Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԱՌՄԷՆԻԱ
       ԱՆՈՒՆՍ Հայք եւ հայց աշխարհ անլուր է ամենեւին 'ի գիրս նախնեաց օտար ազգաց. այլ փոխանակ այնր՝ այս Առմէնիա անուն է հասարակ առ ամենայն օտար ազգս որով կոչեն զաշխարհ մեր. որպէս գրէ Խորենացին ա. 12. «Արամայ բազում գործք քաջութեան… յորոյ անուն եւ ամենայն ազգք զաշխարհս մեր անուանեն. որպէս Յոյնք Արմէն եւ պարսիկք եւ ասորիք՝ Արմնիք»։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի ժդ ասելով. «Այսպէս հզօր եւ անուանի եղեալ (Արամայ) յանուն սորա մինչեւ ցայսօր՝ որպէս ամենեցուն յայտնի է՝ որ շուրջ զմեօք ազգ զաշխարհս մեր անուանեն»։ Սովին բանիւ քաջայայտ երեւի ստ ութիւն պատմութեանն հնարեալ 'ի Յունաց. որպէս թէ Արմէնիոս ոմն 'ի Յունաց ընկեր Յասոնի յարգոնական նաւաստ ութեան եկեալ 'ի Հայս եւ շին ութիւն արարեալ, յանուն իւր կոչեաց։
       Իսկ զոր Շնորհալին 'ի վէպսն իւր յանուանէս Արամանեակ յորդւոյն Հայկայ սկզբնաւորեալ ասէ զայս անուն, թուի ինձ շփոթեալ նորա 'ի նմանութեն է Արամանեակ տեղւոյն՝ զոր յիշեալ է մեր 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 26. զի զայն տեղի քանզի Արամ ըստ գրելոյ Վարդանայ Արամանեակ կոչեաց, 'ի նմանութենէ անուանն համարեցաւ Արամանեակ նահապետին այսպէս կոչեցեալ զտեղին, եւ 'ի տեղւոյն համօրէն աշխարհն։ Բայց Յոհաննէս կաթողիկոս, Կիրակոս եւ Վարդան համաձայն Խորենացւոյն յանուն մերոյն Արամայ այսպէս անուանեալ դնեն եւ զաշխարհն եւ զազգն։ Այլ իմն շփոթ ութիւն գտանին առ մատենագիրս եւրոպացւոց վասն Առմէնիա անուանս. պատճառ այսմ է բան Նիկողայոսի դամասկացւոյ, որ ասէ. «'Ի վերոյ Մինիատայ գտանի լեառն մեծ 'ի Հայաստան Վարիս կոչեցեալ, ուր զբազումս զերծեալ համբաւեն 'ի ջրհեղեղէ»։ Զայս անուն՝ որոյ ուղղականն է Մինիաս՝ Պօշար՝ կասկածի լինել նոյն ընդ Միննի գաւառին՝ որ յիշատակի յԵրեմիայի ըստ լտ. եւ այս անուն գուցէ կազմեալ է ասէ յեբրայական անուանէս Հառ Մինի, այսինքն է Լեառն Մինի. մանաւանդ զի փոխանակ Այրարատ անուանս քաղդէական թարգմանութիւն դնէ անդէն Առմէնիա. որով ըստ նորա Հառ Մինի էր 'ի սկզբանն անուն լերին, եւ 'ի լեռնէն «ապա համօրէն Առմէնիա կոչումն ընկալաւ» ասէ։ Յաւելու 'ի վերայ եւ զթարգման ութիւնս նախնեաց բանին Ամովսայ դ. 3. զի ուրանօր եօթանասնիցն՝ յորմէ է եւ մերն՝ դնէ «Անկանիցիք 'ի լերինն Ռեմանայ», լտ. դնէ 'ի յԱռմօն. Յովնաթանու բացատրութին դնէ Յայնկոյս քան զլերինս Առմէնիոյ։ Սիմմաքոս դնէ յԱռմէնիա. զորմէ գրէ Թէոդորետոս, թէ Սիմմաքոս զանունս Առմանա թարգմանեաց Առմէնիա։ Ակիւղասայն դնէ 'ի լէառն Առմօնա, Թէոդոտիոնին 'ի լեառն Մօնա։ Եւ Հերոնիմոս, 'ի տեղիս Առմէնիոյ որք կողին Առմօնա, եւ զկնի գրէ. 'ի յԱռմօն լերինս Առմէնիոյ, որք սահմանակից են, ասէ, Մարաց եւ Պարսից։ Աստի յայսմանէ 'ի վերայ բերէ Պօշար ասելով, ապա ուրեմն բազումք 'ի թարգմանչաց կարծեցին ածանցեալ յեբրայական անուանէ. նմին իրի եւ ինքն յաշխարհացոյցն դրախտին թղթ. 9. վասն Արարատ լերին դնէ այսպէս. «Ըստ այլոց կոչեցեալ Առմինի, այսինքն լեառն Մինի. եւ յայնմանէ աշխարհն անուանեաք Առմէնիա»։ Եւ մեծն այն Նեւտոն յիւրումն ժամանակագր ութեան 'ի բանին Երեմիայ՝ զանուանս Արարատ եւ Միննի 'ի մի յօդէ, յերկոցունց մի անուն կազմեալ։ Այլ ոչ Պօշար եւ ոչ Նեւտոն այսպէս իմաստասիրէին՝ եթէ ունէին 'ի ձեռին աղբիւր ինչ պատմ ութեան, որ զպատճառ, զծագումն եւ զժանամակ Առմէնիա անուան մերոյ աշխարհին յայտնի 'ի վեր բերէր, այն է պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն մերոյ ազգին. այլ քանզի չունելով գրեցին՝ վայրապար ոչ դեգերեսցուք 'ի մերժել զանլուր հիւսուածս զանուանց անծանոթ եղելոց 'ի մէջ իւրեանց, որ հեռի են ամենեւին 'ի ճշմարիտ պատմութեան։

       ԱՐԱՐԱՏ
       Այս է անուն սեփհական սուրբ գրոց, զի զայս անուն տան մերում աշխարհի եբրայեցիք 'ի սուրբ գիրս. որպէս 'ի ծննդ. ը. գրի. «Եւ հանգեաւ տապանն… 'ի վերայ լերանց Արարատայ»։ Այսպէս դնէ եւ եբրայականն սամարեան, ուր թարգման ութիւն եօթանասնից՝ յորմէ է եւ մերն՝ պահեցին զնոյն անունն Արարատ, բայց լատին եւ ասորի թարգման ութիւնք 'ի նշանակութին հայելով եդին Առմէնիոյ»։ Նոյն համարելով Արարատ ասել, եւ նոյն Առմէնիա։ Սոյնպէս եւ յետոյ. լէ. 38. յեբրայականն եւ 'ի լատին թարգման ութեան դնի վասն Ադրամելեքայ եւ Սարասարայ. «Փախեան յերկիրն Արարադ»։ Իսկ յեօթանասնիցն՝ ուստի է եւ մերս՝ դնի «Գնացին փախստական'ի Հայս»։ Սոյնպէս դնի եւ 'ի թարգման ութեան արաբացւոց եւ 'ի քաղդէական բացատր ութեան։ Իսկ 'ի պատմելն զնոյն պատմ ութիւն 'ի դ. թագ. ժթ. 37. յեբրայականն, յարաբացին յեօթանասնիցն, որպէս եւ 'ի մերս գրի, «Զերծան յերկիրն Արարադայ»։ Այլ 'ի լտ. դնի «Յերկիրն Հայոց». կամ որպէս նոքա կոչեն Առմէնիոյ. որպէս եւ յարտաքնոց Բերոս քաղդէացի յԱռմէնիա դնէ զփախչիլ նոցա, զոր բերէ Յովսեպոս։
       Եւ այսպէս 'ի վկայ ութեանց աստի յայտնի է թէ սուրբ գիրք Արարադ կոչեցին զաշխարհս Հայոց. վասնորոյ եւ 'ի նախնեաց Թէոդորետոս առ բանն Երեմիայ. ծա. յայտնի գրէ թէ «Արարադ կոչի Առմէնիայն» որ է Հայաստան։ Եւ Պօշար զայս ամենայն վկայ ութիւնս տեսեալ, գրէ. «Հասարակաց կարծիք այս է՝ թէ Արարադ է Առմէնիա» այսինքն Հայաստան։ Եւ ճշմարիտ է այս կարծիք նոցա, բայց յայսմ է վրիպակ՝ զի չունելով զաղբիւր պատմ ութեան ազգին մերոյ՝ համարեցան զԱրարատ լինել բնիկ անուն լերին, զոր մեք կոչեմք Մասիս, եւ յանուն այնր լերին, ասեն, սուրբ գիրք եբրայեցւոց զհամօրէն Հայաստան կոչեն Արարադ, որ չէ այնպէս։ Այլ Այրարատ զառաջինն էր անուն դաշտավայրին, ապա յանուանէ նոյն դաշտին կացուցաւ նահանգ ինչ. եւ զի բնակարան եղեւ նահանգդ այդ նախ առաջին նահապետաց մերոց եւ ապա թագաւորաց, նմին իրի յանուն նոյն երեելի նահանգին կոչեն սուր բ գիրք զհամօրէն Հայաստան իբր յանուն գլխաւոր տեղւոյն. զոր օրինակ է յանուն Հռոմայ զտէր ութիւն հռոմայեցւոց։ Վասն որոյ զլեառն տապանին առ մեզ չէ սովորական կոչել յանուն Արարատայ, այլ առ օտար ազգս։
       Իսկ թէ ընդէր Արարատ կոչեն սուրբ գիրք զաշխարհ մեր եւ ոչ յանուն Արամայ, որպէս կոչեն այլ ամենայն օտար ազգք, յայտնի կան պատճառքն եւ մեծաւ հմտութեամբ եղեալ է զայն Մովսէս, որում եւ զհետ գնացին այլ մատենագիրք սուրբ գրոց։ Քանզի գիտէր նա, թէ Արամ զորմէ ինքն գրեաց՝ էր որդի Սեմայ, յորոյ անուն կոչէին եբրայեցիք զազգն Ասորւոց, որպէս եւ նոյն ինքն Մովսէս յանուն Արամայ կոչէ զԱսորիս. զոր օրինակ ուր ծննդ. իը. 2. 5. գրեալ է 'ի մերում թարգման ութեան «ի Միջագետս Ասորւոցս» յեբրայականն դնի «Ի Միջագետս Արամայ» գիտէ» նաեւ թէ աշխարհ մեր եւ ազգ՝ կոչի Արամեան կամ Առմէնիա, ոչ յանուն այսր Արամայ որդւոյ Սեմայ, այլ միւս Արամայ սերելոյ յորդւոցն Յաբեթայ, որոյ սերունդք տարբեր էին յոյժ յԱսորւոցն, սմին իրի առ 'ի չշփոթել զերկոսին 'ի մի՝ կոչեաց զաշխարհ մեր Արարադ յանուն գլխաւոր եւ արքայանիստ նահանգին։
       Առ մատենագիրս մեր անունս Այրարատ կամ Այրարատեան աշխարհ 'ի գործ ածի ոչ վասն համօրէն Հայաստան եաց, այլ վասն բնիկ Ա յրարատեան նահանգին՝ որում սեփական է այս անուն։ Միայն առ Բուզանդայ, որ 'ի Յունացն էր ուսեալ, վասն համօրէն Հայաստան եայց գտանեմ 'ի կիր արկեալ յասելն գ. 10. «'ի սահմանս Այրարատեան տէրութեանն»։ Եւ 'ի դ. 12 «Դարձան անդրէն մեծաւ խնդութեամբ եկեալք առողջութեամբ յաջողեալք հասանէին յԱրարատեան աշխարհն»։ Ըստ այսմ եւ 'ի պատմ ութեանն Մարիբասայ կարծեմ առեալ է փոխանակ համօրէն Հայաստանեայց, յորմէ առնու եւ Խորենացին ա. 10. գրելով վասն Հայկայ. «Գնաց յերկիրն Արարադայ, որ է 'ի կողմանս հիւսիսոյ»։ Ապա զնոյն երկրէն գրէ. «Հայկ շինէ անդ տուն բնակ ութեան կալուածոց, եւ տայ 'ի ժառանգ ութիւն Կադմեայ»։ Իսկ ինքն Հայկ, ասէ, մեկնեալ անտի ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ՝ բնակի 'ի բարձրաւանդակ դաշտի, զդաշտն կոչելով Հարք, եւ զշինեալ գիւղն Հայկաշէն. արդ՝ Հարք եւ Հայկաշէն են 'ի Տուրուբերան եւ ոչ յԱյրարատեան նահանգի, որք չէին հեռի 'ի բնակութենէն Կադմեայ, ըստ որում զԿադմոս փութով հասեալ ցուցանէ առ Հայկ 'ի տալ զլուր գալստեան Բելայ, եւ Հայկայ յաճապարելն փութանակի հասեալ ցուցանէ յեզր Աղի ծովուն, որ է Բզնունեացն, ոչ այնչափ հեռի 'ի Հարքայ, ուր եւ եղեւ ճակատիլն նոցա, եւ անկումն Բելայ 'ի տեղւոջն Հայոց ձոր, եւ Գերեզմանք կոչեցեալ, որք են յԵրուանդունի գաւառ Վասպուրականի, եւ ոչ յԱյրարատ նահանգի։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի գլ. 11. յորժամ գրէ զԲելայ, թէ «Գայ հասանէ 'ի հիւսիսի յերկիրն Արարադայ մերձ 'ի տունն Կադմեայ»։ Տունն Կադմեայ է նոյն իսկ վերոյիշեալն, զորմէ գրեաց 'ի նախընթաց գլուխն, որ էր 'ի Հարք։ Արդ քանզի Մարիբաս 'ի հին քաղդէացւոց մատենէն առեալ գրէ, առ նոսա եւս պարտ է ըստ Հրէից Արարադ կոչեցեալ համարել զՀայաստան աշխարհս. ուր եւ տեսանեմք խտիր ինչ, զի յայսմ պատմ ութեան Խորենացւոյն որ Մարիբասայն է՝ գրի Արարադայ, եւ ոչ Արարատայ, որպէս գրէ նոյն ինքն Խորենացի ամենայն ուրեք։

       ՍԿԻՒԹԻԱ ԿՈՎԿԱՍԱԿԱՆ
       Վասն հին անուանց Հայաստան աշխարհիս առ օտար ազգաց մատենագիրս Յունաց եւ հռովմայեցւոց՝ է եւ այլ ինչ 'ի գիտել, զոր անկ համարիմ յուշ առնել աստանօր։ Որպէս գրեցաք՝ անծանօթ էր առ նոսա անունս Հայք, եւ միայն անուն Արամայ ծանօթ. արդ արժան է խնդրել թէ յառաջ քան զԱրամ որո՞վ անուամբ կոչէին Յոյնք եւ այլ հեռաւոր ազգք զաշխարհ մեր։ Ինձ թուի կոչել նոցա եւ պարփակել յայնժամ զաշխարհս Հայաստան ընդ Սկիւթիա եւ Կովկասական անուամբք, որք էին անուանք ընդհանուրք։ Պատճառ այսպէս կարծելոյ է՝ զի առ բազումս 'ի նախնի մատենագրաց Յունաց՝ ուր ուրեք գտանի յիշատակ ութիւն ինչ զառաջին նահապետաց աշխարհիս՝ որոց տեղիք յայտնի են մեզ լինել 'ի Հայս, զնոցա տեղին դնեն 'ի Սկիւթիա կամ 'ի Կովկասական լերինս, որպէս ունիս տեսանել յընթացս այսր ներածութեան, եւ առաւել 'ի գլուխն Դպր ութեան։ Քանզի արդարեւ նախ քան զԱրամ 'ի լինելն անծանօթ անուանս Հայք եւ Հայաստան՝ ոչինչ այլ անուամբ կարէին անուանել զաշխարհ մեր. այլ քանզի Սկիւթիա եւ Կովկասեան անուանք առաւել հին եւ ընդհանուր անուանք էին առ նոսա. ընդ որում 'ի լինելն բան ինչ ընդհանուր աշխարհագր ութեան առ Հոմերոսի, առ Երոդոտոսի, եւ առ այլս, այսոքիկ յիշատակին իբրեւ ընդհանուր անուանք, բազմաց աշխարհաց պարունակողք, որք եւ ճշգրտիւ առեալ թէպէտ արտաքոյ էին մերոյ աշխարհիս, բայց երկոքին եւս սահմանակիցք։ Նորին աղագաւ երեւի թէ նախնիք նոցա յառաջ քան զԱրամ՝ ընդ նովին անուամբք իմանային եւ զՀայաստան, յորմէ եւ ինքեանք թէպէտ էին մատենագիրք յետոյ քան զԱրամ, բայց 'ի ճառելն զհնութեանց՝ զայն անուանս տային աշխարհի մերում, զոր ինչ 'ի կիր արկեալ էին նախնիք իւրեանց։

       ՍՕՄԽԷԹ
       Յայս անուն կոչեն Վիրք զՀայաստան, որպէս գրեալ է մեր 'ի նոր Հայաստան 'ի նոր Հայաստան 276. եւ այս չէ ինչ նոր սովոր ութիւն, զի եւ Վարդան զբազում տեղիս Հայաստանեայց յիշեալ յաւուրս Գուրգենայ եղբօր բ. Սմբատայ 'ի տասներորդ դարուն, 'ի Վրաց կոչին ասէ Սօմխէթ, յորմէ յայտ է թէ նաեւ 'ի գիրս նոցա կոչի այնպէս։