահով մենութիւնն էր:

 

Վարէն Դադէնենց դուռը ամուր փակուեցաւ. երեք տուներն ալ թեթեւ դողացին բախումէն։ Նազիկ գիտէր, թէ պառաւը, ոտքը շեմէն ազատելէն ետքը, ծուռ–ծուռ պիտի նայէր դէմ ինկող պատուհանին, պզտիկ, բայց յստակ ու լսելի անէծք մը պիտի տեղաւորէր անծանօթ, բայց շատ հասկնալի հասցէով։ Ու անմիջապէս յետոյ, հայհոյութիւնը, հաստ, լայն, անպատկառ՝ անդամալոյծ Օհանին, որ խոշոր կլոզ մը թուք պիտի նետէր օդին մէջ, անոր ետեւէն։ Տասը տարուան կռիւ մը, որ անշահեկան էր ուրիշներուն, բայց որմէ համ կ՚առնէին երկու ծերութիւնները։ Տունի կռիւ էր։ Փողոցի կեանքին մաս կը կազմէր ա՛լ [22] այդ ամէն օրուան անվրէպ փոխասացութիւնը։

 

Անոնք երկրորդ յարկ բարձրացան։ Բայց տղան դեղնեցաւ, չափէն քիչ մը աւելի։ Յիսուն ոտք սանդուխի այս արհամարհանքը հերոսութիւն մըն էր, որ սուղ կշռեց անոր շատ յառաջացած հիւանդ թոքերուն։ Ստիպուած էր բերանը բանալու։ Շունչը պակաս կու գար։ Բայց փոշի՞ն։ Ու կապեց կոկորդը։ Վճռած էր չհազալ։

 

Երկրորդ յարկն ալ կրկնութիւնն էր վարինին։ Նոյն ընդարձակ սրահը, աջ անկիւնին սենեակ մը։ Բայց՝ պատուհաններուն դէմ, ազա՛տ՝ կապոյտը։ Հայրապենց Հայրապետը իր գերաններուն չափը ինք անձամբ տուած էր տախտակ կտրողներուն։ Ատոնք երկու կանգուն աւելի էին հասակով, քան ընդունուած չափերը։ Այդ կարգադրութեամբ իր վերնայարկերը կ՚իշխէին թաղին բոլոր տանիքներուն։

 

Սրահին արձակ տարածութիւնը գրաւուած էր թթենիի տերեւներով, որոնք աշնան կը չռփեն ու կը փռեն չորնալու։ Այծերուն ուտեստը՝ ձիւնոտ օրերուն։ Անոնք մինչեւ ծունկ մը կը ծածկէին տախտակամածը։ Անոնց կէս մը չորցած մարմիններուն վրայ կոխող ոտքերու թիւը կը շփոթուէր միօրինակ շխրտուքի մը մէջ։ Յաճախ կատու մը գողերու չափ աղմուկ կրնար ստեղծել։ Առաստաղի հաստ ու գունդոտ գերաններէն պտուղներու շատ տեսակներ, հիւսուած կամ բոլորակի մը հագցուած։ Ու երկար, միաչափ հիւսքերը չամիչներուն, որոնք իրենց թառամած մաշկին համար սուտակի տժգոյն կարմիր մը ճարելու վրայ էին։ Գեղեցիկ էր այս պատկերը, լայնօրէն լուսաւորուած դուրսէն, տեղ–տեղ ալ՝ տանիքէն սպրդած ճառագայթներով։ Ու ասոնց ամէնուն տեսքէն ու հոգիէն, հոտէն ու գոյնէն կը շինուէր աշունը, մեղմ, թափանցող ու տխուր։

 

Չոր տերեւներուն մէջէն, անոնց ոտքերը խառնակ զարկով մը կը յառաջանային դէպի սենեակը։ Անոնք քանի մը անգամներ այդ ուխտագնացութիւնը ըրեր էին, ատանկ գաղտուկ, մատներուն ծայրը կոխելէն, երբ մերկ էր տախտակամածը, ու վարը՝ Նազիկին մեծ մայրը։

 

Սենեակին մէջ, դդումները, ամբողջ գլուխ ու մտածում, կը նստէին հանդարտ ու մեծփոր՝ կոթերնին մէկ ուղղութեամբ, աշակերտներու պէս կարգապահ ու խելօք։ Երեք պատուհաններ մէկ երեսի վրայ։ Ու ճիշդ անոնց գիծին ներքեւ բազմոցը, ուր փտած խնձորներու կոյտ մը դեղին աղտի մը պէս կը զատուէր սեւ սփռոցին յատակէն:

 

Անոնց մտքէն այսօր չանցաւ համբուրուիլ, -- բան մը, որուն հետամուտ կ՛ըլլային ուրիշ ատեններ, այնքան սրտառուչ կարօտով։ Ու անգամ մը ուռած Թումասին շունչը չէր դառնար իր սովորական կշռոյթին։ Հեւքը կը յամառէր: Ան կը սաստկանար նուազագոյն շարժումով իսկ։ Տերեւներէն վերցող չոր փոշին, պտուղներուն ու անբնակ սենեակին կծու հոտերը իրարու կը խառնուէին ու կը սղոցէին անոր կոկորդը։

 

Կծկտած էր բազմոցին ոտքին, որ կը պահէր անոր հասակը ամբողջ։ Պատուհանէն վար՝ տանիքն էր։ Պատուհանին դէմ՝ հեռաւոր ու յստակ կաղապարները իրարու ագուցուած բլուրներուն, ուր աշունի կարմիրները սկսեր էին ճշդուիլ։

 

Ու չէր խօսեր, ակռաները սեղմած, կոկորդը օղակած գրեթէ մատներովը։ Բայց կը նայէր, իր անյագուրդ ու անսովոր նայուածքը [23], աղջկան կռնակէն, որ արեւին մէջ կարմիր բռնկում մը կը դառնար, վարդերանգ բան մը անդրադարձելով անոր մարմինին մերկ մաuերուն։ Գլուխը պատուհանէն դուրս՝ Նազիկ կը դիտէր փողոցին պարապութիւնը, հաւերու խումբի մը անխելք գզուըտուքը աքաղաղի մը շուրջը։ Մէկ ձեռքով առաւ կռնակէն մազին կէս հիւսքը, դեղին ու մետաքսի կարժի մը պէս եղկ ու ցոլացիկ եւ շարժումը ներս դարձուց անոր կիսադէմքը։

 

-- Ինչի՞ կը նայիս։

 

Ու քակուեցաւ կարծես անոր շէնքը, այդ մէկ հատիկ նախադասութիւնով։ Պրկուեցան անոր երեսները։ Ու կապուտցան անոր շրթները, եւ ուռեցան անոր աչքերուն գունդերը, մինչ կը փոuնային կապիճները։ Մէկ ձեռքը սրտին, միւսն ալ բերնին, ան կ՚աշխատէր մեղմել տագնապը, խեղդել հազը։ Ու ողբագին բան էր դիտել, թէ ինչպէ՛ս ան թաղեց գլուխը ծունկերուն մէջը ու կուլ տուաւ հազը։ Բայց այս ճիգը իրեն արժեց ահաւոր հեւք մը։ Ճակտի գիծերուն ու հաստցած երակներուն քովերը քրտինքը բուսաւ, բարակ ու արագ։ Ու բերնին մէջ զզուելի համ մը մոխիրի, որ սարսափի փոխուեցաւ երեսին վրայ։ Գիտէր։ Արիւն էր՝ [24] կրկին կուլ տուաւ:

 

Այն ատեն աղջիկը բաժնուեցաւ պատուհանէն։ Անիկա վարժուած էր այդ նոպաներուն։ Ձեռքը դրաւ տղուն ճակտին ու սրբեց քրտինքը, փափուկ, գորովոտ, մեղքնալէն։

 

Միսերու այս հաշտութիւնը անդրադարձաւ Թումասին, որուն երեսէն խառնակ ու պրկուած գիծերը իջան ու կոկուեցան։ Աչքին պտուղները մտան իրենց սովորական ձուածիրին մէջ։ Ու հեւքը իր խարտումի կարծրութենէն ինկաւ քիչ մը։ Հետզհետէ անիկա կը մօտենար շունչի մը կշռոյթին։

 

Ու չէին խօսեր, բայց այդ տագնապներէն ետք, անոնք իրարու վրայ կը թափէին մանկական գուրգուրանք մը, առանց բառի, առանց մեծ շարժումներու։ Ու անոնք եղան աշնան այդ առտուն, իրարու մօտիկ, այնպէս՝ ինչպէս կ՚ըլլար ատիկա, ամիսներ առաջ, երբ Թումաuիկը տակաւին քաղաք չէր գացած, մեծ բժիշկներուն, ու անոր հիւանդութիւնը տունէն դուրս չէր ելած, փողոցին սեփականութիւնը դառնալու համար։

 

*   *   *

 

Կը պատահի, որ դէմ դիմաց պատուհանները, գեղերուն մէջ, երբեմն փակ կը մնան սերունդէ սերունդ: Քէնը, կռիւը, թափուած արիւնը լուալու հարկը հարազատ ժառանգութիւնն են ընտանիքին, ինչպէս ձիթենիի մութ ու պարարտ պարտէզները, ինչպէս Տուզլայի հպարտ այգիները։ Տուներ կան, որոնց շեմէն կարգ մը մարդեր իրարու կ՚երթան մեռելէ մեռել։

 

Ու կան նաեւ ուրիշներ, քիչ բայց իրական, որոնք իրարու պատ կը ծակեն, աւելի շուտ հասնելու համար իրարու։ Որոնք իրարմէ բաժնող փողոցին շերտը կամ տախտացանկը աւելորդ բան կը կարծես:

 

Այսպէս եղան երկու տուները այս երկու պատանիներուն, Հայրապենց Նազիկին ու Օվակենց Թումասին, բացառիկ ճակատագրով ու բացառիկ դժբախտութիւններով։

 

*   *   *

 

Երբ Օվակենց Օվակը, Թումասի հայրը, որ կը բնակէր գեղին միւս ծայրը, Ձորակին թաղը, որոշեց գնել իր ներկայ տունը, հայրը, արդար թաղի մը արդար նահապետը, գլուխը թօթուելով, մարգարէ ու լուրջ ըսաւ անոր.

 

-- Օվակենց Օվակ, խերով բան չըրիր։ Աստուած բարին կատարէ։

 

Ու սխալած չէր արդար ծերունին։

 

Գեղերուն մէջ թաղերը միշտ նոյն ծագումը չունին։ Աւանդութիւններ, երգեր, նախապաշարումներ, լեզուն անգամ թաղէ թաղ կ՚ապրին առանձին, իրարու չխառնելով իրենց սկիզբին նկարագիրը։ Ու ասիկա այսպէս, սերունդներու երկարութեան մը վրայ։ Ով գիտէ ի՛նչ փոթորիկներէ նետուած Փոքր Ասիոյ այս ծայրակէտերուն, անոնք կորսնցուցած են յիշատակը իրենց հեռաւոր հայրենիքին, բայց հաւատարիմ կը մնան անոր՝ բարքի, կենցաղի ճամբաներէն, որոնք անաղարտ կը պահպանեն սկզբնական կերպը կեանքին։ Այսպէսով է, որ կը քալեն անհանգիտութիւնները, կը խորանան տարբերութիւնները։ Ու թաղեր կ՛ըլլան երբեմն թշնամի՝ թաղերուն։ Ու մէկէն միւսը զատ են հոգիները, գրեթէ` դէմքերը։ Ասիկա դարերու գործն է։ Ու չարագուշակ է ձգել իր պապերուն թաղը, ինչպէս օտար թաղէ աղջիկ կամ տղայ վերցնելը։ Այս օրէնքով է, որ մեր օրերուն տակաւին կարելի էր տեսնել շքեղ գիւղաքաղաքին մէջ, ուր արդի կեանքին քանի մը մասնայատկութիւնները, անոր մէկ–երկու ճարտարարուեստները, տարազները եւ մոլութիւնները լայն ծաւալ ունէին, քիչ անդին, ձորակով մը զատուած միւս մասին մէջ, ուրիշ աշխարհ մը՝ տուներու ուրիշ խմբակ մը, որ կ՚ապրէր առնուազն երկու դարու անցեալի մը վրայ։ Պարզ, հաւատաւոր ու բարի, անոնց այրերը մութնուլուսուն կը մեկնէին աշխատանքի: Անոնք դաշտի դիւրին ու մեղաւոր վաստակէն կը նախընտրէին պապենական լեռնակողերը, ուր կ՛աճի ժուժկալ եգիպտացորենը պտիկ մը ջուրով։ Անոնք կու տային ահագին գեղին ամբողջ ցորենը։ Ու անոնց կիները պարզ, աղուոր ու առաքինի, քառսունը չանցած ժամ իսկ չէին երեւար, իրենց մարմինին փորձութիւնները զգուշանալով ցուցադրելէ։ Զուսպ ու յարգալիր՝ անոնք զոհ չէին տուած իրենց աղջիկներէն ու ամբարշտութիւնը ու բամբասանքը օտար էին անոնց շրթներուն։

 

Այն թաղը, ուր տուն–տեղ եղաւ հօրենական ա՛լ [25] նեղ իր բնակարանէն հեռանալու ստիպուած Օվակենց Օվակը, գեղին ամէնէն նոր մասն էր, խճուղիին հետ մէջտեղ ելած։ Մեղքին ու բոլոր աղտերուն մեծ պողոտան, այդ խճուղին մէկ–երկու տարուան մէջ գեղին սահմանները ու պատնէշները խրամատած էր լայնօրէն: Ան կու գար քաղաքէն ու կը կրէր իր հեշտ կռնակին վրայ անոր բոլոր փորձութիւնները։ Դէպի մօտակայ թուրք գիւղերը հոնկէ կը մեկնէր նորէն ուրիշ մը, անոր ուռինազարդ հրապարակէն, որ տասը տարի առաջ ամայի խաղավայր մը դպրոցէն փախստական տղոց, այսօր իր քազինո ները, սրճարանները, խանութները իրարու դէմ կը շարէր, ներկուած ու բարձրադիր տուներու օղակի մը մէջ հանգուցուած։ Ու անոր վաճառատուներուն մէջ ցոյցի կը դրուէին քաղաքին մեղքերն ու ապրանքները։ Ու գիշեր–ցերեկ հոն կ՛երգէր թմբուկը, կ՛երգէր զուռնան: Հոն կը խաղցնէին իրենց ներկուած պորտերը թուրք պոռնիկները, որոնք շրջակայ պզտիկ գեղերուն մէջ այնքան առատ կը բուսնէին, անամուսին՝ կամ լքուած՝ [26] իրենց սիրողներէն։ Հոն կու գային դարձեալ թուրքերը, փաթթոցով ու մօրուօք, ու կը հրապուրէին գեղին աղքատիկ բայց գեղադէմ տղաքը, զանոնք բարձր վճարումով վարձելով իրենց հողագործական աշխատանքին եւ ուր այդ գեղանի տղաքը կը մոլորէին անոնց կիներէն, յետոյ աղջիկներէն ու հոգինին վրայ կու տային, հաւատքնին ուրանալով։ Ու նշանաւոր էին, շատ ընդարձակ համբաւով մը, [27] բնակիչները այդ թաղին՝ իրենց քաջութիւններովը եւ մոլութիւններովը։ Ու գինով էին, առտուն, կէսօրին ու կէս գիշերին։ Անոնք առտուանց «բարի լոյս»ին տեղ, երեք ձեռք խաչին տեղ, տոլ ով գինի կը պարպէին իրենց փորին։ Բայց շահած էին արժանաւոր ու սրտագին հիացում՝ դանակի գործածութեան մէջ։ Հոն կը խմէին խումբով այն երիտասարդները, որոնք իրենց հասակէն քիչ պզտիկ դանակը փարտած ատեննին, բանակ մը թուրք կը փաթթէին իրենց առջին ու նոյն դանակով պոռնիկներու ծիծերը կը բզկտէին։ Ու անոնց համար գինին ու կինը, թուրքն ու չէրքէզը, գողութիւնն ու ողորմութիւնը նոյն արժէքը ունէին։ Տարբեր էին դարձեալ անոնց կիներն ու աղջիկները, որոնք շան պէս կ՚աշխատէին իրենց ծոյլ ու խման ամուսիններուն տեղ, բոպիկ, չարքաչ ու խնայող, բայց ոսկիներուն խաթարը, կերպասներուն մետաքսը ու մատանիներուն ադամանդը գիտէին [28] վայլեցնել իրենց առատ, լայն, ամբողջովին հեշտանք ու խռովք մարմիններուն։ Որոնք չէին վախնար հայէն ու թուրքէն ու զարհուրելի էին, երբ կիրքէն ու բարկութենէն կատղած, մազերնին արձակ, ոտքերնին բոպիկ կռիւի կը մտնէին իրենց այրերուն մօտիկը րէժի ի ջոկատներուն դէմ ու կը բզկտէին իրենց ձեռքը ինկած պահապանները։ Ու բոլոր մեղքերը։ Ու բոլոր յանդգնութիւնները։ Տարի չէր անցներ այդ ափ մը տուներէն, առանց աղջկան մը զոհին, խեղդամահ կամ կամովին։

 

-- Սոդոմ-Գոմոր, - ինչպէս վճռած էր Օվակենց Առաքելը, Օվակին հայրը: - Իրականութիւն էր, որ առաջին տարին Օվակենց Օվակը ահաւոր չափով մը զղջաց իր ընտրութեան համար։ Անիկա նեղուեցաւ իր շրջապատէն։ Սկիզբի օրերուն, խռովքով խառն զարմանքի մէջ, տեսաւ մարդեր, որոնք իրենց դուռնեզրի քարերուն վրայ ծալապատիկ՝ սիկառ կը ծխէին, հեշտալից ու փակաչք, [29] ու իրարու կը հայհոյէին անուշ ժպիտով, երբ անդին, Աստծոյ արեւը լման երկինքը ու լման երկիրը, «երկինք գետինք», ինչպէս կը սիրէր փսփսալ ինքը, կը բանար աշխատանքի ու անոր խորհուրդը կը կախէր կապուտ կամարէն։ Իրականութիւն էր, որ առանց արիւնի օր չէր անցներ այդ թաղին վրայէն։ Ու տունէ տուն, պատուհանէ պատուհան կիներուն, աղջիկներուն բերանէն մեղքն ու անէծքը, հայհոյութիւնն ու զրպարտութիւնը իրարու կը սրսկուէին, ժամուն դուռնէն [30] տաղաւար օրերու ցանցնուած վարդաջուրին նման, պարզ, արդար, բնական եղանակով մը։ Իրականութիւն էր, որ պզտիկները իրար կը վիրաւորէին ամէն տեսակ զէնքերով, մեծերը իրար կը ծեծէին իրենց ուժին սահմաններով։ Ու աղմուկն ու «գոռումն ու գոչումը», ինչպէս կ՛ըսէր Օվակենց Առաքելին Աստուածաշունչը, կը լեցնէին տուներն ու դուրսերը։ Անիկա անցուց իր պատուհաններուն կտաւէ, բայց հաստատուն, տան գործած վարագոյրներ, որոնք չափով մը պիտի խնայէին փողոցն ի վեր ու փողոցն ի վար վազող մեղքին առուակը ու անոր դժպհի արձագանգը։ Ու անիկա գլուխը երերցնելէն ու տառապանքով պարտաւորուեցաւ փոխել իր աւանակը, իր օճախին մտերիմ ու սիրական կենդանին, պապենական ու մեսիական օրհնէնքը վաստկած գրաստը, որուն առակի կարգ անցած դանդաղութիւնը անիկա չէր նշմարած այնքան շատ տարիներէ ի վեր եւ որ հիմա անտանելի, «մեղք խոթող» կը դառնար իր յիմար հետաքրքրութիւններովը, յամեցումներովը ուրիշներու ախոռէն արտաբուրած հոտերուն դիմաց։

 

Ու մեղքի կը մտնար պատուական մարդը։

 

Իր կնիկը տարիներ փողոց չելաւ։ Անոր դուռին կուշտին չտեսան հողէ ֆուֆու ն (կրակարան), որուն վրայի կերակուրին հետ կիները կ՛եփեն ասոր ու անոր միսերը։ Ու անոր շեմին վրայ տեղի չունեցան անխուսափելի ժողովները, որոնք սուրբի մը պատմութեամբը կը սկսին ու կը յանգին ամէնէն անպատիւ բամբասանքին։

 

--  Լերան կատո՛ւ, - այս էր ամէնէն մեղմ վերադիրը, Օվակենց հարսի հասցէին, թաղին կիներէն։

 

--  Սուտ մարգարէ, - երբ քիչ մը տաքցած ըլլային ու բարկացած իրարու, իրենց անպակաս վէճերուն մէջ անպատճառ միջոցը գտնելով անոր անունը խառնելու, կամ երբ մէկը կռուողներուն թափը գրգռելու համար, կէս վախով, կէս հեգնական, արքայութիւնն ու դժոխքը յիշեցնէր ու ակնարկութիւն մը սահեցնէր վարագոյրներուն ետին «ճգնող» կնիկին։

 

--  Պոռնիկը, - կ՚աւելցնէր ուրիշ մը, ճարահատ ու բարի [31], երբ բան չկենար մտքին մէջ ու կու տար անունը անոր տագրերուն, որոնք տարին երկու հեղ, Ծնունդին ու Զատկին, կու գային իրենց «աղբարն ու հարսը» տեսնելու։

 

Ու շէնք–շնորհք փողոց չելաւ մանաւանդ Թումաuիկը, կաշի մը ու ոսկոր մը այդ տղեկը, որ առաջին օրն իսկ ծեծ կերաւ թաղին լակոտներէն, հաղորդուելու համար թաղին խորհուրդին։ Բայց անիկա չկրցաւ ազատիլ օտարամուտի իր մեղքերէն։ Այն ատեն թշնամացան։ Ծեծեցին զայն, նախ՝ հաւատարիմ մնալու համար իրենց բնազդներուն, որոնք արիւն ու կրակ կը փնտռէին ամէն ժամ, յետոյ՝ հաճելի ըլլալու համար մեծերուն, որոնց արհամարհանքը սանձարձակ կը պոռթկար ամէն տեղ, օճախին անկիւնէն, դռնամէջի բամբասանքներէն։ Կոտրեցին անոր բոլոր սափորները աղբիւրին առջին, անխնայ ու լիրբ։ Բայց ծեծեցին զայն իր մազերուն ոսկեգոյն ու քաղցր փափկութեան, իր այտերուն տարբեր ու բարակ գոյնին ու մանաւանդ իր խռովիչ, անդիմադրելի աչքերուն համար։ Չունէին հաճոյք մը քաղցրօրէն դաժան, քան թաղուիլը արցունքին մէջ անոր կապուտակ աչքերուն:

 

Զայն պաշտպանեցին ո՛ւր որ կրցան թաղին բոլոր աղջիկները, մեծն ու պզտիկը։ Զայն փնտռեցին իրենց տունի խաղերուն ու փոքր պահուըտուքներուն համար։ Ու տան առաջներուն, բամբասանքի տաք պահերուն, երբ մայրերը կը տարուին իրենց նիւթին, անոնք սպրդեցան չբացուող դուռնէն ու բոլորեցին Օվակենց հարսը, Թումասը իր սենեակին մէջ։ Անոնք գրեթէ լալու չափ կը տխրէին, երբ ձմեռնամուտներուն անիկա կծկտէր օճախին անկիւնը ու հաստ-հաստ [32] հազար: Ու, նախանձեցան իրարմէ այդ անուշ ու խելօքիկ արարածը, որ սխալմամբ մանչ էր ծնած ու չէր կրնար արժեցնել ատիկա։

 

Օվակենց Թումաuիկը --միշտ, մինչեւ մեռնիլը անիկա չեղաւ Թումաս--   մեծցաւ անարեւ ու խոնաւ տունին ներսը, մօրը ու անբաժան աղջիկներու շուքին մէջ։ Ու մեծցաւ անիկա միշտ ատանկ բարակ։ Դեռ դպրոցական, յարգելու համար գեղին մեծագոյն պատգամը, զայն նշանեցին դրացիի մը աղջկան։ Նո՜ր մտեր էր տասնին։ Ու պէտք եղաւ Նահապետին, Օվակենց արդար Առաքելին սրտմտած ու անիծակուռ միջամտութիւնը, կոտրելու համար ամբարիշտ քայլը, - Սոդոմ-Գոմորէն աղջիկ առնելու դաւաճան, անլուր արարքը։

 

Բայց անիկա աճելու տեղ փափկացաւ։ Ի՛նչ բարակ էին անոր սրունքները ու ի՞նչ քիչ, ի՞նչ նեղ՝ անոր կուրծքին վանդակը, որուն ոսկորները աղտոտ տգեղութիւն մը կը հիւսէին լանջքի փոխարէն։ Մայրը չտարաւ զայն գեղին բաղնիքը՝ այդ խուժդուժ պատկերը ծածկելու համար աշխարհին աչքէն։ Բայց ի՜նչ անուշութիւն կար անոր այտերուն ափ մը միսին վրայ, [33] բաց-ոսկեգոյն [34], ամբողջ շնորհք ու նրբութիւն։ Ու անոր աչքերը, որոնք խոշոր թարթիչներուն շուքին մէջ նայելու ատեն կը վառէին ու կը հալէին։ Ձմեռներուն, ան, աւա՜ղ, կը հազար։

 

Ու փոքր ու խելօք, կուզիկ կռնակով, աւելի անուշ, քան մորթուելու տարուող գառնուկ մը՝ ան դպրոց գնաց։ Հո՛ն ալ ծեծեցին։

 

Օր մը տնտեսը շալկով տուն բերաւ զայն, աչքերը գոց ու աւելի դեղին, քան ամէնէն դեղնած դդումը։ Ատիկա պատահեցաւ գարնան սկիզբներուն։ Տասնհինգ տարեկան էր ան։ Ըսին, թէ ինկած էր ու քիթէն ու բերնէն աղբիւրի պէս արիւնը վազած։ Ու պառկեցաւ: Անցան գարնան ամիսները։ Անիկա՝ չերեւաց։ Ամրան տաքերուն՝ տեսան վերջապէս, կուզը լրացած, ուսերը ցայտուն, աւելի բարակ, ու դեղնած, այն դեղնութեամբ, որ նշանի պէս կ՚իյնայ տղոց երեսին ու զանոնք կը զատէ կանուխ սպանդին համար: Պուտ մը արիւն չկար անոր այտերուն։ Ցաւ չունէր անիկա։ Ու չէր հազար անիկա։ Բայց մազերուն դեղնութիւնը խոնաւ ու թրջուած փայլով մը կ՚ոսկիանար։ Բայց մազերուն [35] ցայտքը եղեր էր քաղցր ու բազմաբեղուն։ Ու անոր աչքերուն կապոյտին վրայ խաւ կը կապէր կարմիր դեղնութիւնը, տենդին յամառ բայց զաղփաղփուն շղարշը, որուն մէջ վարշամակուած պիտի մտնէր գերեզման։

 

Դրացիները, որոնք տարիներով տեւած էին իրենց արհամարհանքին ու ատելութեան մէջ, մեղմացան աղէտին հանդէպ ու մօտեցան դժբախտ կնիկին։ Թաղին համար գերագոյն զբաղումը ու մտահոգութիւնը եղաւ պզտիկին տենդը, զոր կտրելու համար իրենց գիտցածն ու չգիտցածը գտան ու բերին։ Ծխախոտի մաքսանենգ մը, իր դիւցազնական պայքարներուն մէջ իսկ, ժամանակ ճարեց, Ուշագի հեռաւոր դաշտերէն հրաշագործ արմատներ քաղելու, քրտինքին համար։ Ուրիշ աւելի մեղաւոր, մարդասպան մէկը, որ տասներկու տարի Օվակենց Օվակին անունը բերան չառաւ առանց եօթը պորտին հայհոյելու, տէրտէրը կանչեց ու իր կողմէն, սպառնացող շեշտով մը, խաչահանգիստ ու աւետարան կարդալ տուաւ ու ինք ալ կեցաւ ընթերցումին, որպէսզի քահանան չկարենայ «լպրտել»: Նոյնիսկ մարդերուն ամէնէն անսիրտը, ամէնէն ոճրապարտը, Հայրապենց Հաճի Ստեփանը, քաղաքէն դեղեր բերաւ «երես երեսի» դրացիին տղուն համար։ Ու կիներուն ամէնէն հպարտն ու անօրէնը, Հաճիին մայրը, Հայրապենց Հաճի Խաթունը ամէն օր հանդիպեցաւ հեղ մը ու աղօթք ըրաւ Թումաuիկին համար, կրակ մարելով [36] ու չար աչքը անիծելու ատեն աշխարհք մը մեղք վաստակելով։ Ու անոնց անայց տունէն ներս շատցան մտնող ու ելլող ոտքերը։ Ու [37] Հայրապենց Նազիկը, որ առաջ [38] գաղտնի ու զգուշաւոր խաղընկերն էր միայն Թումասին, հիմա անպակաս աղջիկը եղաւ անոնց տունին, մինչեւ հիւանդութեան վերջին շրջանը, երբ բժիշկները անունը դրին այդ «Աստծոյ գիտնալիք բանն է» ըսուած ախտին։

 

 

* * *

Հայրապենց Նազի՛կը:

 

Երբեմն բառերը անիմաստ են ու օտար՝ այն պատկերին, որուն նշանակը եղան։ Անոնք կմախքն իսկ չեն իրենց տաղաւարած խորհուրդին ու ողբերգութեան։ Ու մանաւանդ որքա՜ն քիչ կու գան անոնք՝ բացատրելու համար այն եղերական երեւոյթը, որ աղուոր աղջիկն է գեղերուն մէջ։ Ժուժկալ ու ճակատագրական, գեղացին պարտքի մը պէս կ՚առնէ իր անկողինը այն աղջիկը, զոր իր ծնողքը, ազգականները իրեն համար ընտրած են, առանց իր գիտնալուն։ Անիկա չ՛անդրադառնար իսկ անոր երեսին, վասնզի գեղի աղջկան ընդհանուր տիպարը ոչինչ կ՚ըսէ աչքերուն։ Բայց երբ այդ միջինէն կը զատուի աղջիկ մը իր գոյնովը, մարմնովը, աչքերուն յանդգնութեամբը կամ կուրծքին շքեղ խռովքովը, այն ատեն անոր անունը կը պտտի տղոց բերնին մէջ, կամաց, դողդոջուն, երազի մէջ ըսուած, փսփս[աց]ուած [39] բաներուն նման։ Ու ատով իսկ՝ անիկա ենթակայ կը դառնայ իրական ու հաւանական բոլոր փորձանքներուն։ Մեր օրերուն՝ թուրքի վախ չկար թէեւ, բայց հին աւանդութեան մը պէս, այդ աղջիկներուն անունին հետ կը պտտէր արիւնը, ոճիրը, խենթութիւնը, ո՛վ գիտէ ինչքան հեռաւոր տրամներէ տեղաւորուած, բիւրեղացած՝ այդ յղացքին խորը։ Անոնց ճակատագի՜րը, - Աստուած թշնամուն չտայ։

 

Ու Հայրապենց Նազիկը մէկն էր անոնցմէ։

 

Բայց ամէնէն առաջ ընտանիքը:

 

Այս պատմութենէն կէս դար առաջ կը սկսի անոր փառքը։ Ու անոր, այդ փայլին գործաւոր, գինով Հայրապետը, որ պզտիկ կռիւներով, սահմանակից արտերէն անամօթ գրաւումներով, թուրքերուն հետ դանակի փորձերով հիմը դրաւ իր հարստութեան։ Գինով բայց վճռական, անիկա օգտագործեց բոլոր պատեհութիւնները։ Գեղը անզգամ ոճիրներով չէ բեռնաւորած անոր յիշատակը։ Բայց կը ծանրանայ անոր աչքըլածութեան (նախանձախառն կծծութիւն), գիշակեր ու կողոպտիչ բնազդներուն, խղճահարութեան պակասին, թուրքերու հետ բարեկամութիւն կապելու գաղտնիքներուն վրայ։ Ինչ որ անուրանալի է, անոր գործունէութիւնն է, իր հինգ տղոցը հետ, հասնելով ամէն տեղ, չյոգնելով ոչ մէկ աշխատանքէ, ետ չկենալով ոչ մէկ արշաւէ, որսէ կամ աւազակներու հալածումին համար պահանջուած անձի ու ձիու, զէնքի զոհողութենէն։ Երբ անիկա շինեց այժմու տունը՝ արդէն յարգուած հարուստ մըն էր, բայց բարբարոս մը, ինչպէս կ՚ըսէին շուրջը [40] գեղերը։ Ու անոր տղաքը, որոնք մշակեցին հօրը առաքինութիւնները, որոնք առանձին, մեծակազմած բնակարաններ հիմնեցին ու եղան իրենց հացին ետեւէն։ Գիւղին բոլոր թաղերուն մէջ ցրուեցան անոնք ու իրենց հետ տարին իրենց հօրը օճախին բոլոր աւանդութիւնները։ Չենք զբաղիր անոնց կիներովը, որոնք շահեցան, պարտկեցին այրերուն կապուտն ու կողոպուտը, քրտինքն ու խելքը։ Մինչեւ Հաճի Ստեփանը, գերդաստանին գլուխէն անցան տաք ու պաղ։

 

Գինով Հայրապետին թոռը, Հաճի Ստեփանը ընտանիքին բերաւ ահարկու, խռովիչ ու մեծափառ համբաւ մը։ Անիկա փոխեց գերդաստանին բոլոր միջոցները [41]: Ու ահա անիկա:

 

Պատմութիւն մը ամբողջ անոր երիտասարդութիւնը։ Անձնեղ ու զգլխիչ ըսուելու չափ աղուոր, անիկա ապրեցաւ մանաւանդ դրացի թուրք գեղերուն մէջ, ուր պատերազմով կոտորուած այրերուն պակասը փնտռել կու տար հուժկու, գեղեցիկ, քրիստոնեայ երիտասարդները։ Եթէ ուրիշներ անոնց դուռները կը մտնէին աշխատելու, յետոյ մտնելու համար իրենց խաթուններուն անկողինները, Հաճի Ստեփանը գիշերները իր առջեւ բաց կը գտնէր՝ դուռները, զանազան պատրուակներով։ Կիներ հետապնդելու այս արկածալից կեանքը անիկա իբր թէ կանոնաւորեց՝ իրեն գլխաւոր զբաղում ընտրելով ծխախոտի մաքսանենգութիւնը։ Հայկական շարժումներէն առաջ, թուրք գիւղերու մէջ այս քաջ տղոցը գոյութիւնը հաճոյքով ու քաջալերութեամբ կը դիտուէր։

 

Անոր օրերը, այսպէս, կ՚անցնէին դուրսերը, ձիուն քամակին, հրացանը անպակաս ուսէն։ Ու անոր գիշերները [42] կ՛անցնէին թուրքերուն տուները, խմելով կամ խաղալով, կամ պոռնիկներ խաղցնելով։ Զօրաւոր ու շքեղ՝ անիկա խաղալիքն էր կիներուն։ Ու յաղթական էր միշտ այն կռիւներուն մէջ, որ օղիով կը սկսին, կնիկներու պարերով կը կնճռոտին, ու անոնց համբոյրովը նախճիր կը դառնան։ Այն ատեն տեսնել կ՚արժէր այդ ամեհի տղան, որ միս–մինակը, իր դանակին կռնակովը բանակ մը թուրք կը հալածէր ու կը փախցնէր պոռնիկը։ Բայց տունի կնիկներ, թուրք ծերերու, պէյերու, հարուստներու հարեմին պահծու կնիկները կը սիրէին զինքը, որ մահը աչքն առած՝ գիշերը կէսին, կը մտնէր անոնց տուներէն ներս ու իր հզօր գրկին մէջ անոնց նրբացած մարմինները կը ծծէր ու կ՛արիւնէր:

 

Կը յարգէին զայն, լիճին բոլոր գիւղերուն մէջ, մշակները, որոնց մաքսախոյս ծխախոտները կը գնէր անիկա, մզկիթին հրապարակը, ռէ ժի ի դէտերուն աչքին առաջ, դրամը կանխիկ վճարելով ապրանքին: Ու զմայլելի էր անոր ընդարձակ, «դաշտ» մը կուրծքը, ինչպէս կը սիրէին ըսել նրբին ու փոքրալանջ թրքուհիները, երբ կը մտնէին անոր բազուկներուն մէջ, որ դէպի կոնքը կը նեղնար ու անոր շքեղ հասակին կը դնէր լերան մը չափ ամրութիւն, ու ուժ, ու սրտոտութիւն։ Ու երբ, յիսուն–վաթսուն բեռ ծխախոտը առջին ձգած, ոսկեզօծ ու արծաթ ասպանդակներով իր ձիուն վրայ ուղղաբարձ՝ գունագեղ ու կիներու արցունքներով ողողուած քէֆիյէ ին [43] ծոպերը հովուն, ան կ՚անցնէր ապշահար փողոցներէն, հայ թէ թուրք գետին կը թքնէին.

 

--  Թու, թու, թու, – երեք անգամ, իրենց մարդկեղէն աչքերուն հնարաւոր չարիքը խնայելու համար կտրիճ, աննման ձիաւորին։

 

Իրականը այն էր, որ զառամ ամուսինով թուրք կնիկներ հոգի կուտային անոր աչքերուն, զորս կը լրտեսէին իրենց թաքստոցներուն ետեւէն։ Անոր հզօրագոյն հմայքը իր աչքերը եղան, որոնք ինկած տեղերնին կրակի պէս կը տաղէին։ Իրական էր, որ մէկէ աւելի կնիկներ իրենց էրիկները խղդեցին, ազատելու համար զայն դաւադրուած մահերէ ու անոր ձիուն պոչին փական, բռնկած՝ իր կիրքերէն։ Ու անոր սիրոյն, մանչու տարազով, լեռ ելաւ գայմագամին մէկ կնիկը։ Ան կառավարեց տարփանքի այս հեղեղը տաղանդով ու դիւցազնութեամբ։ Երբեք չսոնքաց։ Երբեք կնիկի անուն չտեսան իր բերնին մէջ։ Իր կատաղութիւններով, պոռնիկներու մօտ յաճախանքով, հրապարակներու մէջ իր զգուշաւորութեամբ՝ անիկա անցաւ գիրկէ գիրկ, գեղէ գեղ, քաղաքէ քաղաք: Անիկա թուրք կիներ միայն ճանչցաւ։ Ու հեքիաթի հովով այս կեանքին վրայ անիկա աւելցուց ուրիշ աւելի ահաւոր հեքիաթ մը։ Ան իրենց գեղին էն հարուստ հաճիին տղան սպաննեց ու առաւ անոր կնիկը։ Օր ցերեկով այս սպանութիւնը անկարելի եղաւ ապացուցանել։ Վկաները չտեսան իրենց աչքին առաջ դաշունուած երիտասարդը, որ բառ չարձակած՝ մեռաւ երկու վայրկեանէն։ Անոր սարսափն ու հմայքը գործեցին փոխնիփոխ: Կառավարութիւնը կաշառեց, որ այդ օրերուն բարակ չէր քններ ու գիշերային խուժումներով, ահաբեկումով սպառնաց Փանելենց Հաճի Մանէլին։ Ու վեց ամիս ետքը հաշտուեցաւ սպաննուածին ծնողքին հետ, առնելով անոնց տունէն եղերական հարսը, որ այրիութեան այդ կարճ շրջանին իր տագրերը իրարու դէմ՝ հանեց դանակով ու կացինով, իր ազգապիղծ մեղքին համար։ Անիկա իր տունը տարաւ, պսակէն առաջ, անպատմելի աղէտը, կնիկներուն ամէնէն գրաւիչը, ամէնէն կատաղին, ան՝ որուն համար ժողովուրդը պիտի ըսէր, Հաճի Ստեփանին բոլոր փառքին հակառակ, իր անանուն ու անգտանելի երգահաններուն բերնովը.

«Սիրեմ, Նազի՜կ, ընքուընիդ,

Օսկի գըրիչէն քաշած... »։

 

Սիրուելէ աւելի բան [44] էր կախարդութիւնը, որ անոր յօնքերէն կու գար։ Անոնք անոր ճակտէն՝ խօսող ու շտկուած բերանի մը պէս, մշտական հրաւէր մը կը ներկայացնէին։ Այդ յօնքերուն յիշատակը մինչեւ այսօր չէ ելած գեղին պատկերներէն։ Բայց սիրուելէ [45] շատ աւելի բան մըն էր այն [46], որ կը բխէր անոր աչքերէն։ Անոնք նայուածք չէին կրնար ըլլալ, այնքան մերկութիւն ու միս էին՝ հոգի ըլլալէ առաջ։ Ու այս խռովքը կու գար լրացնել իր երեսը, որ «նստիլ» չգիտցաւ, երգին բացատրութեամբը։ Խօսէր թէ կենար, նայէր թէ մտքով ըլլար, անոր այտերը ընդերկրեայ աշխատանք մը ունէին, կազմելու համար խենթացնող փոսիկը, որուն մէջ «խղդուեցան», դարձեալ երգին բառերովը, արեւները այնքան «ճահիլներուն»։ Անոր համար արիւն թափուեցաւ, երբ դեռ չկար տասնչորս տարեկան։ Չկարգուած՝ անոր համար երիտասարդ մը մեռցուց ինքզինքը, լերան մէջ, անոր անունը շրթունքին։ Ու ան իր էրկանը գլուխը կերաւ, հանդիպած ըլլալով օր մը Հայրապենց Հաճի Ստեփանին, գեղին շատ մօտիկ, աղբիւրի մը առջին, երբ աղցան կը մաքրէր, թեւերը չափէն աւելի սոթտած։ Ու հեքիաթ, ու հեքիաթ... ։ Աւելորդ է ծանրանալ։ Բայց այս ամբողջէն մարմին կը հագնի ամբոխին մտքին մէջ պատկերը ճակատագրական կնոջ, որուն կրունկին ոճիրն ու արիւնը կը պտտին։ Որուն կոխած տեղը կրակ կամ՝ արցունք կը բուսնի։ Որ անիմանալի, անխուսափելի ողջակէզ մըն է։ Որ չի կրնար չխաբել, մահուան իսկ գնով։

 

Անիկա խղդուած գտան երկունքի անկողինին մէջ։ Ու ոչ ոք գիտցաւ, թէ որուն գործն էր վարձահատոյց հարուածը։ Գեղացին խորհեցաւ երկինքին ու թաղեց անոր մեռելը վայել, Հայրապենց հարսի մը վայել պերճանքով։ Եթէ պզտիկ շշուկներ սահեցան դուրս մեծ տունին թափանցիկ պատերէն, ու փսփսուքը ծայր տուաւ, ողջ ըլլայ Դայեկ Մէլէքը, անոնք թաղուեցան նոյն թեթեւութեամբ։ Ան՝ որ զաւակը առած էր, Մէլէքը, -- հակառակ սովորութեան, որ թուլ-բերան կ՚ընէ ասպարէզին կիները, -- կղպեց բերանը ու չվախցաւ երդումէն։ Գեղի տղաձգաններէն [47] մեռելը այնքան շատ ու բնական էր, որ մոռցան «յերիւրանքը»։ Ու Ստեփանին մայրը կապեց իր լեզուն տարիներով, որպէսզի զսպէ անճառելի հրճուանքը, գրեթէ հեշտանքը, իր սրտին «պաղշտուքը» [48] հրապարակով չպոռալու համար։ Ան՝ որ բռներ էր իր աղիճ հարսը տունին մատ մը տղուն, տասնհինգամեայ ծառային հետ ու ամբողջ տարի մը չէր մատնած, մեղքնալով անմեղ պատանիին, զոր շիշին անցուցած կ՛եփէր իր տղան, եթէ իմանար։ Բայց կերած էր ինքզինքը, «մաղմաղ» կրակի վրայ տարի մը բռնած իր սիրտը, բայց որ չհանդուրժեց միւս անլուր նախատինքին --  էրկանը ծոցէն ելլել ու մտնե՞լ ծոցը տունին մէկ հիւրին։ Դէմի գեղերէն այդ աղուոր երիտասարդը լերան մէջ կորսուեցաւ ու ոչ ոք հարցուց զինքը։

 

Ու անոր աղջիկը, Հայրապենց Նազի՜կը։

 

Որ ժառանգեց մօրը անունը ու ըստ օրինի նաեւ անոր մեղքերը։ Պառաւը դեւի ծիծաղով, որ երեսին չի գար, բայց ակռաներուն մէջ կը բաբախէ, թաղեց անոր մայրը։ Գովքեր ալ ըսաւ դիակին վրայ ու գովեց անոր «օսկի» յօնքերը։ Բայց աշխատեցաւ ազատել անոր զաւակը։ Ու մեծցուց անիկա իժի այդ ձագուկը, անոր մէջ ատելով, անհնարին ատելութեամբ մը, պոռնիկ անոր մայրը, նոյն ատեն իր արիւնը սիրելով անոր բարակուկ մարմինին վրայ։ Ու այս հակամարտ զգացումներուն ներքեւ, ան ակռաները սեղմեց՝ չխեղդելու համար իր մատներուն մէջ անոր պիտիտիկ վիզը։ Ու ան իր սիրտը քիչ, պզտիկ, չորցած գտաւ, անկէ առնելու համար անորակելի այն գորովանքը, որ մեծ մայրերէն կը ծորի, ու գրեթէ տեսանելի գոլի մը պէս կը պտտի պզտիկ աղջիկներուն շուրջը, զանոնք պաշտպանելու համար աշխարհքին չարերէն։ Այսպիսով որբը, բոլորովին անոքը կը զատուի մեր առջեւ միւս, մեծ մօր մը շունչէն անցած մանուկներէն։

 

Ու անիկա իր հեղինակութիւնը, փառքը, նոյն ատեն սիրտը գործածեց պզտիկը դիեցնելու: Դրացիներուն հարսները, հեռու հարսները չսակարկեցին իրենց կաթը անոր թոռնիկին։ Ան վաթսունէն ետքը դժուարին մայրը [49] եղաւ։ Իր շիտակութիւնը, որ համբաւ ունէր գեղին մէջ, ան արժեցուց այս անձկութեան օրերուն։ Չթոյլատրեց, որ օտարին կիները անցնին իր մեղաւոր շեմէն, նոյնիսկ բարիքի համար, վախնալով իր գազան տղէն, ու ձիւնին ու բուքին խանձարուրքը տարաւ անոնց ծիծերուն։ Իր միւս տղոցը ու աղջիկներուն զիջում ալ չըրաւ, անոնք, որ Հաճի Ստեփանին գայթակղութեանցը համար կտրած էին իրենց ոտքերը պապենական տունէն։

 

Ու աղջիկը կը մեծնար։ Ու քանի կը մեծնար, նոյն չափով կ՛աճէր տառապանքը, որ պառաւին հոգին երկուքի կը բաժնէր, --  սեւ, դժոխային, ոճրապարտ գաւիթի մը, ուր անոր մայրը ածխացած կուռքի մը պէս ամէն օր կ՚ընդունէր անէծքն ու հայհոյութիւնը կեանքէն ալ անդին։ Անոր հոգիին այդ մասը կը սեւաւորէր, իր ժահրին ուժգնութեամբը, [50] անոր հոգիին միւս մասը, ուր թոռնիկին գուրգուրանքը, պաշտամունքը կը ծաղկէր, աղուոր ու լուսոտ։

 

Պզտիկին մարմինը եղերական հաւատարմութեամբ մը կը հաւաքէր տարրերը այն կախարդութեան, որ մեռնողին քայլերուն հետեւեր էր իբր անոր ստուերը, իբր անոր գեղեցկութեան արտաքնացումը։ Ու քիչ-քիչ կրկնուեցան մեռնողին յատկանշական ու զարհուրելի գիծերը։ Շատ կանուխէն, վեցի դուռներուն, անիկա արդէն սրբազան մուշտակի մը պէս հագած էր նոյն դալուկ մորթը, որ միսէն դուրս բանով են շիներ ով գիտէ ո՛ր վհուկները, երբ անոր մոյնքին համար այդ հատած դեղինը ու կրակի պէս ճերմակ գոյնը իրենց մոգական գաւազանովը խառներ, շաղեր ու անցուցեր էին անոր ոսկորներուն։ Այդքան փոքր, անոր այտերուն վրայ միսը կարծես լեզու կ՚ելլէր ու մանչերուն ակռաները կը կանչէր կարմրելու համար։ Աւելի ետքը, քանի մը գոյն փոխելով, անոր մազերը մտան նոյն այն դեղինին մէջ, որ հիւսքերուն խորը կակուղ ու խելօք ծփանք մըն է մետաքսի, բայց քակուած պահերուն աշխարհք մը խռովք կը ծորէ։ Ու մանաւանդ խենթացնող կամարը յօնքերուն, կարծես վհուկի մը [51] ոսկի դանակով փրցուած մեռնողէն ու հոս անցուած, նոյն սպաննող, «օսկի գրիչէն քաշած» յօնքերը, որ ճիշդ իրական կնիկ մըն է [52], մերկացած ու ինքզինքը ցոյցի դրած, աչքերուն վերեւ: Այս տպաւորութիւնը եղերապէս հարազատ էր մօր ու աղջկան համար։ Ու նայելու, խնդալու, պռկունքները շարժելու, ծամծմելու միեւնոյն ձեւերը, որոնք օդէն ու հովէն, տղոց երեսէն ու այրերուն բերաններէն համբո՛յր կը կտրեն։

 

Նշանեցին անիկա, հօրը պնդումով, գեղին մէջ նոր բուսած քաջերէն մէկուն, Զաքարենց Զաքարին։

 

Զաքարենց Զաքա՜րը։

 

Ան՝ որ Հաճի Ստեփանին քով սկսաւ իր ասպարէզը, անոր ծխախոտի բեռներուն հսկող ու առաջնորդ՝ Ողիմպոսի կիրճերէն Ուշագի դաշտերը իջնալու ատեն։ Հաճին երկու նայուածքով կրցած էր գնահատել այդ վայրագ, հուժկու, բռնած տեղը անպատճառ փետող երիտասարդը, որ որսի, գողութեան, մաքսանենգութեան բոլոր վտանգներուն դիմաց երեւան բերաւ ահաւոր կորով ու աննման սառնութիւն։ Աւելի՛ն. անսխալ հաշիւ, այսինքն՝ պէտքին առջեւ նահանջի զիջում, բան մը, որուն երբեք չկրցաւ վարժուիլ իր վարպետը։ Աւելի՛ն. անգթութիւն մը, որ զինքը խուլ ըրաւ մորթուելիք կնիկներու լաց ու կոծին, երբ ղրկուեցաւ պատուհասելու մատնիչ վրան մը լեռնաբնակ թիւրքմէններու։ Ու անոր այս ներքին կարծրութեան փոխարէն համեստ, բոլորովին պարզ արտաքին մը։ Չերեւալու, չհագուելու, չտպաւորելու վճռական կամք մը։ Ան մաքուր եղաւ, աղջկան մը պէս, բոլոր այն մեղքերուն մէջ, որոնք իր վարպետին կարաւանները կը հետապնդէին։ Զգոյշ ու արհամարհոտ եղաւ պոռնիկներու դէմ։ Ու մերժեց դարձեալ ծուղակները տունի կիներուն, որոնք եթէ առաջին օրէն չատեցին զինքը, բայց բնազդով փնտռեցին անոր կրքոտ, կատաղի, անասունի վայրկեանները։ Ոչ մէկ գնով ոտք նետեց նշանածին տունէն ներս ու հարսնուկի պէս կը կարմրէր երբ նապաստակ կ՚ըլլար [53] ։ Ու անոնք իրարու չհպան մինչեւ պսակին օրը:

 

Այս ժառանգութիւններով, այս մարմինով ու այսքան հեռու, գրեթէ չէզոք նշանածով մը Հայրապենց Նազիկը դիմաւորեց իր ճակատագիրը, հակառակ մեծ մօրը բոլոր զգուշութիւններուն։ Ճիշդ է, որ անոր հայրը, տեղի տալով իր մօրը թախանձանքներուն, աւելի շիտակը իր ոտքերը ազատ ունենալու համար, [54] չբերաւ նոր «պոռնիկ» մը, Հայրապենց օճախը աղարտելու (պառաւին ըմբռնումով հարսները ընդունակ չէին ուրիշ բանի), բայց երբեք մտիկ չըրաւ անոր միւս թելադրութիւնները։ Անիկա շարունակեց Ուշագի դաշտերէն աղուոր ու բարակ ձիաւորներ իր տունը թափել։ Գեղը կը թնդար, երբ այդ նրբակազմ ձիաւորները ձիերուն պսակազարդ թամբին վրայ վարանոտ բայց գրաւիչ, կ՛անցնէին մեծ փողոցէն ու կը մտնէին հսկայ տունէն ներս: Անոնց հետ կը խմէր ու կը պոռար մինչեւ լոյս։ Գեղացին չէր ուշացած իրականութիւնը սորվելու։ Ու աղտն ու մեղքը չէին սղմեր տանը բակին մէջ ու դուրս կը պոռթկային: Ի զուր իր մայրը կսկիծով ու արցունքով անոր ներկայացուց ընտանիքին անունը, օճախին պատիւը, աղջիկ տղու տէր ըլլալը, ու բողոքեց մանչու պէս հագուած այդ կնիկներուն անլուր գայթակղութեան դէմ։ Հաճի Ստեփան ոչ մէկը մտիկ ընող մարդը եղաւ գեղին մէջ։ Ու մօրմէն դուրս ոչ մէկուն պիտի ներէր նման համարձակութիւն մը։ Տէր Եղիան, իր տղայութեան ընկերը մէկ անգամ անոր յիշեցուց մեղքն ու վարձքը ու առաւ բերնին չափը։ Ա՛լ [55] ոչ մէկը կար այդ յանդգնութիւնը փորձող։  Փեսացուն, որ լաւ կը ճանչնար, աւելորդ սեպեց ատանկ ձեռնարկ մը։ Ու անսանձ, ու անվախ, ու անպատկառ, ու ահարկու, թմբուկը առջին, զուռնան առջին, գինով ու մոլեկան, ան պտտեցաւ այս «մանչ»երուն հետ, գեղին փողոցներէն, պարելու, պոռալով, գլտորելով, խայտառակ, խենէշ բայց ցանկայարոյց։

 

Ու անոր աղջիկը կազմուեցաւ այս յուզումներուն, այս մեղքերուն, ու այս գուրգուրանքին անկարելի խառնուրդին մէջ։ Անոր մեծ մայրը գինարբուքի այս շուայտանքներէն դժուարաւ կ՚ազատէր անոր մանկունակ անմեղութիւնը, զայն ամէն գնով փախցնելով տունէն, ղրկելով Օվակենց հարսին ու հարս Սողմէնին ու աւելի հեռու ազգականներու։ Բայց աղջիկը առիթը չփախցուց երբեք գողունի ու թափանցող աչք մը նետելու այս սեղաններուն։ Ու ախորժեցաւ անոնք բոլորող այդ «մանչ»երուն կակուղ ձեւերէն, որոնք իր կռնակին վրայ իրենց կաղապարները կը ճշդէին։ Ու պառաւին բացակայութեան, միշտ ալ թաքուն ու ախտաւոր ցնծութեամբ՝ ան հիացի՛կ, հետեւեցաւ անոնց պարերուն ու անոնց շարժումներուն ծածուկ խորհուրդին։ Անոնց մատները իր ափերուն մէջ չկրցան պահել իրենց փափկութիւնը: Անուշ էին անոնք աղջկան մը երեսներուն նման։ Ու անիկա տարուեցաւ, իր բնազդովը, թաքուն իմաստէն, որ անոնց շարժումները, միսերը, նայուածքը կը կառավարէր ու համակուեցաւ ատոնց այլապէս խռովիչ, զգլխիչ հոսումներէն: Ու տառապեցաւ անիկա իր սեփական սրտին ու անոնց սրտերուն հաշւոյն։ Ո՛վ էին այս տուներնին, տեղերնին ձգած ու հոս պարելու եկած կնիկները, եւ ինչո՞ւ մանչու պէս կը հագուէին։ Ան ոչ ոքի կը համարձակէր հարցնել անոնց մասին։ Բայց, գինովութեան գիշեր մը, հօրը պնդումովը, անոնց հետ պարելէ, պարելէ, թրթռալէ ետքը, երբ կը մտածէր կծկտած մեծ մօրը կուշտին, այնքան տարուեցաւ, որ խաբեց պառաւին քունն ու հսկողութիւնը ու ահաբեկ բայց հրուած, ան սողոսկեցաւ մինչեւ իր հօրը սենեակը, ուր գինովները դադրեր էին պոռալէ ու լոյսին մէջ տեսաւ այդ «մանչ»երը փաթթուած իր հօրը, իրենց ծիծերուն լիրբ կծիկները դրած անոր մարմինին: Հասկցաւ՝ բայց ահաւոր ու վճռական կորուստով մը։ Այդ գիշերուընէ անմեղ աղջիկը մեռած էր մէջը:

 

Բայց մեղքը, բայց գիտութիւնը ոչինչ կը բերեն մեր տառապանքին իբր մեղմացում։ Հակառակը։ Այդ նոր զգայութիւնները կը խոշորնային, ենթարկուելով այն ներքին զսպումին, որ մեր մէջ գաղտնիքի մը կը հետեւի միշտ։ Ու չունէր մէկը սիրտը բանալու։ Կ՚ատէր այդ կիները, բայց կը հմայուէր թեթեւ ու փոքրիկ այն խորհուրդներէն, որ այդ օտարները կը կապէր հօրը ծունկերուն։ Ու կը տառապէր ու կ՚աղուորնար։ Ու հեռու էին իրմէ իր մեծ մայրը, իրենները:

 

Ու մեծցաւ անիկա գաղտնի բայց զգալի քամահրանքին տակ Հայրապենց մեծ գերդաստանին։ Անոր մօրը մեղքը իր ճակտին թառած չարագուշակ լոյսի մը պէս պտտեցաւ անոր հետ։ Անոր հօրը մեղքը աղտի պատմուճանի մը պէս կը փաթթէր զինքը։ Ու մանաւանդ անոր մեղապարտ գեղեցկութիւնը, որ ոճրագործ բժժանքի մը պէս կառչած էր իր մարմինին, առնուազն երիտասարդ ու տարապարտ մահուան մը նախասահմանելով, դատապարտելով զինքը, աւանդութեան համեմատ:

 

Ու լքուած իր հօրմէն, որ ամիսներով դուրսը կ՚ապրէր, մոռնալով գեղն ու «Աստուածը», ինչպէս կ՛ըսէին, ու խոշտանգուած իր մեծ մօրմէն, որ չէր հրաժարած մղձաւանջէն ու մեռնողին վրէժը կը հետապնդէր իր վրայ, [56] ու նախանձուած իր տարեկիցներէն, որոնք չէին ներեր իր գեղեցկութիւնը ու կ՚անիծէին իր յօնքերը ու իր հօրը գարշանքը անդադար իր գլխուն կը պարպէին, անիկա ընտանեցաւ առանձնութեան։ Այդ հսկայ, արձագանգող պատերէն ու առաստաղէն փսփսացող ու հեծկլտուն տունին մէջ ան ինքզինքը կը բանտէր գետնայարկի օճախով սենեակին խորը, ժամուն պէս մութ ու խղդուկ։ Ու հոն կ՚երազէր հզօր, եղկ, լպրծուն պատկերներ, որոնք վերի սրահէն, սենեակէն կ՚իջնային անմիջապէս իր նայուածքին դաշտերուն ու կը փռէին մերկութիւններ ու ամօթներ։ Յետոյ, հոսկէ ու հոնկէ իր մտքին կառչած բառերու ծուէններով շինեց իր մօրը կենդանագիրը, մեծցնելով զինքը, ընելով հասուն ու կնի՛կ…: Այսպէս աճած ու խորհրդաւոր, այսքան կանուխէն տոգորուած մանաւանդ սեռին յաճախանքովը, անիկա երբեք չամչցաւ ինքնիրմէ, խաղալու համար իր ծիծերուն գրեթէ անգոյ գլխիկներուն հետ։ Ու տեսաւ, որ մօրը վրայ խորհելէ ետք անպատճառ կը խաղար իր մարմինին հետ։ Ասիկա պատճառ եղաւ, որ երկու մտապատկերները զիրար հրաւիրեն ամէն օր: Ան անծանօթ էր հեշտանքին, բայց մօրը մահուան գաղտնիքը զինքը կը ձգէր անասելի յուզումներու ծոցը: Ու չէր ամչնար։ Վախցաւ հարցնելէ անոր մահուանը վրայ։ Ինչ որ առած էր դուրսէն, շահագործեց հեքիաթին համար։

 

Մօրը մազերը, մօրը ընքուին, մօրը քալուածքը, – ահա գլխաւոր պատկերները, որ կը լսէր ուրիշներէ, երբ անոնք խաղային մազերուն, յօնքերուն հետ։

 

Միակ տունը, ուր անիկա կը մտնար առանց վախի, առանց յուզումի, Օվակենց տունն էր։ Անիկա տեսաւ, որ տարբեր էր ան իրեն ծանօթ բոլոր տուներէն: Բամբասանքը չէր անցած անոր շեմէն։ Ուրկէ ներս անիկա գտաւ սրտագին ու տաք այն բխումը, հովը, որ մարդերը փնտռել կու տայ մարդերէն։ Ու անկէ ներս անիկա գտաւ միւս քաղցր, պինդ, անորակելի զգացումը, որ մեր ձեռքը ուրիշինին մէջ դողդղալ կու տայ ու փոխադարձաբար, հոգ չէ թէ պզտիկ ըլլանք կամ ծիծ չունենանք տակաւին:

 

Ի՜նչ լաւ եղան անոնք, Հայրապենց Նազիկը ու Օվակենց Թումաuիկը իրարու քովիկ։ Ի՜նչ լաւ, պարզ, գորովոտ եղաւ ինքզինքը հազիւ զսպած կատաղի այդ աղջիկը՝ կակուղ բայց նոյնքան հասուն, բարի բայց նոյնքան թրթռուն ու կանխահասօրէն գինով այդ տղուն հետ, երբ անիկա հիւանդ չէր տակաւին։ Ու ի՜նչ խորունկ, արցունքոտ, խենթ ու իրաւ եղան անոնք իրարու հետ, երբ անոր հիւանդութիւնը զինքը կապկպեց տունին օճախին։ Ու ի՜նչ եղերական, անորակելի ու տխուր եղան անոնք, երբ Թումասին հիւանդութիւնը օճախով սենեակէն յորդեցաւ ու փողո՜ց իջաւ։

 

Ու մանչուն տրտմութիւնը, ու դեղնութիւնը, ու քաղցրութիւնը աւելցան անոր ժառանգութիւններուն։ Ու քիչ-քիչ սկսաւ գիտակցիլ, թէ ինչո՞ւ եղերական է այն զգացումը, որ այդքան մօտիկն էր թառեր ու այդքան հեռու կը մնար, եւ որուն երկու երեսներէն կեանքն ու մահը իրարու կը հոսին, որ այդքան կանուխէն դեղին կ՛ընէ տերեւը ու կարմիր՝ պտուղը, բայց զանոնք կը նետէ հողի՛ն։ Անիկա սիրեց այդ տղան, առանց ուզելուն, առանց գիտնալուն, քշուելով խորհրդաւոր, չգիտակցուած հակումներէ։ Երբեք չկարծեց, թէ կը մեղքնար (այդ գիտակցութիւնը ուշ պիտի խօսէր իր մէջ, երբ կը մերժէր անոր պաղատանքը, բայց չէր կրնար հեռանալ անկէ)։ Այդ «սուսիկ» տղան նախանձեցաւ անիկա թաղի բոլոր աղջիկներէն։ Ցաւցնելու չափ խածաւ շրթները, երբ օր մը անիկա մինակ տեսաւ տասը տարեկան աղջկան մը հետ, որ ազգական ալ էր։ Անոր կիրքին այս յորդ հեղումներուն մէջ կ՚ապրէին անոր ժառանգութիւնները։ Տասը տարեկանին, արդէն անոնք իրար կը համբուրէին։ Տղան՝ անձկալից, հեւուն, պրկուած, թրթռալով, կարծես ընդզգացուած [57] աճապարանքի մը մէջ, առնելու համար, այդքան կանուխէն, իր բաժինը աշխարհի հզօրագոյն համէն, որուն մօտիկէն պիտի անցնէին իր շրթունքները չոր, ճաթռտած ու անմուրատ։ Աղջիկը՝ երբեմն հանդարտ, աչքերը փակ, թոյլ ու երկար նուիրման մը մէջ, անէացած ու յիմար, երբեմն թրթռագին, սարսռուն [58], գալարուտ, նախախայրիքը կարծես որոնելով ու բռնելով, բանտարկելով իր միսերուն, նեարդներուն ոսկի ցանցին մէջ այն եղերական, արիւնոտ, սպաննող գինովութենէն, որուն մէջ փաթթուած պիտի ապրէր իր մարմինը, իյնալէ, կարմրնալէ առաջ։

 

Ու շարունակեցին այս համբոյրները, տարիներուն հետ անոնց խորութիւնը ու կսկծանքը աւելի փորելով, լեղուըցնելով, ու անոնցմէ հոսած սարսուռը աւելի հոծելով։ Շարունակեցին տղուն գոյնը ընել աւելի հատած, բայց աւելի փափուկ, անոր մարմինը՝ աւելի ազազուն բայց գլուխը աւելի տպաւորիչ։ Թող աղուորնայ անիկա, կարծես գտնելով իր տասնհինգ տարիներուն մէջ այն լիութիւնը, համը, զոր ուրիշներ կը ճարեն 25 տարիէն – ու տարիքէն առաջ անոր մէջ զարգացուցին դժբախտ բայց սուր, վիրաւոր բայց անհուն զգայնութիւն մը, [59] մահուան գրուած տղու անորակելի խորք մը, որ դուրսին բացուելու անկարող, իր ներքին ջերմութեան համար սպառէ կեանքին բոլոր տուրքերը. [60] օդէն, բառէն, աղօթքէն ու համբոյրէն, միսէն ու արցունքէն փնտռէ, իւրացնէ անոնց ողբերգութիւնը միայն։ Ու դրէք աղջկան ռունգերուն շուրջը բուրումի, թեւաւոր ու գրգռող այդ անտես բայց հզօրապէս իրական կեանքին, հոտերու կեանքին բազմաբեղուն դաշտը, որուն կեդրոնին կամար կը նետեն իր հօրը [61] սեղաններուն՝ զայն բոլորող իգութիւններուն ծխումները, ու ծորումները Թումաuիկի ջախջախուած արութեան։ Արձակեցէք [62] անոր այտերուն ու բերնին վրայ այն գաղտնի խռովքները, որոնք պահ դրուած հոսանքներու կը նմանին։ Որոնց գոյութիւնը զգալի կ՚ընեն բացէն թռչող ուրիշ հոսումներ. անոնք, որոնք աշխարհներու ծայրերէն երկու հոգիներ [63] իրարու կը սահմանեն ու իրարու կը քաշեն։

 

Ու այն անասելի ու հանգչած զօրութիւնները, որոնք աղջիկներուն միսերուն ներքեւ, կիրքին անիմանալի մատներովը լարուած զսպանակներու նման, կը թաղուին անոնց անդրադոյն օրերէն, կը սպասեն [64] ու օրին մէկը անդիմադրելի մղումով կ՛արթննան, միջոցները կ՛ակօսեն ու կը դղրդեն մեր կազմը, կը բիւրապատկեն մեր զգայարանքներուն տարողութիւնը առնելու, տալու համար այն կայծակները, որոնք [65] կը խորովեն։ Ու դրէք մէկուն մայրը՝ սուզուած՝ իր ցաւերուն, երկիւղած կնիկի վախերուն ու հնհնուքներուն, զոհուող դրացիի իր բարեպաշտ պարկեշտութեանը խորը, աղօթքով ու պահքով մեղմելու համար Ամենակալին զայրոյթը թաղին այս յորդազեղ աղտերուն դիմաց, «չտեսնելու» մեղքերուն «մարդկային» զեռումը, ու աստուածօրէն «բարի նայելու» իրենց, բոլոր «հում կաթ ծծող» էակներուն վրայ, ու ամէնէն վերջը պահանջելու համար Անոր «թեւն ու թիկունքը», «շունչն ու շնորհքը», ողորմութի՛ւնը իր մէկ հատիկին վրայ, որ իր արգանդը չորցուց, աշխարհ գալու համար։ Ու միւսին մեծ մայրը՝ ճակատագրին դէմ դառնացած, իր տղուն ամօթովը մաղաղկուն [66] բայց խրոխտ, թիզ մը տեղ չզիջելով բամբասանքին, հայհոյութեան, բռնակալութեան իր պարտէզէն։ Որ մտադրած ըլլայ մինակը գեղին ամբողջ լեզուն կապելու, խղունջի տոպրակ մը կապելու պէս ու կատղի, փրփրի, ծեծէ, երբ իր տղուն մեղքերը թիով նետուին իր վրայ։ Որ իր երկար կեանքին, երկար բայց մարդկային, բնական տառապանքները բացատրելու խելք ու տեղ չունենայ: Ատէ աշխարհը, իր տղաքն ու աղջիկները, առաջինները՝ իրենց կիներուն, երկրորդները՝ իրենց էրիկներուն համար ու օրուան լայն մասը չափէ թաղէ թաղ, անիծելով, կոտրելով, թափելով մարդերը, ինչպէս համբաւները, փառքերը, ինչպէս կեղծիքները ու դառնայ իր տունը, «փըրշակ» [67] մնալիք իր բնակարանը ու թափէ իր բարկութիւնը «պոռնիկին ծնունդին» վրայ. ծեծէ ու համբուրէ, բայց առտուն կանուխ մոռնայ զայն, իր տագնապներուն ձայնովը, դրդումովը թափառական։ Ու թող առաջինը այդ երկու կիներէն՝ իր զգայարանքներուն բոլոր տուրքերը եւ յուզումները զտէ, թորէ ու այդ իսկութիւնը իր մանչուն վրայ պայթեցնէ, աննուաճ ճառագայթումով ու մտնէ անոր միսին, շունչին, շուքին մէջ, անոր համրուած օրերուն մռայլ, արիւնոտ զարկին մէջ։ Ու մոռնայ, ուրանայ ամէն ուրիշ բան։ Ու ներէ իր տղուն, միամիտ ու գրաւուած, երբ անիկա իր աչքին առջեւ գիրկը առնէ Նազիկը. քրոջ ու աղբօր աղապատանք մը տեսնէ իր կարճ խելքովը, այս փաթթըւքներուն մէջ ու խենթանայ այդ աղջկան վրայ, զայն սիրէ անբացատրելի սիրով մը, իբր իր զաւակը, իր հարսը, լեռնականի, մենաւորի այն սիրով, որ համբաւի տարած է Ձորակի թաղին կեսուրները, իր ուժգնութեամբը, բրտութեամբը, դիմացկունութեամբը։ (Հոն է, որ գեղացիները անուն կու տան: Եղած են պառաւներ, որոնք իրենց հարսին պատիւը պաշտպանելու համար չեն վարանած մեռնելէ)։ Ու թող երկրորդը, աշխարհէն քէնոտ, ամէնուն հետ առնուազն անէծքով խօսող պառաւը թոյլ ըլլայ այդ «զարնուած» տղեկին հանդէպ, որուն արիւնը օր օրի կը շոգիանայ երեսէն ու փտած կաշիի կը փոխուի։ Որուն հասակը ելլելու տեղ կ՛իջնայ ու ծերի մը պէս լուրջ ու կորաքամակ ու փայտով կ՛անցնի բացուածքէ բացուածք։ Սիրէ՜ -- իրեն անծանօթ այդ զգացո՛ւմը--  այդ խրտուիլակը, առնէ իրենց տունը, ժամերով խօսի հետը ու մեղքնայ անոր…։ Ու միւս կողմէն, իր ու իր տղուն մեղքերովը խթանուած ու մրրկած, տարիներուն հետ հաշտուելով քիչ-քիչ մեռնելու միտքին, զարհուրած երկինքէն, ինքզինքը հարկադրէ մեղմ, սիրաւէտ, բարի ըլլալու, ու քսանէ աւելի թոռներուն խումբէն անջատէ Նազիկը։ Չցանկայ իր տղոց ու աղջիկներուն յարգուած, պատկառելի տուներուն, ուր այնքան տարբեր է կեանքը, ու գայ փէշերը տարածէ ոճիրներու այս գարշելի բոյնին վրայ: Ու գրեթէ ամէն օր, գոնէ անգամ մը բռնադատուի իր խղճմտանքէն, լիակատար ապրելու զարհուրելի տեսարանը, որուն կեդրոնը երկունքի անկողին մը գրաւէ եւ որուն սնարին՝ աշնան գիշերով, Դայեկ Մելէքին ներկայութեանը, իր տղան, աւելի անխիղճ, քան ժամու պատին ահարկու հրեշտակը, հոգէառ Գաբրիէլը, իր տղա՛ն մէկ ծունկը դնէ կնոջը փորին, ու հանդարտ, ու հաշուըւած, ու անողորմ՝ թաշկինակ մը թխմէ անոր կոկորդը… ու խղդէ զայն բարձով մը՝ նստելով անոր աննման, անոր «օսկի գրիչէն» ելած երեսին վրայ... ։ Ու ինք՝ պառա՛ւը, հազիւ ազատէ անոր վայրագ ձեռքերէն նորածինը, որուն մեղքը աղջիկ ծնիլն էր միայն…: Ու միւս մեղքերը։ Գիշերը կիսուն, այլանդակ տարազով տուն մտցուած կնիկները։ Ու դաւադրութիւնները, որոնք հողէ այդ սենեակին լռութեան մէջ մարմնացան ու յորդեցուցին ծանրութիւնը անոր խղճահարութեանց։ Ան տառապի մանաւանդ իր բաժինովը, պոռնիկին մահուան մէջ իր մեղսակցութեամբ։ Ու պտտցուցէք այս ահաւոր գաղտնիքը իր՝ Հաճի Խաթունի, մեծ ու պատկառելի կնիկի, լեզուանի ու ամէն բան ճակատին ըսող պառաւի բորբոքուն հոգիին մէջ։ Թող ամէն կոչնակի մտադրէ ժամ վազել ու մեղքը բանալ, բայց կապկպուի իր ոտներուն վրայ։ Վախնայ տէրտէրէն, բայց չփախցնէ հոգեւարքները, սորվելու համար հոգին յանձնելու դժուա՜ր գիտութիւնը։ Ու վռնտուի դուրսէն ու ներսէն, դաշտէն ու տունէն։ Նայի թոռնիկին, որուն ամէն մէկ հիւսուածքին մէջ անոր մայրը ճանչնայ, ու ամէն քմայքներուն մէջ հօրը յիմարութիւնը ենթադրէ։ Որ ժամերով, մոլորաքայլ պտտի, թափառի գերեզմանին մէջ, ինքզինքը վարժեցնելու համար իր փոսին ու փախչի գրեթէ խելագար՝ մահուան տունէն, իր ծոծրակը բռնելով ամուր, պաշտպանելու համար զայն մղձաւանջին ատամներէն: Ու չմոռնայ, չկրնայ մոռնալ վարի դժոխքը։ Ու չկրնայ խղդել սրտին դժոխքը։

 

… Այն ատեն հասկնալի կը դառնայ, թէ ինչպէս գիւղական բարքերու անգութ հսկողութիւնը անզօր մնաց, կամ շեղեցաւ իր նպատակէն, ու այս երկու տղաքը իրարու գիրկ նետեց։

 

Մանկութենէն պատրաստուած իրարու համար, անոնք մտան արբունքի խռովքներուն մէջ բացառիկ ջիղերով։ Տասներկուքին, աղջիկը կին էր արդէն. այսինքն՝ գիտէր, թէ իր շրթունքները ինչ կու տային ու գիտէր այդ տղուն լեզուէն իր առածները, որ մռայլ ու արիւնոտ խորութիւններէ կը մզուէին իր մէջ։ Ու անոնք եղան օրերով տխուր, չգիտնալով ինչուն, բայց տխուր իրենց միսերուն անյագ մորմոքովը։ Անոնք իրար կը խածնէին, կը ցաւցնէին ու չէին յոգներ։ Իրարմէ զատուելու վայրկեանը մահուան պէս բան մըն էր: Ու կը զայրանային օրուան դէմ, որ լոյսովը զիրենք ամէնուն կը ցուցադրէր. գիշերուան դէմ, որ զանոնք իրենց տուները կը նետէր:

 

Ու, եղան անոնք արցունքոտ, սեւ ու անձկալից։

 

Դարձեալ անոնց տրուեցան ուրիշ գինովութիւններ, գրեթէ ամբողջական օրերու գիրկընդխառնում մը, դաշտային բերքերու հաւաքման եղանակներուն, երբ տուները կը ձգուին միայն անդամալոյծներուն ու կոյրերուն ու մնացեալը կը թափի դաշտ։ Այն ատեն անոնք կը նմանէին զանգակներու, որոնք թրթռային անընդհատ։ Ու յուզո՜ւմը, որ կը բխէր առատ, բարի, անձրեւի մը պէս զովացնելով այդ մատաղ բռնկումները անոնց մարմիններուն: Ու ընթացիկ կեանքը, ու գեղին տօները, ու ծնունդներն ու մեռելները անոնց համար եկան ու գացին։ Անոնք մարդերու հեղեղին մէջ առանձնացած մարմիններ էին։

 

Ու լացին։ Վասնզի սորված էին քիչ-քիչ կեանքին գիտութիւնը։ Ու ողբերգական այդ խելամտո՛ւմը պատանիներուն, խենթ, վայրագ, որ սուրի պէս կը մխուի անոնց գիտակցութենէն ներս։ Մեր կեանքին էն դժբախտ օրն է ան, երբ մենք կը հասկնանք սէրը։ Երբ մինչեւ այդ ատեն մեզի համար անորոշ եղելութիւն մը յանկարծ կը ճշդուի, կը պայծառանայ ու իր մերկութեան անգութ ուժովը մեզ կը նուաճէ։ Ո՛չ գիրքերը, ո՛չ ծնողքը, ոչ ալ տէրտէրը դեր ունին այդ գիտակցութեան մէջ։ Կը քալես [68] քու ճամբադ, սովորական պարտէզներուն մէջէն ու ահա ետ կը կենաս։ Ձայն մըն է, որ կը բռնէ քեզ. զոր լսեր ես շատ անգամներ, բայց այդ պահուն միայն անիկա կը դպի քու ներքին ջուրերուդ։ Ու կը դողդղաս։ Ձայնը քեզի կ՛ըսէ ահաւոր գիտութիւնը։ Կը ճանչնաս երգին նիւթը, ողջ կամ [69] թաղուած այն կնիկներն ու աղջիկները, որոնք խօսեցուցին կիները քեզմէ գաղտնի ու լռեցուցին, երբ դուն մօտեցար։ Ու ա՛լ [70] չհարցուցիր։ Ու ահա վարագոյրը կը պատռի։ Կը տեսնաս ու ոտքերդ կը գամուին։ Վասնզի գեղը իր ոճիրները, «էրող ու մր[ր]կող [71] » սէրերը, սրտառուչ ու խորունկ խորհուրդով տրոփուն ինքնասպանութիւնները պատմելու համար երբեմն կը գտնէ վայրագ, նիւթէն գերազանց գեղեցկութիւն ու բանաստեղծութիւն։ Գեղացին իր կեանքը յուզող, դղրդող տրամները կ՚անցընէ իր երգերուն մէջ ու կը յանձնէ զանոնք հովերուն։ Չկայ եղերական դրուագ մը, ուր իրերու բնական կարգէն շեղում մը արիւն ու մահ չտեղայ։ Որ անանուն աշուղի մը համատրոփ խղճմտանքը չխթանէ ու զայն չմղէ անոր «գովքը» հիւսելու ու չհասնի գեղին միջին կարեկցութեան, ու չսաւառնի գեղին վերեւ, փոխադրելով ամէնուն հոգիին տեսողութեան՝ սահմանափակ ցաւը, օրինակի մը պէս կախելով զայն մեղքերով ու կիրքերով ու ցոփութեամբ յղփացած տուներուն վերեւէն։ Աւելի՛ն. երաժշտութիւնը։ Պարզ, խորունկ, գրեթէ ողջ, որ կը պտտի երկինքն ու գետինը, խոնարհ հիւղակի մը լուսամուտէն թեւ կը բանայ կամ մռայլ պարտէզներուն խորը կը բաբախէ, անհուն, ողբերգական սրտի մը պէս, որ չերեւայ [72], բայց լեցնէ։ Որ ըլլայ աւելի աղուոր, քան մարմինը մեռնող աղջկան ու համբուրէ աւելի խորունկ, քան շրթունքները, որոնք հողը կափուցած է ա՛լ [73] ։ Ան՝ որ բառերը շօշափելի կրակի մը ժապաւէնին վրայ կարծես կը հիւսէ, կը շաղապատէ [74], կ՛այրէ անոնց հասարակ տարրերը, կը զտէ անոնց օտարոտի ու այլամերժ թելադրանքները ու կը լուսաւորէ ամբողջ քերթուածը, ըլլալով թեթեւ, աղջկան ոտքերուն նմանելու համար, երբ անիկա դէպի մեղքին պարտէզը կամ անկողինը կը վազէ. ըլլալով ծանր, մանրաքայլ, երբ անիկա իր մեղքը շալկած Գողգոթան կը շուլլուի ու իր օրն ու արեւը կը խաչէ։ Ինչ որ վանկը, բառը չի տար, չի կրնար տալ, ձայնը կ՚ամբողջացնէ, նետելով անոնց վրայ մեր սրտերուն այդ անտեսանելի արիւնը, որ չի վրիպիր, կը ճամբորդէ հեռուներէն ու կը զգլխէ, կը խենթացնէ, կը սպաննէ մեզ նոյնիսկ երբեմն։ Ու այդ խռովիչ պատկերները, այդ անուշ բայց մահացու մեղքերը, ձայնին այլապէս կախարդ, այլապէս անդիմադրելի շղարշովը թեւաւոր, աղուորցած, թրթռագին ճամբայ կը գտնեն մինչեւ հեռանկեալ աչքերը պատանի սրտերուն: Ու չկայ տղեկ մը, տասնէն քիչ մը վեր, մանչ թէ աղջիկ, որ չհասկնայ, թէ ի՛նչ ահաւոր, անպատմելի խորհուրդ ու արիւն ու բռնկում կայ սա զոյգ մը տողին մէջ.

«Սիրեմ, Նազի՜կ, ընքուընիդ,

Օսկի գըրիչէն քաշած... »,

 

երբ այս պատկերը թափանցէ անկէ ներս։ Ու չծանօթանայ դարձեալ ուրիշներու, անոնց, որոնց մեղքին նկարը կը հագնի ժողովրդային զգեստ, տեղի մը, անունի մը, յիշատակի մը, դրուագի մը հետ միս ու մարմին կը դառնայ ու կ՚իջնէ իբր ողջ, իբր առջիդ կատարուող պատարագ հոգիներուն սրբարանէն ներս, լուռ, լուրջ, յուղկաւոր շուքերուն կախարդ քայլերովը.

Ճնճուղն է ինկեր, ճիտը չըւանին,

Կտցունքն է արուն, գլխիկը տակով։

Բուբուլն է մեռեր, ճիտը սայվանին,

Աչուըները բաց... պտուկը ծակով... »

 

ու սրտառուչ ու անհասանելի ողբերգութիւնները բոլոր ծակ–պտուկներուն, որոնք գեղին վրայ կը փրթին հարսանիքի եղանակներուն, հսկայ ալիքի մը պէս կ՚ողողեն բոլոր խղճմտանքները, աղջիկները ընելով լուռ, մռայլ ու շլմորած, այրերը ընելով կատաղի, անգութ ու մոլեգնած, մայրերը փուռ մը կրակի մէջ կը նետեն ու հայրերը մինչեւ ոճիր կը տանին։ Գեղը կը յիշէ այդ հայրերէն, որոնք իրենց դրան շեմին վրայ իրենց աղջիկները պառկեցուցին ու մորթեցին։

 

Ու սորվեցա՛ն անոնք։ Ու քանի՛ [75] սորվեցան, այնքան իրենց շրթունքները քաղցրացան իրարու վրայ։ Բայց տարօրինակ էր, որ յաճախ վրայէ վրայ փակուող այդ շրթներուն պատկերը անոնք նմանցնէին դագաղի կափարիչներուն։ Ու տարօրինակ էր, որ միսերուն կակուղ կծիկներէն արթննար, անդիմադրելի ու անողոք, մա'հը: Ան հետերնին էր միշտ: [76] Երբեմն բակէն, սայվան էն ճօճող չուանի մը պաղ օձացումովը։ Երբեմն, ապառաժներէ վար երկարատեւ ու զարհուրագին վիժումով մը։ Երբեմն, ճիտին մեծ քարով մը, խորը լճակին։ Ու դժնդակը այն էր, որ յաճախ մօտիկէն կը ճանչնային քերթուածին երգած զոհերը։ Ու դժնդակը այն էր, որ անոնց պատահած էր երթալ սպանդի կայանները, շատերու հետ, քով-քովի, համբաւով քարերը, ճուլպանա (աղցան մը) փետելու, ու քարեր գլտորելու անդունդին մէջ, որ կը պղտորէր ու պատռող վարագոյրի մը նման տեղի կու տար ու կը դառնար իր անթափանց խորհուրդին։ Ու իրենց մտքովը քարերը կը փոխարինէին [77] աղջիկներուն մարմիններովը, մատղաշ ու առանց քողի, որոնք պսակին չմօտեցան, քանի որ միւսները՝ քողովները, ծոցի գիշերին փողոց դրուածները կը նախընտրէին լիճը, ծանօթ իր ճամբովը ու նուազ ահարկու, Ուռիով Քարը, որուն տակ լիճը փորած է իր յորձանուտ անդունդներէն մէկը։ Ու անասելի վախ էր տղոցը մտքին մէջ պատկերը բոլոր ծակ-պտուկներուն։ Մահը մահէն կը վախնայ երբեմն, կ՚ըսէ ժողովուրդը ու կը խորհի գուցէ այս դրուագներուն։ Աղջիկը օր մը քաջ եղաւ, սիրելու չափ լճակի մահը։ Ան մտիկ էր ըրած հինաւուրց պատմութիւն մը, որուն մէջ նոր հարսը ելած էր առանց դողալու կատարը Ուռիով Քարին ու իր մեղքը փաթթած հարսանեկան քողին մէջ՝ անդունդ էր մտած։ Դրուագը ունէր լուսնկայ, ամառ, Աստուածածնայ գիշեր մը, երբ հեռաւոր այգիներուն մէջ տղաքը սիրերգ մը կու լային։ Ու դեռ ինչե՜ր, ինչե՜ր։

 

Բայց եղերական է [78] զգացումը։ Պարապ տեղը չէ, որ անոր անուն են տուած «մահուան չափ ուժով»։ Ու տակաւին տկար իսկ է այս բացատրութիւնը։ Երգը կը յիշէ պարագաներ, որոնք դուրս են մարդոց խելքին սահմաններէն։ Գիշերուան մը գնով մեռնողնե՜րը։ Այնքան նոր է հիներուն ցուցմունքը այդ ուղղութեամբ։ Ու անոնք, որոնք սիրուածի մը համար կրակ կուլ տուին։ Ու անոնք, որոնք իրենց սիրածներուն ծիծերը կերան ու յետոյ զիրենք։

 

Բայց եղերական է զգացումը։ Մանաւանդ անոնց համար, որոնց օրերը կարճ են կտրուած։ Կամ՝ որոնց կուրծքին տակ թաղուածը ուրիշ է խմորով։ Որ պիտի պատռէ կողերուն վանդակը, ակօս-ակօս, ու պիտի վազէ անմար բոցին նման ու պիտի վառէ մարմինը «ղերեզմանէն ալ ետքը»։

 

* * *

Ու տարբեր, տարբե՜ր է առաւօտը։

 

Ո՞վ է ան, որ կը շշնջայ Թումասին, թէ վերջին անգամն է, որ իր ծունկերը կրցան բարձրանալ այդ սանդուխներէն։ Ո՞վ կ՛ըսէ անոր, թէ այս սենեակին առանձնութիւնը գուցէ վերջին անգամն է, որ կը տրուի իրեն։ Ինչո՞ւ ան ինքզինքը կը քննէ կուրծքին խորունկէն։ Ու ինչո՞ւ աղջիկը, ափը անոր ճակատին, կը տեսնէ ու չի տեսներ, թէ ինչքան է մնացած անուշ այդ տղայէն։ Ու ատ՝ մինչեւ ե՞րբ:

 

Անիկա չի հաւատար գեղին վճիռին։ Որոշուած ամիսը անցած է շատոնց։ Ու յետոյ, անակնկալ լոյսի մը մէջ կը տեսնէ ինչ որ չէր ուզած։ Ու կը զգայ, թէ ինչ ունի իր քով։

 

Ու տղան բացած է բազուկները, վսեմ ու կոյր, անոնց մէջը առնելու համար Հայրապենց Նազիկը, ան՝ որ մօրը պէս «օսկի» յօնքեր ունի ու անոր նման եփ ելած մարմին մը։

 

Ու ծանր ու տխուր է առաւօտը: Հովը, որ կու գայ պատուհանէն մատղաշ է ու թաց, ու կը դպի տղուն արցունքի մը պէս։ Ու անակնկալ ու ծանր թախիծ է նորէն, հեռուները, բլուրներուն նստուածքէն ու անոնց երեսին դեղնող արտերէն: Ու անոնց կատարին՝ անսովոր է ծառերուն գլխիվայր սուզումը մեծ կապոյտին մէջ։ Ու կլոր ու դեղին ճամբաներուն վրայ շուքերը կարծես դագաղ կը տանին։ Ինչո՞ւ այսպէս է առաւօտը:

 

Մէկէն զանգա'կը։ Մեռելի զանգակը։

 

Ու ձայնէն՝ կը սթափի ըսելդ կու գայ, մեռնող նոր հարսը, Նազիկին առջեւ, մեռած՝ չես գիտեր ինչո՛ւ եւ ի՛նչ ցաւով։ Տարուան մը հարս, ու հիմա՝ մեռել։ Նազիկը լաւ կը ճանչնայ այդ բարակուկ աղջիկը, որ իրեն բաներ էր պատմած։ Ան ազգական ալ կ՚իյնար, իր մօրը կողմէն։ Ան ալ ունէր Թումասին պէս հազ, բայց չհալեցաւ ասանկ (ու կը նայի տղուն՝ լարուած ու բարի [79] )։ Ու զանգակին ամէն մէկ կանչին հետ օղակ–օղակ կը մտնէ մահը իր ճիւաղի մարմինը հաւաքելով, ինչպէս է պատմութիւնը հեքիաթի մը մէջ։ Ու զանգակին ամէն մէկ զարկին հետ տղոց միսերը փուշ–փուշ կը կենան ու կը նստին իրենց ոսկորներուն վրայ։ Ու կը մսին երկու պատանիները:

 

-– Մեղք եղաւ Կարմիրենց հարսին։

 

Ըսողը Թումասն է։ Ու չի կրնար մտածել, թէ որքան սրտառուչ է այս կարեկցութիւնը իր շրթներուն վրայ: Ու չի գիտեր, թէ գեղը, թաղը, պառաւները, գուցէ նաեւ մայրը վճռած են Թումասին ալ մահը: Թէ տերեւաթափը վերջ չգտած, ու ալանկ ի (հրապարակ) մեծ թթենիէն վերջին տերեւները չինկած, զինքն ալ հողին պիտի տան, ինչպէս կը հաւատայ գեղին անսխալ գիտութիւնը։

 

Ու տենդավառ պարմանի թարմ ու աննուաճ, ու կոկոնի մը հոգիին պէս նուրբ ու անարատ գորովը, որ պուտ–պուտ, զանգակի ամէն մէկ գանգիւնին [80] հետ կը բարձրանայ անոր է՛ն անայց, է՛ն հեռաւոր ու մութ ալքերէն: Որ անոր մարմինը ծակոտկէն ու հոսուն բանի մը կը վերածէ ու միսին ամէն մէկ կէտին վրայ մուրացող շրթունքի մը պէս կը բաբախէ։ Ու երիտասարդ, ախտաւոր, ժառանգօրէն ճակատագրուած աղջկան ամէն մէկ ծալքէն [81] կը բխի զգլխանքը, կը բխի հոսումը, այնքան կարօտով, տենդով սպասուած հեշտութիւնը, որ կը ծաւալի մեր շուրջը, իսկութիւնը, որ կը վազէ բայց չ՛երեւար, որ կը փաթթէ, բայց չի բռնուիր, որ տղաքը կ՛առնէ՝ կոյր ու անողոք, իր կրակին շդարշին մէջ ու կ՚ուտէ զանոնք։

 

-- Մեղք եղաւ Կարմիրենց հարսին։

 

Ինչո՞ւ կը կրկնէ յիմար այդ տղան։ Չի՞ զգար, թէ ինչ տարօրինակ է նախադասութիւնը իր շրթունքին։ Թէ իր օրերուն թիւը աւելի քիչ է, քան տերեւներունը, որ թթենիին ճիւղը ատանկ սեւ ու կռնծած կը հագուեցնեն ու վար կը նային [82]... Եթէ գիտնար, թէ Կարմիրենց հարսին հողքը չչորցած, իրն ալ պիտի բանան, գուցէ անոր շատ մօտիկ։

 

Ու կեանքը որքան իրա՛ւ, ուժգի՛ն, աղէտալի չափով մը համբուրելի կը դառնայ, երբ անոր քովիկէն անցընեն մահուան մագնիսը։ Ու ինչպէս աղջկան մը միսը բզկտող, խենթացնող, սպաննող բան մը կը դառնայ, երբ անիկա մօտիկը բռնենք հոգեւարքներուն, ու հեքիաթին հաւաստումովը՝ նոյնիսկ նոր մեռելներուն։ Ու ի՞նչ անմիտ, ի՞նչ անբարոյ բան է նորէն մահը, երբ ատանկ զանգակի մը թեւերէն կը թռի ու չ՛երթար. ու կը յամառի, ճարտար ու հեգնող, մեր համբոյրներուն վրայ քսելու իր մատին ժահրը, բռնի, անպատկառ ու չարախինդ։

 

Մե՜ղք, մե՛ղք է Կարմիրենց հարսին։ Բայց հազար, հազա'ր մեղք է Օվակենց Թումասին։ Կարմիրենց հարսը իր մուրատն առաւ։ Իր աղջիկնութեան ան պտտեցաւ բերանէ բերան ու կրակ ու դող ու երազ ձգեց մանչերու սրտին։ Աղուոր էր անիկա ու իր աղբիւր իջնելուն սպասողներ ալ կային։ Ու անիկա կարգուեցաւ ու ճանչցաւ աշխարհը։ Ան կ՛երթայ առնելով անկէ ինչ որ կրնայ տալ «ասդենական»ը։ Ու կ՚երթայ աղուո՛ր, առանց մաշելու, հազուագիւտ բախտով մը, նոր կեանք մը ապրելու, իր այդ մարմինը նորէն ապրելու գուցէ, ուրիշ տեղի մէջ։ Օվակենց Թումա՞սը։

 

Ու երիտասարդ ու թրթռուն աղջիկը, այս պատկերներուն ու յուզումներուն բեռանը տակ կը նայի պաղատող ու դեղին տղուն, որուն պատանքն է պակաս։ Որ ծծեց, խմեց իր միսերուն մէջէն տիեզերքին աղը, բայց ծարաւ մնաց։ Որ զինքը գրկեց իր ուժերուն բոլոր կշիռքովը, բայց չհանգչեցաւ։ Անոր ակռաներէն արիւնոտ աղեղներ ինկան, եղերական մանեակներու պէս, իր բազուկներուն ու ծիծերուն, բայց որ կեցաւ սակայն, մտիկ ընելով հեքիաթն ու երգը, գինով՝ ու տարուած այդ վայրկեաններուն իսկ, ու կղպեց բերանը։ Որուն ափերը անհուն աչքերու պէս թաց եղան իր մէջքին վրայ ու խորովուեցան, բայց մտիկ ըրին: Ու ան գառնուկի մը պէս խելօք ձգեց անոր միսերը։

 

Առաւօտը տարօրինակ է։ Զանգակը կը քալէ օդերուն մէջ։ Ու անիկա գուլ է երբեմն, երբեմն ալ կրակ։ Անիկա թրջուած ու մսած կը թուի, ինչպէս սա տղոց սրտերը։ Ու անիկա ուրա՜խ, խենթ կը զարնէ, ինչպէս է գեղը։ Զանգակը մահը կը տանի իր թեւերուն վրայէն ու ամբողջ աշխարհին ճակատագիրը ատանկ կը չափէ։

 

Ու տղուն շրթունքները՝ արիւնոտ, կծկուն, վառելով, կ՛առնեն աղջկան մարմինը։ Ի՞նչ ջերմութիւն ու ի՞նչ հեւք ու ի՞նչ ճմլում, որ կը թռին այդ աղեղներէն ու ի՞նչ կը փնտռեն անոնք այդ ճերմակ հողի՛ն. մէջ, որ միսն է միշտ։ Ու անոր մատներն ու բազուկները ի՞նչ հզօր, անսպասելի ուժեր կը ճարեն, կը հաւաքեն անծանօթ խորքերէ ու կը շինեն բաբախումը, շարժումը, պոռթկումը, որուն առջեւ տեղի կու տան, տեղի տուեր են անմատոյց բերդերն ու անմատոյց դուռները։ Ու ինչպէ՞ս անոր մարմինը կը հալեցնէ կարծես սա պահուն իր ոսկորներուն կմախք տրտմութիւնը, տգեղութիւնը։ Բայց նայուածքը, մանաւանդ՝ ուրկէ տեսնողները մինչ փտումը, որդնոտումը կը հասնին մեր դիակներուն։ Ու անոնց աչքերուն լեզո՛ւն, երբ արցունքն անգամ շոգի կը դառնայ ներսի հրդեհէն։

 

Տարօրինակ է առաւօտը: Մսելու, լքումի, իյնալու ու չելլալու սա կախարդ առտո՛ւն: Անիկա, վերը, գերեզմանատան մէջ կակուղ կ՛ընէ հողքցու գետինները, որոնք մութին կը չափուին ու պիտի բացուին, ու անոնց կու տայ պատանք [83] ու կրակ, ու բեռներով մեղք կամ ծով-ծով կարօտ։ Ու անիկա հոս, սա մութ տունին մէջ կակուղ կ՚ընէ աղջիկներուն սիրտը, այդ ուրիշ գերեզմանները, որոնք մէկ անգամ միայն կը բացուին իրենց կնիքէն ու արիւն կու տան ու արիւն կ՚ուզեն։ Ու առաւօտը այդ ափ մը միսին մէջ կը նետէ ափ մը խռովք տիեզերական գաղտնիքէն, գինովութենէն։

 

Ոչ մէկ բառ։ Լեզուն աւելորդ ու գուցէ կեղծ է նման պահերու։ Լեզուն սիրոյ զգայարանքներէն ամէնէն աղքատն է ու ամէնէն գուլը։ Անոնք, որ զայն կը լծեն սիրոյ աշխատանքին՝ ինքնախաբներ են յաճախ: Ոչ մէկ բառ: Շրթները գիտեն իրենց ընելիքը, որ ըսելը չէ։ Ու փոթորի՛կը, որ կը պոռայ անոնց կուրծքին դաշտերուն վրայ։

 

Ո՞ւր է հազը։ Ան՝ որուն գելումին, սկրթումին, «սղոցումին» տակ, ատոր հակազդելու համար անոնք հասեր են հաշտութեան։ Որուն անդոհը մեղմելու համար աղջիկը տուած է իր ափն ու բերանը տղուն կարմիր հեկեկանքին։

 

Խաղաղ, չպատմուող լռութեամբ խաղաղ է տունը։ Չ՚ելլար նոյնիսկ լացը Սողմէնին կոխցու [84] աղջկան, որ գիշեր ու ցերեկ կը ճուայ [85] ։ Ամայի՝ փողոցը։ Գիշերուան պէս լայն ու հեռաւոր է տունին ու սենեակին ներքին ոլորտը, ուր կը ձեւուին ու կը պտտին բնակիչներուն հոգեկան հոսումները, ուր շօշափել կը կարծես աղջկան մը կուրծքը, կամ խմել կը թուիս անոր ձայնը, [86] երկրորդ ու հոգեկան շէնքը։ Որուն մէջէն կը դպիս աղջկան մը հոգիին, երբ անիկա հարս է գացած շատոնց, բայց որմէ կը մնայ աննիւթ այդ ուրուայնութիւնը։ «Ճերմկած» գիշեր մը, ինչպէս կ՛ըսեն երբեմն սիրահարները ու անոնց ետեւէն՝ բանաստեղծները։ Պտուղները, անոնց գլխին, հանդարտ կը կենան իրենց կլոր ու քաղցր կեանքը, ու կը վանեն իրենց վրայէն մութին ժանգը շատցող լոյսին մէջ…։

 

Ու ահա հա՜զը։ Անդիմադրելի, լեցուն ու շառաչուն։ Վարէն, երբ նոր կը փրթի՝ խելօք ու կակուղ է ան։ Ու կը կլորնայ, ձեւը առնելով խռչափողին։ Ու տղան կը դնէ բերանը աղջկանը բաց կուրծքին, որ տապահար է՝ տարտամ ու անբացատրելի բանով մը։ Ու Նազիկին մատները կ՛անցնին անոր ճակատէն ու մազերէն, ուր քրտինք չկայ ամէն անգամուան պէս։ Ու կը խղդուի հազը, ծուէն-ծուէն պատռտուելով անոր կուրծքն ի վար։ Ու անոնք կը գրկուին ծանր, հասուն, կսկծագին։ Ու լրջութիւնը, որ նոր է վրանին։ Ու ներքին հեծկլտուքը ոսկորներուն, որ կը դղրդին։ Ու հեւքոտ տաժանքը անյագ տարփանքին, որ կը բարձրանալ, փրփրուն ու անսանձ, ու կը բարձրանայ։

 

Բայց թոյլ, լքուն է աղջիկը ու անշարժ են անոր բազուկները: Ու ահա զանգակը, որ վերջին իր զարկը կը զարնէ միջոցին սրտին ու աղջկանը սրտին։ Անոր աչքերը գոցուած են բոլորովին Կարմիրենց հարսին աղուոր մեռելին վրայ ու զայն կը տանին դէպի գերեզման։ Ու զայն կը թաղեն։ Ու կը գոցեն անոր վրայ հողը։ Բայց անոր բազուկները կը բացուին, կակուղ ու կանչեղ: Ան ակռաներով կը հիւսէ կզակները, խեղդելու համար գուցէ նողկանքը, թերեւս ձայնը, գուցէ հեշտանքը: Բայց անոր կուրծքէն, գունդ–գունդ, կլոր–կլոր կը փրթի շունչը, ըսես մէկը բռներ է սրտէն ու մատովը կը սեղմէ ու թոյլ կու տայ զայն։ Ու ահա անոր մարմինը, որ գոլուտ է ու փրփրուն։ Որուն հեւքը կ՚այրէ դիմացէն։ Ու կը բացուին, կը գոցուին թարթիչներն ու բազուկները, անծանօթ կշռոյթով։ Ու լանջքը կ՚ելլէ ու կը քաշուի նորօրինակ, անլուր կշռոյթով։ Ու լուսնոտի մը պէս կը թրթռայ անիկա։

 

Ի՞նչ վախկոտ է Թումասը։ Մահուան նմանող այս պատկերէն ի՞նչ կը դողդղայ: Ան չի գիտեր, թէ աղջիկները ինչպէս կը մորթեն զիրենք։ Ու չի հասկնար, երբ անոր բազուկները կը փաթթեն զինքը պինդ, պիրկ, կոտրելու չափ իր ոսկորները: Ու անոնց մարմինները՝ իրարու կը տրուին, առանց որ ամէն անգամուան պէս մատներ կեցնեն…

 

Թումաս չկրցաւ ոտքի կենալ։ Նազիկը չկար։ Իր ոսկորները անհունապէս ծանրացեր էին ու իր սրունքները առաձիգ ոստերու պէս անկիւն կը կազմէին, երբ բազմոցին կռթնելով ջանաց բարձրանալ ծունկերուն վրայ։ Արիւն էր տախտակին վրայ։ Բերնին վրայ։ Ձեռքերուն վրայ։ Ու չկրցաւ կապել այդ կարմրութիւնը իր հազին բերումին հետ: Բայց կը դողդղար։ Ու տարօրինակ էր, որ ոսկորներն էին, որ կը սպառնային տարտղնուելու։ Ու նստաւ կրկին։

 

Վարէն գոցուեցաւ դուռը։ Ու փողոցին վրայ Նազիկին քայլերը հնչեցին յստակ։ Ան չհասկցաւ թէ ինչո՛ւ եւ ո'ւր գնաց։ Ու անոր ամբողջ մարմինը կ՛ասղնտէին։ Կոկորդին տակ պղպջակումը ծայր տուաւ. [87] հազէն առաջ այդ պատրաստութեան իմաստը գիտէր ան։ Անցուց բերնին թաշկինակը, որ թաց էր չես գիտեր ինչով։ Ու սպասեց։

 

Արեւը ներս մտաւ։ Տաքուկ էր ան։ Բայց անհուն մսուք մը կը ծաւալէր անոր կռնակէն դէպի մարմինին միւս մասերը, ուժով մը կը թօթուէր ու կ՛անհետանար, քիչ վերջը նորէն [88] առնելու համար իր ողնասիւնը։ Նոր էր մսելու այս ձեւը։ Ու վախցաւ:

 

Չգիտցաւ, թէ ինչպէս ելաւ ոտքի: Մոռցաւ զգուշութիւնը, որով բարձրացեր էր: Կոխեց ամուր ու մինակ՝ սանդուխի աչքերուն: Խոնաւ բակին մէջ հատաւ շունչը բոլորովին, ու կռնակը տուաւ դուռին [89] ։ Գոցուած աչքերուն տակ անգամ մըն ալ անցաւ սենեակին պատկերը անանկ քաղցր, անանկ հեշտ, որ նուաղեցաւ։ Բայց գիտակցութիւնը չէր մարած։ Դուրսէն անցնող կառքի ծանր ծեծկըւուքը  քարերուն հետ ցնցեց [90] զինքը։ Բացաւ աչքերը: Ու խորհեցաւ տուն դառնալու պէտքին։ Այնքան անզօր էին մատները, որ գլուխն ալ գործածեց մղլակը շարժելու համար։ Դուրսն էր ու փողոցը, ամայի, աղուոր արեւի մը թեւին տակ։ Այն ատեն լեցուեցաւ կոկորդը։ Ու չկրցաւ կուլ տալ խուժումը ու երկու ահագին պուկ արիւն նետեց մայթի տակէն քալող ջուրին մէջ։ Ու թեթեւցաւ: Իր ուժերը գտան զինքը, հակառակ բոլոր յոգնութեանը, քայքայումին։ Տուն անցաւ, գրեթէ եկածին պէս:

 

Տասնհինգ օր վերջը մատնող [91] խորհրդաւոր հոգեւարքով մը, որ երեք օր տեւեց, ու երկու հոգեդարձով, մեռաւ անիկա։ Երբ շունչը վերջապէս բաժնուեցաւ իրմէ, դէմքը գտաւ տեսակ մը խաղաղութիւն, գոհ բան մը, որ չէր հաշտուեր ոսկորներուն դժնդակ ու չար [92] լարուածքին հետ։ Ու կարելի էր ըսել, թէ աղուոր մեռել մըն էր, պատանի այդ դէմքը, ուր կը պակսէր ողջութեանը այնքան դժնէ անդոհը հազին ու արիւնին։

 

Զայն թաղեցին գեղին բոլոր սրտառուչ արարողութիւններովը: Ամէն անոնք, որ զայն մեռած կը դաւանէին ամիսներէ ի վեր, չէին հաւատար [93] հիմա, թէ անոր դագաղին ետեւէն կը բարձրանային դէպի գերեզման։ Անոր մայրը լեզու ելաւ բանաստեղծի պէս ու ըսաւ գովքերուն էն անուշները։ Ու յուզուեցաւ ամբարիշտ թաղը ու լացաւ։

 

Հայրապենց Նազիկը չտեսան անոր մեռելին վրայ, տունը, երբ դիակը լուալէն ետքը կը պառկեցնեն ու կը «գովեն»։ Չտեսան զայն դարձեալ եկեղեցին, ուր ազապ աղջիկները կ՛արտօնուին ներկայ ըլլալու, բացառիկ շնորհով։

 

Չերեւցաւ նորէն քառսունքի հացին։

 

* * *

 

Մինչեւ հարսնիքը, Հայրապենց Նազիկը քիչ հեղ դուրս ելաւ տունէն։ Եղանակը ձմեռ էր։ Ձիւնը կը խղդէր մանաւանդ հորիզոնը ու մարդերը կը նետէր սենեակներու գերեզմանին ու աղջիկները՝ իրենց մութ կամ լուսաւոր երազանքին: Ցուրտերը ուժով էին պառաւներուն [94], որոնք ժամերգութիւնը չփախցնելու համար խրխայ խրխայ ի վրայ կը հագնէին։ Ու իր սենեակին մինակ պատուհանէն, Նազիկ տրտմութեամբ, բայց յուզուած [95] կը հետեւէր Օվակենց հարսին, որ թի մը կրակը ձեռքը, լերան ճամբայէն գերեզման կ՛երթար, իր հետ տանելով Նազիկին հոգին:

 

Նազիկին հոգի՛ն։ Հիմա, բոլորովին մինակ այդ անիծուած տունին մէջ։ Անոր մեծ մայրը դարձեալ չէր նայեր անոր որբութեանը։ Ու անոր հայրը, իր խոզերուն ու արջերուն որսովը տարուած, շաբաթը հազիւ հեղ մը գեղ կ՚իջնէր լեռնէն, վառօդի կամ ուտելիքի պէտքերով։ Ամէն անգամուն, թմբուկը առջին, իր որսերը սեւ ձիերու վրայ բեռցուցած՝ կը կտրէր գեղը, իր ամբողջ երկայնքովը, Ձորակի թաղէն մինչեւ խճուղին։ Ու կը կրկնուէին տեսարանները։ Ու փողոցներ կը լեցուէին անոր երգերովը, հայհուչներովը, գրգռութիւններովը։ Ոչ մէկը կը համարձակէր անոր մօտենալ ու հաշիւ ուզել։ Բայց գեղին մէջ նոր կազմուած երիտասարդութիւն մը, որ աւելի լաւ գիտէր զէնքին պատիւն ու արուեստը, ու կ՛ատէր թուրքերը, ակռայ կը կրճտէր այդ թափօրներուն ետեւէն։ Չըլլար Զաքարը, Հաճին իր փորձանքը պիտի գտնար այդ նորժմնուկ յաւակնութիւններէն։

 

Ու անոր աղջիկը միս-մինակ ճանաչումը ըրաւ նոր խռովքներու։ Ինկաւ անիկա ախորժակէ ու թթուի ծափերը [96] ու քացախի շիշերը փնտռեց զարմանալով այս հակումներուն վրայ ու յետոյ վախնալով ու զգուշանալով։ Վրայի վրայ սիրտը կը խառնուէր ու օշարակները, որոնք այնքան տագնապուն ու դողահար՝ կը պատրաստէր մեծ մօրմէն ծածուկ, չէին բերեր սպասած հանգիստը։ Ու ով գիտէ ի՛նչ մանկական դիտողութիւններէ իր մէջ կազմուած գիտութեան մը, նախապաշարումի մը մտիկ ընելով, զգալ կը կարծէր, թէ բան մը իր ներսէն կը տարածուէր դէպի դուրս, անդիմադրելի ճնշումով մը հրելով իր փորին պատերը դէպի առաջ։ Ու կը հսկէր իր որովայնին, միամիտ ու շլմորած, որ կը պահէր թեր[ատ]աձեւ [97] գմբէթումը ու կը մնար ամէն ատենուան պէս անկնճիռ ու դեղին։ Կ'ապահովուէր: Բայց քիչ ետքը կը տառապէր կրկին՝ հաստատելով հրուելու այդ զգայութիւնները կոնքին ոսկորներուն վրայ: Ու վախուն կը չափէր նորէն երկու ոսկորներուն բացուածքը, թիզովը, [98] ամէն օր։

 

Այս մենութեան ու այս մղձաւանջին մէջ, անիկա օգնութեան կանչեց իր կցկտուր ծանօթութիւնները։ Գեղի աղջիկները ամէն բան կը սորվին գործի ճամբով։ Ու քիչ էր գիտցածը Նազիկին։ Բայց ահաւոր անձկութեամբ համրեց օրերը։ Ու չեկաւ ինչ որ կը սպասէր։ Այն ատեն կեդրոնացաւ, ինքն իր վրայ, իր սարսափէն անդին անցնելով, մտիկ ընելու իր փորը։ Անիկա կը պահէր կրկին իր սովորական թեր[ատ]աձեւը [99], նոյն պարոյրով։ Ու անոր թիզը ոչինչ աւելցուց։ Բայց իր մատները իր միսերը գտան քիչ մը պիրկ, թեթեւ մը լարուած։ Փորձեց ծիծերը ու ախորժեցաւ անոնց կարծրութենէն, ինք՝ որ կը մտահոգուէր իր այտերէն: Տրտմած էր շատ այն օրը, երբ հայելիի մը անկիւնին (Նազիկը կը վախնար ամբողջ հայելիէն, գիւղական նախապաշարումով) տեսաւ դէմքը, որուն միաձոյլ կլորը կարծես կը խախտէր, ու ոսկորներու շուքը կը գծագրուէր տարտամ խորքերէ։ Ու յետոյ, պզտիկ, անախորժ, դեղին բիծեր, ցաներ, անոր այտերուն վրայ, աչքերուն տակովը, քիթի զոյգ զառիթափերուն, կը բուսնէին դանդաղ ու նեղող, բորի մը պէս, որ կը ծաւալի: Անոնք օրերուն հետ կը մեծնային ու իրարու կը միանային տգեղ ոստայնի մը նման: Բայց ինչ որ խորապէս յուզեց զինքը, հաստատումն էր ատիկա իր այտերու թուլացումին։ Իր երեսին միսերը կը լխկէին, իր կոպերը կը հաստնային ու մորթը կարծր փայլ մը կը հագնէր հակառակ կակուղցող դնդերներուն։ Չէր կրնար հասկնալ ու կը խորհէր։ Հիմա՛, որ ատոնք ծծող շրթներն ալ չկային։

 

Ու թաղը կ՚ապրէր իր անզգամ ու բարեմիտ [100] մոլութիւններն ու մեղքերը, նոյն անփութութեամբ, առանց զգածուելու Թումասին եւ ուրիշներու մահէն։ Ու անիկա կ՚անգիտանար Նազիկը ու բոլոր Նազիկները։ Ցուրտերուն հետ ժողովքները փոխադրուած էին ներս, հողէ, օճախով [101] մեծ սենեակները։ Օվակենց տունը, իր փեղկերը ընդմիշտ գոցած, իր կրկնադիր վարագոյրներուն խորը մասամբ պատնուած, կը կենար անայց ու չարագուշակ։ Մեռնիլը, մանաւանդ մատաղ մեռնիլը նոյնքան մեղք է, որքան հիւանդ քաշքշուիլը ու բանի եար չըլլալը։ Ու անոր խորէն առտու, ցերեկ, իրկուն Օվակենց հարսին գովքերը, անուշ, լեղի, սրտագրաւ, որոնք թաղին վրայէն լալկան սարսուռ մը կ՚անցընէին։

 

-- Պայխո՛ւշը, - կը վայէին կնիկները, թօթուելով իրենց փէշերը ու հանելով կօշիկը ձախ ոտքերէն։ Ու չար ու բամբասող էին անոնք։

 

-- Թող քաղաք տանէին, - կ՚աւելցնէր ուրիշ մը։ Ու կը մեղադրուէին [102] Ձորակի թաղը, անոր լեռնցի բնակիչները։ Անոնց կարծիքով Օվակենց կծծութիւնը կերած էր տղուն գլուխը, շէնք–շնորհք բժիշկի մը դարմանը չփնտռուելով։

 

-- Ծառուկենց Վահանն ալ ատանկ էր։ Ստամպոլ տարին. հիմա տալիան ի պէս տղայ է, - կաւելցնէր Ակոբ Քեռին, որուն մէկ աղջիկը՝ [103] տարուան մը հարս՝ [104] ետ ղրկուած էր իրեն, արիւն թքնելուն։ Ու անհոգ-անհոգ կը պատմէր [105] քոնեակով սուլֆաթոյ ին հրաշքներուն վրայ:

 

Կամաց-կամաց մեռելը սկսաւ թաղուիլ։ Խօսակցութիւնը կը կեդրոնանար Նազիկին վրայ, որուն ենթարկուած փոփոխութիւնը մօտ էր գուշակուելու։ Միւս կողմէ՝ առաջ կը տարուէին հարսանիքի պատրաստութիւնները։ Սնտուկին տուն մտած օրը պզտիկ ժողովք մը ըրին պառաւները, հակառակ անհանդուրժելի ցուրտին, բակին մէջ։ Նիւթ չունէր ժողովը։ Բայց Հաճի Խաթունին համար մաղթանք ընելով, անոնք կը հպատակէին իրենց մեծ մայրիկի բնազդներուն: Ամէնքն ալ հարսնցու թոռներ ունէին ու «երեսի ջուրով» հարսանիք մը գեղեցիկ յուզում մըն էր անոնց ա՛լ [106] չորցած սրտերուն համար։

 

Ծնունդի տօնին հայրը քաղաք մեկնեցաւ՝ բերելու պակասները օժիտին։ Կար ու կարկտուք բռնեցին Նազիկը իր տագնապներուն վրայ, պահ մը խորասոյզ ու մոռացկոտ։ Օժիտին ճերմակեղէնները բաշխուած էին աղջիկներու, որոնք Նազիկին յանձնելու ատեն իրենց աւարտած աշխատանքը, կը կսմթէին երեսները, թեւերը, չարաճճի ու ժպտուն «բարի վայելում» մաղթելով։

 

Զաքարենց Մարիամը, կեսուրը, շաբաթը հեղ մը կու գար, հարսնցուն բաղնիք տանելու: Ծնունդի շաբթուն, տկարութիւն պատրուակելով՝ Նազիկ չգնաց աւանդական բաղնիքը։ Սկսած էր վախնալ պառաւին ու մանաւանդ անոր աղջկանը, Ռահանենց հարսին խուզարկու նայուածքներէն։ Իրականը այն էր, որ մայր ու աղջիկ հպարտ էին, իրենց համեստ տուներուն համար ասանկ աղուոր հարս մը ունենալու փառքովը։ Ու գորովով կը փայփայէր Մարիամ մայրը անոր մարմինը ու կը շփշփէր անոր կողերուն քաղցր կաղապարումը: Ու իր տղուն բախտովը տարուած՝ մտքէն չէր անցըներ աղէտը, որուն առաջին վարագոյրը պատառ-պատառ ինկած էր արդէն առջին լուացուող սա շնորհալի մարմինին վրայ։

 

Կաղանդի գիշերը մեծ մայրը գնաց Օվակենց մեռելին։ Հակառակ բուռն ստիպումին, չկրցաւ հետը տանիլ Նազիկը։ Տօնական բան մը կար օդին մէջ, որ ճնշեց աղջկան։ Ուրիշներուն զուարթութիւնը չենք տեսներ ոչ թէ մեր ցաւին, այլ մեր ուրախութեանը համար։ Աշխատեցաւ մնալ հանդարտ ու չլալ։ Կը նեղուէր աւանդութենէն։ Բայց օճախով սենեակը, պզտիկ լոյսին մէջ, որ պատին կ՚արիւնէր, մռայլ բանով [մը] [107] կը տպաւորէր։ Կարծեց թէ կը տեսնէր ու նայէր իր մեղքին մէջ։ Ու դուրս, սրահը անցաւ, բոլորովին մինակ ըլլալու համար։ Քովի տունէն Դադէն Մէրը կ՛որոտար։ Ասդիէն՝ Սողմէնին աղջկան ճուոցը։ Ու զգաց, որ մինակ չէր։ Իր մտածումը, ելլելով իր անորոշ զարկէն, թանձրացաւ ու կրկնուեցաւ։ Պիտի խօսէր անոր հետ [108] ։ Բայց զսպեց բերանը: Մէկը իրեն ըսաւ, որ ելլէ վեր։ Անորոշ էր նորէն վերը, բայց երբ բարձրացաւ երկրորդ յարկը, աչքերը գոց ու խարխափուն, ծունկերը կախուեցան վար, վար։ Ու կթոտեցան։ Ու տարօրինակ էր, որ մեղքի օրուան զգայութիւնները կը հաստատէր իր սրունքի ջիղերովը, երբ վար կ՚իջնար Թումասին քովէն։ Ու այդ մէկը ճշդուեցաւ կարծես։ Իրեն անանկ կու գար, որ ան կը հեւար իր կուշտին, խղդուած, կարճ խժուքով, իսկ եւ իսկ Թումասին բերանէն. հիմա որոշ էր վերը ։ Անիկա յառաջացաւ սրահին մէջ, բայց կանգ առաւ սարսափով։ Ոտնաձայներ կային, ծանօ՛թ, ու ատով աւելի զարհուրելի։ Թումասը կը քալէր։ Բռնեց սիրտը, չիյնալու համար։ Շարժումը ցրուեց իր արիւնին խուժումը եւ լսեց, որ քովի տունէն մէկը կը հեռանար։ Ապահովուած էր։ Ուզեց վար իջնալ, բայց պզտիկ սենեակին տգեղ ու մինակ լոյսը փռուեցաւ մտքին առջեւ:

 

Թթենիի տերեւները հաւաքուած էին անկիւնները՝ կազմելով սեւ եւ ուռած եռանկիւններ։ Հովը կը խօսեցնէր զանոնք ցնորական բերաններու նման։ Ինչո՞ւ մտաւ մեղքին սենեակը։

 

Անապակի պատուհաններէն բաց ու մութովն իսկ տպաւորիչ էր երկինքը։ Լիճին կողմէն լուսնկան կը զարնէր խորտուբորտ առաստաղին, ուրկէ կախ պտուղները, անրջական ջուրի մը մէջ թաթխուած՝ կը դողային, կամաց–կամաց շարժելով, կամ օրօրուելով իրենց հիւսքերէն ու բոլորակներէն։ Փողոցը, ծածկուած քալող լոյսերով, չերեւցող ոտքերու կարծր աղմուկովը։ Ցուրտ կար։ Բայց հաճելի, բարեկամի պէս, որուն կարօտը ունեցար։ Նազիկը տուաւ կուրծքը պատուհանին։ Հեռաւոր բլուրները խոշոր ու տժգոյն զանգուածներ էին, որոնց միաձեւ սեւը կ՚աղօտէր չես գիտեր ի՛նչ նշուլումներէ։ Ու անոնք կը նմանէին երկինքէն փրթած ու վար ինկած բաներու, պահելով շոգեւորում մը իրենց անցքին փայլէն։ Բայց տխուր էր ու ցուրտ երգը տղոց, որոնք գիշերը ելեր էին տունէ տուն պտտելու։ Ու յետոյ, հերուան այս պահը, երբ ինք ալ գացեր էր Թումաuենց տունը ու գօտի նետած։ Ինչպէ՜ս [109] առեր էր ներս անոր մայրը։ Ինչպէ՜ս [110] անճառ երանութեան մը մէջ բռնած էր տղան իր ձեռքը ու նայած տարուած ու երկար։ Հանդարտ այդ տեսարանը գոցուեցաւ մէկէն. հիմա նորէն նոյն Թումասն էր, որ կ՛ելլար մութին ծոցէն։ Ու աշնան առտուն էր։ Ու զանգակ կար օդին մէջ։ Ու գրկած էր ան իր մարմինը, անանկ սրտանց, անանկ փաթթուած, որ զգայութիւնները գրեթէ կրկնուեցան։ Ան ապրեցաւ մեղքը, կամաց, մանրամասն ու խորունկ։ Յանկարծ դողդղաց։ Ցո՞ւրտ էր։ Իրեն այնպէս եկաւ, որ փորին մէջ բան մը դարձաւ։ Ձեռքը տարաւ որովայնին։ Ոչինչ։

 

Ու բացուեցաւ անդոհը անոր հոգիէն ներս։ Զօրաւոր էր անիկա։ Իր յղի մնալէն ասդին, քանի՜-քանի՜ անգամներ աղջիկը անցեր էր այդ տագնապանքէն։ Քանի՜-քանի՜ անգամ ճամբայ ելեր էր դէպի Աղուընակ Քարերը։ Ու խաղցած լուացքի չուանին հետ, վիզը չափելով։ Բայց ամէն անգամուն ալ բան մը կեցուցեր. էր զինքը։ Ու վախը չէր ատիկա։ Անիկա հաշտուած էր մահուան հետ։ Ու աչքին առջեւ կը բերէր միւսները, իրեն պէս ծակ–պտուկներ, որոնք անցեր էին վտանգաւոր գլուխէն ու կ՚ապրէին։ Տղայ ունէին։ Ու անոնց էրիկները դարձեալ, որոնք ոչինչով տարբեր էին միւսներէն։ Ու կը հագուեցնէին իրենց կիները միւսներուն պէս։ Իր չարչարանքին մէջ չերեւցաւ ստուերը իր նշանածին, որ անուն մըն էր, արիւնոտ ու դաժան անուն մը։ Իր մէջէն զայն արհամարհելու որոշում մը միշտ կրցաւ փրցնել։ Ու կ՚երեւակայէր ծոցին գիշերը ու աչքերը կը մութնային ու կը գոցուէին, ըլլար ատիկա լոյսին թէ խաւարին մէջ։ Ինքն իր մէջ շարունակ, անիկա տեսակ մը մարզանք կ՛ընէր մահուան, օրուան շատ պահերուն։ Իր կամքին վրայ իր բռնութիւնները, նոյնիսկ իր մարմինին հետ բարձր ձայնով խօսակցիլը, մտքին միամիտ յանդգնութիւնները, կտրուկ ու կրակոտ իր որոշումները, մահէն կեանք դառնալ կրնալու առաքինութիւնը, որ յատկանիշն է պատանիներու տարփանքին, զինքը կ՛ընէին մշտագրգիռ, նեղսիրտ ու մարդախոյս։ Բայց իր ջիղերը չէին դիմանար այս պրկումներուն։ Անիկա կը լքուէր ինքզինքէն։ Այն ատեն միսի խեղճ ու վիրաւոր կտոր մըն էր, քակուած բան մը, լարերը փետուած նուագարան մը, զոր պատէն ա՛լ չեն կախեր ու կը նետեն անկիւն մը։ Ու կ՚ըլլար ան ամբողջ վիշտ, յուսահատութիւն եւ մահ։ Կը զգուշանար մարդու աչքին իյնալու ու կը քաշուէր դուրս, առաջները, երբ չէր վախնար փորէն. հիմա՝ մութ ու մինակ սենեակները։ Ու յետոյ, դարձեալ գրգիռը, կրակը, մահուան դէմ կարծրանալու կամքը։

 

Սենեակէն ստիպուեցաւ փախչիլ սակայն, երբ գերաններուն մէջ հեծկլտուքը ինկաւ։ Ցուրտը ուժով էր ա՛լ [111] ։ Ու սարսուռը կը կոտտար իր միսերուն, ինչպէս գերաններուն մէջ։ Համբաւով գիշերն [112] էր ասիկա, ուր գերաններուն լեզուն խորհուրդ ունի ու կը պատմէ տարիին լաւն ու գէշը, լսել կրցողին։ Ու միտքը ինկան կիները, որոնք ունէին կախարդ այդ գիտութիւնը։ Կախարդի այս պատկերը թեթեւցուց զինքը մէկէն։ Գիտէր, թէ  --ո՞վ կ՛ըսէ այս դժուար բաները աղջիկներուն--  անոնք, կախարդները ամէն բան կրնային։ Ու նոյն վայրկեանին իսկ վճռեց գիշերով երթալ Դայեկ Մէլէքին, որ միշտ տաք ու մեղքցող շեշտ էր ունեցեր իրեն համար։ Ան՝ որ տղայ չունեցող հարսներուն զաւակ կը ճարէր ու չուզողներունը կ՝առնէր։ Մեր ամէնէն խորունկ հոգերը կը վարեն մեր զգայութեան սարուածը, դուրսէն անկախ։ Ճիշդ է ասիկա ժողովուրդներուն, ինչպէս գեղջուկ աղջկան մը համար։ Ու այս քաղցր պատրանքն է թերեւս, որ ապրիլը կարելի կ՛ընէ այսքան եղերական պայքարներու մէջ։ Զօրացած ու լաւատես՝ ան իջաւ բակ ու կը պատրաստուէր Մէլէքին երթալու, երբ ներս մտաւ մեծ մայրը։ Կը դառնար մեռելտունէն։ Բայց անոր մռայլ ու պառաւ պատկերին դիմաց, որ աւելի կ՚այլանդակուէր ձեռքի հեւացող լոյսին մէջէն, անիկա վախցաւ կեանքէն։ Ատ չէ՞ր ինչ որ կը սպասէր ամէնուն։ Ու մտքէն անցաւ Կարմիրենց հարսին գեղեցիկ մեռելը։ Չէր խօսեր։

 

Պառաւը բռնեց ձեռքը։ Պաղ էր ու մեռած։ Հետեւեցաւ անոր, մոռցած իր հերոսական վճիռները։ Գիշերը լայնցեր էր ու երթեւեկը ցանցառ։ Մտան պաղ անկողինը ու Նազիկը ձեռքերը փորին՝ իր տաք մարմինը տուաւ պառաւին միսերուն մէջ։ Տարիին վերջին գիշերն էր ու քունը հեռու։ Անոր հոգին փոխնիփոխ կը ճօճէր կեանքին ու մահուան հակադիր բեւեռներուն մէջտեղը։ Ու կ՛ըլլար դաժան, սպաննող իրեն եւ ուրիշներուն հանդէպ։ Ու կ՚ըլլար նուիրուած, զոհուող ու բարի աշխարհին հանդէպ։ Բայց կրցաւ ալ մտածել։ Ու կը մտնէր իր կեանքին բախտորոշ շրջանին։ Ամիսէն հարսնիքն էր…

 

Ո՛չ Թումաuիկը, ո'չ ծոցի գիշերուան մղձաւանջը, ոչ ալ ծակ-պտուկներուն ողբերգութիւնները՝ այցելեցին իրեն երազին։ Ան տեսաւ զարհուրելի պատկերը իր մօրը մահուան։ Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ այդ տեսարանը, այդ գիշեր, նոյն վայրկեանին կրկնուեցաւ մեծ մօրը ու թոռնիկին երազներուն մէջ։ Ու երկուքն ալ արթնցան։ Աղջիկը կու լար սարսափէն։ Պառաւը կը դողար ամբողջ ոսկորներովը։

 

-- Ինչո՞ւ կու լաս։

 

Բայց դող էր անոր ձայնը։ Ու դող էին անոր ափերը ու սառո՛յց, հաստ վերմակներուն տակ։

 

-- Մաման տեսայ։

 

Պառաւին դողը կրկնուեցաւ։ Ու կը պրկէր մատները, կարծես վանելու համար մղձաւանջը։ Ու անոր մատները քարցեր էին ու չէին կոտրեր գուրգուրանքի շարժումին համար, մինչ թոռնիկը կը շարունակէր արտասուել, խոշոր ու ջղաձգօրէն։ Անիկա գրեթէ գարշանքով ետ մղեց պառաւին խորտուբորտ ափը երեսին վրայէն։ Ու կը տառապէր անդիմադրելի ճնշումի մը տակ, իր երազը պատմելու ու չէր կրնար։ Բառերը բամպակի կծիկներու պէս կը շարուէին իր կոկորդին ու չէին ելլեր։

 

Պառաւը թալթլելէն կեցաւ ոտքի: Լուցկին չէր կենար իր մատներուն մէջ։ Անէծքով ու սարսռալէն վառեց պզտիկ լապտերը։ Մութը դեղնեցաւ անկողինին մօտերը, բայց ուրուացաւ պատերուն տակովը։ Ճերմկած վարագոյրները ծեծուեցան իրենց վէտերուն ու  քղանցքներուն վրայ, մեղմ ու խորհրդաւոր։ Կը հեծկլտար աղջիկը, գլուխը թաղած վերմակին տակը։

 

Տօնական գիշե՜րը։ Մինչեւ ուշ ատեն, փողոցներուն մէջ ոտքերը չեն պակսիր ու դուռներուն մեծ ձայները ընդհատ կը տեւեն կէս գիշերէն շատ ետքն ալ։ Պառաւը վառեց օճախը։ Ու փաթթուած՝ իր հարսնութեան օրերէն մինչեւ հիմա քաշքշող սամոյր մուշտակին մէջ --որմէ կը մնար այնքան բան, որքան մնացեր էր համբաւաւոր աղջիկէն, Հայրապենցէն խրոխտ ու փառաւոր օրերուն, առաջին անգամ ներս մտնող անդրանիկ հարսէն, --  անիկա խոթեց ձեռքերը ծոցը ու հեծկլտաց  -- կամաց ու ներսէն։ Բայց [113] անհանգիստ էր։ Ելաւ օճախէն ու մօտեցաւ անկողինին [114]: Նազիկը անհուն զզուանքով ետ ըրաւ իր ձեռքը։ Դարձաւ իր անկիւնը կրկին։ Ու անոր մեղքը կը խոշորնար ու կը լեցնէր սենեակը։ Ու երազը կը թափառէր մտքին առջեւ, տարօրինակ իրականութեամբ մը, այսքան տարիներու հաստութեան մէջ իր բոլոր գիծերը կենդանի պահած դժնդակ երազը։

 

-- Մե՜ղք է, պապա'։

 

Կարծես թէ տունին ընդերքէն կը փրթէր այս գութի աղաղակը։ Պառաւը խաչ հանեց։ Լոյսը ձեռքին՝ մօտեցաւ անկողինին։ Նազիկը քուն էր։ Բայց անոր երեսին վրայ յստակ էր ողբերգութիւնը։ Պրկուած անհուն սարսափի մը մէջ, անոր կոպիճները փոթ–փոթ կծկուեցան: Ու անոր դէմքին միսերը ճմռքուեցան, կարծես հարիւրով ասեղ անցընէին վրայէն։ Բաց էր բերանը ու բառերը փրթած, ծուիլ-ծուիկ կը նետուէին ներս [115]:

 

--  Մեղք է, մամօ՜, կը խղդէ կոր, մամօ՜։

 

Աւելի չկրցաւ դիմանալ ու թօթուեց ուժգին աղջկան գլուխը։ Բացաւ անիկա աչքերը, բայց կը շարունակէր տեսնել խուժդուժ տեսարանը ու առանց ուզելուն ու գիտնալուն՝ [116]

 

--  Կը խղդէ կոր, մամօ՜…

 

Պառաւը չկրցաւ հարցնել։ Աղջիկէն աւելի կը վախնար։ Նոյն ատեն, վրայի յարկէն [117] տունը սարսռաց լայն ու ծաւալուն գիծերով։ Տարիին վերջին գիշերն էր ու խօսող պատերը գէշ կը խօսէին։ Երկու սարսափներու մէջտեղ անիկա չէր գիտեր ընելիքը։

 

Մղձաւանջը գնաց Նազիկին աչքերէն։ Բայց դողը սիրտը իջած էր: Ան ուզեց մեծ մայրը իր քովը։ Պառաւը հանեց հնօրեայ մուշտակը, որ գետին ինկաւ փլող բանի մը ձայնովը։ Առանց լոյսը մարելու, մտաւ անկողին։ Թոռնիկը փաթթուեցաւ անոր, զգուշանալով փորէն ու իր դողը կը դողար անոր թեւերուն ու կուրծքին վրայ:

 

-- Մամo։

 

--  Համմէ, ձագուկս։

 

Պառաւը գորովոտ էր ու լուրջ։ Բայց աղջիկը տակաւին չէր հաւատար իր կոկորդին ազատ ըլլալուն, այնքան զօրաւոր էր եղերական թաշկինակին այրուցքը իր մէջ։ Պառաւը գրկեց աղջիկը, որուն երկու ձեռքերը մեքենաբար գամուեցան իր փորին վրայ։

 

--  Մամօ՜։

 

--  Սուս, ձա'գս, սուս:

 

Օվակենց դուռը խոշոր ու տրտում գոցուեցաւ, կարծես գերեզմանի մը վրայ։ Զայն ետեւէն փակող փայտեայ գերանը մխուեցաւ հաստ պատին մէջ։ Անոր սուր ու բզկտող ճռինչը երկարեցաւ ու մեծցաւ։ Բայց Նազիկ, ձեռքերը փորէն առանց բաժնելու, ցնցուեցաւ ամուր, ոտքէն գլուխը։

 

Ու ահա կարաւանը մեռել տանողներուն։ Ու կարաւանը հարսնեւորներուն։ Ու անոնք, որոնք կախուեցան ու խղդուեցան ու քարերէն վար թափուեցան։ Ու իր մայրը, խղդուած, բայց գեղեցիկ։ Ու Զաքարենց Զաքարը, դաժան ու հոգի առնող։ Կապ չկար

այս յաջորդութեան մէջ։ Տունը նորէն խօսեցաւ ու պառաւը խաչ հանեց։

 

--  Գլխունուս գալիք կայ, Տէ՛ր, - ըսաւ անիկա լսելի շշունջով մը։

 

Նազիկ չպատասխանեց։ Բայց նախադասութիւնը մարդկային բան մը տարաւ իրմէ ներս։ Պառաւը ճիշդ կ՛ըսէր։ Ու գոցեց աչքերը։ Կրնային գալ բոլոր գալիքները։ Վճռական, չար աղջիկն էր, որ կը յաջորդէր անկազմ, խայթէն քայքայուած, խեղճ արարածին։

 

 

Բ.

 

Հարսնեւորներուն վերջին խումբն ալ մեկնեցաւ։

 

Զաքարենց Զաքարը քաշեց մեծ գերանը, որ դուռը կռնակէն կը կապէր պատէ պատ։ Հաստ, դժնդակ ձմեռ էր։ Ու ձիւնը տան առաջամասը գոցեր էր, ծունկի խորութեամբ: Զաքարը մտածեց Ողիմպոսի կիրճերուն, որոնք մինչեւ իրենց պուկը կը լեցուէին հիմա, ու պատահական ճամբորդներու։ Իր հոգին գթոտ էր ու բարի։ Անիկա՝ նոյնիսկ չբարկացաւ ձիւնի փաթիլներուն, որոնք կ՛իյնային հանդարտ, թրթռուն ու անհուն։ Գինով բայց լուրջ` թօթուեց գուլպաներէն ճերմակ խաւը։ Ափին կռնակովը անցաւ անգամ մը պեխերուն վրայէն։ Ինքն ալ չէր գիտեր, թէ ձի՞ւն վար կու տար [118] ։

 

Անցաւ տարածութիւնը։ Չէր տատաներ աջ ու ձախ, ինք՝ որ այնքան գինովներու աջ ու ձախ ճորճորալը ծաղրեր էր ատենին ու կը սպասէր հիմա նման վիճակներու։ Սանդուխներէն ելած ատենը զգաց, որ քիչ մը տարբեր էր աչքերուն չափը: Բայց չխորացաւ: Սանդուխի գլխուն՝ մայրը ծռեցաւ տղուն ականջին ու կամաց փսփսաց։ Առանց պատասխանի՝ Զաքար շտկուեցաւ երկրորդ յարկը։

 

Մայրը դարձաւ օճախով սենեակը։ Ձմեռը, Սուրբ Սարգիսի դասական ձմեռ մը, սաստիկ էր ինկած ու անակնկալի բերած նոյնիսկ ամէնէն ամրակազմ տուները, որոնց պատուհաններու գիծերէն փրցուած էին ներսի թուղթերը։ Ու հակառակ մեծ կրակին, սենեակը չէր տաքնար։

 

Մարիամը, լուրջ, հանդիսաւոր, բայց պզտիկ մըն ալ մտազբաղ, տեղաւորուեցաւ իր անկիւնը, օճախին աջ եզրին, գառնուկի իր կակուղ մորթին վրայ։ Հարսանիքի կրակ էր օճախինը։ Ու անոր քովերը, սաքուին շրթներուն, թեթեւ մուխ ունէին տակաւին մոմի ու կերակուրի մնացորդները։ Քովն էր աղջիկը, Ռահանենց հարսը, համակրելի ու փորձառու կնիկ, որուն անուշ լեզուն զինքը փնտռել կու տար ամէն խճող ու դժուար կացութիւններու։ Ո՞վ գիտէ։ Ծոցի գիշեր էր։ Իրենց պարմանութեանը, այս գիշերը կու գար պսակէն երեք օր վերջը։ Բայց հիմա օրէնքներն ու բարքերը փոխուեր էին։ Տէրտէրը Կիրակի իրկուընէ ստիպուած էր խաչն ու նարօտը արձակել։ Ու, գեղին մեծնալովը, թուրքերուն հետ կապերուն լայննալովը, նոր ճամբաներուն նոր փորձանքներովը, տասը-քսան տարուան մէջ մեղքերը շատցեր էին։ Զաքարենց Մարիամը անփորձ մէկը չէր, բայց վերջին քանի մը պատահարները ամէն կեսուր վախի մէջ ձգած էին։ Ու վար դրած էր, աղջիկէն զատ, Էրկան Տշխուն։ Տունին մէջ քանի շունչը աւելնար, պառաւը քիչ մը աւելի ուժով կը զգար ինքզինքը։ Յետոյ, գործ ալ կար։ Կարմրած սաւանին, նշանի սաւանին փոխադրութիւնը դէպի Հայրապենց տունը, ատանկ ձիւնով. աղջիկը մերժած էր այդ աւանդական պատգամաւորութիւնը։

 

Էրկան Տշխուն թաղին նորելուկ դայեկն էր։ Երկու զաւակով կանուխէն այրի, ան չէր կարգուած ու գացած թուրքերուն գեղերը։ Աշխատող ու յամառ, ծխախոտի ու շերամի գործերով մեծցուցած ու կարգած էր ջուխտ աղջիկները։ Խօսուած բայց մոռցուած՝ անիկա հիմա տիտղոսաւոր ու վարժ ծիսակատարն էր հարսներուն, ծնունդներուն, կնունքներուն ու մեռելներուն։ Կը սիրէր այս գործն ալ, կտոր մը՝ նուէրին, բայց մեծ չափով իր խորհուրդին համար։

 

Երեք կիներն ալ նստան։ Ու տեսնուեցաւ, որ երեքն ալ ծունկի էին օճախին շուրջը։ Մէկ ու նոյն մտահոգութիւնը բռներ էր անոնց ներսը։ Ու պակաս էր խօսքը։

 

--  Պաղ է։

 

Էրկան Տշխուն էր, բան մը ըսած ըլլալու համար։ Ու ակիշին կեռ բերնովը մխտեց կոճի մը եղջիւրոտ գլուխը, որ կոտրեցաւ։ Մէջէն թափեցաւ կրակը, կարծես ոսկիացած ուղեղ մը պարպելով օճախի մեծ քարին վրայ։

 

-- [119]   Պաղ է, - պատասխանեց Մարիամը, նոյն թոնով։

 

Բայց կը զգային, որ խօսքը անտեղի էր։ Բերանները չէին ուզեր շարժիլ, քանի որ կիներուն կեդրոնը, հոգեկան կեդրոնը ուրիշ տեղ էր հիմա։ Բայց փայտերուն ճարճատիւնը երբ կենար, լռութիւնը կը դառնար աւելի տխուր ու երկիւղալի։ Գիշերը շատոնց անցած էր կէսէն։ Հարսանիքին շրջանակին մէջ աւանդութեան զետեղած ոգիները դեռ չէին ընկճուած աքաղաղին երկրորդ երգէն։ Տէրընտասին դեռ օր կար ու փեսայ կամ հարս խղդող դեւերը կը թափառէին տուներուն մօտը, պաշտպանուած ձիւնին մուշտակովը։

 

--   Գաւաթ մը ջուր, - Մարիամն էր նորէն, որ կարօտը, պէտքը կը զգար մարդկային ձայնին։

 

Աղջիկը բերաւ ջուրը։ Ու գաւաթը ծանր էր անոր ափին։ Զաքարենց Մարիամը պուտ մը առաւ բռնի ու դրաւ գաւաթը գետին։ Չես գիտեր ինչպէս, երերաց ու շրջեցաւ։ Կոտրեր էր։

 

--   Յիսուս Քրիստոս, - մրմնջաց պառաւը։ Վախը անցաւ երեքին ալ։ Ջուրը երկարեց իր թեւիկը մինչեւ կրակը ու փրփրելով շոգիացաւ։ Ու անոր ձայնը չարագուշակ էր դարձեալ։

 

--  Բարով է, բարով է, - աւելցուց Ռահանենց հարսը, ինքն ալ չհաւատալով իր բառերուն։

 

Էրկան Տշխուն լուռ մնաց։ Փոխարէն ելաւ ուղտի պէս ծունկերուն վրայ։ Անոր ականջները վերի սենեակին խորհուրդը կը հսկէին։ Ոչ մէկ շշուկ երկրորդ յարկէն։ Դուռը գոցուելէն ի վեր, տախտակները ոչ մէկ նշան տուին։

 

Ու ձիւնը կ՚իյնար, անհուն, անաղմուկ։

 

Ու մէկ անգամէն, բայց որուն ինչպէսը աւելի ետքը անկարող եղան բացատրելու, իրենք՝ կիները, գետինէն թէ առաստաղէն, բուսաւ տագնապը։ Սկիզբները հազիւ զգալի՝ անիկա ուժովցաւ ու լեցուց երեքին ալ սիրտը։ Բայց անոնցմէ ոչ մէկը մտքէն անցուց մտահոգութիւնը հաղորդել քովինին։ Ինչո՞ւ կոտրեցաւ անոնց վստահութիւնը ու նայեցան առանձին–առանձին՝ բաժակին։ Անոր բեկորները կրակէն կ՚առնէին քիչ մը ճառագայթ ու արիւնի գիծերու պէս կը վառէին զանոնք [120], պղտոր բերաններով։ Արիւնի յաճախա՞նք մը։ Կիները ընդզգացին ատիկա։ Մէկը յառաջացաւ նոյնիսկ «բարի նշան» ընդունելու ապակիին այդ գունաւորումը։ Յետոյ տխրեցան, երբ բոցին դադրելովը կտորները տեսան սեւցած ու մեռած։

 

--  Աշխարհք է...

 

Էրկան Տշխուն էր, ատանկ փորձառութեանց ամէնէն մօտիկը, որ նետեց տարօրինակ նախադասութիւնը։ Բայց աւելի տարօրինակը այն էր, որ անիկա կը թարգմանէր նոյն ատեն միւս երկուքին ալ խռովքն ու կասկածանքը։

 

--  Ասչափ ատե՞ն, տեսնուա՛ծ չէ, - աւելցուց կրկին Տշխուն ու հեղինակաւոր իր շեշտը ճնշեց միւսները։ Այն ատեն զգացին, թէ անիկա օտարն էր իրենց մէջ։ Ու ամէնէն քիչ կապուածը` վտանգին։

 

Պառաւը խոր շունչ քաշեց։ Նեղուեցաւ՝ զսպելու համար կատաղութիւնը իր շրթունքներուն ու բարկութիւնը ձեռքերուն, որոնք կը հրուէին անոր ներսէն, վանելու համար «ցուցանք»ը։ Յետոյ, վտանգահար [121] մարդոց մէկ բնական ճամբովը բարձրացաւ Աստծոյ արդարութեան։ Ինք, Զաքարենց Մարիամը մրջիւնի վրայ չէր կոխած ու մտքով անգամ չէր մեղանչած։ Ու յիշեց Զաքարին հայրը, որ իր աղջիկնութիւնը մէկ «Հայր մեր»ի մէջ [122] թուղթ ծալածի պէս ծալեր էր։ Հովի զօրաւոր հոսանք մը բաւական հեռու պատուհանի մը փեղկերը խախտեց տեղէն ու սկսաւ ծեծել, չարագուշակ աղմուկ մը թափելով փողոցն ի վար։

 

--  Բադայինն է։

 

Ըսողը Տշխուն էր դարձեալ, բայց դժուար հասկնալի է, որ աննպատակ արտասանուած բառ մը երբեմն աշխարհ [123] մը յուզում արթնցնէ իր ետեւէն։ Ըսողը օտար է յաճախ այդ ամէնուն։ Բայց ինքն ալ կը համակուի ստեղծուած հոսանուտով։ Կոստիկենց Բադան տաս տարուան հարս է։ Վեց տղու մայր։ Բոլորն ալ շահ ածեց [124] ։ Տուն կառավարեց խելացի ու համեստ։ Մինչեւ այս օր մէկը անոր «մուխը դէպի քեզ» չէ ըսած։ Բայց անոր ալ պատմութիւն է պատահած ծոցի գիշերին։

 

Զաքարենց Մարիամի աչքին առջեւն է հիմա, յստակ՝ իբրեւ թէ երէկ անցած ըլլար, վիճակը մատաղ հարսնուկին։ Ինչպէս անիկա դուրս նետուած փեսային սենեակէն, փողոց դրուեցաւ, անլուր խաղքութիւնով ու հայհոյութիւնով։ Ի՛նչ կու լար անիկա, երդումը թափելով երդումին վրայ, իր հօրը գերեզմանէն մինչեւ սրբազան լոյսը վտանգելով իր աչքերուն։ Ինչպէ՛ս պատուհանները չշարժեցան ու ինք վար իջաւ, ճիշդ ասանկ օդով, առաւ աղջիկը ներս ու պահեց մինչեւ առաւօտ։ Ու փառք կու տար Աստծոյ իր ըրածին զինքը «արժանի կեցնելուն» համար: Վասնզի համոզուած էր, որ աղջիկը մեղք չէր ունեցած։ Անմեղութիւնը նայիլ կը նայի ու չի ծածկուիր:

 

Վերի յարկէն տախտակի հեծքեր ետ բերին զինքը երազանքէն։ Երեք կիներն ալ ոտքի նետուեցան։ Էրկան Տշխուն կամացուկ բացաւ դուռը ու ճեղքէն հանեց գլուխը դուրս։ Լուռ էր սենեակը։ Հովը հետզհետէ կ՚ուժովնար։ Ու անոր աղմուկը կը յաղթէր պզտիկ ճիչերուն տունին խորքերէն արձակուող։ Տրտմած ու նկուն՝ մտան կրկին իրենց ծունկերուն կապին մէջ։

 

Ու չէին խօսեր։ Իրարմէ վախնալնո՞ւն, թէ աւելի գէշ բանի մը սպասումին մէջ արձանացած։

 

Վայրկեան մը անոնց սրտերը անձկագին պրկումէ մը անցան։ Ատիկա սարսափը չէր։ Ատիկա գայթակղութիւնն ալ չէր։ Վերի սենեակին մէջ իրարու կու գային երկու հզօր, ամէն բանի կարող անհատներու գերագոյն սրբութիւնները: Ու վտանգի մը պարագային ոչ մէկը կրնար ճիշդ տեսնել վախճանը աղէտին։ Բադային ամուսինը գառնուկի պէս մարդ էր։ «Ափ մը աղ նետէ բերանը, ճմլէ՝ ձայն չի հաներ», կը մտածէր Էրկան Տշխուն։ Հո՞ս։ Ու դադրեցաւ հետեւելէ ենթադրութեան։ Աչքերը կը սեւնային։

 

Ու ահա վերէն, դրան ուժգին ու կատաղի բացուածք մը ոտքի նետեց երեք կիները։ Տշխուն արդէն կէսը գտած էր սանդուխին։

 

Անոր գլխին կը ցցուէր հասակը Զաքարենց Զաքարին, ճերմակ շապիկով, ճերմակ անդրավարտիքով, կուրծքը կատարելապէս բաց։ Ու քիչ անդին, մերկ սրունքներէն մէկը արիւնոտ, փռուած էր գետինը, աչքերը գոց, մեռելի նման, Հայրապենց Նազիկը։ Կիսամերկ էր ան ու մազերը հիւսքով։

 

Տշխուն ներս մտաւ երկուքին մէջտեղը։ Միւս կիները սանդուխին կէսին ստիպուած եղան կենալ։ Ու անոնց հատկտուն շունչը կը զատուէր լռութենէն։

 

-- Սպաննեմ պըտը…

 

--  Խե՞նթ ես, ի՞նչ ես։

 

Տշխուն էր, փորձ, տաք իր ձայնովը, ուրկէ բոլորովին չէր փախած կին տարրը, ան՝ որ անպատճառ ու անմիջական կ՛ազդէ արուին վրայ։ Ան երկարեց բազուկը, տիրական, հաստատ, երկուքին մէջտեղը։ Մէկ ձեռքն ալ հանգչեցուց տղուն բաց կուրծքին ու մեղմո՞վ, թէ ուժգին, --  կիներուն ուժը այդ պարագաներուն չափողները միայն կրնան զգալ ատիկա, --  հրեց ետ, բաց՝ աղջկան հասողութենէն։

 

Տշխուին [125] այս յանդգնութիւնը, անոր իրական տագնապը, անոր աչքերուն սարսափահար պաղատանքը ու կակուղ միսերու այս անակնկալ հպումը մեղմեցին դիւահար տղան։ Սպաննող բնազդը արուին, արիւնի վարժուած ու անկէ համ առնող երիտասարդի վճռականութիւնը տեղի տուին։ Ան ներսէն դուրս նետած էր Նազիկը, չսպաննելու համար։ Բայց ուրիշ կիներու ներկայութիւնը ոտք էր հաներ կրկին իր հպարտութիւնը։ Ան շատ մօտիկն էր ոճիրին։ Երկու մատի խաղ կը բաւէր խղդելու համար այդ պոռնիկը։ Տշխուն իր ջերմութեամբը, եփած կնոջ իր հրապոյրովը կեցուց անոր բնազդը։ Բայց այս նահանջը, կիրքը ետ հրելու այս քիչ մը վատ համակերպութիւնը միշտ մաս կը կազմէր անոր նկարագրին։ Այս անգամ հակազդեցութիւնը դղրդեց անոր մարմինը։ Անոր կուրծքը կը նեղնար։ Լանջքին տախտակները անսովոր ծերպերէ օդ ճարել կ՚աշխատէին այս խղդուող տղուն, որ կրնար չսեղմուիլ իր ոսկորներուն զրահին մէջ ու ճաթիլ մէջտեղէն։ Կեցած էր անոր շունչը։ Ու զարհուրելի էին աչքերը, որոնց ճերմակին վերի մասը բռներ էր սեւ արիւն մը, որ կը չարչարէր կոպերը, ու անոնց տակ աղ-ջուրի [126] մը այրուցքը կը ծաւալէր ու նայուածքը անկարելի կը դարձնէր։ Բերանէն՝ բառի տեղ զսպուած, կցկտուր շշուկներ, սուլումի պէս սողոսկուն. [127] աւելի վերջը տեսան, որ փրփուր ալ կը ծամէր։ Ու ակռաներուն տակ գազանային յանկերգը, ճմռթուած, արիւնոտ ու խուլ՝

 

--  Սպաննե'մ պըտը...

 

Մայրը հասած էր արդէն։ Ան փաթթուեցաւ իր տղուն։ Ու բազուկները ուժով, անդիմադրելի էին այդ պահուն. [128]

 

--  Առջիդ մեռնիմ, զաւակս։ Առջիդ մեռնիմ։

 

Չկրցաւ շարունակել։ Յուզումը, սիրտին սաստիկ զարկը, լերան պէս երիտասարդ մը զսպած ըլլալու իր միամիտ պատրանքը արգիլեցին իր բառերը։ Ու կը հեւար՝ գլուխը թաղած անոր կուրծքին մէջ։ Իր յուզումը լաց չեղաւ։ Յետոյ, ի՞նչ կախարդական բանաձեւ էր, որ ելաւ բերնէն, ինքնիրեն, յաղթելով ամէնուն.

 

--  Օտարին պոռնիկի՞ն համար:

 

Հանգչեցաւ։ Մեր բառերը երբեմն ուժով են մենէ։ Ուրկէ՞ գտաւ այս մտածումը։ Ու ապահով անոր տպաւորութենէն, ամբողջ սէր ու մայր՝ ան կրցաւ ըսել՝

 

--  Չէ՛, օղուլ, չէ՛, առջիդ մեռնիմ, զաւակս։ Մեղք է արեւուդ։

 

Թէ՛ ձայնը, թէ՛ ծերութիւնը, թէ՛ մտածումը ազդեցին արտակարգ ճշդութեամբ։ Մէկէն, տախտակամածին երկարած աղջիկը դադրեցաւ անոր համար իմաստ ունենալէ։ Ու մէկէն անոր մօրը այսքան մեղաւոր անցեալը բացուեցաւ իր դիմաց ու հեռացուց անոր աղջիկը օտար հողերու։

 

Զաքարենց Զաքարը կը ճանչցուէր իբր մէկը, որուն բերանին բառը պարապ չելաւ երբեք։ Աւելի՛ն. անոր անգթութիւնը, որուն փորձը տուած էր քանի՜-քանի՜ անգամներ։ Ու մտքերուն մէջ թարմ էր ողբերգութիւնը վրանի մը, որուն թիւրքմէնները սուրէ անցուցած էր օրօրոցէն մինչեւ ծերուկը, տասներկու հոգի։ Ու սարսափելին այն էր, որ անիկա նախճիրը գործադրած էր թուրքէ մը աւելի հաշիւով ու անողոք։ Ու այրած վրանը, դիակները, առանց պզտիկ հետք մը ձգելու սպանդէն: Սուտի մը պէս այս պատմութիւնը նուիրագործեց անոր համբաւը։ Կառավարութիւնը բանտարկեց զայն ու Հաճիին միջնորդութիւնը, փաստերու պակասը ազատեցին զինքը։ Այն օրէն ասդին անիկա գեղին ուժ[եղն]երէն [129] մէկը նկատուեցաւ։ Ու կը դողար անոր արեւին մայրը։ Ու կը սիրէր անոր արու ու հայկական քաջութիւնը իր գեղը։ Աւազակներու դէմ՝ անիկա չսակարկեց իր արիւնը։ Երեք անգամ գնդակ կերաւ ու առողջացաւ։ Ու անոր պարկեշտութի՛ւնը, որ սուրբի մը պէս ցանկալի ըրաւ իր նայուածքը։ Այս ամէնը բնազդական ճամբով մը, ու արագ ու զօրաւոր, տեսաւ մայրը, որ անցաւ իր մտքէն [130] ։ Ու անցաւ նոյն գիծով նաեւ Հայրապենց տունին, Նազիկին մօրը «գմբէթ նետած» մեղքին, ու հարսնցուին ու բոլոր ծակ–պտուկներուն: Յիշեց Բադան, բայց իր սիրտը չվկայեց ի նպաստ Նազիկին։ Ու պատուհասները, որոնք աղջիկները կու տային իրենք իրենց։ Ի՞նչ հարկ՝ պատուհասումի գործը առնելու անոնց ձեռքէն ու յանձնելու սա առիւծ տղուն, որուն մէկ մազն անգամ չէր փոխեր այդ պոռնիկներու սերունդին հետ։ Կը բաւէր աղջիկը փողոց նետել։ (Մտքէն չանցաւ Հաճիին վտանգը)։ Վճիռը կանուխ կամ ուշ կը պարտադրէր ինքզինքը։ Ծակ–պտուկները չէին ապրեր։ Եթէ անոնք չսպաննէին իրենք զիրենք, գեղը իր արհամարհանքին, դանդաղ ու անզգամ ծաղրանքին տակ կը չորցնէր զանոնք։ Կամ, ինչ որ նոյնն էր, անոնք կ՚երթային մօտիկ գեղերու հարս, աղքատիկ կամ հրէշային էրիկներու, որոնք իրենց ծննդավայրին մէջ աղջիկ չէին կրնար ճարել։ Ու այդ օտարութեան, զրկանքին, տառապանքին մէջ կը քաւէին [131] մեղքը։

 

--   Տշխու Հարս, վար տար։

 

Անհուն էր նախադասութեան ժահրը։ Մայրը սկսաւ շոյել տղուն մազերը, որոնք սուր էին խոզանակի կռնակին պէս։ Էրկան Տշխուն գրկեց աղջիկը, որ նուաղա՞ծ էր, թէ կը կեղծէր, չկրցաւ գիտնալ, ու տարաւ վարի սենեակը։ Մայր ու տղայ առանձին էին սրահին մէջ։ Տղուն շունչը ուժգին էր տակաւին։ Բայց մայրը վստահ էր, թէ կոտրած էր ոճիրին զսպանակը։

 

Մէկէն դող մը ցնցեց այդ ամեհի երիտասարդը։ Կարծես մարմինին կազմածը պիտի քակուէր իր հիւսքերէն։ Մայրը կը զգար ասոնք, ու կը խորհէր մեծ աղէտներու։ Դողին յաջորդեց ձգտուած կարծրացում մը, որ ետ ըրաւ իր մօր բազուկները, առանց որ տղան շարժում մը փորձէր։ Ու անոնք իրարմէ բաժնուած էին։ Մայրը՝ պզտիկ, հակած դէպի հոյակապ իրանը իր տղուն, որուն նայուածքը կ՚աշխատէր նայիլ ու չէր կրնար:

 

Վարի սենեակին դուռը բացուեցաւ ու գոցուեցաւ: Երկուքն ալ վախցան։ Կարծես կ՛ամչնային օտարներէն։ Օտարին ներկայութիւնը տղուն վիշտը բերաւ մարդկային սահմաններուն։ Իր բոլոր անգթութեամբը՝ Զաքարենց Զաքարը աղջկան մը նման գորովոտ էր ու բարի։ Ու խելքը կը հասնէր սա ողբերգութեան։ Ո՞վ էր յանցաւորը։ Ինչո՞ւ իր գլխուն կը բանային [132] այս դժոխքը։ Ու տկարացաւ, թաղեց գլուխը մօրը ծոցին։ Սկսաւ հեկեկանքը, այն չբացուող, չաւարտող, ելլալ չկրցող հեկեկանքը, որ սուր հիւանդութեանց մէջ նշանն է մահուան։ Կիները կը ճանչնան ատիկա։ Մայրը խելայեղ ձայնով լաց մը ձգեց, մեղմ ու լացնող [133] ։ Ատիկա կ՛ընէր առանց գիտնալուն։ Բայց լացը անցաւ տղուն։ Հեկեկանքը յստակ[ա]ցաւ, աչքերը վազեցին ու կուրծքը միացաւ արցունքին։ Ազատումին նշանն էր։ Անոնք, որ չէին կրնար լալ, կը խղդուէին։ Մայրը սփոփուած՝ համբուրեց տղուն աչքերը։

 

--  Լա՛ց, տղաս, լա՛ց, - կ՛ըսէր, ինքն ալ լալով։

 

Ու անոր մատները հին ու նուիրական գգուանքը գտան վերստին ու խօսեցան տղուն ճակատին, մազերուն, կրկին ճակատին, յետոյ ուսերուն, կուրծքին, անկէց աչքերուն՝ անա'նկ գորովոտ, անա'նկ սրտանց ու համաժամանակ, որ տղան մանկացաւ, լքեց ինքզինքը։ Անոր շունչը քիչ-քիչ կ՚իջնար իր կանոնին։ Մայրը զգաց իր միսին վրայէն այդ նուազումը։ Հովը պատուհանին ծակտիկներէն ձիւնի հատիկներ կը նետէր։ Ցուրտը դպաւ անոր մերկ կուրծքին, որ պաղեր էր։

 

--   Ել, տեղդ պառկէ։

 

Արցունքները չորցնելով՝ տղան նայեցաւ տխուր, ճիշդ մանկան մը պէս, որուն ամէնէն սիրած խաղալիքը կը կոտրի։ Աչքերը կը բաբախէին, ու առարկաները շարժուն կը թուէին իր շուրջը։ Արցունքը չէր կրցած, իր վազքին մէջ, մաքրել արիւնին լերդացած կտորները, որոնք նայուածքը կ՛ընէին պղտոր, կտրուած կաթի պէս։ Բայց այդ աւերակին մէջէն կարելի էր կարդալ անոր ընդհանուր իմաստը, ― անհուն հիասթափում, նոյնքան մըն ալ ամօթ։ Վաղը առտո՞ւն։ Ի՛նչպէս երեւալ գեղին մէջ։ Ի՛նք, Զաքարենց Զաքարը: Յանկարծ իր մտքին մէջ, ուրուականի մը նման տնկուեցաւ Հաճի Ստեփանը։ Ու զգաց անխուսափելին։ Անոր հետ չափուելու, սպաննելու, սպաննուելու հեռապատկերները եկան ու գացին։ Այս երեւումը զայն բոլորովին զինաթափ ըրաւ իր կատաղութեան, վշտին ու նուաստացման մէջ։ Աղջիկը դադրեցաւ զինքը գրգռելէ։ Ան իր էրիկմարդութեան վայլող մրցորդը գտած էր: Աղջկանը մեղքին պատուհասը պիտի տար [134] անոր հայրը։ Ու հպարտութիւն, հերոսութիւն իսկ կար այդ պահանջումին մէջ։ Պառաւը չհասկցաւ, թէ իր գիրկին մէջ ուրկէ ինկաւ այս խաղաղութիւնը իր տղուն վրայ:

 

Հովի նոր յորձանք մը յարձակեցաւ լոյսին վրայ, որ հատաւ ու նորէն հաւաքեց իր թելերը։ Այն ատեն, առանց բառի, մայրը առաւ զայն անոր ուսերուն տակէն, որոնց հազիւ կը հասնէր հասակը, ու երեք տարեկան մանուկի մը պէս զայն մեղմով քշեց դէպի սենեակը։ Դպաւ դուռին, որ գոցուեցաւ ու լամպարին ջղաձգութիւնները հանդարտեցան։ Արագ ու ամօթահար ակնարկով մը տեսաւ վերմակին չարչարուած տեղը, սաւանին ծալաւոր բայց ճերմակ հասակը։ (Մտքովը գնաց իր հարսնութեան առագաստին ու թեթեւ հպարտութիւն մը շողաց ու անցաւ իր դէմքէն)։ Վերցուց զայն անկողինէն, անհուն զզուանքով։ Առաւ սնտուկին վրայէն միւսը, պահեստը, զոր իր ձեռքովը դրած էր հոն քանի մը ժամ առաջ։ Յետոյ, առանց զգացնելու թեթեւ մը հոտոտեց վերմակը, զոր գտաւ ապականուած ու փոխեց։ Այսպէս սրբուած գեղին մեծագոյն մեղքէն  ու ամօթէն [135] իր տղուն անկողինը, հոն առաջնորդեց զայն, որ հնազանդ էր ու կամազուրկ՝ գառնուկի մը պէս։ Անկարելի էր այս համակերպութեան մէջ կարդալ վիշտ կամ զայրոյթ։ Յետոյ, առանց լոյսը փչելու --կը վախնար չարերէն [136] -- շօշափեց անոր բարձին տակ փրկարար դանակը, որմէ կը կապուէին ոգիները, ու ելաւ դուրս, դուռը շատ մեղմ փակելէն ետքը:

 

Երկու կիները երեսի վրայ ձգած էին բազմոցին՝ հարսնուկը եւ կուկուզ ըրած կրակին դէմ։ Անոնք բառ չէին փոխանակած հետը: Ու անիկա ոչ մէկ շարժում էր փորձեր։ Ցածուկ առաստաղէն լոյսը ինկեր էր անոր երեսներուն, որոնք կը վառէին արտակարգ կարմիրով։ Իր բոլոր թշուառութեանը, իր բոլոր ցեխին մէջ հոյակապ էր անոր աղուորութիւնը, որուն վրայէն անցեր էր կիրքին ու վայելքին, գերագոյն յուզումին ու անասելի ամօթին ճպոտը ու ոտք հանած անոր ամբողջ լարերը:

 

Կեսուրը, լուրջ ու թշուառ ու ողբագին՝ ձեռքերը ծունկերուն, քիչիկ մըն ալ կորաքամակ՝ կեցաւ անոր դէմ ու նայեցաւ սուր, վայրագ, անողոք։ Այնքան թափանցող էր եւ ուժով այդ նայուածքը, որ աղջիկը ստիպուեցաւ գոցել իր աչքը։

 

-- Բա՛ց աչքերդ։

 

Զաքարենց Մարիամէն [137] արդարութեան ձայնն էր, որ հնչեց սուր, վայրագ, անողոք:

 

Հարսը չշարժեց թարթիչները։

 

--  Բա՛ց աչքերդ, կ՛ըսեմ քեզի. Աստծոյ կրակի՛ն գաս։ Բա'ց աչքերդ։

 

Պառաւին բառերը կը ծակէին սիրտը, աւելի խիստ, քան դաշոյն մը։ Ու անկարելի էր մտիկ չընել այդ հրամանին։ Դեռ երկու կիները իրար չէին կշռած ու Նազիկը չէր գտած իր ջիղերուն կծիկը։ Ենթակայ ու աղջիկ՝ ան բացաւ աչքերը, աշխատելով չդողալ։ Բայց թարթիչները կարծես կը պատռուէին։ Ան կրցաւ դէմը նայիլ։

 

-- Ինծի, ինծի՛, - ձայնեց պառաւը, աւելի կտրուկ, - սանկ ամուր, պի՛նդ ինծի նայէ։

 

Աղջիկը մտիկ ըրաւ ու բիբերը ղարձուց։ Բայց անկարող եղաւ հանդուրժելու պառաւին նայուածքը, որ կրակի լեզուի մը պէս ծակեց իր աչքին ցանցը ու հասաւ թաքուն խղճմտանքին ու զայն դղրդեց։ Նուաղումի նման բան մը բարձրացաւ խայթուածքին բերանէն։ Մատնած էր ինքզինքը։ Տկարացաւ ու գոցեց թարթիչները։

 

-- Ձունը մեր գլխի՜ն, Տշխու հարս... Ողջ–ողջ թաղեցէք ինծի։

 

Ու չկրցաւ շարունակել։ Անիկա մեղքը գտած, ստուգած էր նայուածքին խորը։ Այդ պահուն, հազուադէպ յստակութեամբ, ան յիշեց Կոստիկենց Բադային ազատ ու անմեղ աչքերը։ Նազիկը պոռնիկ մըն էր։

 

Յանկարծ, իր մաքուր կնիկի, պատուախնդիր մօր բոլոր հպարտութիւնը խուժեց իր վրայ. կարկուտի տարափ մը կարծես, որ ծեծեց զինքը։ Ինքն ալ կի՜ն էր եղած ու ապրած այն վտանգներուն մէջ, որոնք կիներուն «փէշին կը հետեւին», ինչպէս կը բացատրէր գեղին փոխաբերութիւնը: Բա՞յց։ Վերցուց ձեռքը, իջեցնելու համար զայրոյթի բռունցքը։ Կարծես իր աղջիկը ըլլար։ Այս մտաւոր մերձեցումը թուլցուց իր բազուկները, նոյն արագութեամբ: Մեղմացաւ։ Մարդկայինը երեւան կու գար իր կիրքին մէջ։ Անոր ձեռքերը ինկան իր ծունկերուն, անզօր ու համակերպած, զսպանակէն աւրուած շարժումներուն պէս։

 

-- Մուրս ի վրաս... մուրս ի վրաս... Տէ՜ր, - հեկեկաց, շարունակել կրնալու համար։ Պարպուած [138] էր իր ամբողջ դաժանութիւնը։

 

-- Ի՞նչ էր մեր մեղքը, էյ Կապուտուո՜ր...: - Ու ամբողջ ստրջանք, ու գութ, ու գորով [139] էր այս անգամ արցունքը, որ բառերուն հեղուկը ըլլար կ՛ըսես։ Ու իր տունին լայն ու տիրական ամօթին չափ անիկա հասկցաւ մարդկային թշուառութիւնը սա որբին, որուն սպասող աղէտը անողոք էր ու ճակատագրական։ Անիկա միշտ ալ խաչով, Յիսուսով, սուրբերով մտիկ ըրած էր ծակ–պտուկներուն տրամները։ Ու գիտէր փորձանքը ատ անմուրազ «հարսներուն»։ Ու զղջաց քիչ առաջուան իր շեշտին չարութեան վրայ։ Բայց իր միտքը կանգ առաւ այս զառիթափին վրայ։ Իր տունին մէջն էր ան։ Ու անդրադարձաւ իր տղուն, որուն երիտասարդի արիւնէն կարելի էր ամէնէն սեւաւոր բաները կասկածիլ։ Որ կրնար հիմա իջնել վերէն, ու չորս մատով, հաւու ճիտին պէս ոլորել անոր վիզը ու փրցնել, ինքն ալ երթալ փտիլ զնտանին մէջ ու քաւել այս արդարութեան հարկադրանքը։ Ու, ամէնէն բարեբախտ պարագային, տարիներով խղճին վրայ պիտի պահէր այս անլուր ամօթին խարանը ու պիտի պտտցնէր իր երիտասարդութեանը հասցուած [140] այս վատ վիրաւորանքը։ Ու գաղափարներու այս շղթայէն անիկա հասաւ աւելի դժնդակին -- տղուն եւ Հաճիին մէջտեղ անխուսափելի բախումին, -- որուն վախճանը եղերական էր՝ [141] ո՛ր կողմէն ալ նայէր:

 

Դրաւ ձեռքը ծնօտին։ Մտածումները, իրենց փոխուելովը, կը դարձնէին նաեւ անոր արտայայտութիւնը երեսներէն [142] ։ Օճախին մէջ կրակը հասած էր հարսանեկան շքեղութեան ու պզտիկ սենեակը լուսաւոր էր բացառիկ առատութեամբ: Աքաղաղին երկրորդ կանչը զինքը կրկին իրականութեան դարձուց։ Ձիւները պատռող ու աղէտներ գուժող բան մը կար այդ ճիչին մէջ։ Երեք կիները ունեցան նոյն մտմտուքը։

 

Ի՞նչ ընէին պիտի։

 

Կարելի չէր տունին մէջ պահել ծակ–պտուկը մինչեւ առտու: Բադան անգամ չպահեց անոր խելօքիկ էրիկը, թէեւ գիտէր, թէ մեղք չէր ունեցած աղջիկը։ Բայց ո՞ւր ղրկել այս ձիւնին։ Ու յատկանշական էր, որ Հայրապենց տունը չէր այցելեր երեքին ալ մտքին։ . Ու կը նեղուէր պառաւը։ Էրկան Տշխուն անճարակ դուրս կու գար ու չէր արժեր իր լեզուն ու իր համբաւը։

 

Իրականը այն էր սակայն, որ բարքերը փոխուելու վրայ էին: Ու դիւրին չէր օտարին աղջիկը ատանկ կէս–գիշերներուն փողոց նետել փեսաներուն կամ կեսուրներուն «հաճոյքին համար», ինչպէս վճռած էր երկու տարի առաջ կառավարութիւնը, պատժելով բանտով ու տուգանքով մայր մը ու տղայ մը։ Բժիշկները քննեցին աղջիկը ու մեղաւոր գտան «անճարակ» փեսան։

 

Ու մէկէն մռայլ ու սեւ հետաքրքրութիւնը պառաւին մէջ, որ միւսներուն մօտ վերածուեցաւ տխուր, ախտավարակ բանի մը։

 

--  Ո՞վ է…, - հարցուց պառաւը ու կեցաւ, նայելով քովիններուն:

 

Աղջիկը կարծես զարմացած հարցումին յապաղումէն, հանդարտ պտտցուց նայուածքը անոնց վրայ ու իրեն հոգին կը տեղաւորուէր իր մարմինին մէջ։ Անիկա կը սպասէր այդ գերագոյն վիճակին ու պատրաստուած էր ատոր ամիսներու մարզանքով մը։ Իրեն երեւակայածին պէս կը սկսէր տեսարանը։ Ու գոհ էր, առաջին անգամ՝ հարսնիքէն ի վեր, վասնզի դէպքերը քալած էին իր շինածէն տարբեր ճամբայով, ու զինքը ձգած էին վայրկեաններուն դէմ ու ճակատագրին դէմ բոլորովին առանձին։

 

Ան գոցեց աչքերը ու կապեց լեզուն։ Այս հանդարտ, հաշիւով ու քիչիկ մըն ալ արհամարհոտ լռութիւնը խթանի պէս ծակծկեց Զաքարենց Մարիամին հպարտութիւնը, ցրուեց անոր մէջ գոյանալ առնող արգահատանքը ու դժնդակ հակազդեցութեամբ մը զայն նետեց անյատակ ու անկարող զայրոյթի մը մէջ։

 

Անիկա ուժգին թօթուեց հարսին մազերը։ Ձայնը խիստ էր ու պաղ՝ մետաղի նման։ Անոր չորցած մատներուն կծիկ մը դեղին մազ կառչեցաւ։

 

Աղջիկը պրկեց, տաժանագին պրկումով, [143] թարթիչները։ Իր անցեալն ալ օգնութեան կը հասնէր ու վայրկեանին իրականութեան կ՚աւելցնէր մտածուածին բաժինը։ Վճռեց չբանալ, մահուան իսկ գնով։ Կարծես այդ որոշումը պողպատէ կղպանքի մը պէս փակեց ու գամեց իր կզակները։ Շրթները հիւսուեցան իրարու կորսուելու աստիճան դէմքին ընդհանուր կաղապարին մէջ։ Այն ատեն, այդպէս այլայլուած, անիկա կը նմանէր տասը տարեկան աղջկան մը, ուր սեռը չենք տեսներ: Այնքան ինքը փախած էր իրմէ։ Կիները տեսան ատիկա ու շուարեցան։ Էրկան Տշխուն շարժեց իր փորձառու գլուխը ու եզրակացուց.

 

-- Կը մեռնին, չեն ըսեր:

 

Ճիշդ կը խորհէր ապրած կինը։ Անուն մը՝ նոր արիւններու գրգիռ մը միայն կ՛ըլլար միշտ։ Հեքիաթն ու պատմութիւնը համակարծիք էին այդ կէտին վրայ։ Ու աղջիկները շատ քիչ անգամ հասցէ ցոյց տուին։

 

Բայց նախադասութիւնը մեղմացուց աղջկան գիծերը։ Սեռը վերադարձաւ մէկէն։ Քիչ առաջուան «փորձանքն» էր նորէն։ Տեսակ մը հոգեբանութիւն [144], հով ողողեց զինքը։ Կարծես ուրախ էր այս ամէնուն համար։

 

Ու ինքզինքը լաւ զգալու, իր բնական խորքին դառնալու, ու անկէ դէպի զգլխանքը տարածուելու այս զգայութիւնները այնքան որոշ, արտաքին էին, որ կիները վիրաւորուեցան, այս անգամ՝ ընդնշմարել կարծելով «տուներէ, օճախներէ հեռու» վիճակը, որուն մէջ կիները կը մտնեն ինքզինքնին ծախելով։ Կատղեցաւ Զաքարենց Մարիամը, որ գտաւ ամէնէն անողորմ, սպաննող շեշտը, խղդւուքով բայց դաժանօրէն յստակ բանաձեւը, պոռալու համար անոր երեսին.

 

--  Դո՛ւրս տունէս, պոռնիկին աղջիկը։

 

Երկրորդ «դուրսը» չկրցաւ արտասանել։ Պառաւին բառերը ցած էին, բայց անհաւասարելի ժահրով։ Այդ հեւուքին մէջ անիկա դրաւ կէս դարու մաքրութիւն, զոհողութիւն, պատիւ ու ինչ որ մեր կիներուն աստուածային առաքինութիւնը եղաւ: Անիկա վճռեց ժամ առաջ դուրս հանել տունէն այս դեւի ձագը։ Տղան կրնար գալ։

 

Ու դուռը բացուեցաւ: Երեք կիներն ալ անակնկալի եկան։ Այնքան անաղմուկ տեղի ունեցած էր այս խուժումը։

 

Զաքար ներս մտաւ: Հագած էր հանդիսաւոր օրերու զգեստները, երբ գլուխը կ՛անցնէր փախցուելիք ծխախոտի թափօրին։ Հսկայ գօտիին փաթէն դուրս ինկած էր վեցհարուածեանին մռայլ կոթը, որ սեւ կմախքի մը պէս կը նստէր կարմիր շրթունքին։ Ու վեց թիզ հասակով սուրը կը մտնէր կրկին անոր գօտիին վերէն ու դուրս կ՚ելլէր։ Անոր եղջերաւոր գլուխը ու ոսկեգունդ պոչը պատրանքը կը գեղեցկացնէին։ Ոտքին իր փառաւոր մոյկերը, որոնք սրունքներուն վրայ սրունք մըն ալ կը դնեն։ Այսպէս հագուած ու այսպէս զրահուած՝ անիկա հպարտութիւնն էր տունին. քաջութիւնն ու պատիւը՝ գեղին։

 

Երեք կիները ինկան անոր ոտքերը։ Յետոյ, ատիկա անբաւական գտնելով՝ ելան ծունկի ու ամէն մէկը կառչեցաւ ո՛ւր որ հանդիպեցան ձեռքերը։ Ու անոնք փաթթուած անոր սրունքին, բազուկին, մէջքին, կը դողային, իրենց հետ դողացնելով հսկայ երիտասարդը ու մոռցած էին աղջիկը, որ մնաց յստակ ու բարի [145] ։ Մանաւանդ անվախ, տղուն նայուածքէն։

 

-- Դո՛ւրս ելէք։

 

Զաքարն էր, ձայնը կտրուած, պարպուած ամէն կնիքէ։ Չէզոք ու նոյնիսկ էգ, ինչպէս նկատեց աղջիկը։ Բարկութեան, յուզումի ոչ մէկ երանգ:

 

Կիները չշարժեցան։ Ոչ ալ լքեցին իրենց գրաւած կէտերը։ Խենթութիւն էր աղջիկը ձգել այդպէս, գլուխ գլխի՝ մարդը հաւու պէս մորթող երիտասարդին հետ:

 

Նուաստ ու մռայլ բան մը կար տեսարանին վրայ։ Լեռներուն ու կիրճերուն հրամայող աս տղան, որուն նման սրտոտ ու զօրաւոր մէկը չունէր դեռ գեղը, առանց իր ուզելուն ձեռքն էր ինկած կնիկներուն՝ ու սուրով ու հրազէնով [146] ։ Վտանգի պահուն զինքը չի տեսներ մարդ։ Տղան այդ զինաւորումը տուած էր իր անձին, հաւանական ոճիրի մը յաճախանքին տակ։ Ան վար էր իջած, գտնելու համար Հաճի Ստեփանը ու անկէ անդին չէր կարելի մտածել։ Լեղի հետաքրքրութիւն մը զինքը շեղած էր կիներուն սենեակը։

 

-- Դո՛ւրս ելէք կ՛ըսեմ ձեզի։

 

Էրկան Տշխուն փորձեց խօսիլ:

 

-- Դո՛ւրս ելէք։

 

Շեշտը տաք էր քիչ մը։ Կիները կը տառապէին կրկնակ միտքերու պայքարին մէջ։ Մայրը կը ճանչնար իր տղան, որ այդ հանդարտ վիճակին մէջ մրջիւն մը անգամ կը խնայէր։ Բայց աղջի՞կը։

 

Ու յիշեց քիչ առաջուան իր զայրոյթը։

 

-- Ելէ՛ք: Ետքը կու գաք։

 

-- Կը մորթես, տղա՛ս։

 

Մայրն էր, սրտառուչ, խեղճ ու պաղատաւոր։ Գութն ու վտանգին սեւը [147] զոյգ էին իր բառերուն վրայ։

 

-- ՉԷ՛, մամա, չէ։- Ու շեշտը այնքան իրաւ էր, որ մայրը հաւատաց։

 

-- Երդում ըրէ:

 

-- Հօրս գերեզմանին վրայ, [148] երդում քեզի։ Չեմ մորթեր։

 

Քաջ ու ամբողջ էրիկ-մարդ [149] այս երդումին մէջ այնքան լրջութիւն ու իրաւ կար, որ կիները համակուեցան անով։ Կրկնել չտուին ու դուրս ելան, դրան տակը սպասելու:

 

Հայրապենց Նազիկը մինակ էր վերջապէս գեղին ամէնէն անգութ երիտասարդին հետ։ Դեռ հիմա կ՛անդրադառնար ատոր, վերի սենեակին մղձաւանջը չընդունելով ու մոռնալով։ Ու չէր վախնար։ Այս արիութիւնը զգայարանքներու հոսում մըն էր իր մէջ, այն զգայարանքներուն, որոնք վտանգի բացառիկ պահերուն կը չքանան կը կարծենք, բայց որոնք կ՛աշխատին տագնապին ամբողջ ընթացքին, սպասելով ամպրոպին անցնելուն։ Ու փոխանակ սոսկումին, կեանքի անձուկին, դանակին, անիկա իր մէջ հաստատեց միւս այրուցքը, սկրթուքը, զոր անոր շրթունքները արթնցուցեր էին քիչ առաջ իր կուրծքին ու միսերուն վրայ։ Ու անոր բազուկներուն ապահով աղեղին մէջ տեսաւ ինքզինքը նորէն, ինչպէս առաջ, երբ մեծկակ կատուի մը պէս առած էր զինքը անոնց առնութեանը մէջ ու սեղմած, գորովով, փափուկ, ուժով։ Ինչո՞ւ կրկնուեցան այս զգայութիւնները, երբ սա երկաթներու մէջ պլլուած մարդէն ուրիշ, շատ որոշ ուրիշ սարսուռներ աւելի բնական պիտի գային։ Ինչո՞ւ, սա բացառիկ վտանգին դիմաց, անիկա չէր մտածեր իր գլխուն, այլ կ՛անդրադառնար, բռնի ու հրուած, անանուն քաղցրութեան ու խռովքին, զոր հոսեցուցեր էր իր մէջ մերձեցումը անոր մարմինին։ Տոգորուած էր անիկա սիրողի այն երանութեամբ, որ առանձնութիւնը կը ծաւալէ զոյգին շուրջը ու կը սպասէր, որ անոր ձեռքերը երկննային իրեն, պուպրիկի մը պէս վերցնէին զինքը կուրծքին, կամ՝ մորթէին։ Երկու վիճակներն ալ կը պատկերէր նոյն ուժգնութեամբ, նոյն առքով ու երանութեամբ։ Յետոյ, զգաց ցաւեր, համբուրուած կէտերէն։ Ցաւեր՝ փորէն, ու բազուկներէն, զիստերուն ու ծիծերուն վրայ։ Ու սոսկալի զուգորդութեամբ մը փռուեցաւ իր դէմ, երկաթէ մարդուն ոտքերուն տակ ու աչքերուն առջեւ, [150] երեք ամիս առաջուան մինակութիւնը, Օվակենց Թումասին հետ։ Այս դէմընդդիմումը բացատրեց իրեն իր մեծագոյն խորհուրդը։ Անիկա տեսաւ, ու շատ յստակ, թէ ինչ որ կինն էր իր մէջ, տակաւին չէր առնուած, չէր նուաճուած։ Թէ՝ էրիկ մարդը, այր տարրը դեռ դուրս էր իրմէ։ Ու այս գիշերուան զգայութիւններով, ու այր տարրին այսքան իրեն մօտ թրթռումէն ան հաստատեց, որ նախորդ գրկըւուքին մէջ ինքն էր եղած էրիկ մարդը: Ու ահա կը դառնար ան իր իգութեան, մէկէն ի մէկ, այն անորակելի բանին, զոր մշակեր էր այնքան կանուխ, անպատում ճամբաներէ, հաւաքեր էր ցեխին ու արիւնին ու մեղքին մէջէն ու տուած անոր՝ ձե՛ւը իր զմայլելի մարմինին եւ որ պատրաստ էր հիմա, յոգնած ու լեցուն, փշրուելու համար բիւրեղ բաժակի մը պէս։ Ան կը գտնէր իր իմաստը։ Ու այս գիտակցութենէն դէպի պչրանքը, դէպի ժպիտը, դէպի թրթռումը անցաւ անիկա ծայրայեղ արագութեամբ: Սեռը կը խօսէր իր մէջ։ Ան նետուեցաւ ոտքի, փաթթուեցաւ անոր իրանին, աշխարհի մը ուժովը, հասցուց, կրունկին վրայ կոխելէն, բազուկները անոր իրանին ու գամուեցաւ անոր շրթունքներուն, որոնք պաղ էին ու կղպուած։ Անոր փոյթը չեղաւ։ Կարծես նախապէս գիտէր ատիկա։ Օղակեց իր բազուկները, աւելի ջերմ ու աւելի սերտ, ու դրաւ երեսը անոր երեսին, խռովիչ, սրտագին ու անհունապէս ցանկայարոյց։ Այդպէս աւելցած անոր լանջքին վրայ՝ անիկա վայրկեան մը փակեց աչքերը ու անշարժացաւ։ Տղան խելօք էր ու զուսպ։ Իր կզակներուն վրայ զգաց արցունքը ու տեսաւ, որ անոր հիւսուած թարթիչները ոսկեհուռ բան մը դարձեր էին, պզտիկ լոյսին մէջ գոյն փոխելով ու դողալով։ Ու արիւնի առուակի մը նման կը ճեղքէին անոր այտերուն այդ այլապէս կախարդ դաշտը։ Այդ դիրքով՝ անիկա անմեղութիւնն էր, որ ճամբայ կը գտնէ նոյնիսկ ամէնէն անմշակ հոգիներէն։ Բայց երիտասարդը սոսկաց, երբ անոր մատները խաղացին իր մազերուն ու քիչ մըն ալ թարթիչներուն հետ։ Ու գորովանքը կոտրեցաւ։ Անիկա դարձաւ իր սառնութեանը։ Բայց գիրկէն չէր բաժնած։

 

--  Ինչո՞ւ չես մորթեր, - պոռաց անիկա, կատղած, արհամարհոտ, խորապէս կին՝ վիրաւորուելով, սառնութեան այս աստիճանէն։ Վար էր իջեր կուրծքէն ու կը կենար, ոտքերուն վրայ, հաստատ, պատրաստ ընդունելու անոր հարուածը, դանակը, ո՛րը որ ըլլար։

 

Տղան չպատասխանեց։ Բայց իր ափին մէջ առաւ անոր թաթիկը, որ դողդղաց։ Որքա՜ն [151] շուտ ու ինչպէ՜ս [152] պաղած էր անոր ձեռքը։ Կ՛ըսես արիւնը պարպուած միս ըլլար, կախուած՝ չորնալու: Ո՞ւր փախեր էր անոր կրակը։ Իր միամիտ տղու այս զարմանքը կոկեց անոր դէմքին դառնութիւնը: (Աղջիկը յոյս ունեցաւ)։ Բայց ահա ուրիշ փայլակ մը կտրեց այդ խաղաղութիւնը։ Դէմքը բզկտուեցաւ պատկերին հուրքին տակ կարծես։ Ու կուլ տալով (կոկորդը ըրաւ այդ յատկանշական շարժումը) իր մտածումը, գուցէ եւ անոր ամօթը, հարցուց.

 

--   Ո՞վ է…

 

Ինքն ալ չէր յիշեր, աւելի ետքը, թէ ինչպէս կրցած էր ձայն գտնել, հանել, իր մեռած կոկորդէն:

 

Բարակ, շատ մեղմ, գրեթէ կնիկի ձայն մըն էր ատիկա, որ սխալ հնչեց, հիմնովին սխալ երկաթեղէն այդ մարդէն։ Այս տխրութիւնը չվրիպեցաւ աղջիկէն, որ, անակնկալին առջեւ, շուարեցաւ։ Բայց ըմբռնեց։ Ու նեղուեցաւ այս հակադրութենէն։ Չէր խօսեր։ Մէկէն, անոր մտքին ներկայացաւ Թումասը, որուն հատած շրթունքները երբեք այս տկար շեշտը չմատնեցին, երբ իր միսերուն վրայ մահը կը լսէին։

 

Թողուց ձեռքը ու քայլ մը ետ առաւ։ Թումասը չտեսնելու համար՝ աչքը սեւեռեց կրակին, որ յամառ հրաշքով մը ջնջուեցաւ ու եղաւ իրեն տունին վերնայարկի սենեակը, նոյն աշնային կահաւորումով ու առաւօտով։ Թումասէն կը բարձրանար զգացումին յորդութիւնը, մարդկայնութիւնը, իգութիւնը, ու ներեց անոր, ինք` որ երեք ամիսէ ի վեր չէր կրնար յիշել տեսարանը առանց դառնութեան։ Ու ներեց հիմա նոյնիսկ զզուանքը յօրինող միւս տկարութիւնները, [153] ու հեւքը, ու ոսկորներուն անապահովութիւնը, ու քրտինքը. արիւնը, սպառումը, նուաղումը մէկիկ–մէկիկ քակուեցան պատկերին խորքէն ու վերածուեցան գլխուն վրայի սենեակին մէջ միւս պատկերին, ուր հեւքը ուժ մըն էր, մահէն անհունապէս օտար։ Ուր ոսկորները կմախք չէին յիշեցներ ու երկաթի պէս հաստատ կ՚ընէին անոր իրանը։ Կը հիւսէին կուրծքը ու կը լարէին բազուկները։ Ուր հիւանդութեան ու ազազուն կրծուածութեան փոխարէն խաղաղ արձակութիւնը, ապահովութիւնը անոր լանջքին, որուն մէջ կրնար մտնել ու քնանալ։

 

Հակադրութիւնը կ՚աշխատէր անոր ուղեղին տակ։ Ու զայն կ՚ընէր՝ փոխնիփոխ՝ վայրագ, վիրաւորիչ ու տկար, զարնուած։ Չէր նայեր տղուն, որ ճակատը սրբեց ոճիրէ՞ն [154], թէ քրտինքէն, ինքն ալ չէր գիտեր։ Ու անոր շունչին զօրաւոր խաղաղութի՛ւնը։ Ու անոր մարմինին ամբողջ հրա՜շքը, որուն քանի մը ծալքերը տակաւին իր մատներուն վրայ իրենց զգլխանքը չէին մարած։

 

Կրակը կործեցաւ հալած շերտի մը քայքայումով։ Հովը կը զայրանար դուրսէն: Բադայենց փեղկը կը ծեծուէր ու կը ծեծուէր խելակորոյս, սուգի զանգակի մը նման անգոյ մեռելի մը ետեւէն։ Կիներէն ոչ մէկ շշուկ։ Ու տունը լուռ՝ բոլորովին։

 

-- Ո՞վ է...

 

Փափուկ ու կանացի ու մարդկային այս շեշտը դարձեալ կեղծ հնչեց աղջկանը սրտին։ Ան կը սպասէր ամէն բանի։ Հաշտուած էր ամէն կարելիութեան, բայց ոչ այս տկարութեան։ Ու հովեր անցան իր հոգիէն։ Ու տեսաւ ինչ որ չեն սորվիր։ Ու հասկցաւ հեքիաթը ու բոլոր ոճիրները: Ու զգաց, թէ որքան ուժով էր ինք, իր ափ մը մարմինով, բաղդատուած սա հսկային, որ պատրաստ էր ծունկի գալու, իր կրունկները լզելու, հերիք է որ ուզէր ինք, այսինքն՝ շարունակէր ինչ որ սկսած էր քիչ առաջ, անոր կուրծքին վրայ։

 

Երիտասարդը խոնարհած էր իր ծունկերուն ծխնիին վրայ։ Անոր սուրին ծայրը մխուած էր գետինին խսիրին ու կը բզկտէր անոր կակուղ նեարդները։ Այդպէս փոքրացած՝ անիկա ստուերն իսկ չէր իր երիտասարդութեան։ Անկէ փախած էր ինչ որ շիներ էր իր անունը։ Խելօք ու մեղքցուելիք էր ան, խաբուած աղջկան մը պէս։ Այս քայքայումին դէմ կ՛ամրանար անդին աղջկան հմայքը։ Ոտքի էր ան ու երկարած միշտ իր ձեռքը, որ կը դառնար տղուն սառած մատներուն մէջ, կախարդական հմայեկի մը նման։ Ու եկաւ կարեկցութիւնը։ Միւս ձեռքը դրաւ անոր ճակատին, ուրկէ կրակ կը փրթէր։ Անոր յոգնած ու նուաստ դէմքին տրտմութիւնը անցաւ իրեն։ Բայց ինչո՞ւ կը հարցնէր։

 

Ինքնիրեն այս հարցումը՝ առաջ բերաւ իր մէջ նոյն հակազդեցութիւնը։ Կարծրացաւ կրկին ու վերադարձաւ իր քիչ առաջուան ոզնիի հոգիին։ Սեղմեց ինքզինքը, բայց այդ պրկումը կը քայքայէր զինքը։ Տեսաւ, որ մէջքը կը նեղնար։ Յետոյ բացուելու, պայթելու, ազատելու մղում մը տակնուվրայ կ՛ընէր իր հաշուըւած կարծրութիւնը։ Ու բացաւ բերանը.

 

-- Չեմ ըսեր…

 

Ինքն ալ չհաւատաց ըսածին։ Բայց խօսած էր։ Իր ձայնին շեշտը իր ականջին մէջ, այդ վստահ ու հպարտ բանը, առանց վիրաւորիչ ըլլալու, համով ու կին բան մը ունէր ու աւելի արժանաւոր, քան տղուն որձեւէգ ձայնը։ Բայց ինչո՞ւ չէր ըսած։ Աւելի ուշ պիտի գտնար պատճառը։

 

Ժպիտ մը, սպասում մը աւելցան անոր դէմքին, լրացնելու համար անոր հոգեկան ոլորտը։ Յետոյ, եկաւ միւս վիճակը, անորոշութեան ու վախին անդոհը, վախին՝ ոչ տղայէն, զոր նուաճած էր բոլորովին, այլ սխալին անդոհը։ Իրեն համար իր ներսին յստակութիւնը ինչո՞ւ չէր տեսներ իր դէմինը։ Նոյն իսկ իրեն այնպէս եկաւ, որ ան լսած ըլլալու էր իր նախադասութեան, «չեմ ըսեր»ին ճիշդ հնչումը, երբ ատիկա կը կազմուէր իր սրտին խորքերուն։ Ու կը զարմանար, որ երիտասարդը կը կծկուէր, փոխանակ բացուելու ու բանալու։

 

Տղան նեղուած էր, աւելի անդին, քան իր դատողութիւնը։ Իր հպարտութիւնն էր, որ կը վիրաւորուէր։ Իր ներքին արժանիքներուն նետուած այս նախատինքը աճեցաւ ու ճնշեց իր բարութիւնը, որ սկսած էր տառապանքին դիմաց։ Ու ցցուեցաւ անոր փոխարէն միւս ահաւոր ու նուաստ զգացումը, ա' յն՝ որ աւելի է մահէն --  նախա'նձը...

 

--  Եա՛...

 

Վիրաւոր, հեւուն, էրիկ–մարդ այս բացագանչութիւնը, որուն սոսկումն ու կարծրութիւնը թափանցեցին աղջկան։ Ան զգաց, թէ անցած էր սահմանէն։ Ուզեց շոյել, ուզեց խօսիլ…

 

-- Ո՞վ է:

 

Բիրտ, բայց ոչ տգեղ, բայց դարձեալ վիրաւոր, գրեթէ նուաստ: Հարցումը վարանեցաւ կրկին շրթներուն, կարծես մէկ ծայրովը կապուած ու կախուած լեզուին գլանէն։

 

Կարճ, փոքր այս բառե՛րը, որոնք ասանկ եղերական պահերու կը թռին ու մենք հազիւ կը նշմարենք անդունդը։ Ստեղնաշա՛րը այդ խեղճ հծծիւններուն, որոնք անդունդը [155] վիժող մարմիններուն բարձրացող հոգիներն ըլլային։ Երբ յուզումը մեզ կ՛ընէ կին, գազան, զատ–զատ, փոխն ի փոխ կամ երկուքը մէկ նոյն վայրկեանին։ Ուր մեր անհաս մռայլութիւններէն թեւ բացած բառը, դժուար, դժնդակ բզկտումներով ճամբայ ինկած բառը՝ կրկին կը սուզի վիհին մէջ, վախնալով իր սեփական լոյսէն, ճակատագրէն։ Ու տղան կը զգար ասոնք։ Բայց՝

 

-- Ո՞վ է։

 

Ձայնը դարձեալ չգտաւ այն առնութիւնը, զօրութիւնը, որ կը խոնարհէ, հպատակելու կը հարկադրէ...

 

Խե՜ղճ տղայ։ Անիկա առաջին անգամն էր, որ կը խօսէր կնոջ հետ:

 

-- Չե'մ  ըսեր:

 

Աղջիկն էր, պինդ ու վճռական, ամէն բան աչքին առած։ Ու այս չարութիւնը կը բխէր անոր անհուն գորովէն։ Ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ չէր տեսներ միւսը իր ներսը։

 

Այն ատեն իրարու յառեցան անոնց աչքերը։ Կարճ, զօրաւոր, վերջնական՝ այդ խուզարկութիւնը։ Աղջիկը չէր փախցներ ոչ իսկ տարտամ գիծը անոր շարժումներուն։ Զարմացաւ, որ անոր ձեռքերը մօտիկը կը թափառէին սրտին։ Անոնք ամչցան կարծես այդ տկարութենէն, իջան վար ու յապաղեցան գօտիին փաթերուն։ Իրեն այնպէս եկաւ, թէ բռունցքի մը ձեւն ալ առին դանակին կոթին վրայ։ Թրթռաց հրճուանքէն ու լարուած՝ սպասեց։ Ինչո՞ւ չէր վախնար։ Բայց տխրեցաւ երբ տեսաւ, որ անոր ձեռքերը լքեցին այդ վտանգաւոր մարզը ու ինկան քովերուն, անխելք ու անպէտք։

 

Ու Զաքարենց Զաքարը չկրցաւ հանել մէջքէն այն դանակը, որուն սուր քիթովը անիկա ատենին ներկած էր սրունքները երկու պոռնիկի։ Քաղաքէն բերուած, լեռներուն մէջ խաղցուած ու արիւնլուայ ճամբու դրուած այդ կիներուն տեսարանը ինչո՞ւ կը կապուէր դէմի պատկերին։ Ինչո՞վ տարբեր էր սա ծակ–պտուկը իրենց մարմինները վաճառքի հանող այն միւսներէն։ Բայց մտածումը չկեցաւ՝ որոշում ու դատողութիւն դառնալու համար։ Վարանքի փոքր պահ մը։ Ու տեսաւ, որ տարբեր, տարբե՜ր էր ան։ Ու զգաց, որ իր մէջ կը պակսէր այն զօրաւոր, անյաղթելի զզուանքը, որուն կապուած էր միշտ անոնց երբեմնի իրականութիւնը ու մանաւանդ այժմու յիշատակը։ Ու հակառակն էր, որ ճիշդ էր։ Իր մէջ ոտք էր ելած կիրքը, ուժգին ու հասկնալի՝ իր կատաղութեան մէջ։ Կիրքը՝ այդ աղջիկը գրկելու, պագնելու, իր բառերովը՝ «ուտելու»։ Անոր զրկուած պատանութիւնը ու բռնի կուսութիւնը պահը կ՚ընծայէին աւելի խռովիչ ու թրթռուն։ Անոր այդ վայրկեանին կու գար խառնուելու իր երազը, պարկեշտ տղու այնքան մաքուր պահուած ու հիմա ճնշումէն փրթած, ազատագրուած իր պատրանքը։ Մտապատկերը կը բռնկէր [156] իր գանկին տակ։ Ու անոր մղումին տակ դղրդեցան իր ահագին թեւերը։ Ու բազուկները բացուեցան իրենք իրենց։ Ան վերապրեցաւ վրայի սենեակին անդրանիկ պահը, իր անորակելի ու խուսափուկ հեշտութեանը մէջ։ Տեսիլքներու ուժգնութիւնը անդրադարձաւ իր դէմքին, հոն բերելով ակամայ քաղցրութիւն, նուաղումի մօտ այլուրութիւն: Կոպերը փակեց ու բացաւ:

 

Աղջիկը անցած էր նոյն փուլերէն ու կը կենար տաժանագին զգայութեան [157] մը վրայ։ Ամփոփուած էր անիկա ու աչքերը կը պահէին մռայլ ու տարամերժ ինքնասուզում մը։ Դաժան, վանող ու չար այս արտայայտութիւնը, որուն պատճառը թափանցելու խելք չունեցաւ ան, կրկին ոտք հանեց իր ատելութիւնը։ (Քանի տագնապը խորանայ, այնքան մեր հոգին գրաւող պահերը կարճ կը տեւեն)։ Երկարեց ձեռքը, ոլորելու համար անոր վիզը։ Ու կատաղութեամբ տեսաւ, որ անիկա ոչ իսկ շարժում մը, թարթում մը փորձեց, ինքզինքը զգուշացնելու: Չէ՜ր վախնար իրմէ, ինչպէս չէին վախնար միւսները ու դանակին պեղումներուն տակ իսկ չլքեցին իրենց տարփագին հպարտութիւնները: Վտա՞նգ կար։ Երեսին նետուած այդ արհամարհանքը ինչպէ՞ս իրեն յիշեցուց իր մամային նշանաւոր նախադասութիւնը։ «Օտարին պոռնիկին [158] համա՜ր... »: Ատկէ եկաւ իր երդումին, որուն սարսափն ու նախապաշարումը միշտ ուժով եղան իրմէ։ Յետոյ, նոյն ճամբով, անցաւ իր օրերուն, զանոնք լեցնող ուրիշ յուզումներուն, քաղցրութիւններուն, նոյնիսկ մեծութիւններուն: Ամօ՛թ էր աղջիկ մորթելը: Ան պէտք զգաց ինքզինքը հաւաքելու: Լրջացումը իր ետեւէն բերաւ անհուն տրտմութիւն։ Յետոյ, կրակի մը այրուցքը ծոծրակին արմատէն, --  տաք շիշ մը, ողնայարը խառնշտկելով, կը մխուէր վար, դէպի խորերը իր կեդրոնին։ Նիւթական ու յստակ ցաւ մըն էր, որ կ՛իջնար։ Բարկութիւնը սեւցուց աչքերը կրկին։ Գլուխը կէս մը դարձուց վզին վրայ, վանելու համար մղձաւանջին յաճախանքը։ Ու դարձաւ ինքն իր վրայ: Իր հասակը կը լեցնէր սենեակին պզտիկ խեղճութիւնը ու կը մեծնար Նազիկին ջնջուող կծիկին դէմ։ Տեսաւ այս հակադրութիւնը, որ լրջացուց զինքը քիչ մը աւելի։ Անիկա մօտիկն էր կրկին սպաննող բնազդներուն։ Բայց պայքարը չտեւեց։ Պաղեցաւ իր հոգին։ Առանց մատնելու իր դողը ու մսուքը, որ մարմինին էր անցեր, բացաւ դուռը ու ըսաւ, շատ պարզ ու գրեթէ սովորական՝ [159]

 

--  Հիմա, հիմա, պապայիդ տունը։

 

Կեցաւ։ Ու ըսաւ կրկին։

 

--  ՉԷ նէ կը մորթեմ։

 

Երեք կիները խուժեցին։ Զաքարին բռունցքը դանակին վրայ էր ու ակռաներուն բաբախուն կճրտուքը կը լսուէր որոշ։ Վայրկեանը վտանգաւոր էր։ Վարանումի կարճ պահէ մը ետք, երեք կիները լռեցին, աչքով չափեցին իրար։ Էրկան Տշխուն ձեռքը երկարեց խորտակուած աղջկան, որ ատեն չունեցաւ ընդդիմանալու եւ դուրս ընելու զանոնք: (Աւելի վերջը իր մեծ ցաւերէն մէկը պիտի ըլլար այդ տկարութիւնը)։ Հետեւեցաւ։ Սենեակին դուռը անաղմուկ գոցուեցաւ իրենց ետեւէն։ Էրկան Տշխուն տէր չէր իր խելքին, երբ կ՚իջնէր սանդուխներէն։ Բոլորովին շուարեցաւ, երբ փողոց ելան։ Ո՞ւր պիտի երթային: Ու զարմանալին այն էր, որ այդքան վճռական վայրկեանի մը երկուքին ալ մտքին չայցելեց Հայրապենց Հաճիին տունը, հակառակ Զաքարին հանդիսաւոր յայտարարութեան:

 

*    *    *

Ձիւնը չէր դադրած։ Փողոցին մէջ կորսուեր էին բոլոր այն պզտիկ բաները, որոնք իրենց պատկերը ու նկարագիրը կու տան տան–առաջներուն։ Ծածկուած էին վանդակները, որոնք որթերուն արմատները կը պաշտպանեն։ Ու պատերէն կը զատուէին ապակիներուն մարմինները, ծեփուած ու մեռած։ Վարագոյրները ներսէն կը պատէին զանոնք։

 

Ճամբան, [160] աւրուած հարսնեւորներէն, քիչ-քիչ կը մտնէր իր միապաղաղ փխրունութեանը մէջ։ Քայլերուն բացած խոցերը, կնճիռները բաւական էին սակայն անոնց յիշեցնելու բազմութիւնը, գինովութիւնը, պարն ու խենթութիւնը, որ անոնց ետեւն էր հիմա։ Հարսնիքի այս պատկերներուն մեծ մասը ա՛լ [161] կրկնուելիք չունէր։ Բայց ահա աւելի ուրիշներ, մտերիմներ, տգեղ, գեղեցիկ, անպատեհ բայց տիրական։ Անոնք կը բռնանային աղջկան ուղեղին։ Քանի՜ քանի՜ անգամներ ան ամուր շփեց աչքերը, աւրելու համար ոստայնը, որուն կեդրոնէն կը բխէր Զաքարին անկողինը, ու անոր մարմինէն աւելի, անոր առնութիւնը։

 

Ո՛չ կը զղջար, ոչ ալ կը վախնար անիկա։ Հանդարտ [162] ալ չէր: Բայց ջուրերուն յանձնուած խլեակի մը պէս կը քալէր միւսին ետեւէն։ Ո՞ւր պիտի տանէր զինքը։ Մտածումի փորձ մըն էր աս, որ կոտրեցաւ առանց զարգանալու: Մեր կեանքին մէջ ունինք այդ պահերէն, երբ կը դադրինք մենք մեզմէ։

 

Ոչ մէկ գնով Էրկան Տշխուն իր տունը պիտի տանէր զայն։ Անիկա թարմ փորձառութիւններ ունէր, այսպէս վարուելու համար։ Այս կարգէն աղջիկները փորձանքը փորձանքին կը կապեն ու աղէտ չի պակսիր անոնց կրունկէն։ Դեռ երկու տարի չկար, որ ապաստան էր տուած Մօրուքենց Նազենին ու քարկոծուած էր իր տունը իր մոռցուած ու նորոգուած մեղքերովը։ Մայրերը չընդունեցին իրենց աղջիկներուն յանցանքը։ Վերյիշումներու այս գիծին վրայ՝ անիկա ինքզինքը հանգիստ զգաց քիչ մը։ Նազիկը մայր չունէր։ Բայց աւելի ուժգին վերադարձաւ անձուկը: Մեծ. մա՞յրը։ Հա՞յրը։ Հակառակ այդ անունին կապուած ամբողջ սարսափին, ինչպէ՞ս այս անկարելիութիւնը՝ մէկէն ի մէկ բնական, միակ հնարաւոր ելքը եղաւ։ Վերջապէս իր զաւակը չէ՞ր... ու այս հաստատումին տակ անոր ափին մէջ աւելի հեռացաւ, օտարացաւ դժբախտ աղջնակը։

 

Գութին այս տպաւորութենէն ինկած՝ աղջիկը տէր կը դառնար իր ճակատագրին։ Հայր ու աղջիկ պարտաւոր էին իրար հասկնալ։ Յետո՞յ. ո՛վ գիտէ։ Չմտածեց, փախցուց ուրուացող հրէշութիւնը։ Ու տակաւին ուրիշ ելքեր եկան իր մտքին։ Յիշեց ուրիշ դրուագներ։ Ու կամաց–կամաց հակեցաւ ամբաստանելու Զաքարենց Զաքարը, -- [163]  իբր անճարա՞կ։ Ո՛վ գիտէ։ Գինովները տուած էին նման գայթակղութիւններ: Վճռած էր հօրը տանիլ:

 

- Երբ դարձան մեծ փողոցը, որուն բերանին կը սկսէր հրապարակը, աղջիկը կեցուց զինքը։

 

-- Ո՞ւր:

 

Չպատասխանեց Տշխուն։ Հրապարակը՝ իր լայն ու հանգիստ ձիւնովը փոխեց անոր մտածումներուն գիծը։ Ափը ամրացուց իր ձեռքին մէջ, որ տաքցաւ նորէն: Ահա աղբիւրը։ Անկէ վեր մեծ փողոցը կը վերածուէր զառիվերի մը, ուրկէ պիտի անցնէին բոլոր «աստնւոր»ները, երբ վերջին անգամ իրենց հասակը կը կործեն դագաղին մէջ։ Ու նորէն, քովնտի փոքր բացուածքէ մը՝ միւսը, ա՛ն որ կը հատնի Աղուընակ-Քարին անդունդներուն։ Աղբիւրէն վար ճամբան կը դառնար դիւրին զառիվարը, որ գեղը կը կապէր դաշտին ու անկէ ալ լիճին։ Ծակ-պտուկներուն ճակատագրական այս քառուղիները կը կրկնէին իրենց խորհուրդը ու պահին ալ սոսկումովը։ Ամէն աղբիւր ունի իր ոգիները, բարի ու չար: Գիշերուան այս ժամերուն անոնք կ՛երեւան իրենց ուզածներուն։ Ու վա՛յը անոր տանը [164], որ տեսնէր անոնցմէ։ Ու դարձեալ քընծ–մեզ–աղէկները [165] թշնամի են հարսներուն, որ իրենց քառսունքէն առաջ կը յանդգնին թափառիլ, անժամանակ, աղբիւրներու առջեւ, ու մեղքի կը մղեն գեղին պատանիները։ Մնաց որ, Էրկան Տշխուն աղբիւրէն անցած էր իր պատգամաւորութեանց [166] գիշերներուն, կրկնելով «դիւահալած» բանաձեւը քառսուն բերան։

 

Բայց աղջիկը կեցաւ ու շարժումը պինդ էր ու յամառ։ Այս արձանացումը կեցուց միւսն ալ։

 

--  Ո՞ւր, - կրկնեց անիկա հարցումը, վճռական ու նոյնիսկ բարկացած:

 

--  Քալէ՛։ Աղբիւրին քով չեն խօսիր։։

 

Բայց աղջիկը, փոխանակ քալելու, ազատեց իր բազուկը ու յառաջացաւ դէպի ջուրը։ Ափ մը նետեց բերանը։ Յետոյ՝ երեսները։ Այն ատեն հասկցաւ, թէ ինչպէս մեռած էր լեզուն [167] ու ինչ կրակ կար իր այտերուն:

 

Հակառակ իր սարսափին, Էրկան Տշխուն երկու քայլ առաւ դէպի աղբիւրը, որուն զոյգ փողրակները մարմարէն բխած երկու հրէշային աչքերու պէս կը կլորնային իրենց բերաններէն։ Անկէ կը թափէր, առատ մշուշի մը մէջէն, տաքուկ ու աղմկոտ ջուրը։ Բռնեց թեւը, ուժգին, ու քալեցուց, գրեթէ քաշկռտելով, ու չար:

 

Քիչ վար, արդէն կը լսուէր պարին ու հայհուչին աղաղակը։ Հարսնիքը կը շարունակուէր Հայրապենց տունը։ Այս խառնակ գոչումէն կը զատուէր Հաճի Ստեփանին պոռչտուքը, յաղթելով միւսներուն: Կատաղութեան այս լրբութիւնը ազդեց երկուքին ալ։ Անոնց աչքին առջեւն էր ինքնիրմէն դուրս գինովը, որ մէկ բռունցքով կրնար երկուքն ալ սպաննել։

 

--  Տշխու Հարս, չերթանք։

 

Ուժով էր նախադասութիւնը։

 

-- Ձգէ ինծի։ Գնա՛ տուն։

 

Փսփսուք մը սակայն այս վերջինը։ Աղերսարկու ու սրտանց այս բառերը մէկէն վերածուեցան մահուան ճամբաներու։ Որքան օտար՝ փորձառու կինը խշխշաց իր աղիքներուն մէջ։ Ինչպէ՞ս ձգել։

 

Ձիւնը կը շարունակուէր, աւելի մեղմ։ Հովը կոտրած էր բոլորովին։ Բոլոր փողոց շինող տուները մեռած էին։ Ոչ մէկ ծուխ։ Մանաւանդ ոչ մէկ լոյս։ Ո՞ւր երթալ:

 

Ու ահա ճերմակին վրայ սեւ ձեւեր, որոնք բուսան մէկէն ու փողոցը պղտորեցին։ Անոնք կը շարժէին։ Էրկան Տշխուն «մահուան քրտինքին մէջ», ինչպէս կը պատմէր ետքը, սառեցաւ կեցած տեղը։ Քընծ-մեզ–աղէկ նե՞րն էին:

 

Երբ երկրորդ անգամ անոնց նայուածքը ինկաւ դէմ, տեսաւ որ ձեւերը կեցան, դուռի մը առջին։ Բացուեցաւ անիկա։ Ձեւերը մտան ու փողոցը դարձաւ իր անայլայլ մենութեան։

 

--  Օվակենց հարսն է, - մրմռաց Տշխուն ակռաներուն տակէն ու կրցաւ մտածել։ Անոնք էրիկ-կնիկ [168], սպառած էին, ու ա՛լ [169] յոգնած, վաղուան ձգելով իրենց հետաքրքրութիւնը, կը դառնային հարսնիքէն իրենց տունը։

 

Փայլակէ մը լուսաւորուած՝ Էրկան Տշխուն փսփսաց Նազիկին.

 

-- Հատէ՛, հատէ՛։ Օվակենց տունը։

 

Աղջիկը դողդղաց, լուսնոտի պէս, բայց չինկաւ։ Անոր կամքը տարեր էին։ Հետեւեցաւ զինքը քաշող բազուկներուն։ Քսան քայլ միջոցը, որ կը բաժնէր զիրենք տունէն, երկարեցաւ, անհատնում բան մը եղաւ։ Կեցան դուռին առջին։ Երկուքն ալ չէին կրնար աչքին ծայրովը չնայիլ Հայրապենց պատուհաններուն, որոնց վրայ խոշոր շուքեր կը բուսնէին ու կը դողային։ Մէկէն ձայները կեցան։ Նազիկ, աչքով ու հոգիով առնուած, պաղեր էր դէմը այն տունին, ուրկէ ելած էր առտուն։ Պատուհաններու մեծ քառակուսիները հանդարտ այրելու ձեւ մը ունէին։ Երբեմն ձեռք մը կը գծուէր ու կ՛աւրուէր:

 

Ո՛վ ու ե՛րբ զարկին դրան։ Նազիկ չէր գիտեր ատիկա, բայց դուռը բացուեցաւ։ Թումասին մայրն էր։ Մէկ նայուածքով ճանչցաւ Նազիկը, ու ինքնիրմէ դուրս՝

 

-- Չորնա՜մ, քոռնա՜մ։ Աս ի՛նչ կարկուտ է, օղո՛ւլ։

 

Կրկնեց անգամ մըն ալ օղուլ ը, եղերական ու սգաւոր, ինչպէս կ՚ելլար ատիկա իր բերնէն, իր զաւկին գերեզմանին վրայ։ Հասկցած էր ան։ Ու առանց ուրիշ բառ աւելցնելու, ներս առաւ երկուքն ալ, ու կը դողար, ուրուային կանթեղին լոյսովը, չնայելու համար Նազիկին երեսին:

 

Սակայն՝ դուռը փակուեցաւ: Համեմատական ջերմութիւնը բակին, այդքան խեղճ այդ լոյսը ու տանիքի մը հեռազգացուած բարիքը ազդեցին աղջկան վրայ, որ չէր լար, բայց կարծես անհուն ու ամայի հեռուներէն կը հաւաքէր իր տարրերը։

 

Վերէն Օվակին ձայնը՝ [170]

 

-- Ո՞ւր մնացիր, կնիկ, չուշանաս։

 

Նազիկ կրցաւ ճանչնալ դրան փոքր ճռնչիւնը։ Պառկելու սենեակը կը մտնէր:

 

Երեք կիները, առանց գիտնալու, անցան օճախով սենեակը։ Թաղուած կրակը չէր դիմացեր ցուրտին։ Մոխիրէն հազիւ քանի մը գունճ կրակ կարելի եղաւ ճարել։ Պաղը բռնած էր մանաւանդ հեռուէն եկողները։ Անոնց մազերուն, զգեստին վրայ մնացորդ ձիւնի հատիկները կը լուծուէին ու կը պղտորէին։ Նազիկը չէր կրնար հանդարտ շունչ առնել։ Հուժկու ու տեւական սարսուռ մը անոր կզակները իրարու կը բախէր։

 

Բայց շարեցին փայտերը ու կրակը մխալ առաւ։ Դէմի տունէն երգը, հայհոյանքը, պարին հեւքն ու թեւերը կը թափէին վար, մեռած փողոցին վրայ, անլուր գռեհկութեամբ [171] ։ Ձիւնէն յառնող հսկայական ժայթքում մըն էր ատիկա։ Այդ աղաղակներուն ատեն-ատեն կը խառնուէր ատրճանակի մը շառաչը։ Էրկան Տշխուն խօսեցաւ Հեղնա Հարսին կամաց բառերով։ Կիները վճռեցին սպասել։

 

Քիչ ետքը դուրսէն լսուեցաւ Օվակին ոտնաձայնը: Չթողուցին, որ անդրավարտիքով մտնէ ներս։

 

-- Հագուէ, անանկ եկուր։

 

Ինկաւ լռութիւն։ Բայց մեղաւոր, ծանր, յուսահատ լռութիւն։ Երեք կիները հիմա աշխարհներով հեռու էին իրարմէ։ Էրկան Տշխուն ինքզինքը գտած էր բոլորովին, ապահով՝ ոճիրին կամ գալիք աղէտին պարունակէն ու հասողութենէն։ Նոյնիսկ իր ներքին պրկումին անիկա տուաւ բնական թուլացում։ Գրեթէ զուարթ էր։ Օվակենց հարսը վիրաւորուած էր պարկեշտ կնոջ խորքին մէջ, բայց լեցուած արգահատանքէ աւելի բանով մը։ Տառապանքին վարժութիւնը նման է ուրիշ մարզանքներու։ Անիկա կը ցաւէր աղջկան ցաւին մօտ ուժգնութեամբ մը: Իր սեփական վիշտը կը շահէր այս յորդումներով։ Դիտուած է [172] ատիկա նոր մեռելներու դագաղին մօտ: Նազիկը՝ պահ մը հեռացած վտանգէն։ Ու առանց իր ուզելուն շինուեցաւ այդ սենեակին անցեալը: Ու անկիւնին կէս մը կծկտած՝ Թումասի՛կը, որմէ կմախք միայն մնացած ըլլալու էր հիմա։ Ոսկորներու այս մտապատկերը սրտապնդեց զինքը։ Ու հաճոյքն ունէր մահէն չվախնալու, [173] այս վայրկեանին։ Այս վիճակը իր մէջ կը հաստատէր անիկա ուրիշ առիթներով ալ։ Չարագուշակ ամիսէն ետքը, անիկա մարզուած էր կրցածին չափ։ Ու մեծ տագնապներու դիմադրեր էր ան այդ զրահումով։ Յետոյ, իրեն համար բնական եկեր էր պզտիկ տագնապներն ալ դիմաւորել նոյն զրահներով։ Այս պատրանքը օգտակար եղաւ, վասնզի զինքը ընտանեցուց մեծ արհաւիրքին հետ։ Ու հարս եղաւ, պաշտպանուած անով։ Բայց Թումասին գիծով ի՛նչպէս անիկա գնաց Զաքարենց Զաքարին անկողինին։ Ապտակի մը պէս, որ կրակ կը հանէ՝ այս պատկերը ծեծեց զինքը։ Կծկուեցաւ ինքն իր վրայ, կարծես զգուշանալու համար հարուածէն։ Այնքա՛ն զօրաւոր էր զգայութիւնը։ Փորձեց միտքը փոխադրել ուրիշ տեղ։ Չէր կրնար: Ու տեսիլքը կը խուժէր իր վրայ, արձակ ու խոշոր։ Յետոյ, զգաց իր մէջ միւսը, մարդկային, այն [174] ՝ որ զինքը մինչեւ այս անդունդներն [175] էր բերեր։ Ու հոդ միայն հասկցաւ, թէ անիկա չէր մեղքցած Թումասին։ Ու յստակ էր իր վիճակը իրեն համար։ Անիկա խաղալիքն: էր երկու հզօրագոյն զգացումներու, որոնք աքցանի նման կը ճնշէին զինքը։ Ան սէրը կ՛ուզէր։ Ան մահը կ՛ուզէր։

 

Օվակենց Օվակը կամացուկ մտաւ ներս։ Մէկ նայուածքով ան ալ հասկցաւ։ Ու ափը տարաւ բերանը։ Ու աչքով հարցուց կնոջը։

 

--  Նստէ, - ըսաւ մեղմ՝ կինը, - մտմտանք։

 

Ու նստան մտմտալու երկու բարի դրացիները։ Անոնց սրտէն, խելքէն, հաշիւներէն ու վարանքէն ետք՝ եզրակացութիւնը եղաւ, -- վար դնել աղջիկը [176]: Մինչեւ ե՞րբ: Ատիկա տէրը գիտէր։ Ամէնէն քիչ՝ մինչեւ հօրը արթննալը։ Պայծառ այս որոշումին խաղաղութիւնը լեցուց սենեակը, սիրտերը, մանաւանդ Էրկան Տշխուն, որ բազկատարած, օրհնէնքներ [177] բերնին՝ ելաւ դուրս ու անյայտացաւ ձիւնին մէջ։ Անոր մեկնումովը մթնոլորտը քաղցրացաւ աւելի։

 

Կրակը աղուորցած էր։ Տաքը մեղմեց քիչ մը դժնդակ չորութիւնը, որով պարուրուած էր աղջկան հոգին։ Մահուան մէջ գտնուած այս անկիւնը երազ կը թուէր անոր։ Ու կը յաջողէր՝ ճամբան իր մէջ կարծրացած յուսահատ որոշումը վերափոխել [178] ։ Ան պիտի մեռնէր այս գիշեր, իր հաշիւովը, ու երբ աքաղաղը երկրորդ անգամ պոռաց՝ ողջ էր ինք տակաւին։ ԹԷ՛ ուրախացաւ, թէ՛ տրտմեցաւ Էրկան Տշխուին մեկնումովը ու չէր կրնար բացատրել իր այս հակամարտ զգայութիւնները:

 

-- Մի՛ մտմտար։ Մինակ մահուան ճար չկայ։

 

Ըսողն էր Հեղնա Հարսը: Թումասը փրթաւ անոր բառերէն։

 

-- Մի մտմտար։ Աստուած մենծ է։

 

Ըսողն էր Օվակենց Օվակը։ Ու երկինքը, իր խելք առնող գեղեցկութեամբը, [179] բացուեցաւ անոր բառերէն: Ան չպատասխանեց։ Բայց գերեզմանէն երկինք թռելու ատեն կը ժպտէր գրեթէ։ Ստեղծուեցաւ արդար ու մարդկային ոլորտը։ Կարծես թէ տունին հարսն ըլլար: Այնքան մօտիկն էր անոնց։

 

Կամաց-կամաց դէմի տունէն աղմուկը կոտրեցաւ: Անոնք կրցան խօսիլ քիչ մը, աջէն ու ձախէն, ցուրտէն ու ձիթենիներէն։ Բայց բառերը պզտիկ էին ու կտոր–կտոր։ Երբեմն մեր նիւթը կը սպառի այնքան շուտ, մանաւանդ երբ բառերը կ՛անցնին փայլակող մարզերէ, շրթներուն հասնելէ առաջ։ Եկաւ պահ մը, որ նեղեց։ Ատիկա հասկցաւ Օվակենց Օվակը, որուն ներկայութիւնը, իր սեռովը, աւելորդ կու գար: Դէմի տունին լոյսերը մարեցան մեծ մասով։ 0վակենց Օվակը անձայն, համակերպած ձեւով մը ելաւ ոտքի ու գնաց իր սենեակը։

 

Լայնցան երկուքն ալ։ Անոնք աւելի մօտ եկան իրարու: Կարեկցող ու քաղցր՝ Օվակենց հարսին ձեռքերը բարիքի մը պէս կը պտտէին անոր մազերուն ու երեսին վրայ։ Բայց չէին կրնար խորունկ նայիլ իրարու: Անոնց մտքէն կ՚անցնէր շատ, շա՜տ բան։ Մէկը իր տղուն բաժնուելիք գուրգուրանքն էր, որ ատանկ կը ծորէր իր մատներէն։ Միւսը իր չվայելած գորովն էր, որուն այսքան ուշ կը կարծէր հանդիպած ըլլալ։ Ու՝ այսքան անպէ՛տք, մտածեց անիկա։ Ու հեռաւոր, անհասկնալի կարօտով մը, այդ երբեք չհառաչող աղջիկը գրեթէ շշնջեց.

 

--  Ա՜խ, մամաս, մամաս...

 

Մայր չունեցած սա որբին բերանին մէջ, ասանկ ճգնաժամի մը, բառերը ահաւոր բան կը պատմէին։ Սրտի ճմլումով զգաց ատիկա Օվակենց հարսը։ Ու փղձկեցաւ։ Ամիսներէ ի վեր, անոր մօտ գրեթէ սովորական լացի այդ վիճակը տարօրինակ հարազատութեամբ մը կը վայլէր [180] պատկերին։ Իրերուն ու մարդերուն, ձիւնին ու ամօթին գուպարին մէջ նետուած այս խլեակին ճակատագի՞րը։ Ու սարսռաց։ Գեղը գիտէր, մարգարէի նման, կարդալ անոր գիրքը։ Անիկա, դարերու փորձառութեամբ մը եռոտանիէն՝ պատգամած էր անխուսափելի աղէտը։ Ու ցած, վախնալով մտածումին իսկ ձայնէն, մտքովը երանի տուաւ Հայրապենց հարսին։ Անիկա պիտի չապրէր սա քայքայումը, որուն դատապարտուած էր իր աղջիկը։

 

-- Ինչո՞ւ մամադ կը կանչես։

 

Խե՛նթ, անիմաստ այս հարցումին դառնութիւնը ընելէն ետքը միայն զգաց։ Յետոյ, իր սիրտը ողողեց կրկին ուրիշ զգայնութիւն մը, ամբողջական, հաշտեցնող բարութիւն մը, մայրութիւն մը: Այն ատեն կարծես լանջքը տաքցաւ այդ զգայնութեան յառնումովը։ Կարծես իր չորցած ստինքներուն մէջ բան մը պտտեցաւ, անուշ ու համբուրող ու կին, այն [181] ՝ որ երիտասարդուհիներուն աչքերուն մէջ տարփանքն ու նուաղումը կ՚ըլլայ, [182] պառաւներուն մէջ ալ՝ աննուաճ նուիրումը։ Յետոյ, իր ներսէն տեսաւ, որ փոխուած էր իր գութին ձեւը, տեսակը: Ու տառապեցաւ անհնարին խորութեամբ մը: Մշուշ ինկաւ իր ուղեղին։ Աղ ինկաւ իր սրտին: Չէր լար: Սառած էին արցունքին թելերը։ Ու այս խորտակումին ընդմէջէն անիկա ինքզինքը գտաւ փոսին գլուխը, երբ վերջին համբոյրով մը մարեր–ինկեր էր տղուն դիակին վրայ։ Նազիկ թօթուեց անոր ծունկէն: Բացաւ աչքերը ու նայեցաւ աղբիւրին պէս բարի [183] ։ Աղջկան մեղքը հալեր էր կարծես։ Ու կը մնար միայն անոր մարդկային տեսքը։ Ու այդ նայուածքին վրայէն անիկա մտաւ լայնքին մէջը այն ծովուն, որ մայրերուն սիրտը կը կոչուի։ Մայրե՛րը։ Որոնք իրենց աղջիկները կը շինեն իրենց միսովը, իրենց սպառումովը, իրենց ազնուագոյն տարրին իրենցմէ պարպումովը ու կը դնեն աշխարհին ալիքներուն նշաւակ։ Որոնք իրենց զաւակներուն մէջ անգամ մըն ալ կը կրկնեն ահաւոր փորձը, ամօթը, դառնութիւնը՝ ապրելուն։ Ու մէկէն անարդար, վայրագ գտաւ գեղին անգթութիւնը։ Ու իսկական մօր մը պէս համբուրեց աղջիկը իր մազերէն։ Շրթունքները երբեմն իրաւ ըրին [184] ։

 

Համբոյրին թրթռումը, այսպէս ըսելու համար՝ համը, շեշտը անցաւ աղջկան, որ լքեց ինքզինքը անոր գիրկը ու իր չճանչցած աղապատանքը գտած ըլլալու պատրանքին մէջ տեսաւ զինքը թեթեւցած քիչ մը։ Ու անխօսուկ, սուսիկ, ջնջուած՝ սկսաւ անիկա որբին լացը։ Այն՝ որ կը նմանի աշնան նիհար անձրեւներուն, կու գայ ու չի հատնիր ու կենալ չի գիտեր։ Որ արցունք ալ չէ։ Տեսակ մը անգայտ թանձրացո՛ւմը մեր հոգիին, որ այդպէս կ՚ուզէ դուրս տալ ինչ որ չի կրնար տանիլ։ Որ վիշտին չի հետեւիր յաճախ ու կու գայ երբ չենք սպասեր։ Այդ աղջկան մէջ կու լար, այդ պահուն, իր որբութիւնը, հոգեկան իր ահաւոր մենութիւնը։

 

Օվակենց հարսը փաթթեց անոր գլուխը։ Անիկա կը սիրէր լացն ու լացողը, մանաւանդ տղան թաղելէն ի վեր: Ու իրմէ չհասկցուած հնարքով մը, ան ուրիշներուն լացը կը հաւաքէր իր տղուն հաշուոյն։ Ամէն արցունք անպատճառ իր աչքին առաջ կը բերէր տղան։ Ու աղջկան վրայէն ան կը շինէր հիմա իր տղան։ Ու դժուար չեղաւ իրեն համար ամբողջացնել ամիսներ առաջուան կեանքը, նոյն այս սենեակին մէջ։ Յետոյ բաղդատեց։ Մտքի բոլոր գործողութիւնները նախնական ու թերի են գեղացիին մէջ։ Ու գոհ եղաւ։ Սարսափը յաջորդեց այս սրբապղծութեան։ Բայց բաղդատութիւնը կրկնեց ինքզինքը։ Ու այն ատեն իրեն այնպէս եկաւ, որ անտեղի էր իր վրդովումը: Մին, որ հողերը առած կը պառկէր, բանով մը աւելի էր քան աս միւսը, որ կը հեծկլտար իր գիրկին մէջ։ Ձեռքովը շօշափեց անոր կռնակը, կուրծքը։ Հետզհետէ մտածումը պայծառացաւ ու ան որոշապէս կրցաւ հասկնալ, թէ մահը աւելի անուշ էր, քան այս անկարող, անսրբագրելի տառապանքը։ Յետո՛յ։ Իր տղան փակած էր աշխարհին հետ հաշիւը, մարդկօրէն անստգիւտ կերպով մը։ Ան հայ քրիստոնեայի մը պէս, հաղորդուած, արդարցած, նշխարքը բերնին՝ գացեր էր Աստծոյ քով։ Ու թաղուած էր ան պատարագով։ Ունեցած էր հոյակապ քառսունք։ Ու նոյնքան գեղեցիկ Կաղանդ։ Այս աղջի՞կը։ -- Բայց գեղը վճռած էր անոնց ճակտին գիրը: Անոնց մարմինին հետ կար մանաւանդ աւելի մեղքցուելիքը, անոնց հոգի՛ն: Գեղը գերեզման իսկ չէր տար անոնց դիակներուն։

 

Կրակը ուժովցեր էր ու աղուոր։ Ու անկէ ցոլացած լայն ու դեղին փայլին մէջ, խենթացնող բան էին [185] այդ աննման «օսկի յօնքերը», որոնք ճակտին վրայ կ՚աղեղնային անդիմադրելի շնորհով, արուեստով։ Գեղեցկութիւնը պարապ բառ մը չէ։ Նոյնիսկ գիւղերուն մէջ։ Եթէ անիկա եսական ու յիմար հպարտութիւնն է երբեմն, որ երես մը կը հանէ մարդկային տուեալներէն ու կը տանի դեւերուն, երբեմն ալ անիկա անփոփոխ թշուառութիւնն [186] է։ Ու յաճախ երկուքը մէկ...:

 

-- Ո՞վ էր, Նազի՛կ։

 

Ի՞նչ կապ կար այս հարցումին ու զեղեցկութեան վրայ գեղացի կնոջ սա մտածումներուն մէջտեղը։ Ուրկէ՞։ Ինչո՞ւ։

 

Աղջիկը անակնկալի չեկաւ։ Անիկա ամէնէն շատ այդ հարցումին պատրաստած էր ինքզինքը։ Իր որոշումը, մշտական մարզանքներով ամրացած, հիմա մաս կը կազմէր իր էութեան։ Ու հարցումին դէմ հանուելիք վիճակը պատրաստ ու մէկ կտոր էր անոր հոգիին մէջ։ Թումասին մահէն ետք, անիկա վճռեր էր պահել գաղտնիքը, մահուան գնով, որ այնքան արժէքէ [187] կ՚իյնայ երբեմն, ինչպէս հոս։ Բայց այս անգամ՝ հարցումը խորտակեց իր զրահումը։ Անիկա անցաւ ներս, ծակեց սիրտը եւ արիւնեց։ Անոր բերանը դրդեցին իրմէ դուրս մղումներ։ Խորհրդածութեան նմանող բան մը եկաւ աւարտելու սկսող այդ փլուզումը։ Չտեսաւ հարցումին նուաստ կողմը, հետաքրքրութիւնը, որ անօգուտ է եւ ստորին։ Ու փայլակի մը պէս տեսաւ Զաքարենց մարդերը ու այս կինը, իրարու մօտ, բայց զգաց ինչ որ կը բաժնէր երկուքը։ Արդար ու իրական գնահատումով հասկցաւ, որ աշխարհին մէջ այս սենեակէն զատ ուրի՜շ տեղ մը չունէր ա՛լ [188] ։ Հակառակ իր կորովին՝ անիկա յոգնած էր մանաւանդ գաղտնիքին ճնշումէն։ Մշտապէս անոր հետ մինակ ըլլալու դատապարտուած՝ անիկա դիմացեր էր մշտապէս զինուած հերոսութեամբ մը։ Ու հարսնիքէն առաջ, որ իր դիմադրական ընդունակութիւնը իր ծայրակէտերուն պիտի հասցնէր, անիկա հաստատած էր տկարացման վայրկեաններ։ Փնտռած էր, քանի հեղ, մայրը, անոր պարպելու համար իր հոգին։ Փնտռած էր դարձեալ միւս բնական, իրական վիճակը, մարդկային ըլլալ կրնալու պէտքը, ուր անիկա լեցնէր իր սրտին ամանները ու խնդար, լար, քալէր ուրիշներու նման, առանց սա անհուն բեռին, որ իր փորէն կը բարձրանար։ Ու ըլլա՛ր աղջիկը իր մօրը, լայն, տիրական ժառանգութիւններով։ Եթէ իր մօտիկ անցեալին մէջ ասոնք բացառիկ պահեր էին, հասկնալի էին սակայն հիմա, որ [189] ժամանակը անոր համար ստացեր էր մասնաւոր իմաստ: Երկու–երեք ժամերը, որոնք անմիջապէս իր ետին էին, իրեն կը թուէին տարիի չափ հեռաւոր ու տարածուն։ Տեւողութեան գաղափարին այս ձեւազեղծումը կարելի կ՚ընէր իր մէջ յաջորդական կամ կտրատուն վիճակներ ու չէր զարմանար, որ մէկէն միւսին կը մտնէր առանց խրտչելու: Տագնապները երբ այսպէս երկարաձգուին, կը խախտեն մեր իմացական հաւասարակշռութիւնը։ Մա՞հը։ Բայց անոր չէր հաւատար այս վայրկեանին։ Ու պահ մը կարծեց, թէ անցած էր անկէ ալ ու ինչ որ ունէր առջին, նոր սկիզբ մըն էր։ Ու անոր մէջ կը բաբախէր ապրելուն գինովութիւնը, նոր արթնցած աղջկան անզուսպ զգայութիւններով։ Ու տարուած էր անիկա իր երազանքէն։

 

Կատու մը մտաւ ներս։ Աչքերը խոշոր ու հեւուն՝ ան իր թաթերը լզեց, չորցնելու համար ձիւնին խոնաւը ու կեցաւ։ Անիկա ներս կը բերէր ամբողջ ողբերգութիւնը հարսանիքին ու ձիւնին։ Նազիկը տկարացաւ։ Կոտրած էր իր կառուցումը ու ցնդած պատրանքը։ Կը նմանէր ընկղմողին, որուն ձեռքէն ալիքները կը խլեն իր յուսահատ ապաւէնը։ Ինկաւ իր տրտմութեան մէջ. աւելի ջախջախուած։ Ու աշնան առտո՛ւն։ Ու արցունքը Թումասին։ Ու իր բարութիւնը, որուն վարձքը կու գար ահա սա սգաւոր գիշերէն։ Ու աւելի անդի՞ն…։ Մեղմացաւ մէկէն։ Ան ինքզինքը իր տանը մէջ կը կարծէր, [190] Թումասը ողջ կամ մեռած։ Ասիկա չէր փոխեր իր փորը։ Ու սպասեց…

 

Օվակենց Հարսը չէր գիտեր, թէ իր երկու բառը որքան թելեր ոտք էր հանած աղջկան ներսը:

 

-- Ո՞վ էր, - կրկնեց անիկա, նոյնքան կարեկցուն, որքան քիչ առաջ։ Մայր մը ուրիշ շեշտ պիտի չգտնէր։

 

Աղջիկը հաւաքեց ինքզինքը, մտքով կանչեց մեռնողը ու բերնով տուաւ անոր անունը:

 

«Օվակենց հարսը քար կտրեցաւ», պիտի ըսէր տեսնող մը։ Իրաւ, անոր պատկերը աւելի բան էր, քան «աղ-արձան»ը ծանօթ հեքիաթին։ Չկրցաւ իսկ հետեւիլ, թէ ինչպէս իջած էր այդ սառումին, ակռաները խածնելէ ու շրթունքները արիւնելէ ետքը։ Կատուին գլուխը միայն զինքը ասդին բերաւ, երբ քերեց սրունքը։ Արիւնը կը քալէր իր մէջ ու տաքցաւ մէկէն։ Իր սուրբի պէս մեռնող տղան այս աղտոտ պատմութեան խառնե՛լ։ Բարկացաւ անիկա:

 

-- Իրա՞ւ է, Նազիկ։

 

Ձայնէ դուրս բան էր անոր ընդերքէն փրթած այս զղջատար ու. վախկոտ հարցականը։

 

--  Իրաւ է։

 

Հանդարտ էր Նազիկին ձայնը ու բնական։ Մեր անկեղծութիւնը երբեմն պէտք չունի փաստի։ Հաստատ ու համակերպուն այս պատասխանը չունեցաւ սակայն իր ամբողջական արգասիքը։ Դեռ նեղութիւն մը կը զգացուէր անոր դէմքին վրայ։ Ու վարանում մը, որ փայլակի պէս խաղաց անոր աչքերուն խորը։ Յետոյ վճռական, լուրջ ու ինքնիրմէ բացակայ շեշտով մը՝

 

--  Երեք ամսու եմ։

 

Աւելի ահաւոր էր այս յայտնութիւնը ու բացարձակ՝ շեշտին ամբողջութեամբը։ Բարի կինը վիրաւորուեցաւ գրեթէ։ Իր հայեացքը մօտ էր նախատինքին ու յօնքերը շարժումի մտան։ Չափեց զայն վերէն վար։ Բայց քայքայուեցաւ իր տարակոյսին վրայ։ Հարկ չկար անոր փորը բռնելու։ Բայց չկրցաւ ձեռքերը արգիլել, որոնք ճամբայ ելան ու ընկրկեցան ամօթով։ Հիմա իրարու կը նայէին, կրակին արտակարգ լոյսին մէջ։ Ու այդ բախումին յաջորդեց այնքան փնտռուած հանգիստը։ Փախստեայ ուրախութիւն, որ ուրուացաւ, [191] բայց չերեւաց։ Զգացին ատիկա երկուքը մէկանց։ Աղջիկը թեթեւցեր էր ու ազատումի հով մը կը մարդկայնացնէր անոր զրկուած չորութիւնը: Հեղնա՞ն։ Ան ամչցաւ սրտին այս յայտնութենէն։ Աշխատեցաւ սքողել այդ դիւային, բայց իրական հեղումը իր ներքին աշխարհին։ Անոր դէմքին գիծերը քաղցրացան հեռաւոր, բայց հզօր ճառագայթումէ։ Յետոյ վարանք մը։ Ան կը փնտռէր թռած մտածումը ու կը զարմանար չգտնելուն։ Մէկէն լոյսը ինկաւ մտքին մէջ։ Այս անգամ ըմբռնումը կատարեալ էր։ Դարձեալ ջանաց զսպել հրճուանքին ցոլացումը իրմէ դուրս։ Իր շեշտը, մեղմ ու կարեկից, չէր յարմարեր ձայնին անծածկելի ժպիտին։

 

--  Ինչո՞ւ չըսիր առաջ։

 

Անիմաստ էր իր նախադասութիւնը այն շատ մը ուրիշներուն պէս, զոր մեր բերանը կ՚ըսէ մեր մտքէն անկախ։ Բայց իր ձայնը կը լսէր գոնէ, որ այդ կեղծ զգեստովը կը վարէր իր ականջները ու կ՛ազատէր զինք ամօթէն։ Ուզեց կանչել ամուսինը։ Էրիկ-մարդ է, վերջապէս։ Անոնց խելքը աւելի կ՛ըլլայ միշտ։ Նազիկը ընդդիմացաւ։

 

Հինգ վայրկեան ետք երկու կիները մտան իրենց բնական մարմիններուն մէջը։ Ու անոնց առջի ընտանութիւնը, Թումասին մահովը ընդհատուած, դարձաւ իրենց։ Բախումէն ետք պարտադրուած դադարն էր գոնէ սա գիշերուան համար, որ սկսեր էր այնքան ուրիշ աշխարհներէ ու կը յանգէր այս խոստովանութեան։ Աղջկան բառերը նախ եղան գրեթէ միավանկ ու ընդհատ։ Հետզհետէ պատմութիւնը պատռեց ամօթին կապերը ու քշեց աղջիկը բանալու ողբերգութիւնը։ Ու տարօրինակ էր, որ ան չգործածեց իր զգայնութիւնը համադրող չարագուշակ բառը։ Ու չըսաւ ինչո՛ւն։ Բայց աւելի տարօրինակ էր, որ լուսնալուն այսքան մօտիկ, անիկա չունեցաւ վաղուան կեանքին վրայ ծագող սարսափին ոչ իսկ հեռաւոր փշաքաղումը։ Ոչ իսկ տագնապը այն բուռն պահերուն, որոնք իր ետեւն էին հիմա։ Անհուն երախտիքով անիկա կը համբուրէր Հեղնան, նստած անոր գիրկը ու չէր նայեր պատուհանին, որ տարտամօրէն ինքզինքը ձեւել կը սկսէր մութին պատերէն։

 

 

 

 

 

 

 

III

 

Յաջորդ առտուն, գեղացին թափած էր դաշտերը մեծ բազմութիւնով։ Ամէնուն ձեռքը երկար ձողեր։ Պէտք էր թօթուել ձիւնը ձիթենիներէն, որոնց ոստերը կը կոտրէին ծանրութեան տակ։ Թէեւ դժնդակ, բայց հաճելի էր այս աշխատանքը, տեսարանին վայելչութեամբը: Արեւը աղուոր էր ու ձիւներուն վրայ հեղուկ ոսկիի պէս կը նստէր։ Բայց համը կար մանաւանդ օրուան նորութեան։

 

Գայթակղութիւնը, գուցէ դեռ չլուսցած, անցեր էր հարսնիքին թաղէն ու մտեր տուներէն ներս, հակառակ ձիւնի թանձրագոյն խաւին։ Ու տան–առաջներու մաքրութեամբը տարուած ծերունիներն անգամ, իրենց դողդոջ ձեռքերը թիուն կոթին վրայ պահ մը զետեղած՝ դատում ու վճիռ ունէին։ Բացուեցան բոլոր լեզուները, հիմա մանաւանդ, երբ յոգներ էին ա՛լ [192] Հաճի Ստեփանին մեղքերուն վրայ։ Զարմանալի բան է, որ ամբոխը, [որ] [193] գրեթէ միշտ պէտք եղած չափով մարդկային է արիւնի առջեւ ու առնուազն լուրջ, որ մէկ գիծով ինքզինքը եղբայր կ՚ընէ հազար օտարին, երբ գնդակը կամ դանակը կտրեն ասոր արեւը, ըլլայ այնքան տմարդի, անողոք կիներուն անկումներուն, մեծ կամ պզտիկ մեղքերուն դէմ։ Բարդ է այդ զգացումը ու չի մեկնուիր դիւրին չարութեամբ մը բնազդներու։ Մահը, հիւանդութիւնը, նոյնիսկ նիւթական դժբախտութիւնները կրնան զինաթափ ընել գեղացին։ Բայց անիկա մեղապարտ կնոջ դատը կը սկսի առնուազն հեգնելով, յետոյ զայն կ՛անցընէ իր երգերուն մէջ։ Չի մեռցներ հիմա (աւելի առաջ ատիկա գեղին օրէնքներէն կը թուի), բայց կ՚արհամարհէ զայն անհուն այն կոշտութեամբ, որ հողէն մթերուած է իր մատներուն, ինչպէս իր շրթներուն, դարաւոր մարզանքով։

 

Ու քանի մը ժամուան մէջ, նոյնիսկ աւելի առաջ քան օրհարսակի ճաշը՝ ան գտաւ ու ըսաւ բոլոր կարելի ու անկարելի լրբութիւնները։ Շինեց նոյն օրուան մէջ, անխուսափելի վէպը, լայնօրէն շահագործելով, կրկնապատկելով զոհին գեղեցկութիւնը, մօրը անցեալը, հօրը դժոխքը, ու այն բաբելոնեան տունին ամբողջ թաքուն ու անանուն մեղքերր։ Ու ոտքի ելաւ նորէն հին հեքիաթը Հաճի Ստեփանին, ու անոր մեռած կնիկը պտտեցաւ ամբոխին բառերուն վրայ իր «հրաշքի մօտեցող» արնապարտ գեղեցկութեամբը։ Անոր, ամբոխին հաւասարող դատաստանին մէջ, երկու կիները, «մարն ու աղջիկը» դրուեցան նոյն գիծին վրայ։ Ու խօսեցուցին ժառանգութիւնը, ամբարշտութիւնը։ Շատեր ենթադրեցին աղջիկը ծախուած, հօրը կողմէն, թուրքերուն, ոստիկան կամ պաշտօնատար, որոնք ազատ մուտք ունէին անոր տունը, ով գիտէ ո՛ր անխոստովանելի մեղքին համար «ամենազօր» փրկա՞նք։ Եղան ուրիշներ, որ աւելի առաջ գացին ու մտան այդ ամբարիշտ հօրը մեղքը։ Առասպելը թեթեւոտն է միշտ ու չի նեղուիր, կշիռ չունենալուն։ Իր յանդգնութենէն չի տառապիր ոչ մէկը, ամէնէն քիչ՝ ինքը:

 

Ժողովրդական յօրինումը սկիզբ տուաւ։ Ու կէսօրին լսելի եղաւ թաքուն ու խղդուած սենեակներէն հին ու հզօր երգը՝

«Սիրեմ, Նազիկ, ընքուընիդ,

Օսկի գըրիչէն քաշած...

 

որ թարմացուց գեղին վրայ այլեւս փտած, որդնոտած մեղքը Հայրապենց հարսին: Ու սրտառուչ էր անիկա, այսքան տարուան գերեզմանէն ետքն ալ։ Ոչ մէկուն մտքէն անցաւ Օվակին բարակուկ Թումասը, զոր մահը անխոցելի ըրած էր արդէն, ու ատով՝ աւելորդ։

 

Հայրը խենթացաւ, եթէ ուրիշ բան չէ ինքզինքը կորսնցնելը, աչքերը բաց տեղ մը նայիլը, առանց գիտնալու, ինքզինքը ծեծելը ու խօսիլ չկրնալը վայրկեաններով։

 

-- Խելքին պիտի գայ, Տէ՜ր, - ըսաւ անոր մայրը, որ բոթը հաղորդած ատենը կը սպասէր շատ բանի, բայց երբեք այս անկարող քայքայումին։

 

-- Ո՞ւր է աղջիկը, - հարցուց անիկա, շատ հեռուներէն խօսող մէկու մը այլուրութեամբը։ Բայց ձայնը մեր զգայութիւնները տեղաւորող, հաւասարակշռող հոսանուտն է։ Իր նայուածքը դարձաւ ետին։ Դարձաւ իրեն իր ահաւոր գազանութիւնը։ Անիկա կը հեւար ու չմռնչելու համար, քանի որ գինով չէր, [194] ակռաները կը խածնէր

 

--  Դուրս նետեր են։

 

-- Ար չունի՞ն:

 

-- Պոռնի՛կը։

 

Հայրապենց Խաթունին համար բոլոր կիները, նոյնիսկ վաթսուննոցները ուրիշ բան չէին։ Պառաւը գտած էր իր զառիթափը։ Ինքնիրմէն դուրս, փրփուրը բերնին, ան կու տար ու կ՚առնէր բոլոր գարշանքը, որոնք կիները, կռիւներու պահուն, իրարու կը նետեն, պատուհանէ պատուհան։ Ան ամբողջ մեղքը կը թափէր Զաքարենց Մարիամին գլխուն։ Ձգեց տղան օճախին առջին, վազեց պատուհան --այս շարժումը բնազդական էր թաղին կիներուն մօտ--  իր պատկառելի գլուխը դուրս հանեց ու սկսաւ պոռալ, անլուր շքեղութեամբ, իր բերնին փրփուրին հետ ցօղուելով Զաքարենց գերդաստանին վրայ ամէնէն հոյակապ անէծքները։ Նոյն ատեն կը թուէր այդ «պոռնիկներու սինսիլէ ին» բոլոր հնարածոյ կամ ենթադրական մեղքերը, գեղի, թաղի, արտի անուններով, թուականներ ու յիշատակելի դէպքեր քշելով։ Ու անկարելի էր կասկածի տակ ձգել այդ հաւաստումներուն իրականութիւնը, այնքան կիրքը կը փոխէ մեզ ու մեր բառերը։ Անիկա սկսաւ անոր անարատ աղջիկնութենէն, զոր առանց խղճահարութեան թաթխեց կոյուղիին մէջ ու հալածեց զայն հարսնութեան տարիներուն, անկողինէ անկողին, քաղաքէ քաղաք, կախարդէ կախարդ անոր ամուլ արգանդին զաւակ ճարելու համար։ Երեք զաւակ ունեցող կին մը արգահատանք կը հրաւիրէ իր վրայ։ Միակ զաւկի տէր մայրերը երկինքն ու գետինը իրար կը խառնեն՝ իրենց արգանդը բեղմնաւորելու համար։ Այդ աշխատութեան ամբողջ թաքուն գիտութիւնը պառաւներուն օրինագիրքը կը կազմէ։ Ու Հայրապենց Խաթունը գիտէր, թէ ինչ կ՛ըսէր Զաքարին մօրը հասցէին։ Ու կը պոռար, կը պոռար։

 

Հետզհետէ Հաճի Ստեփանը ըմբռնեց իրողութիւնը, իր ամբողջ ողբերգական հոծութեանը մէջ։ Ու տեսաւ, որ գայթակղութեան մէջ հարուածը կը գտնէր զինքը ամէնէն առաջ։ Ի՛նք՝ Հաճի Ստեփա՛նը։ Ինչո՞ւ չմտածեց աղջկանը։ Ի՛նք։ Բայց առաջին կրակը անցաւ: Իրականութիւնը զինքը ըրաւ աւելի խոհուն։ Հազար ենթադրութիւններ եկան ու գացին։ Ու մէկէն, կարծես թէ դուռին ետին երկար ատեն սպասողի մը պէս, իր ուղեղէն ներս խուժեց անոր մայրը, որուն վրայ չէր մտածած օր մը, տասնվեց տարիէ ի վեր։

 

Կարմրեցաւ, յանցանքի վրայ բռնուած մէկու մը նման։ Ելաւ տեղէն, ազատելու համար ինքզինքը մեռելին յաճախանքէն։ Բաց պատուհանէն ցուրտ հով մը կը մսեցնէր անոր մարմինը, ուրկէ ինկած էր օղիին կրակը։ Բայց երեւոյթը չյամառեցաւ [195] ։

 

-- Պոռնիկին տէօ՜լ ը... »,

 

թռաւ իր բերանէն։ Իր աղջկան հասցէին էր այս բացագանչութիւնը, ու անով իր կիրքը յագուրդ կ՛առնէր կնիկէն, որ իր ծոցին մէջ իսկ խաբած էր զինքը։

 

Պառաւը չէր գիտեր, թէ ինչեր կը պտտէին իր տղուն գանկին տակ։ Անիկա ուժ առաւ անոր այդ երկու բառէն ու դարձեալ վազեց պատուէան, դոյլ մըն ալ մեղք թափելու։ Անցնող-դարձողները՝ լուրջ, արագ կ՛երթային իրենց գործին ու չկար մէկը, որ զարնէր անոնց դուռը։ Օվակենց վարագոյրները աւելի քան երբեք պատանքի պէս էին, պատուհաններու մարմինին վրայ։

 

Ու սպառեցաւ։ Այս գրգռումը, հարսանիքին յոգնութիւնները, ցուրտը իրարու խառնուեցան խղդելու համար անոր ձայնը, որ խզտած, փսոր–փսոր բան մը եղաւ: Դարձաւ ներս, փակեց պատուհանը ու մօտեցաւ օճախին։ Չէր կրնար նստիլ։ Անէծքը դարձեալ կը յորդէր, բայց մեղմ, կամաց բառերու վրայէն։

 

Հաճին նստեցուց անիկա, արգիլեց աւելորդ խօսքը։ Բերանը ցօղուեց գաւաթ մը օղիով, յետոյ ելաւ իր սենեակը։ Բացակայութեանը ընթացքին պառաւը կը շարունակէր բարակ հեծկլտուքը, որ արցունք չէր, բայց բառ ալ չէր։ Հազիւ քանի մը անգամ մտքին ներկայացաւ թոռնիկը։ Բնաւ չխորհեցաւ Զաքարին վրայ։ Բայց չէր կրնար ինքզինք ազատել Մարիամին ճնշումէն։ Ու իրականը այն էր, որ մինչեւ այդ տարիքը մաքուր ապրած կնիկը իր կողմէն այդպէս ներկուած, շինուած՝ ստացեր էր վաւերական պատկերացում։ Ու կը շարէր կռիւի այն բանաձեւերը, որոնք դուրս պիտի տար անոր դրան առջին, հրապարակելով անոր «սուտ ճգնաւորի» (ամէն պարկեշտ կին էր անոր համար) գի՜րք մը մեղքերը։

 

Տղան մտաւ սենեակը: Կը կրէր ամէնէն ծանր ու գեղեցիկ զգեստները։ Սպառազինուած էր ան ամէնէն լուրջ, վտանգաւոր բախումներու նախօրին նման։ Երեսին նայողը չէր կրնար գուշակել, թէ որու դէմ յուզուած էր [196] այդ անասնային ցասումը, որ անոր աչքերը կը ծանրացնէր ու կ՛արգիլէր քիչ-շատ ուղիղ, տանելի նայուածք մը։ Պառաւը սարսռաց։ Զղջաց իր ըրածին։ Բայց անկարող էր հակակշռելու։ Անիկա ուզեց յապաղեցնել անոր դուրս ելքը տունէն, զանազան պատրուակներով։ Բայց տղան պատասխան չտուաւ։ Սեղմեց իր քիթը ամուր  --վճռական որոշումները քիթով կու տար այդ մարդը--   ու փողոց իջաւ։

 

Մերկացուցած էր մէկ ու կէս կանգուննոց ոճրագործ սուրը, որ պտտած էր Պրուսայի դաշտերէն մինչեւ Իզմիտի [197] բոզանոցները։ Հսկայ մէջքին հաստըցող գօտիին փոթերէն զոյգ ատրճանակներու կոթերը տարերկրեայ օձերու գլուխին նման իրարու կը կռթնէին ու նայուածք ունէին։ Ու չէր երգեր անիկա, խմած չըլլալուն։ Ու մռայլ էր ան, դէմքին դրած անկշռելի ժահր, ու նայուածքին՝ կոյր բայց կպչուն թոյն մը։ Այսպէս շինած իր երեսը՝ անիկա աւելի սարսափելի էր, քան հոգէառ հրեշտակապետը, որուն պատկերը, իր քսան աչքերովը, ու ահարկու թուրովը, գեղացին կը պտտցնէ իր հետը, զայն տեսած ըլլալով ժամուն պատին, տղայ օրերէն։ Ու կ՛երթար անիկա, զարհուրելի, բայց գլուխը կախ։ Ու նորութիւն էր անոր վրայ այս բեկումը։ Պատուհաններու ետեւէն ցոյց տուին զայն կիները իրարու, սարսափով ու արգահատանքով, անմիջապէս քիթերնուն տակէն մռլտալու համար համբաւով երգին անմոռանալի յանկերգը։ Անոնք կը մեղքնային հայրը, ու կը խնդային աղջկանը վրայ:

 

Անոր գնացքին, աղտոտ, ձիւնով լպրծուն մեծ փողոցը կ՚ամայանար պատահական անցորդներէ։ Ու առանց որոշապէս տեղեակ ըլլալու անոր մտածումներուն, անոր ուր երթալուն, գեղացին խորհեցաւ սարսափելի բախումին։ Սօսիով աղբիւրին մօտ, ճամբան կը ճղուէր։ Անիկա վայրկեան մը վարանեցաւ։ Յայտնի էր, թէ երկընտրանքի մը առջեւն էր։ Նայեցաւ պզտիկ զառիվերին, որ ժամ կը տանէր։ Նայեցաւ իր դէմը։ Ու մտաւ շարունակուող գիծին մէջ, որ որսորդներու սրճարանը կը հանէր։

 

Սրճարանը ցանցառ էր բազմութիւնը։ Գեղացին գործի էր դաշտերը։ Ուրիշ մաս մը՝ երիտասարդները, չէր փախցուցած առիթը ու վազեր էր որսի։ Տարիքոտ որսորդները, ոտքերնին տուած կեդրոնի մեծ վառարանին՝ կը խօսէին անտարբեր։ Անոնք կակուղ ձիւնէն վախնալու պատճառներ ունէին ա՛լ [198] ու չէին աճապարեր։ Այս արեւով, ադ ձիւնը վաղը առտու երկաթ կը դառնար:

 

Հաճի Ստեփանը լսեց այս դատաստանները, դուռէն մինչեւ վառարանին մօտ գալու ընթացքին։ Որսը կինէն ետքը իր խորագոյն բնազդներուն խօսող նիւթը եղաւ միշտ։ Բարեւեց։ Նստաւ, կռնակը պատին, փայտէ երկար ու անթիկունք քանափէի մը վրայ։ Անոր պատին հետ կազմած անկիւնին մէջ քիչ մը շեղ հանգչեցուց բաց սուրը, բերանը դէպի դուրս։

 

Ոչ մէկը, հակառակ օրէնքին, սիրտ ըրաւ [199] անոր աչքը լուսելու։ Ձախլիկ Թադոսը, յարգի որսորդ մը (որ իր պիտակ անունը պատիւի տիտղոսի մը պէս կը կրէր, զայն շահած ըլլալով գերմարդկային հերոսութեամբ մը, մինակը ճակատած՝ չորս հարիւր օխանոց արջու մը դէմ, ու դանկըտելով գազանը) կրկին սկսաւ իր ընդհատուած դիտողութիւններուն, օդին, վարազին, գելերուն ու մարդ-աղբարներուն (արջ) վրայ։ Ա՛լ [200] ծերացած, ականջները ծանր այս մարդուկը պատմել գիտէր ու համ կար շրթունքներուն ու բարի նայուածքին վրայ։ Հաճիին մուտքը պաղ ջուրի մը պէս կտրեր էր ոգեւորութիւնը։ Բայց որսորդը պարտք սեպեց դառնալ իր հեքիաթին։ Հիմա բառերը շրջահայեաց էին։ Բայց մանաւանդ նեղուած։ Ան կը տառապէր, վասնզի չէր գիտեր ընելիքը։ Պէ՞տք էր լուսել աչքը թէ ոչ։ Մինչ այդ, ապսպրած էր պարտաւորիչ սուրճը, երկարած մեծղի ու արծաթ սիկառի տուփը։ Ու այդքան։

 

Հաճին փաթթեց սիկառը։ Մտիկ ըրաւ։ Բայց չկրցաւ խմել սուրճը։ Ան չէր տեսներ իր շուրջը ու չնշմարեց, թէ ի՛նչպէս Փանէլենց Նշանը ամփոփեց ինքզինքը, աջ ձեռքը մխրճեց գօտիին մէջ ու նստաւ ծունկերուն վրայ, պատրաստ ցատկելու։ Բայց շարժումը չվրիպեցաւ միւսներէն, որոնք առանց վախի չէին տեսներ այս նորժմնուկ երիտասարդի փառասէր ու դիւրագրգիռ անփորձութիւնը։ Քիչ առաջ, երբ Հաճին չէր եկած դեռ, անիկա արդէն յարձակած էր Հայրապենց սինսիլէ ին վրայ, համարձակ ու լիրբ, ու Թադոսը հազիւ համոզած էր զինքը լեզուն կարճելու։ «Մարդուն աղբն ու օսկին հոս պէլլի չըլլար, օղլում։ Մարդուն քիչ, Աստըծոյ շատ եղած տեղը (լեռներ), հասկցա՞ր», - ըսած էր անիկա քաղցր ու հաստատ շեշտով։ Ու բազմութիւնը իրաւացի գտած էր փորձառու ու ձախլիկ Թադոսը։

 

Ստեղծուեցաւ ճնշում։ Հաճին խօսեցա՞ւ։ հարցո՞ւց Զաքարը։ Լաւ չէին գիտեր։ Մէկը պատմեց, թէ առտուն կանուխ որսի էր գացեր։ Չուզեց աւելի գիտնալ։ Ինքն ալ համակուած էր իր հարկադրած անձուկէն։ Նորեց սիկառը։ Ու տեսան, որ ծռեցաւ Թադոսին ականջին։ Կը խօսէր կարճ, ցած բառերով։ Ու ձայնին ընկերացող յօնքի ու մկանի շարժումները ոչինչով արտակարգ էին։ Փանէլենց Նշանը հազաց խոշոր։ Բոլոր նայուածքները դարձան անոր։ Հաճին տեսաւ անոր դաշոյնին կոթը։ Ներսով գոհ էր անիկա ամէն նման բերումի [201] համար։ Բայց զգաց, թէ տղուն նայուածքին մէջ ծանրութիւն մը, գրգռում մը կար։ Ու մոռցաւ դառնալու իր խօսակցութեան, որ յայտնապէս կը նեղէր բազմութիւնը։ Հետզհետէ այդ անհանգիստ բանը վերածուեցաւ պաղ, սառեցնող ճնշումի։ Սրճարանին կաղ աշկերտը խորունկ վախով մը կը փոքրէր իր հասակը, գլուխը իջեցնելով շատ ցած, տախտակեայ գործատեղիին պաշտպանութեանը։ Այդ վարժութիւնը՝ վասնզի օր չէր անցներ առանց հրազէնի մը որոտին, այդ բարբարոս կեդրոնատեղիին մէջ։ Ու օր չէր անցներ առանց եղբայրասպան մահի։

 

Տէր Եղիային մուտքը քիչ մը թեթեւցուց այս լարուածութիւնը։ Քաջ ու սիրուած որսորդ էր քահանան։ Հակառակ իր խոր ծերութեան, չէր դիմացած փորձութեան ու մտած էր սրճարան քանի մը բերան խօսք փոխանակելու տղոց հետ։ Մեծ եղաւ իր զարմանքը Հաճին հոն գտնելուն։ Ժամկոչէն տեղեակ պատահածին՝ անիկա մտադրած էր կէսօրին անոր տունը երթալ ու «ձեւի մը կապել»։ Յետոյ մօտեցաւ, աթոռը քշեց անոր սաքուին։ Ապսպրեց երկու սուրճ, ու հրամցուց քթախոտը։

 

Հաճին առած էր անոր ողջոյնը, բայց մատ չերկնցուց համբաւաւոր տուփին։ Տէրտէրին՝ պնդումը անյարմար կը թուէր։

 

--  Վայլե՞ց աս, Տէր Եղիա։

 

Անկարելի էր ճիշդ իմաստը հասկնալ նախադասութեան։ Անկարող ուղղակի պատասխանի մը, վարժուած հոգեկան այս պայքարներու քմայքին, անիկա խոհեմութիւնն ունեցաւ երկդիմի շարժումով մը ճօճելու իր հոյակապ մօրուքը։ Իր կարգին այս դրօշակը շատ տեղ ունեցեր էր կախարդական ազդեցութիւն։ Հաճիի՞ն վրայ։ Տէրտէրը գիտէր անոր անզօրութիւնը։ Բայց վտանգին ճակատելէ առաջ, անիկա կը փորձէր անգամ մը յուռութքը, նմանելով դասակարգին հին ու նոր հոգեբաններուն։ Վառարանը նոյն վայրկեանին սկսաւ դողդղալ։ Բռնկած էր նոր նետուած փայտ մը։ Ու բոցին ճնշումին տակ կափարիչը կը հեծկլտար, մարդկային կուրծքի մը պէս, ու աղմուկով, արագ-արագ սկսաւ շունչ առնել, թրթռացնելով ամբողջ կազմածը, մինչեւ խողովակները։ Զայրոյթի պատկեր մըն էր։ Մէկը խելք ըրաւ քիչ մը շունչ տալու եւ կափարիչը բացաւ կիսով։ Վառարանը դարձաւ իր հանդարտ բայց հոյակապ այրումին։ Պատուհաններէն ձիւնի ժանեակները կը հալէին։ Ներս մտնող կօշիկները, վառարանին բարկ կարմիրին դէմ, շուտով կը սեւնային ու թաց գետինէն թեթեւ շոգին կը ծաւալէր, խառնուելով սիկառի ծուխին։

 

--  Ճուղապ (պատասխան) չտուիր:

 

Հաճին էր։ Իր ձայնը կարծր էր բայց իր յօդերուն մէջ բեկուած ու փրթելու տրամադիր։ Անիկա մտքովը դուրս էր իր ձայնէն։

 

-- Կը մտածենք։

 

Դուրս էր Տէրտէրն ալ իր բառէն։ Բայց անոր ձայնը տաք էր գորովով, կարեկցութեամբ:

 

Հաճին չերկրորդեց։ Ան փուշի վրայ նստողի մը պատկերը ունէր այդ պահուն։ Յոգնութիւնը մեզ մէկ-կտոր կը դիզէ աթոռի մը կամ անկիւնի մը։ Կիրքը մեզ կը խորտակէ իբր ամբողջութիւն, բայց մեր մասերը անդադար կը հարուածէ։ Ու Հաճին կը զգար ատիկա: Ցաւի պէս ծանրութիւն մը կը պտտէր իր վրայ։ Ու յաջորդաբար շարժումի կը տանէր անոր մարմինին զանազան կէտերը։ Չէր կրնար նստիլ։ Չէր կրնար ելլել։ Նեղուած ու քիչ մըն ալ ամօթով, հարցուց թէ որսը որ կողմն էր։ Պատասխանուեցաւ, թէ չէին գիտեր: Ու այս լարուածութիւնը երկարեցաւ ատեն մըն ալ։ Քիչ-քիչ, պզտիկ, վարանոտ ցուցմունքներ երեւան բերին Հաճիին զայրոյթը՝ Զաքարին դէմ։ Անիկա բրտութեամբ սաստեց Աւագենց Ապոն, որ հաճոյակատար ու վախկոտ՝ կը մեղադրէր երիտասարդը։

 

-- Նայինք իրա՞ւ է։

 

Հակառակ քանի մը վաւերական դէպքերու, որոնք ծոցի գիշերուան կատակերգութիւնները կը մնային ու կը պատմուէին խնդուքով, Հաճին՝ քարի պէս կարծր նայուածքով մը լեզուն պուկին գամեց այդ ապուշին, որ «կապած–աւել» մըն էր մնացեր ու աշխարհք մտեր՝ մօրը «կապովը»։ Ան ի՞նչ կը հասկնար որ։ Յետոյ դարձաւ ինքն իր վրայ։ Հետեւելով իր մտածումներուն բացատրեց՝ կտրուկ ու յստակ՝ թէ ինչո՞ւ իր «ափին մէջ մեծցած» այդ երիտասարդը ըլլար այսքան անխելք, «քոքուր», իրենց անունը ատանկ բերնի ծամոց ձգելու համար ասեմին ու չասեմին։

 

Թադոսը, իր «կարճ խելքովը»՝ իրաւունք տուաւ Հաճիին։ Բայց Տէրտէրը համարձակեցաւ աւելցնել։

 

--  Ի՞նչ ընէր... ։

 

Հաճի Ստեփանը ծուռ ու հեգնական՝ նայեցաւ անոր փառաւոր ու անխելք մօրուքին։ Տէրտէրը ամչցաւ։ Ուզեց բացատրել։ Բայց Հաճին զայն լռեցուց ձեռքի կողմնակի բացուածքով մը ու սուզուեցաւ իր մէջ։ Ան կը նեղուէր մանաւանդ անկէ, որ ուրիշներ տարբեր կրնային դատել դէպքը, այնքան բացարձակ էր իրեն համար իր մտածումին ծանրութիւնը, լիութիւնը։ Անոր աչքերը փոքրացած, գոցուելու պէս եղան։ Ու նեղ այդ գիծը, որ թարթիչներուն զոյգ սուիններուն ներքեւ բանտարկուած կը դադրի աչք ըլլալէ, մթագնեցաւ աւելի սոսկալի բանով մը։ Այնքան ծանր էր ատոնք իրարու հրող պատկերը, որ դէմքը ամբողջ ենթարկուեցաւ անոր ազդեցութեան։ Յայտնի էր, թէ անիկա շատ հեռուները, վարերը կը նայէր։ Ու տեսա՞ծը։ Երբ դարձաւ ասդին, աչքերը բացած էին վարագոյրը ու կը վառէին խոշոր ու պղտոր կրակի կաթիլներու նման, այնքան արիւն կար համախմբուած անոնց մէջ։ Բայց իր բառը ելաւ բերնէն զսպուած ու հանդարտ,

 

-- Ի՞նչ ընէր։

 

Զարմացան մտիկ ընողները։ Բայց երբ անիկա իր նայուածքը երկար կախեց տէրտէրին, այն ատեն անդրադարձան։ Հաճին կեցաւ այդպէս սեւեռած։ Ճիգ կար իր ամբողջ անձին վրայ։ Ուզեց խօսիլ։ «Բերանը վրայ չէր երթար», ինչպէս կ՚ըսեն։ Աչքերը նորէն վերածուեցան չարագուշակ մահիկներու։ Ու թարթիչները կը թրթռային անաղմուկ ու թեթեւ։ Բայց երրորդ անգամ՝ ըլլալով՝

 

--  Ի՞նչ ընէր։

 

Ու ինչպէս մէկը, որ վար կը նետէ ինքզինքը աճապարոտ եւ տենդոտ՝

 

--   Կը խղդե՛ն, Տէր Եղիա, կը խղղե'ն։

 

Էականը ըսուած էր։ Լայն ու հանդարտ շունչ առաւ ու կանոնաւորեց իր աւրուած դէմքը։ Մտիկ ընողները հեռու էին Հաճիին դժոխքէն։ Ան տեսաւ պատկերը, պատկերները, որոնք իր ուղեղին պատերուն կը զարնուէին։ Ու գրեթէ յայտնի, շօշափելի, տեսանելի էր անոնց զարկը ա'յնքան՝ որ սարսռաց ուրիշներու ներկայութենէն։

 

Ու քիթին տակէն կը մռլտար, առանց որոշ դիտումի, բառերը հատիկ–հատիկ.

 

_ Կը խղդե՛ն, տէրտէր, կը խղդե՛ն։

 

Բայց իր ձայնին զգայութիւնը կ՚աւելնար իր ներքին զայրոյթին վրայ։ Մտապատկերը կը պրկէր իր ուղեղին դաշտերը, կը նեղէր անոր սահմանները ու կը հրէր, կը հրէր անոր բերանը՝ բացուելու, յորդելու, «ճգնելու» [202] ։ Դուրսէն, ամէնէն պզտիկ շշուկն անգամ՝ հզօր ու խոշորցած՝ կը թափանցէր իրեն ու հովին պէս կ՚արծարծէր անոր հրդեհը։

 

Տէրտէրը, [203] փոխելու համար մտածումներու այս ուղղութիւնը, փորձեց իջեցնել որսի տեսարաններ, որոնց յիշատակը սիրելի ըլլալու էր հիմա, երկուքին ալ։ Հաճին մխրճուած՝ կը շարունակէր իր մռլտուքը, որ կը մեծնար ու կը ցածնար, եղերական նախադասութիւնը ունենալով իբր կեդրոն։ Յանկարծ՝

 

--  Կը խղդե՛ն, երկու բարձին արան [204] կը դնեն կլոխը, կը խղդե՛ն։ Հասկցա՞ր։ Թամամ մօրը պէս։

 

Ու հանգչեցաւ: Կը փնտռէ՜ր իր բառերուն արձագանգը, երբ անձկալից նայեցաւ կրկին իր շուրջը։ Անոնց խոշոր–խոշոր բացուած ակնարկէն չթափանցեց իր ըսածին ու ըրածին։ Տարիներ առաջ, շշուկը նոյնութեամբ շրջան էր ըրած ամբոխին մէջ։ Տարիներ առաջ, կրցած էր տապալել Փանէլենց դատը, օխաներով ոսկի հոսեցնելով։ Բայց անկէ ասդին մոռցած էր կինը։ Ու չէր տառապած այդ ոճիրով, այնքան՝ ուրիշներու յաճախումը, ուրիշներու գեղեցկութիւնը գրաւեր էին զինքը։ Չէր տառապած մանաւանդ այդ կնիկով, ոեւէ կնիկով, իրը կամ ուրիշինը։ նոյնն էր ատիկա իրեն համար։ Ու չէր խորհած, օր մը օրանց, հաւանական պատուհասին։ Բայց գեղերը կ՛արդիանային։ Դատարանները սկսած էին «բարակը քննել»  հայ գիւղերուն մէջ։ Ու գրեթէ անցնելու վրայ էին այն օրերը, երբ դիւրին էր ու կարելի՝ [205] վկաները լռեցնել սարսափով, արդարութիւնը՝ ոսկիով:

 

Երկու մարդ, կամաց, քաշուեցան դուրս։ Անոնք լաւ չէին գտներ կացութիւնը։ Ու փորձը ունէին, ասանկ եղելութիւններու յաջորդող հետապնդումին։ Կառավարութիւնը անողոք էր վկաներու հանդէպ ու տուգանքով կը պատժէր թերացումները։

 

Տէրտէրը մռայլեցաւ։ Իր թաւ մօրուքը կը դողար ակնյայտնի՝ իր պրկուած կզակներուն ամբողջ սարսուռովը։ Բայց աւելցուց.

 

--  Խենթ խօսք չ՛ուզեր։ Բերանդ քեզի ժողվէ։

 

Ամբոխին վրայ այս պաշտպանութիւնը ազդեց խոտոր համեմատութեամբ։ Զրկուողին, աղքատին յատուկ բնազդական ատելութիւնը ուրուացաւ սրճարանին մէջ։ Բայց ոչ մէկը համարձակեցաւ առաջին արտայայտութիւնը ընել։ Միւս կողմէն՝ Հաճիին բարկութիւնը կը մնար իր բարձր չափերուն վրայ։ Անիկա շարունակեց.

 

-- Հարամ ըլլան ասոնք ինծի (երկու մատով թօթուեց պեխերը), հարամ ըլլան, բան որ ըսէի [206] ։ Պոռնիկը չեն մորթեր, կը խղդե՛ն։

 

Կեցաւ: Բայց աւելի նեղ՝ որքան չէր սկսած ատենը։ Բառերը, որոնք կը փրթէին ուղեղէն, լեզուին վրայ գալու տեղ, կը մոլորէին ու կը կորսուէին: Պէտք էր աշխատիլ ատոնք թանձրացնելու համար։ Ու այն ատեն տաժանագին ու անկիւնոտ քերուըտուք մը կը խարտէր իր կոկորդը։ Յետոյ, բառերէն դուրս ուրիշ ուժ մը կը պտտէր գանկէն մինչեւ բերանը։ Անիկա կը հրուէր, շատ յստակ ուրուացումի մը մէջէն։ Մէկէն անդիմադրելի պատկերը՝ երկունքի սենեակին։ Այնքան նոյն, այնքան իրական, որ շփեց աչքերը։ Ի՞նչ էր որ կեցուց զինքը այդ պատկերը արտաքնացնելէ։ Մատները քանի մը անգամ՝ ակօսեցին իր ճակատը։ Ամէն կողմէ խայթուած՝ անիկա չէր կրնար կառավարել իր բազմամեայ ու փորձ մարմինը: Ոտքի ելաւ ու նստաւ։ Ու չէր գիտեր ըրածը։

 

Կեանքին մէջ երբեք մեծ չջարդած, միշտ գործած, երբեք չսպառնացող, միշտ զարնող այդ մարդուն համար անսովոր էր ինքզինքը գովելու, ոճիրի գնով ինքզինքը իբր օրինակ փչելու այս տեսարանը։ Անոր նեղուած բառերը առատացան։ Անոր նախադասութիւնները, կիրքով յորդած՝ չէին մատներ մոլուցքը, խենթութիւնը, որուն կ՚ենթարկուինք մեծ վտանգներու դիմաց։ Բայց արդարութիւն գործադրելու այս տարօրինակ կերպը կը շեղէր իր նպատակէն: Ան գրեթէ մատնած էր ինքզինքը։ Իր աղջկան վրայ իր կատաղութիւնը սպառելու այս ճամբան նուազ եղերական էր իր հետեւանքովը: Մարդկային է, որ հայր ու աղջիկ գորովի կէտի մը կարենան կառչիլ, իրենց ոգորումներուն ընթացքին: Ու շատ հազուադէպ է, որ ատելութիւնը ընդմիշտ անջատէ հայրը [207] զաւակէն։

 

Անիկա չտուաւ բաւական ատեն Զաքարին անունը։ Թադոսը խելք ունենալ կարծեց, անոր ուշադրութիւնը հեռացնելու տղուն անցանքէն ու փորձեց զարգացնել Հաճիին ներողութիւնը, գովելով պարկեշտ տղան, որուն անունին ոչ մէկ արատ էր փակած մինչեւ այս օրը։

 

Բայց, հակառակ սպասուածին, այս գովեստը ունեցաւ շատ յոռի հակազդեցութիւն։ Հաճին անոր մէջ տեսաւ յայտնի պարսաւ մը իր «արատով» յղփացած կենցաղին դէմ, որ վիրաւորանքի մը պէս կճեց այդ անզգամ՝ մարդը։ Խղճահարո՞ւմ։ Ոչ անշուշտ։ Բայց չէր ներած, որ իր մեղքերը երեսին տրուէին։ Նայեցաւ՝ բիրտ՝ Թադոսին։ Բայց ամչցաւ ինքնիրմէն, մէկ «ձեռքը կապ» մարդու մը հետ իյնալու համար։ Թադոսին գովեստին երկրորդ ու վերջնական արդի՞ւնքը։ Հայրը արթնցուց այդ գազանին մէջ։ Մինչեւ այդ վայրկեանը անիկա չէր զգացած, թէ որքան խորունկ էր իր մէջ իր «կատաղի» սէրը զաւկին հանդէպ։ Անիկա նոր միայն տեuաւ, թէ ինչ որ ըսած էր քիչ առաջ, անոր մեղքը պատժելու համար, ինչ որ թելադրած էր, արտաքին էր ու սուտ։ Ու այդ մտածումով վերադարձաւ մտքովը իր սենեակը։ Ան զրահուա՜ծ էր այսպէս (ձեռքովը շօշափեց գօտիին մէջ թաղուածները) եւ երբեք իր աղջկան համար։

 

Տեսան, որ կը տառապէր: Նոյն վայրկեանին անիկա հայրն էր, որ կը մտնէր իր աղջկանը տրամին մէջ։ Ու այդ կէտին վրայ անիկա ո՛չ աւելի էր, [208] ոչ ալ պակաս սա նստողներէն։ Այս մտածումը, բեկումը ծաւալեցան իր մարմինին մինչեւ յետին նեարդները ու ըրին զայն փափուկ ու լալու պատրաստ՝ կնիկի մը պէս։ Զգաց իր տկարանալը ու ոգեկոչեց թշնամին։ Ատիկա բաւական եղաւ, որ սրբուի առջի վիճակը։ Անոր ներքին շարժումները պրկուեցան կրկին կիրքին աղեղովը։ Ու անկարելի էր նայիլ անոր աչքերուն. այնքան բորբոքում ու ատելութիւն կուտուած էին հոն:

 

--  Ելիր:

 

Տէրտէրն էր, մտադրած զայն հանելու դուրս այս շրջանակէն, ուր վտանգը պատրաստ էր ամէն ակնթարթի։

 

-- Ձգէ՛:

 

Սաստեց անիկա տէրտէրը, որ առանց զգածուելու, շարունակեց իր մեծ համրիչը քաշել, անտարբեր բայց խորապէս մտազբաղ, մէկիկ–մէկիկ նետելով անոր հատիկները։

 

Հաճին իր կատաղութեան պարունակին մէջն էր հիմա։ Անիկա երկու ձեռքերը՝ սուր՝ մխրճեց իր գօտիին, քիչ մը միջոց, դիւրութիւն ճարելու համար շունչին, որ նեղ կու գար։

 

--  Հայրապենց Հայրապետին գերեզմանին վրայ երդում, - ըսաւ անիկա զարհուրագին վճռականութեամբ մը, ամբողջ մարմնով դողդղալով։ Ամբոխը քար կտրեցաւ ու պաղ զգաց։ Հաճին կեցած էր: Յետոյ պատկառոտ ու շատ լուրջ՝ անիկա իր ձայնին միացուց խաչի մը ուրուագծումը, որ մատներով գծուեցաւ, բացառապէս ուղիղ ու ամբողջ (քառասուն տարի չխաչակնքած այդ մարդը ուրկէ՞ [209] գտաւ այդ գեղեցկութիւնը)։ Երդումը տպաւորիչ էր շատ։ Ներկաները գրեթէ հեւալով հետեւեցան նախադասութեան։

 

-- Կլօխը թռցնեմ պըտը, ա'ս ձեռքով։

 

Անիկա ձախը ցոյց տուաւ, աջին անարժան համարելով թռցուելիք գլուխը։

 

Անորոշ էր սպառնալիքը։ Որո՞ւ կ՛ուղղուէր այս անվրէպ գործադրուելիք պատգամը։ Աղջկա՞ն թէ տղուն։ Տէրտէրը զգաց այս ահաւոր անասնութիւնը: Ուզեց միջամտել։

 

Հաճին ոտքի էր։ Առաւ անիկա անկիւնէն հսկայ դանակը, զարկա անութին փայտի կտորի մը պէս: Ձեռքը գօտիին մէջէն գտաւ վեցհարուածեանին բլթակը։ Լսուեցաւ լարուելու աղմուկ, որ խղդուած ու գուլ արձագանգեց բուրդէն։ Ու կամաց, կոխելով երկաթի պէս, դուրս ելաւ, մոյկերը ամուր-ամուր թօթուելէ ետքը գետինին։

 

-- Տէրտէր, տէրտէ՛ր, - Փանէլենց Նշանն էր, - աս մարդիկը վկա՛յ։ Կարգդ, մօրուքդ վկայ։ Չլսեցի չըսես։

 

-- Սո՛ւս, - վրայ տուաւ քահանան, - քու ... դ եալու ն չէ իջած տահա:

 

Ներկաները կուշտ եւ ազատ խնդացին այս սրամտութեան վրայ, որ կը յատկանշէր տակաւին թարմ, բայց անփորձ արկածախնդրութիւնները ու անոնց հերոսները։

 

- Էս հասկցնեմ պըտը անոր։

 

-- Ի՞նչը, - չկրցաւ չաւելցնել տէրտէրը քիչ մը տաքցած։- Ի՞նչը։

 

Փանէլենց Նշանը ոտքի ելաւ։ Ու տեսնուեցաւ, որ երիտասարդը ունէր Հաճիին հասակը։ Ունէր անոր մոյկերը։ Անոր գօտիին փոխարէն փաթթած էր պարսկական շալ, որ կը լրացնէր անոր կապոյտ շալվարին յաւակնոտ նորութիւնը։ Ու անոր ալ դաշոյնին պատանքը դուրս կը հանէր իր ոսկեգոյն գունդոտ ծայրը մէջքին միւս կողմէն։ Ու կեցաւ, ձեռքերը սափորի մը կոթերուն պէս աղեղած՝ իր կուշտերուն։ Այդպէս ամբարձած ինքն իր երիտասարդութեան աւիւնին վրայ՝ անիկա գեղեցիկ էր ու պատկառազդու:

 

--  Արիւնը արիւնով չեն լուար։

 

Տէրտէրն էր, որ առջին ցցուող այս ձեւին մէջ կարդացած էր նոյնքան ուժ ու սրտոտութիւն։ Հաճոյք էր այդ բարեկազմ տղաքը ճանչնալ մանաւանդ քաջութեան պսակով մը։ Ու իբր հին չուան կտրտող մը, ներսէն հաճ՝ ան գողտր շեշտով արտասանեց վերջին առածը։ Փանէլենց Նշանը չպատասխանեց։ Անիկա ինքզինքը կը զգար հանդիսաւոր հոգեկանութեան մը մէջ։ Քաջութիւնը, ինչպէս հիներուն ասպետութիւնը, ասպարէզ մըն էր, որ պարտէր սկիզբ առնել պատմական արարքով մը։ Մինչեւ մօտ ժամանակներ թուրքեր կամ թիւրքմէններ էին, որ առաջին առիթը կու տային համբաւներուն:

 

-- Պէ հէյ օղուլ. ինչո'ւդ է պէտք էվէլ խօսք։ Մարդը գողտուկ չըսաւ: Աս տամ ականջ լսեց։ Գնա' զրուցէ ժանտարմային, դուն քէֆ դ նայէ:

 

Գիզիր Մելքոնն էր. քանի տարի է հանուած իր պաշտօնէն, Հաճիին սպառնալիքովը։ Հաւասարապէս կ՛ատէր տէրտէրն ու Հաճի Ստեփանը, բոլոր Զաքարները ու Զաքարցուները, որոնք գեղին մէջ ստեղծեր էին նոր կարգ մը ու իրենց դանակին երկայնքովը կը ձեւէին ու կը չափէին ամէն բան։ Հարուստն ու աղքատը կը դողային այդ մարդերէն:

 

Կրկին չպատասխանեց Փանէլենց Նշանը։ Աղմուկը ծայր տուաւ։ Ոմանք լսած չէին համբաւաւոր յայտարարութիւնը։ Խոհեմներն էին ասոնք, որ հին, մեռած խնդիր մը ողջնցնելուն մէջ խէր չէին գտներ։ Ուրիշներ վարանոտ էին ու խոստովանութեան իմաստը լաւ չէին ըմբռնած։ Բայց ամէն մարդ վճիռ ունէր անպատճառ։ Քիչ-քիչ գաղափարները մտան վտանգաւոր ճամբու մը մէջ։ Գեղին շահը կը պահանջէր, որ բոլոր այդ դանակի ասպետները սանձուէին, պատուհասուէին։ Ատոնց բռնութիւնը կ՚անդրադառնար անզէն բազմութեան, որմէ ամէն շաբթու մէկը կ՛իյնար թուրքերուն սահմաններուն մէջ։ Ո՞ւր կերթար ասոր ծայրը։

 

Տէրտէրը ելաւ դուրս: Գլուխը դուռնէն ներս խոթելով աւելցուց.

 

--  Հաճին կու գայ կոր։

 

Ամէնքը լեզունին քաշեցին ու նայեցան Փանէլենց Նշանին, որ զգաց այդ նայուածքներուն իմաստն ու հարկադրած պարտքը։ Պրկեց ինքզինքը։ Անիկա վճռեր էր, ի՛նչ գնով ալ ըլլայ, դանկըտել Հաճի Ստեփանը: Ու մէկ ձեռքը դաշոյնի կոթին՝ նետուեցաւ վար, վառարանին մօտ։ Բայց տէրտէրը կատակած էր։ Քիչ ետքը Նշանը դուրս ելաւ, գլուխը խորունկ թօթուելով։ Ան աւելի վճռական կը թուէր, քան նախորդը [210] ։

 

Տակաւին նոյն օրն իսկ իրկուն չեղած, Նազիկին գայթակղութեան վրայ աւելցաւ հօրը խոստովանութիւնը։ Կը հաւատային ու կը մեծցնէին, ինչ որ ըսուէր ու լսուէր այդ տունին վրայ։ Յայտնութիւնը մտաւ ամէն տեղ, ոտքի հանեց աղիտաւոր բայց հանգած ատելութիւններ: Բոլոր անոնք, որ Հաճիին դէմ «փորի ցաւ» ունէին, Տեր–Գասպարենց Հաճի Փանոսը (ան՝ որուն տղան էր զոհուած) ու Եղիազարենց Եղիան (ան՝ որուն աղջիկն էր խղդուողը), ու մեծ ու պզտիկ, յայտնի կամ անանուն թշնամիները ոգեւորուած էին նոյն ու մէկ մտածումով --  տապալել այդ մարդը ու անոր կռնակէն գեղին այդ ամբարիշտ դասակարգը։

 

Ասդին, Օվակենց Հեղնան երկրորդ գիշերն իսկ հեռացուց իր տունէն դժբախտ աղջիկը։ Օրը անցուցեր էր ան, յիշատակներով ու նշխարներով լեցուն սենեակի մը մէջ։ Թաքստոցի այս կեանքը կը սկսէր պարզ, վտանգէ դուրս թեթեւութեամբ մը։ Այնքան ճշմարիտ է, որ աղէտին հետ ճակատում՝ մը մեզ անզգած կ՛ընէ ու ապառնին սեւ է անոնց համար, որոնք տժգոյն ներկայ մը ունին։ Հաստ վարագոյրներուն մութովը սեւաւոր՝ անոր հոգին ոչ մէկ հետաքրքրութիւն ունեցաւ ու չվախցաւ, երբ իր ներքեւի սենեակին մէջ լսեց հօրը սպառնալիքը։ Հաճին ամբողջ օրը չափած գեղին բոլոր փողոցները, նոյն զրահումով, ելած մօտակայ ճամբաները ու տուն դարձին խօսքի էր բռնուեր դրացի Օվակին հետ։ Յետոյ ելած քիչ մը անոր սենեակը ու հոն արտասանած իր բանաձեւը.

 

--  Թըռցընեմ պըտը կլօխը... ա՛ս ձեռքովս։

 

Անկէ առաջ, ցերեկին, Հեղնա հարսը ընդունած էր Հայրապենց Խաթունը, որ ա՛լ հանդարտեր էր լեզուով, բայց ներքնապէս բռնկեր էր բոլորովին։ Ան ապահովուած թոռնիկին կեանքին վրայ, խորապէս կը սարսափէր իր տղուն բարկութենէն, որուն ելքը դժուար չէր գուշակել։ Ու կ՛անիծէր իրենց ընտանիքը, որ հեռուէն հանդիսատես միայն կը մնար [211] պատահելիքին։

 

Օվակենց հարսը առանց նեղուելու կամ կեղծելու գտաւ վշտահար, կարեկցուն շեշտը, որ դիւր կու գայ բոլոր տառապողներուն, հոգ չէ թէ անիկա անմիջական նպաստ մը չնետէ նժարին մէջ։ Անուշ ու լուրջ բառերով ան աղաւորեց* [212] պառաւը։ Օրերը ասանկ մնալու չէին։ Ամէն ցաւը տուողն է Աստուած։ Մենէ առաջ ան կը ճարէ դարմանն ալ։ Կ՛ողորմի ու սիրտերը կը կակուղնան: Չոր քարին հոգի ու խոտին արցունք տուողը իր ստեղծածները չի մոռնար։ Առանց անոր տերեւ «չի ժաժիր»: Այս մտածումները իրենց անխելք պարզութեանը մէջ, ուրիշ ատեն անպատեհ՝ արժանի էին իրենց արժած ճարտասանութեան։ Հարկ չկար աճապարելու։

 

Բայց յաջորդ գիշերն իսկ, [213] իր մարդուն խորհուրդովը, պառաւի մը պէս զգեստաւորած [214] ՝ անիկա փախցուց աղջիկը իր կեսրոջը տունը։ Այսպէս բաժնուած մեղքին ու աղէտին կեդրոնէն, ան կրնար սպասել ուրիշ օրերու: Պահողները չէին գիտեր իրենց ընելիքը։ Բայց կարեւորը չէին ձգձգած։ Ու հարսանիքին երրորդ օրն էր դեռ:

 

Ծակ–պտուկը ցոյց տուաւ բացարձակ կրաւորութիւն: Անցնելով, այդքան կարճ ատենի մէջ, այնքան բարդ ու ահաւոր իրադարձութիւններէ՝ անիկա մահէն ազատուողի թմբիր մը կը զգար ուղեղին մէջ։ Բոլոր կիրքերը, բոլոր վախերը, փափաքները այդ աներեւոյթ մշուշին մէջ կը թուէին մեղմանալ։ Չէր փնտռեր, թէ ինչո՞ւ կը պահուէր, ինք՝ որ աշնան առաւօտէն ասդին ամէն օր հեղ մը մահուան վրայ մտածեր էր անպատճառ։ Հիմա ատ ալ կարծես աւելորդ էր: Զգայութեանց այս նուազումը հակակշռող ո՛չ մէկ տարր իր շուրջը, ուր դէմքերը տարբեր էին իր վարժութիւններէն։ Ուր մթնոլորտը ողջ մեռելութեան այնքան մօտիկ էր, իր փսփսուն ու խորհրդաւոր աղօթքներովը, լռութիւններովը։ Ուր մահը դուրսէն չէր, որ պիտի գար, քանի որ ամէն ժամու զայն յիշեցնող պատկեր մը, ասութիւն մը, սաղմոս մը կը փրթէր գիրքէ մը կամ բերաններէ։ Հետզհետէ այս պայմաններուն երկարումովը անոր թմբիրը վիրաւորուեցաւ: Մշուշը ծակծկող սլաքները ծակծկեցին նոյն ատեն իր առժամեայ անզգածութիւնն ալ։ Օրուան մէջ քանի մը հեղ կը հագնէր իր կացութեան լրջութիւնը, մահուան այսքան մերձաւորութիւնը։ Ու չես գիտեր ինչպէս իր վիճակը նմանցուց հոգեւարքի մը, որ ունէր միւս, իրական հոգեւարքներուն բոլոր ստեղները, նրբութիւնները։ Ու աւելի՛ն. դժոխքին ապահով սարսա՜փը, որուն մասին կը լսենք ու կը լսենք, իսկոյն մոռնալու համար, բայց որ կը գամուի պատին կամ առաստաղին, երբ հրեշտակը իջնէ մեր դէմը։

 

Առջի գիշերը անիկա պառկեցուցին Արդար Առաքելին կնոջը ծոցը։ Յիշեց իր ճակատագիրը, երբ պառաւին խարխուլ միսերը դպան իր կարծր դնդերներուն։ Հարսնիքին առագա՜ստը։ Բայց եօթանասուննոց այդ գիրկին մէջ ան գտաւ շատ աւելի բան, քան բուն իսկ իր մեծ մօրը գիրկէն։

 

Անով զբաղեցաւ ամէնէն շատ Արդար Առաքելը, որ պատմութեան տեղեակ ըլլալուն պէս, գլուխ էր ճօճած խորհրդաւոր զայրոյթով մը ու բռունցքը պնդացուցած՝ իջեցնելու համար զայն մարդկութեան ամէնէն մեծ ոխերիմին, «Սադայել»ին գլխուն, խոշոր ու թանձր ու մեղքի մը չափ տգեղ անէծքով մը խարանելով անոր հնարամիտ «աւազակութիւնը» (ծերուկին համար մեղքը աւազակութիւն մըն էր Աստուծոյ կալուածներէն)։ Անիկա իր պզտիկութեանը տիրացու էր եղած ու գիրքերը ճանչցած։ Հիմա, հակառակ քառորդ տեսնելուն, ան ամէն օր կը քրտնէր երես մը կարդալու, «բորոտ» [215] Աստուածաշունչէ մը։ Ու իր բարկութիւնը կը թանձրանար, հայհոյութեան հետ շփոթուելու աստիճան: Մեղքին այս յաղթանակը զինքը կը հարուածէր ուրիշ կողմով մըն ալ, -- իր արիւնէն ալ թել մը բռնուած կը զգար այս «աւազակ» որոգայթին մէջ, զոր փորձողը լարեր էր, հակառակ իր անունին ու մականունին։

 

Երրորդ օրն իսկ Ձորակի թաղէն չորս ընտրուած, պինդբեբան ու առաքինի պառաւներ ժողովք ըրին։ Նիւթն էր փորի տղան:

 

Դժուար չեղաւ որոշումը։ Տղան պէտք էր անցընել։ Մեղքը, եթէ կար, թող Աստուած վարձք տեսնար: Անոնք իրենց կեանքին յիշատակարաններուն մէջ չէին գտներ նման դէպք մը, ուր աղջիկը արտօնուէր ուրիշ, պսակուողներու նման զաւակ ունենալու: Մօրը ճակտին այդ մուրը ո՜վ կրնար աւրել։ Օվակենց Հեղնան թափեց իր վշտահար պերճախօսութիւնը, եռանդուն, սրտագրաւ ու անձնուէր՝ մինչեւ ինքնազոհում։ Պառաւները անողոք էին։ Անոնք տեղի տուին միայն, երբ հասկցան Հեղնա հարսին չարժառիթները։ Իր թոռնիկը այսպէս պաշտպանած ատեն իր մէջ կը խօսէր ընտանիքին ամէնէն նուիրական բերանը -- մեծ մա՛յրը, որ թերեւս մինակը բերած է մեր ցեղը մինչեւ նոր օրերը։ Ան դարձեալ իր արցունքներովը, փաստերովը յանձն առաւ ողոքել Առաքելին արդարութիւնը, որ կարծրացած ու անսիրտ բան մը դարձեր էր ա՛լ [216], իր մարմինին նման, [217] ու ինքզինքը պարտադրելուն մէջ չէր կենար մարդկայինին գետինը։ Վիրաւորուած մարգարէի մը պէս՝ անիկա բազկատարած անէծքով մը վռնտեց իր «նզովից արմատ» հարսը, երբ անիկա պարզեց ծրագիրը։ Ան յիշեց հանդարտ ու օծուն շեշտով մը Աւետարանին այն համարը, ուր գրուած է «Վա՜յ անոր, որուն ձեռքովը գայթակղութիւնը պիտի գայ: Աւելի լաւ էր, որ ծնած չըլլար»։ Ծերունին կը հաւատար իր կարդացածին։ Ու վայրագ էր ան ու պահանջկոտ, երբ աւելցուց։ «Թող անիկա ճիտին երկանաքար մը կապէ ու ծովը նետէ ինքզինքը»։ Յստակ էր ակնարկութիւնը։ Բայց պառաւները միջամտեցին։ Անոնց ուժ կու տար աւանդութիւնը։ Արդար Առաքելին գիրքերը ուզածնին կրնային գրել։ Կա՞ր անոնց մէջ մէկը, որ՝

-- Անոր տեղը ըլլար ու գրէր։ Այն ատեն տեսնայի բերնին չափը: Մեղա՜յ, մեղա՛յ։

 

Ըսողն էր Տայճոնը, Առաքելին կնիկը, որ իր էրկան բառերուն վրայէն տեսեր էր ճամբան, որ լիճ, խեղդուելու կը տանի խաբուած աղջիկները։ Ան առաւ քիչ մը լրջութեամբ «բորոտ» Աստուածաշունչը ամուսինին ծունկէն ու դրաւ առէքը։ Հեղնան արցունքով ու ողբով հետեւեր էր վիճաբանութեան։ Անոր վճռական ու յուսահատ վիշտը ընկճեց Արդարին ալ ընդդիմութիւնը։ Տղան ապրէր պիտի։ Ինչպէ՞ս։ Ատիկա նիւթը պիտի ըլլար ուրիշ ժողովքի մը։ Այս ամէնուն մէջ ոչ մէկը բան մը հարցուց «հարս» Նազիկին։

 

Շաբթուան մը ընթացքին, երիտասարդ աղջիկը գտաւ այն քաղցր ու վայելուչ հասունութիւնը, զոր տառապանքը, մեծ վտանգները եւ «կենաց ծառին գիտութիւնը» կը հայթայթեն մեզի։ Մէկը կարծես կամացուկ իր վրայէն սրբեց-տարաւ այն անփոյթ ու խակ բանը, որ աղջիկն է միշտ։ Որ զինքը կ՛ապրեցնէ կեանքի լուսանցքին, ուրիշներու համար։ Որ բեռն է տունին, երբ չէ նշանուած, ու «աւանդն ու փորձանքն է մօրը», երբ չէ կարգուած։

 

Ու հողէ մութ սենեակին խորը, որուն մէկ հատիկ լուսամուտն ալ փակուած է ճերմակ քողով, երէկուան աղջիկը այսօր կին է, գեղացիներուն այնքան յուզումով արտասանած «հարս» Նազիկը։ Անիկա կսկծագին բայց նուիրական ճամբով մը հաղորդուած է կեանքի հսկայ առեղծուածին։ Մեր պառաւները անոր վիճակը կը պատկերեն «աշխարհ մտնալ» բացատրութիւնով։ Բայց անոնք չեն գիտեր, թէ ինչ դժնդակ փորձերու գնով անիկա արժանի եղած է այդ «բախտին», ինչպէս կ՚անուանեն զայն «գովք»երը, երբ ազապ աղջկան մը մահը կու լան:

 

Մահուան ծանրութի՛ւն ու հասունութի՛ւն, որ ծնունդէն իսկ կը տեղաւորուին բոլոր վաղազրաւ մարմիններուն վրայ ու կը պայծառանան կեանքի որոշ հանգրուաններուն։ Մահուան ընտանութի՛ւն, որ անհաւատալի կը թուի բոլոր ուրիշներուն, բայց որ շօշափելի, բնական է Նազիկին համար: Անիկա ապրած է անոր հետ, տարիներով, իր չսիրած Թումասին վրայ, անոր գիծ-գիծ բարձրանալը գրեթէ չափելով։ Ու այդ տղու օրերուն իսկ՝ անիկա շատ ալ չէ կապուած այն խախուտ ու սուտ բանին, զոր այնքան կը մեծցնենք։ Ու տակաւին սարսուռին տակն է այն փլուզումին, ընկղմումին, զոր ունեցեր էր մեռնողը իր միսերուն մէջ։ Այդ հոսո՛ւմը անոր պատանութեան, անոր անհուն պապակին բո՜ցը, որ վազեր էր իր ծիծերուն ու մարմինին զանազան խորշերուն, անոր անյագ շաղապատումը, որ անոր ոսկորները մխեր էր մինչեւ իր սրտին դուռները --  պատկերներ էին, որոնք իրեն սորվեցուցին ։ Ու անիկա չէր կրնար ազատիլ միւս տեսիլքէն, նուաղած ու մեռելի պէս դեղին տեսիլքէն, երբ վար առեր էր անոր ա՛լ անիմաստ մարմինը իր վրայէն, դրեր քովիկը ու նայեր անոր փակ աչքերուն, երանաւէտ դէմքին: Այս գնով էր որ հասկցաւ, թէ ինչ կ՚արժէ մեր կեանքը։ Ու կը միտէր հաշտուիլ մեռնողին հետ, զոր ատեր էր մինչեւ հարսնանալը ու թերեւս մինչեւ երէկ։ Ինչո՞ւ: - Բայց հարցումին հետ, անգիտակից մղումով, իր ձեռքերը կ՚երթային որովայնին։ Ու ահա ուրիշ մտածումներ, կեանքին գաւառներէն, բոլոր այն խուլ, պղտոր մորմոքումը, պատառ մը հացի, բերան մը համբոյրի, գիրկ մը միսի ետեւէն անորակելի մեր արշաւը, ան՝ որ գեղերուն մէջ կը վերածուի իր պարզագոյն բայց անողոք ձեւին ու կը տապալէ մեզ, մանաւանդ երիտասարդ։ Բոլոր այն պզտիկ ու վերջնական [218] վայելքները, որոնք իրենց ճղճիմութեանը մէջ նոյնքան ողբերգական են, որքան քաղաքներուն հոյակապ ըղձաւորումները, որքան խենթ ու անհաս ծարաւները կեանքի մեծ տարփաւորներուն։

 

Գեղացի աղջի՛կ։ Մի՛ ըսէք, թէ անոր ուղեղը չի հասնիր այս ամէնուն։ Մահն ու սէրը գերագոյն իրականութիւնն են ամէն տեղի համար։ Ձեռքը երկար պահելով իր փորին վրայ, կարծես բնազդաբար զգալով, թէ իր ափերուն պիտի չտրուէր սրբազան վայելքը հոն մեծցողը ատանկ մօր պէս ձեռնելու, անիկա կ՚ըլլար խաղաղ ու մա՛յր [219], ինքնապատկեր [220] ու սրտառուչ։ Բայց այս պահերը կը հալածուէին միւսներէն, անստուգութեան, վաւերական ոճիրին, մահուան հետ իրապէս շաղկապուած կտորներէն, որոնք իր օրերը պատառ-պատառ կը բաժնէին, իրմէ անկախ, իրեն հակառակ։ Անիկա կը խորհէր այս բաներուն՝ բռնադատուած ու լալով։ Երբեմն այս յուզումները զինքը կը գտնէին անփոյթ ու գեղեցիկ լքումի մը մէջ, կռնակը տուած խսիրէ բարձին, մենաւոր, մոռնալով իր անցեալը, իր հայրենի տունը, ուրկէ տարագրուած էր այս ողջ գերեզմանին, ի՛նք՝ համբուրելի շառաւի՜ղը մեծափարթամ ու ամէն բանի արտօնուած տունի մը։ Երբեմն աչքին առջեւ կու գար իր չսիրած հայրը, որուն դանակն ու հոգին աղտոտ էին այնքան։ Բայց մանաւանդ անիկա ինքզինքը կը խածնէր, երբ իր մտքին կը ներկայանար Զաքարենց Զաքարը -- էրիկ մարդը, որուն մարմինէն իր մէջ ինկած խռովքը դեռ չէր պաղած իր միսերուն վրայ։

 

Ու տխուրը այն էր, որ իրեն այցելողներէն անկողինի այս տեսիլքը յամառագոյնն էր ու ամէնէն վրդովիչը։ Ամբողջ իր միսերը կը պոկուէին, իր ոսկորները թրթռումի կը մտնէին ու մասնաւոր անկիւններուն ծոցը, ճմլումներ, այրումներ ու մահ իրարու կը յաջորդէին, ծաղրելով զինքը, չամչնալով իր ամօթէն, հեգնելով իր մեղքը, իր երկինքը [221] ։ Ու չէր կրնար ճիշդ սեւեռում ունենալ։ Անիկա կը ճանչնար հեշտանքը։ Ու կը տեսնէր, որ չէր ան, ինչ որ կը յուզէր զինքը։ Փորձեց նոյնացնել իր այս ծփանքները միւս պահերուն, երբ հօրը տունին մէջ ապրած էր հեշտանքը, բայց ուրիշներու հաշւոյն, ուրիշներէն որսալով իր մէջ առաջնորդելու համար, այն ձեռքերէն, որոնք կը պարէին ու կը դողային, --  պոռնիկներէն: Բայց չէր գար մռայլ ու անպատմելի փոթորիկը, որուն խորհուրդը՝ անհաս բայց զգլխիչ, անբաժան է, հեքիաթի պատմուճանին պէս, աղջիկներէն։ Ու կը բռնանար իր մտքին, օրական քանի մը անգամ, ճիշդ առնելու համար այն պատկերը, ուր ինկած էր եղերական գիշերին, երբ տղան պլլեր էր զինքը իր բազուկներուն մէջ, իր հարսի քողին թրթռուն մեղեդիովը, իր մետաքսաւէտ ու թաւշեայ մուշտակումին ամբողջ եղկ փսփսուքովը, ու առած ամէնէն առաջ շրթունքները իր բերնին մէջ։ Ու չէր գտներ։ Պատկերը մեռած էր, աւելի ուժգին ցնցումներու ներքեւ: [222] Բայց կենդանի ու նուաստացուցիչ կերպով մը յստակ էր միւս երեսը այդ գիշերին, ուր այդ բարբարոս տղան նախատեր էր իր մարմինը, ճգնաւորի կատաղութեամբ, ու թքեր՝ իր ծիծերուն վրայ։ Առանց հեծկլտուքի, ձայնով լացի՝ չէր կրնար անցնիլ այդ տեսարանին վրայէն։ Ու անիրաւ, անգութ կը գտնէր զայն։ Անիկա չէր սիրած Թումասը։ Բայց երկո՛ւ կուսութիւն ալ ունենար, երկուքն ալ պիտի չսակարկէր անոր, անոնց, բոլոր Թումասներուն, որոնք մահուան մէջէն կը սիրեն, ու այնքան հեռու, օտար, երկնային կը համբուրեն եւ որոնց մարմինէն իր մէջ անցածը այնքան հեռու, օտար ու երկնային էր եղած։ Ու ո՛վ որ իր աննուաճ պատրանքը կը բանտարկէ պահի [223] մը բարութեան մէջ ու կը բանտարկէ իր մարմինին մէջ միւս աննուաճ երազը, ա'ն միայն կը հասկնայ, թէ ինչ խոր է մարդերուն անգիտութիւնը իրարու դիմաց ու որքան սուտ է կեանքը, զոր կը ցուցադրենք ուրիշներուն, վաւերականը պահելով մեզի, թերեւս նոյնքան միամիտ անգիտութեամբ մը։

 

Իր զգայարանքներուն այս հոսումները, ամէնօրեայ իրենց հարուածովը, կրկնութեամբը քիչ-քիչ ներգործեցին նաեւ իր մտածելու եղանակին։ Շրջապատին ալ մռայլ նոյնութիւնը նպաստ մըն էր այդ ուղղութեամբ։ Ու հակառակ միւսներուն, հարսներու ճակատագրին՝ անիկա իր պզտիկ ուղեղը գործածած է ծանր բաներու, -- աշխարհը կշռելու, ինչպէս կ՛ըսէ Արդար Առաքելը, երբ «բորոտ» Աստածաշունչին տախտակէ կողքը հանդիսաւոր կը փակէ ու մէկ ձեռքին մէջ դժուարով գիրքը բարձրացուցած՝

 

--  Մէկ համարը աշխարհքը կը կշռէ։

 

Ու գիտէ ։ Ու իր գիտցածը հիւրի մը պէս չէ եկած իրեն։ Տեղաւորուած ու նոյնացած է իրեն հետ։ Իր հօրը տունին մէջ կեանքը կիրքերու հեղեղ մըն էր։ Օվակենց Հեղնան ու անոր տղան՝ մահուան մեքենաներ։ Վայելքը, զրկանքը՝ իրենց ծայրայեղ սահմաններուն տարուած։ Հիմա՞։ Ան կը գտնէ, որ կեանքը ուրիշ բան ալ է։ Ու այն անդունդէն, որ մարդերու սիրտ կը կոչուի, իրեն կ՚երկննան շշուկներ, վախկոտ ու համեստ, ու կը պատմեն իրեն պարզ, բայց խորունկ բաներ։ Աշխարհը մինակ մեղք, աղտ, հիւանդութիւն կամ գինովութիւն չէ։ Անիկա համակերպած հերոսութիւն ալ է։ (Ու իր փղձկած սիրտը ճամբայ կը գտնէ դէպի ընդարձակ տառապանքը, որ գեղացիները կը կապէ հացին, օրուան ապրուստի անագորոյն մղձաւանջին)։ Անիկա գեղեցկութիւն ալ է։ (Ու իր միտք կը շինէ իր աչքին առջեւ՝ համանկարը այն աղուոր բաներուն, որոնք կը բուսնին ու կը բացուին դաշտի ծաղիկներուն նման, տղաքը, տուները, ծառերը, պարտէզները, նոյնիսկ հետզհետէ աճող գերեզմանատունը գեղին ու հարսները ու ճամբաները, բոլորը՝ որոնք մեր ձեռքին ու քրտինքին հետքերը կը կրեն ու կը յուզեն մեզ)։ Ու բարութիւն, մեծութիւն ալ է ան։

 

Ու գորովով կը դողար իր հոգին այն նուիրման ու քաղցրութեան վրայ, որ իր թաքստոցը կը պարուրէր վարդի հոտի մը նման ու կը մեղմէր անոր վէրքին կսկիծը։

 

Ան սիրեց, հոդ, բացառիկ ջերմութեամբ, Օվակենց Sայճոնը։ Ինչ ալ պարզ կը տեսնուէր անջրպետը, որ կը զատէր Հայրապենց Խաթունը ամբողջ հոգի, ամբողջ զոհողութիւն այս պառաւէն։ Խորշանք չեկաւ անոր՝ նոյնիսկ փտած մարմինէն, որ չորնալու վրայ փայտի մը նման կարծր ու փուրոտ տեղեր ունէր։ Զարմանքով, յետոյ հաճոյքով տեսաւ, որ ոչինչ կար վրան աւելի --  կաշի, միս, ոսկոր, այնքան մը միայն, որ այդ աւերակը կարենար ինքզինքը տեղափոխել, առտու-իրկուն, մինչեւ Աստծոյ տունը, ուզելու համար լիութիւնը ամբողջ աշխարհին, իր գեղին, յետոյ իր թաղին, ամէնէն վերջը իր տունին, իր բառովը ըռինտութիւնը բոլոր ապրողներուն, մրջոմէն (մրջիւն) մինչեւ թագաւորը։ Ուզելու համար պարտութիւնը, կորակոր քայքայումը, իր բառերով՝ կոխկռտուիլը Սադայէլին, որ մեր բոլոր ցաւերուն միակ պատճառը կը մնար, տէրտէրին ալ վկայութեամբը, «բորոտ» Աստուածաշունչէն յետոյ:

 

Նազիկին համար սփոփող ու կենդանի օրինակ է առնուազն վաթսուն տարի տառապանք ապրած սա պառաւը։ Ու անոր վրայէն իր միտքը կը վարժուի կիներուն ճակատագրին, որ գեղին մէջ կը սկսի շատ կանուխ, ախոռին ու արտին մէջէն, պահ մը ոսկիով ու նշանով կը պսակուի ու առագաստ կը վազէ, շուտ մը վերադառնալու համար իր իսկական ակօսին, ուր ցաւն ու զրկանքը, մեղքն ու բարիքը իրենց հոսանքին վրայ կը տանին զայն ու կը նետեն պառաւութեան սա աւերակին։ Կ'արժէ՞ ծանրանալ, խենթանալ պզտիկ խաղերուն վրայ, որ այդ գնացքը կ՚ընեն երբեմն բարի, զուարթ, բլուրներու փէշերուն, ուր անիկա կը կրկնուի վերէն ու մէկէն [224], [225] երբեմն՝ վայրագ, վիժանուտ, խենթ՝ խարակներուն ստեղներէն բզկտուած, վիրաւոր փառքի [226] մը նման նետուած դէպի անդունդը։ --  Տղաքը շարել իրարու ետեւէ. մէկը չաւարտած՝ միւսը սկսիլ. կին չեղած՝ մեծ մայր ըլլալ։ Ու խորհիլ հոգիին վրայ: Ասդենականը չհասկցած՝ պատրաստուիլ անդենականին ։ Աւելի՛ն։ Այո: -- Հասկնալ Տայճոնը, այսինքն՝ թափանցել գաղտնիքին, որ կը ճնշէ մեր վրայ, բայց չի կրնար մեզ ճաթեցնել։ Կեանքին մամո՛ւլը, ինչպէս կ՛ըսեն աւելի խելահաս երկիրներու մէջ։ Անկէ պիտի անցնին բոլոր աստնուորները, ինչպէս անցած է երանեալ պառաւը, ինչպէս պէտք է անցնի դեռ երէկ անոր պատերը ափ առնող Նազիկը։ Ահա թէ ինչու աղջիկները երկինք չեն նայիր, բայց մտիկ կ՚ընեն դէպի հոն շուլլըւած բերաններուն եւ ոսկորներուն հեւքն ու հեքիաթը։

 

Ու Տայճոնը պատմեց։ Անոր հեքիաթը կը գունաւորուէր խիտ, ճշգրիտ այն իրականութեամբ, զոր ուժգին, խոր ակօսուած զգայութիւններ կը դիզեն մեր ուղեղի տախտակներուն ու մեր բառերը կ՚ընեն իւղոտ, հոսուն, փափաքելի ու աներկբայ։ Ու ինչ որ կեղծ կը հնչէ մեզի ամբարիշտ, չէզոք բերաններէ, այդ մկրտութեամբ կը դառնայ միակ կարելի, յանկուցիչ իրողութիւն։ Ինչ որ սուտ կու գայ բոլոր Նազիկներուն, երկնքին իրականութիւնը (երբ ժամն ու տէրտէրը կը խօսին, կամ գիրք մը կը մրմնջէ) անառարկելի ստուգութեամբ մը կը համակէ ուրիշ ոլորտէ [227] երբ կ՚արձագանգէ։ Պառաւը ինչպէ՜ս լաւ գիտէ թանձրացնել այդ զաղփաղփուն պատկերները, անոնց վրայ թափելով պուտ–պուտ հաւաքուած սրբազան հեղուկը մեր տառապանքին, հա՜մը արցունքին ու զգլխանքը, յետոյ հիասթափումը մեղքին։ Ինչպէ՜ս լաւ կանդրադարձնէ [228] այն պայծառութիւնը միւս աշխարհին, ուր մտած է արդէն իր կէսովը։ Ամէն առտու, իր անկողինէն ելլելու ատեն, ան իր գերեզմանը գոցողի պէս կը ծալէ վերմակը։ Հապա Աստուածամա՞յրը, որ իրենց պէս անցած էր զաւկի ու մահուան ցաւերէն։ Հապա դրա՞խտը։ Այս ամենը ձեռքիդ [229] պատրաստ սեղանի մը պէս համով, պառաւին շրթներուն վրայ, չէին տկարանար, երբ կը թափանցէին Նազիկին մէջ։ Վասնզի աղջիկներուն համար անհասկնալի է երկինքը։ Անոնք կը վախնան, կ՛երազեն, բայց իրենց երազին թեւերը մեղրամոմէ շին[ու]ած են ու միշտ զանոնք գետին, անկողին կը ձգեն։ Ջերմեռանդութիւնը սեռային վիճակ է անոնց մօտ։ Ու քառասունի դուռներուն միայն կը համոզուին հեքիաթին։

 

Անհուն եղաւ անոր ազդեցութիւնը հարս Նազիկին վրայ։ Առաջին ու էական բարիքը՝ ապրելու համակերպումն էր աղջկան, ոչ՝ ինչպէս մինչեւ այդ տունը՝ անիմաստ, գուցէ մեղապարտ հետաքրքրութեանց իբր գոհացում։ Անիկա չէր մեռցուցած ինքզինքը, իբր կին։ Նոր շրջապատը անոր առջեւ բացաւ ուրիշ հեռանկար, ու երկրորդ, երրորդ գիծի նետեց անոր ուղեղին վրայ երեք ամիսներէ ի վեր մշտապէս սաւառնող մահուան ժապաւէնը։ Աւելի՛ն. իմաստ ու խարիսխ ճարեց անոր կսկծումներուն դէմ։ Մաքրուելու, երկինքին արժանաւոր կին դառնալու, ապաշխարութեամբ Աստծոյ գութը շահելու պարտքը ծանր հաւասարակշռութիւնը շնորհեց անոր վարանոտ նաւակին, մարմինին։

 

Շաբաթ մը ետք անոր թաքստոցը բերին կոյս–աղջիկ մը, վաթսունը անց։ Ան մօտ [230] կէս դար քաղաքն էր ապրած ու ծերութիւնը եկեր էր փակելու իրեններուն մօտ։ (Գեղացին միշտ մէկը ունի, որ իրը ըլլայ)։ Ծառայութեան այս երկար շրջանը ան բացած էր ծոցի գիշերէն սկսող աղէտով մը։ Իր մեղքը չէր ստուգուած։ Բայց մնաց։ Իր ծնողքը սրտի ցաւէն մեռան շուտ։ Ու ինք չտանելով լուռ նախատինքը գեղին, քաղաք էր գացած օտարին դուռներուն մաշեցնելու իր երիտասարդութիւնը ու քաւելու ինքզինքը։ Հիմա գեղը հիմնովին մոռցեր էր պատմութիւնը։ Ու կոյս-աղջիկի հեքիաթը զայն կ՚ընէր խորհրդաւոր ու հզօր։ Անոր կ՛այցելէր Աստուածամարը, երազ թէ արթուն, նոյնն էր ատիկա։ Ու ան բժշկութիւն կ՚ընէր աղօթքով, դեղերով ու մատաղով։

 

Ան զգուշացաւ իր հարսնութենէն, բայց առատ, շատ պատկերուն խօսեցաւ քաղաքին վրայ։ Անիկա պատմեց անոր բարակ, աղուոր մտածուած [231], գեղին համար անհասկնալի ոճիրներ, որոնք թաւիշով ու ադամանդով զգեստաւոր կը մտնեն հարուստներու պալատներէն։ Ան կը նկարագրէր մեղքը, մեղաւորները, շրջանակը՝ նախնական ու փայլուն արուեստով մը ու կը գծէր կացութիւններ, տրամներ, որոնք այդպէս ոգեկոչուած, հեռանկարին նպաստովը գեղեցկացած՝ ափ ի բերան կը ձգէին գեղացի պարզուկ աղջիկը, որ իր կուսութիւնը տուած էր առանց հաշիւի, առանց պատմուած նրբին հոգերու [232]: Այնպես որ՝ իր մեղքը հասարակ, գրեթէ տգեղ բան մը կը դառնար իր աչքին։

 

-- Դուն ի՞նչ գիտես աշխարհքը, - կը կրկնէր Էբայէթը (Եղսաբէթ) ամէն դրուագէ ետք, խաչ մը հանելով ու «Յիսուս-Քրիստոսին զօրութիւնը» գովելով։

 

Ամէն փորձանքի՝ անիկա կը հակադրէր դարձեալ փրկարար սպեղանին, հեղինակաւոր նախադասութիւնը՝

--  Մեծ է Տէրոջը զօրութիւնը:

 

Որ իրեն ժառանգ կը մնար բողոքական պատուելիէ մը։ Անկէ՝ որ կը ծեծէր իր հիւանդ կինը, դուռը կը կղպէր վրան ու կ՛իջնէր պառկելու իրեն հետ՝ ձեռքերը շփելէն ու մուճակները հանելէն.

-- Մեծ է Տէրոջը զօրութիւնը...

 

Յետոյ ուրիշներ, մեծ մասը հասուն ու դուրսէն նախանձելի կիներ, որոնք իրենց առանձնասենեակներուն մէջ անանուն մեղքերով խթանուած՝ երանի կու տային իրեն, Փանփանենց Էբայէթին ու ոսկիներուն [233] հետ խաղալով, անօթիի պէս կը ճուային, աքաղաղի ձայներ ու փրփուրներ դուրս տալով իրենց փառաւոր, «կերտանոտ» կոկորդէն:

 

Մեղքի հորիզոնին այս ընդարձակումը, մեծ քաղաքներուն բազմատեսակ ոճիրներն ու փորձանքները, անզգամ ու անաստուած կարծրութիւնը, որուն ծնունդն է աշխարհը այսպէս իրարու դէմ լարող ատելավառ կեցուածքը հարուստին ու աղքատին, Էբայէթին համոզուած ջերմութիւնը Աստըծոյ համբերութեան վրայ, իրարու կը միանային ու կը կազմէին անոր մեղքին համար տանելի լաստակերտ մը։ Յետոյ, գործնական, եփուն աղջիկ՝ անիկա ափերով ունէր Նազիկին պարագան կրկնող դրուագներէն, իրենց վճռական օրերով [234], բայց գրեթէ միշտ յաջողակ լուծումներով։ Անիկա անուններ կու տար։ Ու անիկա հասցէներ ունէր, ուր կ՚երթային «թեթեւնալու» իրենպէսները։ Դէպի քաղաքը, անոր մեծցուցած հմայքն ու ազատութիւնները հին սպասուհիին այս տարփողը նոյնքան տպաւորիչ էր անոր բերնին վրայ, որքան երկնքին գաւառներէն իր տեսիլքները, պատմումները։

 

Ու անոնք եղան իրարու մտերիմ ու աւելի բան մը, քան շրջապատին միւս դէմքերը։ Էբայէթը ամէնօրեայ այցելութիւններով անհրաժեշտութիւն մը դարձաւ անոր ձանձրոյթին, անձկութեան, լքումներուն յարափոփոխ հոսանքին դէմ։

 

Այսպէս պատսպարուած ոճիրին մուրճէն, որ իր փորը կը ծեծէր ա՛լ կամաց–կամաց, այսպէս ապահովուած անդրագոյն օրերու համար, անիկա կը սպասէր: Ու գեղը կ՛եփէր ահաւոր գայթակղութիւնով։

 

*   *   *

 

Ձիւնը յիշատակ մըն էր, բացառիկ ու մնայուն, իրեն հետ կապուած մեծ դէպքերուն ու իր իսկ խենթութիւններուն համար: Գեղը մաքրուած էր, ինչպէս անոր ոտքի զմայլելի դաշտը։ Բլուրները, որոնք լերան առաջին աստիճանները կը շինեն, գտած էին իրենց դեղնորակ աստեղայնութիւնը: Արեւմուտքի հսկայական գագաթն անգամ, շղթային բարձրագոյն կէտը, փեռեկուած էր իր գլխանոցին կեդրոնէն։ Գարնան հոտեր կը պտտէին։

 

Բարի հով մը արդէն չորցուցեր էր հաստ խոնաւութիւնը փողոցներուն, որոնք նոյեմբերէն ասդին չեն կրնար հաւաքել իրենց մէջքը ու երկարած, անոսկոր ցեխի իրան մը կը դառնան: Տանիքներուն վրայէն սրբուած էր գորշ ու մածուցիկ պայծառութիւնը, որ եղկ է ու ցոլացիկ, երբ արեւ իյնայ վրանին ու, սեւ, թանձր տրտմութիւն է՝ անձրեւի ասղնտուքին տակ։ Կիրակմուտք էր ու թեթեւցած, բայց կենսաւոր օդին մէջ գեղին զանգակը՝ աւետաւոր ու զուարթ, կը պոռար իր մետաղեայ մեղեդին։

 

Ասիկա պահն է, երբ տաւարը բլուրներուն ճամբաները կաղօտէ, կ՛ընդարձակէ՝ իր ցրուած ալիքներուն դանդաղ հոսումովը դէպի գեղ։ Տուներուն առաջքէն ժողովքը կը հալի կիներուն։ Արդար, մեղաւոր ժամ պէտք է երթան, բարքերուն արտօնած տարիքէն։ Բայց ինչպէս ամէն տեղ, հոդ ալ այրերը հոգը չունին իրենց հոգիներուն: Անոնք կը բարկանան ժամկոչին, որ «կարճ չի կապեր» զանգակին հետ, ու մէկ–երկու բերան հեգնանքէ, հայհոյութենէ ետք՝ կը շարունակեն թղթախաղը, կամ օղին, նուագը։ Ուրիշներ սրճարաններուն առջեւը կը կենան ոտքի, ժամուոր կիները հոյնելու* [235] ։

 

Գայթակղութիւնը ինկած է իր թափէն: Առջի օրերուն աղջկան անհետացումը նոր երանգներ աւելցուցած էր անոր։ Բայց ժամանակը կ՚աշխատի ի հաշիւ մեղքին։ Բարեկենդանը մօտեցած է։ Ամէն տուն իր փորին ու հաճոյքին կը խորհի քիչ մը։ Ու շատցած են սրճարաններու մէջ այն սեղանները, որոնք քսանչորս ժամ կը տեւեն՝ գինիով եւ օղիով անդադար արծարծուած անասնութիւնները շղթայազերծելով, մինչեւ որ կոչնականներէն մէկը իյնայ իր քովինին դաշոյնէն կամ գնդակէն։ Այդ շաբթուն գեղին վրայէն դիւահար հով մը կ՛անցնի ու խելօքիկ արարածները ճիւաղներու կը վերածէ։ Զգուշաւոր են, բնազդով, բացառիկ համբաւները, որոնք շատ չեն ցուցադրեր իրենք զիրենք, առիթը չունենալու համար յիմար բախումներու:

 

Հաճին զանգակին հետ կ՚ելլէ դուրս իր տունէն, նոյն պատերազմական զրահումով, միշտ մերկ դանակը անութին։ Մռայլ, ոչ ոք բարեւելով, անսայթաք ու անշեղ՝ կը չափէ գեղին մեծ փողոցը, գալ նստելու համար որսորդներու սրճարանը եւ սպասելու ամէնքը գիտեն թէ ով։ Ան չի խօսիր ոչ իսկ Թադոսին հետ։ Կը ծխէ, հաստ ու առատ մուխով։ Չի խմեր ու չի պատասխաներ։ Այսպէս տասնհինգ օրէ ի վեր:

 

Բայց այս իրիկուն գինով է Հաճի Ստեփանը։ Երկու շաբաթուան այս յուսահատ զսպումը աւելի զայրագնած է իր գինովութիւնը: Փողոց իջնելէ առաջ՝ անիկա պարպեց իր փորին օխանոց մը առջի վազ օղի։ Ու բան չէ կերած:

 

Ան չի կրնար ուղիղ բռնել իր գլուխը (գինովութիւնը անոր ոտքերը կը կապէր, բայց ազատ կը թողուր իրանն ու թեւերը)։ Իր դանակը մխած են պատենքին [236] մէջ իր երկու եղբօրորդիները. կայտառ եւ հսկայ երիտասարդներ, որոնք քայլ առ քայլ կը հետեւին անոր՝ անխուսափելի աղէտը դիմագրաւելու համար: Քիչ մը աւելի բացօք՝ Հայրապենց գերդաստանէն ուրիշ երեք-չորս երիտասարդ: Բոլորն ալ գօտեպինդ, դաշոյնով, ատրճանակով, բայց զգոյշ ու վճռական։ Ու ահարկու է այս թափօրը։

 

Ու գինով է Հաճի Ստեփանը։ Գեղը կը յիշէ անկէ նման վիճակներ, որոնց մէջ, բնութեան մէկ վայրի երեւոյթին պէս, անիկա կը շէննար ինքնիրմով ու կը խենթանար, առանց ուրիշին վնասելու: Անիկա կը զատուէր իր այս կողմովք սովորական խմաններու ջոլիրէն։ Ո՛չ մէկ յարձակում՝, ոչ մէկ անարգանք: Բայց այս կիրակմուտքով ամէն անցորդ ակամայ կը մղուի խորհելու ճակատագրական բախումի մը։

 

Ու ժամուն մեծ հրապարակին վրայ, հոն՝ ուր վեց թաղերու բերանները իրարու կը բացուին, կեցած է անիկա։ Իրիկուան զովութիւնը մեղմած է անոր ճակատին կրակը, զոր ուժգին ալքոլը վառած էր անոր գանկին մէջ։ Ուղիղ։ Իր երկու թեւերէն կը կախուին գրեթէ, այնքան մխուած են անոր ուսերուն, իր երկու եղբօրորդիները, ամուր ու խիստ, շղթայելով անոր թեւերուն հաւանական շարժումները ու կապելով անոր իրանին իրենց ծանրութիւնները, արգիլելու համար ազատութիւնը անոր ոստումներուն, անոր ամէնէն յաղթական, անդիմադրելի յատկանիշը, պայքարի մէջ նետուելու, դէմինը տապալելու, քշելու համար։ Այսպէս հիւսուած՝ անիկա անկարող է վնասելու: Բայց «բացած է բերանը», ինչպես սովորութիւն է ըսել գեղերուն մէջ, քիչ մը նուրբ հեգնութեամբ։

 

Ու անիկա կը կարդայ հայհոյանքը, նոյն քարին վրայ, ուրկէ մունետիկը կը կարդայ կառավարութեան զեկոյցները: [237] Անսայթաք, յստակ, բառերը, երբեմն թուրքերէն, կը պարպեն ամբողջ աղտն ու գարշանքը, որ պատեցին անոր ուղեղը տարիներով։ Անոնք մեղքէն աւելի մեղաւոր են։ Ո՛չ ամօթ ունին, ոչ ալ Աստուծմէ վախ։ Ու կիները իրենց լաչակները կ՚ամրացնեն իրենց ականջներուն։ Ու այրերը՝ լուռ ու անկարող սրտմտութեամբ՝ կը շեղեն իրենց գնացքը, քիչ մը բացէն անցնելու համար զազրութեան այս հեղեղէն, որ կը թափի անոր ակռաներէն։ Անիկա իր շոգիին ամբողջ թափովը կը պարպէ գոյ եւ անգոյ հայհոյութեանց տոպրակը, հնարելով, նորելով, շեշտելով ու կատղելով։ Ու հրաւէր կը կարդայ Զաքարենց եօթը պորտին. Փանէլենց Քէլերուն (հարուստ այս ընտանիքին իբր նախահայր՝ աղքատիկ, գոնջ տղայ մը կու տայ գեղին աւանդութիւնը)։ Իւրաքանչիւրին հասցէին գտնելով եղերական վերադիր մը, բայց մանաւանդ եղերական հայհոյանքը, որուն հանդուրժելու համար էրիկ մարդը, որքան ալ խելօք, ստիպուած է ջնջուիլ գեղացիներուն շարքէն։ Նոյնիսկ խորագոյն գինովութիւններու մէջ խմողը շատ ցանցառ կը մօտենայ այդ ամբարշտութեան եւ սրբելու համար այդ ամօթը, արիւնը պէտք է վազէ անպատճառ։ Ու արիւնը կը վազէ ամէն շաբթու։ Բայց ամէն օր՝ Բարեկենդանի ամսուն։

 

--  Գինով է, - կ՚ըսէ ամբոխը, փրկելու համար վիրաւորանքը, որ անոր բառերը կը փորեն սա պատերը լեցնող մարդերէն շատին մէջ։ Ու մանր–մանր կը բանի յուզումը, վրդովումը, փոխուելու համար արիւնախանձ զայրոյթի։

 

Ու Հաճին կը պոռա՛յ։ Սկիզբները՝ հանդարտ ու որոշ, անոր հագագին բախումը քիչ-քիչ ժանգոտեցաւ։ Քրտինքը ճակտէն ու մազերէն անցաւ իր ձայնին, որ յոգնութիւնը չմատնելու համար ինքզինքը կը փարատէր։ Բայց հետզհետէ բառերը ճեղքուած բաներու նման կը հնչէին։ Կարծես անողորմ խարտոց մը իր կոկորդը վեր-վար կը բերէր ու կը բզկտէր:

 

Բառերուն այս ջլաքաղումին հակառակ՝ անոր ձայնը միշտ կը բարձրանար։ Զինքը հանդարտեցնելու համար իրեն ուսուած տղաքը կը սանձէին երբեմն անոր բերանը, որ այդ հանգիստէն ոգեւորուած՝ իր ահագին մարմինին ցնցումներովը բազմապատկուած կը բացուէր կրկին, աւելի աղտոտ ու անարգական։ Ու անոր կուրծքէն կը հնչէր մարտակոչը, լիրբ, նուաստացուցիչ, զայրացնող, թուրքերէն իրեն ժառանգ մնացած այդ ուրիշները գրգռելու այնքան ճարտար բանաձեւը՝

 

-- Տէյօր (մինչեւ) եօթը պորտը... օրանի չօճուխ էն տէյօր խաթարլը կնիկը...

 

Ու անունը կու տար մուշտակաւոր ու մանուշակազարդ հարսներուն, ցոյց տալով սուրը ու ցոյց տալով անասելի բան մը։

 

Ձախլիկ Թադոսը հասած էր օգնութեան։ Իր մէկ ձեռքովը ի զուր փորձեց փակել անոր ամբարիշտ շրթունքները։ Անիկա «աղբօր պէս» կը պաղատէր, խնայելու համար ժամուորին այս «անօգուտ» ամօթը։ Միւս կողմէն կը պոռար ժողովուրդին՝

 

--  Տղաք, գինով է, Աստուածնիդ սիրէք, գինով է։ Շատ մի տեսնաք…

 

Բայց ամբոխը հետզհետէ կը գամուէր պատերուն երկայնքովը։ Անիկա քիչ-քիչ ստկուած էր կիներէն ու տարեցներէն։ Կամաց–կամաց ան իջաւ մայթերէն վար ու գրեթէ շրջապատած էր Մունետիկին Քարը:

 

Տեսարանը նուաստացուցիչ ու վտանգաւոր էր մանաւանդ Հայրապենց խումբին։ Շաբաթ մըն է, որ բան–գործ ձգած, հովուած էին անոր քայլերը ու վերահասու [238] էին աղէտին, որ կը դառնար իրենց շուրջը, իրենց գլխուն։ Ի զուր անոնք նմանցնելով Թադոսին աղերսանքը, գրեթէ արցունքով գէրէկցան* [239] որ ամճա ն չխորտակէ իր անունը, ցեխին չձգէ իր էրիկմարդկութիւնը, «անօգուտ» հայհոյանքով։ Անոնք այդ բառերով կը զգացնէին նաեւ իրենց ընտանիքին հասցուած անարգանքը։

 

--  Ամճա', մեղք է անունիդ: Ամճա՛ ։

 

Ու կը հրաւիրէին զայն լրջութեան: Վատերը միայն կնիկներուն հետ կը կռուին. ու յստակ էր բանաձեւին տարողութիւնը։

 

Չես գիտեր ուրկէ բուսաւ Փանէլենց Նշանը: Զայն տեսան Հայրապենց տղաքը ու սրտերնին կրճեց։ Թադոսը երկնցուց ձեռքը անոր օձիքին, մէկդի առնելու համար անխոհեմ երիտասարդը։ Հաճին պահ մը կեցած իր կոկորդին վրայ՝ աչքերը կը շփէր։ Մէկէն տեսաւ իր դէմ ցցուող ձեւը։ Զարմանալի արագութեա՞մբ, թէ զինքը բռնողներուն կամաւոր թուլացումովը, ան ազատեց իր ձեռքը՝ կաշկանդող բազուկներէն եւ իջեցուց դէմինին այնքան ճիշդ եւ ուժգին, որ անակնկալէն կամ հարուածին զօրութենէն երիտասարդը երեք քայլ անդին ինկաւ կռնակին վրայ։ Թուլցող ու բաժնուած բազուկները կրկին խոյացան Հաճիին վրայ, կաշկանդեցին ամուր ու կատղած ու արգիլեցին ձեռքը, որպէսզի մէջքը չհասնի։ Վեցհարուածեանը պէտք էր առնել անկէ։ Թադոսը առաւ ու մէջքը խոթեց։ Հայրապենց խումբին այս խնայող ու հաշտ ընթացքը թողուց ամոքիչ տպաւորութիւն։ Ամբոխը հասկցաւ այս զիջումը եւ լրջացաւ։

 

Գետին փռուողը ելաւ ոտքի։ Այդքան աչքերուն իր վրայ յառումը ջլատեց զինքը։ Բայց չկրցաւ չմերկացնել դաշոյնը։ Շարժումը թոյլ էր ու զայն զգացին մօտիկները, որոնք շուտ մը չէզոքացուցին։

 

Այսպէս կապկպուած՝ երկու ոսոխները դէմ առ դէմ կը հայհոյէին: Նշանակալից էր ու քիչ մըն ալ ծիծաղելի։ Ամբոխէն անտարբեր մը փսփսաց։

 

-- Գնա՛ գործիդ, տղա'յ, մեծնաս կը մոռնաս։

 

Բայց Նշանին ամօթը արձագանգ չգտաւ զանգուածին մէջ։ Տիրականը արիւնին առջեւը առնելն էր։ Բացակայ էին Զաքարը, Դանակ Մինասը, Ալմասանը, որոնք կը խմէին, առանց լուր ունենալու պատահածէն, հաւաքուած Գող Ակոբին տունը։ Այս արիւնկզակ մարդերուն խուժումը կանխելու համար՝ չորս տղայ առին Նշանը ու մխուեցան խմելու ուրիշ, ոտքէ հեռու սրճարանի մը մէջ։

 

Արեւը քաշուեցաւ շատ արագ։ Ու Ձորամէջի Գիւղը մտաւ թաց ու ցուրտ տրտմութեան մը մէջ։ Անմիջապէս կոխեց մութը։ Սրճարաններէն հաստ ու տգեղ լոյսեր ինկան սեւցող փողոցին վրայ, ուրկէ հինգ մարմիններու այլանդակ հիւսքի մը մէջ --օձերու հանգոյց պիտի ըսէր Արդար Առաքելը եթէ տեսնէր, --  կ՚առաջանար դէպի տուն Հայրապենց թափօրը:

 

Սրճարաններին բազմութիւնը կը պարպուէր աստիճանաբար՝ կանխելով կամ հետեւելով թափօրը [240]: Օրը անցա՞ծ էր առանց աղէտի։ Սիրտը այդ բանին [241] չէր վկայեր սա ժողովուրդին, որ կը ճանչնար երկու կողմերն ալ։ Իր բոլոր մեղքերովը Հաճին պատկառելի ու սիրելի էր գեղին, որուն անունը տարածեր էր ան իր սուրին համբաւովը մինչեւ Արշիպեղագոսի ափերը: Իր մաքուր, կատարեալ քաջութեան ու կտրուկութեան համար գեղացին կը դողդղար Զաքարին արեւուն։ Բայց այս բախումը, օրով մըն ալ յապաղած, ա՛լ [242] վերահաս կը զգային անոնք: Ու աւելի՛ն. դժբախտ բարդութիւնները, որոնց կծիկը թելով մը կախ՝ կ՛օրուէր վրանին։ Երկու ախոյեաններու այս գօտեմարտը կրնար տարածուիլ նաեւ անոնց գերդաստաններուն: Ա՞յն ատեն։ Գեղը չէր մոռնար այս կարգէն անճիտումներ, իրարու ետեւէն սպաննուածներու սրտաճմլիկ տրամի մը ընդմէջէն։ Ու որքան սրտանց, որքան կատղած անիծէին, չէին կրնար պաղշտկել իրենց ներսը:

 

-- Պոռնիկի՛ն աղջիկը, - կ՚ըսէր, կ՛անիծէր, չէր կշտանար գեղը։

 

Թափօրը տուն հասաւ իյնալով ու ելլալով։

 

Դրան առջեւը կեցեր էր Զաքարենց Զաքարը։ Վճռական, լուրջ, առանց բարկութեան, կիրքի որեւէ հետքի մը։

 

Ո՞վ իմաց տուաւ հրապարակի տեսարանը։ Անոր հասակը կը լեցնէր ամբողջ կիսաբաց դուռը։ Վերէն՝ ձեռքին լամբ մը` իջաւ պառաւը։ Ու անիկա անցաւ բակէն, առանց գիտնալու, թէ որու համար կը բռնէր լոյսը։ Ան չնայեցաւ դուռը գրաւող ձեւին։ Բայց այդ լոյսին մէջ Զաքարը տեսան դուրսինները։

 

Հաճին չհաւատաց աչքերուն։ Բայց անմիջապէս զգաց, որ իրաւ էր: Այս գիտակցութիւնը զարհուրելի ցնցում բերաւ իր անդամներուն, որոնք պրկուեցան, ուզեցին փետել կաշկանդող ցանցը, բայց հանդիպելով համապատասխան ու տակաւ գերակշռող ճնշումի, իրենք իրենց վրայ գալարուեցան, անկարող ու նկուն։

 

«Տիրեց» դառն, սպաննող, անհաւատալի լռութիւն։ Շունչը դադրած էր բոլորին ալ պուկին խորը: Պառաւը նշմարեց վերջապէս Զաքարը, ու անճրկած էր ընելիքը չգիտնալով։ Վռնտե՞լ թէ լռել։ Ոչ ոք Հաճին շրջապատողներէն մտքէն անցուց ձգել գինովը, նետուելու համար երիտասարդին վրայ։ Գիտէին, որ անիկա երբեք նախայարձակ չէր եղած ու գինովութեան մէջ կը պահէր ինքզինքը։

 

--  Հաճի Ստեփան, - ըսաւ անիկա, բնական բայց հաստատ շեշտով մը: - Զաքարենց եօթը պորտը ուզեր ես։ Եկա՛յ։ Ի՞նչ ունիս ըսելիք։

 

Անլուր հայհոյութիւն մը, վայրկեանէն թելադրուած, ու յարձակման փշրուած փորձ մը դիմաւորեցին այս հանդարտ հարցումը:

 

Երիտասարդը չերերաց սեմէն։ Ձեռք ալ չվերցուց, ոչ ալ ձայնը, ու շարունակեց.

 

--  Էրիկ մարդը ատանկ չալըմ չ՛ըներ կնիկներուն:

 

Արդէն քովնտի դուռները բացուած էին։ Կիները դուրս թափեցան: Կռիւը, հայու թէ թուրքի դէմ, անոնց սիրական զբաղումն էր։ Տեսան կաշկանդուած Հաճի Ստեփանը ու սրտանց գորովեցան անոր ուժին, առնութեանը վրայ։ Յետոյ, մօտեցան Զաքարին։ Անոր ալ զուսպ կեցուածքը տպաւորիչ էր ու քաղցր։ Այս համախռնումը առաջ բերաւ ուշադրութեան փոքր թուլացում մը Հաճին կապկպող խումբին մէջ։ Իր կռուողի անվրէպ բնազդով զգաց անիկա այս տարտղնումը ու ակնթարթի մէջ շահագործեց։ Անսովոր ոստումով մը խորտակեց բազուկներուն ցանցը, մէկ հարուածով երեք կին նետեց իր աջին, ուրիշի մըն ալ զիստը կոտրելով հասաւ երիտասարդին, ու աւելի վայրագ, քան գազան մը, ակռաները երկանքարի մը պէս կճրտելով, ան մխեց իր եղունգները անոր վզին երկու կողմերուն։ Այս ամէնը՝ անհետեւելի արագութեամբ: Արիւնը պոռթկաց վայրկենական։ Երիտասարդին շունչը գրեթէ կիսուեցաւ մէջտեղէն։ Ու զգաց վտանգը: Օգնութեան հասնողները կարծես աւելի կը ծանրացընէին այդ մխրճող մատներուն սլաքը դէպի իր սիրտը։ Հաւաքեց իր ամբողջ կորովը ու սկսաւ ետ–ետ քաշել իր գայլի պէս հաստատուն ծոծրակը, նոյն ատեն երկու թեւերովը երկաթի պէս հրելով Հաճի Ստեփանը իր կուրծքէն դէպի բաց։ Իր դնդերը, իր երիտասարդութիւնը երբեք չվատնած տղան իսկոյն գտաւ ուժին գերակշռութիւնը։ Հաճին՝ մղումին տակ պրկուեցաւ, կուրծքը ընկրկեցաւ, հակառակ իր անլուր ճիգին։ Այս նահանջին ստիպուած եղան հետեւելու իր թեւերը, ամէնէն վերջը մատները, որոնք քակուեցան վիզին խոռոչներէն, միսի կտորներու ու արիւնի ճապաղիքին մէջ։ Տղուն շունչը ազատած էր:

 

Այն ատեն, Զաքարը իր պողպատէ ափովը գալարեց անոր դաստակները, որոնք ծխնիի պէս ճթռտացին ու նուաղած ձուկերու պէս դարձան իրենց կռնակին վրայ։ Հաճին ընկճուած էր, բայց չէր պարտուած։ Փորձեց ազատիլ տղուն բազուկներէն, որոնք գերագոյն պրկումով մը վերցուցին անոր մարմինը, ոտքը կտրեցին երկու թիզ գետինէն, յետոյ հաստ ու անարգ առարկայի մը պէս զայն նետեցին ետ, չորս քայլ անդին։ Յաղթանակը բացարձակ էր:

 

Անմիջապէս քաշեց դաշոյնը ու դարձաւ կրունկին վրայ, լայնելու համար օղակը Հայրապենց խումբին ու մանաւանդ կիներուն:

 

Անիկա փորձով գիտէր թաղին սովորութիւնը։ Ստիպուած էր այդ շարժումին, քանի որ կիները սկսած էին պոռչտուքը եւ յարձակումը: Մուճակի, կօշիկի տեղատարափ մը հազիւ ատեն թողուց իրեն, միւս ձեռքով ատրճանակը քաշելու մէջքէն ու պոռաց.

 

--  Ե՛տ, եկողը կը սատկի։

 

Լսած էին համբաւը։ Կիները կեցան։ Այրերը բան մը ընելու համար ծռեցան Հաճիին վրայ, որ գետինն էր տակաւին։ Այս թուլացումը օգտագործեց նոյնքան ճարտարութեամբ երիտասարդը, ու դաշոյնը ճօճելով, աջ ու ձախ երկարելով ատրճանակին փողը, կրունկին վրայ յառաջացաւ դէպի ետ։ Առաջին փողոցին մէջ ան սահեցաւ կատուի պէս արագ։ Հոյակապ էր այդ քաջութիւնը, նահանջին շնորհն ու վայելչութիւնը։ Կիները մատերնին խածին։ Բայց Հայրապենց խումբը հետապնդումի կեղծ հայհուչ մը փորձեց։ Ա՛լ [243] ամայացած փողոցին մէջ որոտացին հրացանները: Հաճին ներս տարեր էին։

 

Բայց վիճակը ձգուած էր ա՛լ [244] ։ Հաճի Ստեփանը դիւրին պիտի հաւատար իր մահուան, քան այս քայքայումին:

 

ՉՀայհոյեց։ Չլացաւ: Մինչեւ ուշ ատեն, ընտանիքին բոլոր հեռաւոր ազգականները, հաւաքուած հողէ սենեակին մէջ, սպառնացին ու կտրեցին։ Հաճին ձայն չունէր։ Բայց առաջին անգամն էր, որ ուրիշներ իր ներկայութեանը որոշումներ ու վճիռներ կու տային դանակի, ծեծկըւուքի, արիւնի հարցերուն շուրջը։

 

Ու ընտանիքին տղաքը, հիներն ու նորերը, երդում ըրին Հայրապենց Հաճի Հայրապետին գերեզմանին վրայ։ Անոնք վրէժը պիտի լուծէին այս կրկնակ ոճիրներուն. Աղջիկ մը անպատուել ու գինով մը ծեծել։

 

Ու տակնուվրայ էր տարօրինակ գեղը։