Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏՃԱՌ ՆՈՒԱԶՄԱՆ ԲՆԱԿՉԱՑ
       Գաղթականք 'ի Հայաստանեայց ելեալք արտաքս։
      
       ՔԱՆԻԶԻ առաջին պատճառ նուազելոյ բնակչաց է տարաշխարհիկ լինելն ժողովրդեան երկրին 'ի զանազան աշխարհս, վասն որոյ նախ գրեսցուք զգաղթականաց աշխարհիս, որոց զինչ եւ իցէ պատճառաւ թողեալ զՀայաստան, եւ գաղթեալ յօտար աշխարհ, անդ կալան զբնակ ութիւն իւրեանց, սակաւացուցեալ զբազմամարդութիւն Հայաստանեայց, եւ բազմացուցեալ զնուազ ութիւն օտար աշխարհաց։ Այս այս քանզի ընդ ժամանակս ժամանակս եղեւ, առ որոշակի 'ի միտ առնուլ՝ բաժանեսցուք 'ի քառեակ յընդհանուր որոշմունս այսպէս։
       Ա. Հին գաղթականք յաւուրս մերոց Նահապետաց։
       Բ. Հին գաղթականք յաւուրս տէր ութեան Արշակունեաց եւ Բագրատունեաց։
       Գ. Նոր գաղթականք 'ի նուազիլ եւ 'ի բառնիլ տէր ութեան մերոցն 'ի Հայաստանեայց։
       Դ. Նոր գաղթականք յետ վերջին առման Անի քաղաքին եւ Չարմաղանայ, եւ յետ բառնալոյ տէր ութեան Ռուբինեանց 'ի Կիլիկիոյ։
       Ա. Հին գաղթականք յաւուրս մերոց նահապետաց։
       Ի գրելոցս 'ի գլուխն Բնակչաց՝ յայտնի եղեւ սկիզբն ամ ազգաց լինել 'ի Հայաստան, անդ բազմանալ եւ անտի սփռիլ ընդ ամ կողմանս աշխարհի յաւուրս Փակեղայ եւ յաւուրս աշտարակաշինութեան, զորս յիշեցաք յայն գլուխ։ Բայց ոչ վերջացաւ անդէն, այլ նաեւ յետ բնակելոյ եւ բազմանալոյ սերնդոց Հայկայ 'ի Հայաստան, դարձեալ ելեալ 'ի Հայաստանեայց ընդ ժամանակս ժամանակս գնացին բնակել յօտար աշխարհ, յաւէտ ընդ հիւսիսակողմն 'ի մերձակայս. զորոց զյիշատակ ութիւնս ինչ գտանեմք ուրեք ուրեք 'ի գիրս նախնի մատենագրաց Յունաց եւ Հռոմայեցւոց թէպէտ եւ 'ի հարեւանցի, զի ոչ էր բանն զաշխարհէ եւ զազգէ իւրեանց։ Արդ զյիշատակեալս 'ի նոցանէ ուղղակի կամ անուղղակի, որպէս եւ զյիշատակեալս 'ի մերոց, կամ եղեւ մեզ աստանօր յառաջ բերել, եւ յընդ աղօտ գրելոց նոցին՝ զիսկ ութիւն ճշմարտութեանն 'ի վեր հանել որչափ ինչ հնար է 'ի հնագր ութիւնս այնչափ վաղեմի ժամանակին. կարգեալ զնոսա 'ի թիւս գաղթականաց մերոյ աշխարհին, որոց անցեալ 'ի տար աշխարհ յաւուրս մերոց նահապետաց սակաւացուցին զմեր զբազմամարդութիւն, եւ բազմացուցին զօտարին զսակաւութիւն։
      
       ԱՂՈՒԱՆՔ
       Բնակիչք աշխարհին Աղուանից որ առ օտար ազգս Ալպանիա կոչի, էին յորդւոց Սիսակայ, որդւոյ Գեղամայ նահապետին, յաւուրս Աբրահամու նահապետին եբրայեցւոց. զի Սիսակ ելից բնակ ութեամբ զաշխարհն որ կոչեցաւ Սիւնիք, որպէս գրէ Խորենացին ա. 12. բայց գունդ ինչ 'ի սերնդոց Սիսակայ անցեալ յայնկոյս Կուր գետոյ՝ կալաւ զբնակ ութիւն 'ի մեծի դաշտի՝ որ զկնի յանուն նոցա կոչեցաւ Դաշտ Աղուանից. այս է զոր ասէ Խորենացին բ. 8. «Գունդ սիսական որ ժառանգեաց զԴաշտն Աղուանից եւ զլեռնակողմն նորին»։ Զորոց զաշխարհն ստորագրէ Խորենացին յաշխարհագրուե՝ ձգեալ ընդ արեւելս 'ի Կասպից ծովէ մինչեւ 'ի Կուր գետ, ուր լինի սահմանակից Մեծին Հայոց. իսկ ընդ հիւսիսակողմն մինչեւ 'ի Սարմատիա առ Կովկասաւ. որով լինի այլ աշխարհ 'ի մերոյն. որպէս եւ մեք ունիմք ստորագրել այլուր։ Եւ այսպէս գաղթական Աղուանից է հաւաստի հանեալ 'ի գրոց մերոց, եւ է մի 'ի հին եւ 'ի մեծագոյն գաղթականաց աշխարհիս Հայոց, եւ յերեւելի հայկազուն տոհմէն՝ զոր օրինակ էր Սիսակ. ուր եւ բազմացեալ ուրոյն թագաւոր ութիւն կացուցին։ Բայց զկնի նոյն Աղուանք եկին անդրէն յաշխարհս մեր գրաւելով զնահանգս ինչ Մեծին Հայոց որ յայսկոյս Կուր եւ Երասխ գետոց. որպէս ունիս տեսանել 'ի պատմութիւնս զոր հետզհետէ ունիմք յառաջ բերել։ Յերեւելի գաղթականէ աստի Աղուանից 'ի վերջին ժամանակս ել մեծ եւս գաղթական նոյնպէս Աղուան յորջյորջեալ. այս այն ժողովուրդ է՝ զոր Լէնկթէմուրն առեալ տարաւ եւ բնակեցոյց 'ի սահմանին՝ որ 'ի մէջ Պարսից եւ Հնդկաց. որպէս եւ վկայեն պատմագիրք վարուց Լէնկթէմուրայ, եւ պատմութիւն Աղուանից տպեալ տաճկերէն 'ի Կոստանդնուպօլիս. եւ կանգնեցին անդ նոր թագաւորութիւն ահեղ եւ հարուստ։
      
       ԽԱՂՏԻՔ կամ ԱՌՄԷՆՕՔԱԼԻՎՔ
       Սահմանակց ութիւն եւ ընտան ութիւն մերոց ընդ Խաղտիս, որ է մի 'ի գաւառաց աշխարհին Եգերայ կամ Կողքիսոյ, ցուցանէ լինել անդէն գաղթական ինչ մերոց հայկազանց. զայս հաստատէ եւ Առմէնօքալիվք անունն զոր տան նմա նախնի մատենագիրք օտար ազգաց. զոր օրինակ Քսենոփոն ծաղկեալն իբր 360 ամօք նախ քան զՔրիստոս՝ յաւուրս նահապետաց մերոց, եւ Պլինիոս ծաղկեալն յառաջին դարուն. զի թէ ոչ գտանէր անդ բազմ ութիւն յազգէս Հայոց՝ ոչ կարէին յայս անուն, որ ծանուցանէ զխառն բնակ ութիւն երկոցունց։ Եւ զի այնպէս յիշեն՝ որպէս թէ 'ի վաղ ժամանակաց այսպէս էր անուանեալ. նմին իրի թուի ինձ 'ի վաղեմի ժամանակաց անտի բնակացեալ անդանօր այսր հատուածի Հայոց, այնր աղագաւ կարգեցաք յաւուրս նահապետաց մերոց։
      
       ԱԼԱՆՔ
       Յովսեպոս միւսն, որդի Կորիոնի գիրք զ. գլ. 96. գրէ. «Եւ 'ի ժողովրդենէ□ լերանց Արարադայ մին եղեւ Ալանք անուանեալ»։ Որով բա նիւ կամի ասել թէ Ալանք եւս եղեն կամ եկին 'ի ժողովրդենէ՝ որ նախ բնակեալ կային յերկիրն Արարատայ. որ է ասել՝ եկին յերկրէն Հայաստան եայց։ Հետեւեալ բանք նորա ցուցանեն զտեղին՝ ուր յետ ելանելոյ նոցա յԱյրարատ՝ եկին եւ բնակեցան. «Սոքա, ասէ, յամենայն կողմանց փակեալ կային 'ի թիկանց լերանց. զի փակեալ էր զնոսա Աղէքսանդր մակեդոնացի արքայն մեծ՝ երկաթի փականօք եւ ամրակուռ դղեկաւ 'ի մուտս անդ լերանց՝ որք շուրջ պատեալ կան զսահմանօք նոցա»։ Գալուստ սոցա յԱյրարատայ յայտնի երեւի լինել 'ի սկզբան անդ. իսկ փակելն զնոսա դղեկաւ՝ որ է դղեակն Դարբանդայ, եղեւ զկնի 'ի մեծէն Աղէքսանդրէ։ Բայց Պօշար՝ այլազգ իմանայ, ոպ թէ ասել. Արարատեան լերինք ձգին 'ի կովկասեան դրանց 'ի սահմանս Հայաստանեայց եւ Վրաց մինչեւ ցԱլանս, զորս Յովսեպոս բնիկ, ուստի առեալ են ասէ այս բանք, վկայէ լինել սկիւթացիս, բնակեալս առ Տանայիս գետով եւ Մէոտիս ծովակաւ։ Սկիւթացիս անուանեալ զսոսա չէ ինչ. որովհետեւ զամենայն զհիւսիսակողմանս եւ զկովկասայինս կոչէին Սկիւթացիս. բայց եւ վասն նոյն իսկ սկիւթացւոց գտանեմք առ նախնիս յիշատակ ութիւն թէ 'ի Հայաստանեայց եկին անդր, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ։
      
       ԳԱՂԹԱԿԱՆՔ ՅԱՓՐԻԿԷ
       Առ Սալուստիոսի 'ի գիրս պատերազմին Յուգուրթայ գտանի այսպիսի ինչ յիշատակ ութիւն. զի 'ի խօսելն զՀերակլեայ, որ էր յաւուրս նահապետաց մերոց եւ դատաւորացն Իսրայէլի, ասէ. «Զօրք նորա (Հերակլեայ), ժողովեալք 'ի զանազան ազգաց, 'ի կորնչել զօրավարին իւրեանց (Հերակլեայ) եւ 'ի խնդրել բազմաց 'ի նոցանէ զբըռամբ ածել զիշխան ութիւն 'ի սուզ ինչ ժամանակի ցրուեցան։ 'Ի սոցանէ Մարք, Պարսիկք եւ Հայք յԱփրիկէ ելեալ նաւուք գրաւեցին զայն տեղիս (Ափրիկոյ) որք մերձ են 'ի ծովն մեր»։ Յիշէ ապա ստորեւ թէ լիբէացիք յաւելան առ Մարս եւ առ Հայս յաղթեալք 'ի հարկէ 'ի քաջութենէ մարաց եւ Հայոց։ Յայսմ պատմութեան հնոյ ժամանակին որ այռ Յոյնս անուանի պատմ ութիւն առասպելեալ ժամանակի գտանեմ հետս ինչ ստոյգ պատ մութեան, այսինքն զգաղթիլ կամ զտարաշխարհիկ լինել 'ի կողմանս Ափրիկոյ հատուածոց ինչ ժողովրդեան Հայոց. նա զի յայտնի է եւ բն ութիւն ազգին, յօժարեալ 'ի տարաշխարհիկն լինել բնակ ութեամբ առ օտար ազգս։
      
       ՍԿԻՒԹԱՑԻՔ
       Դիոդորոս 'ի խօսելն ուրոյն զսկիւթացւոց՝ ասէ. «Սոքա 'ի նախնումն զանձուկ ունէին զաշխարհ, այլ առ սակաւ սակաւ զօր ութեամբ եւ քաջ ութեամբ զօրացեալք զսահմանս իւրեանց հարուստ տարածութեամբ ընդարձակել յառաւել ճոխ ութիւն իշխան ութեան եւ 'ի փառս ամբարձին զազգ իւրեանց։ Ի սկզբան անդ առ Երասխ գետով բնակեալ կային յոյժ նուազունք ոմանք եւ անարգք սակս անպայազատութեն. ապա մին 'ի նախնի թագաւորաց այր պատերազմական եւ քաջ յարքայական իրս՝ զբռամբ ածեալ զլեռնավայրսն որ առ Կովկասու, եւ զդաշտավայրսն որ առ Ովկիանոսիւ եւ որ առ Մէոտիս ծովակաւ, եւ զմնացեալսն մինչեւ ցՏանայիս գետ՝ յաւել յիւր աշխարհ»։ Եւ ապա պատմէ թէ այս ազգ աճեաց յոյժ, առ որսեղեն թագաւորք հռչակաւորք, յորոց ծագեցան Սակք, Մազքութք եւ Արիմասբք եւ այլք բազումք այլեւայլ անուամբք։ Ի բանից աստի յայտ է թէ նախնիք սկիւթացւոց էին 'ի նոցանէ՝ որք բնակէին առ Երասխ գետով Հայաստան աշխարհի. ապա գաղթեալ անտի եւ լեռնավայրսն Կովկասու, եւ տիրապետեալ ընդարձակեցին զսահման իւրեանց։ Համաձայն Դիոդորի նաեւ Երոդոտոս զնախնի բնակ ութիւն սկիթացւոց առ Երասխաւ ասէ լինել, որոց անցեալ ասէ ընդ գետն Երասխ, 'ի Մազքթաց հալածեալ փախեան 'ի Կիմերեան աշխարհ։ Ուր Կալմէտ ծննդ բ. 13 իմանայ փոխանակ մերոյն Երասխայ, եւ զզանազան անուանս սկիւթացւոց գտանէ 'ի Հայաստան. յորոյ մին է ասէ Քվիթք, 'ի Ստրաբոնէ եդեալ առ ստորոտով լերանց Մարաց եւ Պարսից։ Զայս ասէ առ անծանօթ գոլոյ աշխարհագրութեան Հայաստան եայց. զի յԱրձախ նահանգի Հայաստանեայց գտանի ողջոյն գաւառ նովին անուամբ Քուստի յորջորջեալ զոր ինքն խնդրէ, եւ առ Երասխ գետով ձգեալ. յորմէ յայտ է թէ 'ի նախնումն աստանոր նոցա աճեալ եւ բազմացեալ՝ գաղթականք ապա ելին եւ սփըռեցան յայն կողմանս՝ զորոց գրեն Դիոդորոս եւ Երոդոտոս։ «Եւ մի ոք երկբայեսցի, ասէ Կալմէտ, թէ Քուշկամ Քուստի եւ Կոթ՝ նոյն անուանք են, ըստ այլեւայլ գաւառականաց այլազգ հնչեցեալ. զի քաղդէացին զեբրայականն զ՝ հնչէ բ։ Վերագոյն ցուցաք զի ազգն, որ Սաղմանասար ած 'ի Սամարիա, էին յայնցանէ՝ զոր Թագղաթփաղսար կամ նոյն ինքն Սաղմանասար 'ի կասբիական ծովեզերաց ած 'ի գերուի՝ յաղթեալ Մարաց պատերազմաւ։ Արդ 'ի ծովեզերս անդ ոչ ուրեք գտանեմք բնակեալ Կոթս, բայց Սկիւթս միայն, որք ըստ վկայու վիպագրաց ամենեցուն բնակէին 'ի սկզբանէ առ Երասխ գետով. ապա ուրեմն այսքան նմանաձայն ութիւն անուանցս քաջայայտ առնէ նոյնս զնոսա գոլ». ծննդ. բ. 13։ Այլ պարտ է զայս գիտել, զի նաեւ բնակեալ տեղին 'ի գաղթականացս աստի Սկիւթիա կոչեցեալ, 'ի միոյ կողմանէ սահմանակից էր Հայաստան աշխարհիս. զի գրէ Յուստինոս գիրք բ. «Սկիւթիա ընդ արեւելս թեւակոխեալ՝ 'ի թիկանց սահմանի Ասիայիւ եւ Փասիս գետով»։ Արդ Փասիս գետ գոլով Ճորոխ, որպէս ցուցաք յառաջ, անցանէր առ Տայոց նահանգաւ աշխարհիս Հայոց։
      
       ՇԱԿՔ կամ ՍԱԿՔ
       Քանզի բազում գաւառս աշխարհիս մերոյ գտանեմք առ մատենագիրս օտար ազգաց իբրեւ ուրոյն ազգ ինչ կոչեցեալ, որպէս գրեցաք 'ի խօսելն զանուանէ աշխարհիս, ըստ սմին օրինակի եւ 'ի գտանելն յօտար աշխարհս զազգ ինչ համանուն մերոց գաւառաց, յոյժ հաւանական համարիմք յաշխարհէն մերմէ հատուած գնացեալ նոցա անդր. մանաւանդ զի գիտեմք հաւաստեաւ յաւուրց անտի առաջնոց ցրուելոյ մարդկան 'ի ժամանակաց անտի Տարբանայ եւ Փաղեկայ մինչեւ յապագայ ժամանակս՝ իբր սեփական իմն լեալ ազգի մերում հատուածս առաքել միշտ աստ եւ անդ, ոչ սակաւուց ոմանց, որպէս եղեկ թիւ եկելոցն 'ի մեր աշխարհ, այլ բազմութեան ժողովրդեան, եւ փոխակերպիլ յազգ յայլ՝ յորոց միջի բնակի։ Զայս եդեալ յիշատակեսցուք յայսմ վայրի զոմանս 'ի նոյն ազգաց կոչեցելոց յանուն մերոց գաւառաց, սկսեալ 'ի Շակք կամ Սակք ազգէն։ Երոդոտոս գիրք է. գլ. 64. գրէ՝ թէ «Զամենայն սկիւթացիս Պարսիկք՝ Սակս անուանեն»։ Զնոյն վկայէ եւ Պլինիոս զ. 17. 'ի նախագրեալ բանս իւր. բայց յաւելու ասել, թէ էին ուրոյն ժողովուրդ 'ի նոսա անուանի. «Յայնկոյս են, ասէ, սկիւթացւոց ժողովուրդ□ բազմ ութիւն ժողովրդեան անհամար□ յորս հռչակաւորքն (են) Սակք, Մասսաճէդք (Մազքութք), Տահք»։ Վասն այսր Սակք ազգին գրէ Ստրաբոն ժա. 511. աստ եւ անդ արշաւեալ նաեւ յերկիրն Հայոց աշխարհին, եւ յանուն իւրեանց զտեղին անուանեալ Սագասին, որ ըստ մեզ է Շակաշէն։ Հայելով 'ի կազմ ութիւն անուանն որ է հայկական՝ իմանամք ոչ յօտար ազգաց այսպէս յորջյորջեալ, այլ 'ի բնիկ ազգէն. վասն որոյ եւ 'ի պատմուէն Ստրաբոնի հաւանականաբար իմաստասիրեմք, 'ի սկզբան անդ Շակք անուն ժողովուրդ հայկական բնակեալ անդ յՈւտի նահանգին մերում, որոց եւ գլխաւորի անուամբ կոչեցաւ գաւառն Շակաշէն, ոպ յայտ առնէ անունն. ապա անցմամբ ժամանակաց բազմ ութիւն 'ի սոցանէ հատուածեալ՝ գաղթական գնացեալ 'ի սահմանս Սկիւթիոյ, եւ յանուն իւրեանց կոչեցեալ նաեւ զայն երկիր։ Այլ մարթ էր նոցա զկնի նաեւ անդուստ արշաւել յերկիր մեր, որպէս ունիմք տեսանել զօրինակ սորին եւ 'ի վերայ Աղուանից, որոց նախ յաշխարհէս Հայոց հատուածեալ անցին 'ի սահմանակից երկիր յայնկոյս Կուր գետոյ. ապա անցմամբ ժամանակաց դարձեալ անցին յայսկոյս Կուր գետոյ, եւ գրաւեցին զզանազան նահանգս մեր։
      
       ՏԱՀՔ կամ ՏԱՅՔ
       Երեւելի ժողովուրդ սկիւթացւոց, բայց 'ի բազումս բաժանեալ, եւ 'ի բազմաց մատենագրաց յիշատակեալ, 'ի Ստրաբոնէ, 'ի Պլինիոսէ, 'ի Վիրգիլիոսէ, 'ի Կուրտիոսէ եւ 'ի Ստեփաննոսէ։ Զայս ժողովուրդ գաղթական կոչեմք հատուածեալ 'ի Տայոց. զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 368։
      
       ՈՒՏԻՆՔ
       Պլինիոս զ. 12. դնէ զայս ազգ առ Կասպից ծովու՝ 'ի վերոյ քան զծովեզերս Աղուանից. իսկ 'ի վեր քան զՈւտինս՝ դնէ զՍարմատացիս եւ զՈւդիտօրսս։ Արդ մերձաւորութիւն անուանս Ուտինք՝ ցուցանէ լեալ գաղթական ինչ յՈւտի նահանգէ մերմէ անդր գաղթեալ։
      
       ԳՈԳ եւ ՄԱԳՈԳ
       Սոքա 'ի սկիւթացւոց ազգս համարին, որք յարաբացւոց կոչին Եէէճիւճ. այլ զելանելն սոցա 'ի Հայաստան եայց՝ նոյն իսկ անունն յայտ առնէ. զի ըստ Պօշարայ Գօգ է նոյն որ 'ի հռոմայեցի մատենագրաց կոչեցաւ ասէ Կօկարէնք գաւառ Հայաստանեայց, այս է Գուգարք. յոյր սակս տես զոր ինչ գրեցաք 'ի գլուխն Բնակչաց վասն բնակ ութեան Յաբեթի եւ սերնդոց նորա։
      
       ՍԱՒՐՕՄԱԴՔ
       Պլինիոս դ. 12. նոյն անուն համարի ընդ անուանս Սարմատիա, զոր «Այլք Սարմատք (կոչեն ասէ) Յոյնք Սաւրօմադք»։ Գլխաւոր տեղի սոցա ասի լինել 'ի կողմանս Տանայիս գետոյ 'ի կողմն Պոնտոս ծովու, որպէս գրէՍքիլաքս. «Յետ Տանայիս գետոյ սկսանի Ասիա, եւ առաջին ազգ նորա 'ի Պոնտոս՝ է ազգ Սաւրօմադաց»։ Բայց զգալն սոցա յայլուտ յիշէ Երոդոտոս գիրք դ. գլ. 110. եւ յորս զկնի՝ ասելով, թէ Սաւրօմագք 'ի Սկիւթիա անցեալք ընդ Ամազոնս խառնեալ բազմանան. այլ Դիոդորոս նաեւ զտեղին որոշէ. զի յետ գրելոյ զսկիւթացւոց, զոր 'ի վերոյ եդաք, ասէ՝ թէ թագաւորք սկիւթացւոց զանազան գաղթականս ածին յազգաց՝ զորս պատերազմաւ զբռամբ ածին, բայց յաւէտ զերկուս, զմին յԱսորեստանեայց, «Իսկ զմիւսն 'ի Մարաց ածեալ բնակեցուցեալ առ Տանայիս գետով, որոյ ժողովուրդք Սաւրօմադք անուանին, որք յետ բազում ամաց բազմ ութեամբ եւ զօրութեամբ բարգաւաճեալ՝ զմեծ մասն Սկիւթիոյ ապականեցին, եւ որոց յաղթեցինն՝ զամենեսին զնոսա բնաջինջ արարեալ գրեթէ առհասարակ անշէն ամայի թողին»։ Սոյնպէս 'ի Մարաց ածանցեալ դնէ եւ Սալինոս յասելն. «Յայնկոյս քան զՍաւրօմադս որք Միհրդատայ ապաւէն եղեն, եւ որոց ծագումն 'ի Մարաց եղեւ»։
       Յառաջնմէ իսկ ասացեալ է մեր՝ թէ նախնիք բազում ուրեք Մարս կոչեն զկողմանս ինչ Հայաստանեայց. իսկ 'ի բանս յիշատակեալ վկայութեցս առաւել յայտնի երեւի Մարք կոչել զՀայաստան, զի արդէն այլուստ գիտեմք բազմ ութիւն 'ի Հայաստան եայց երբեմն երբեմն անցեալ 'ի կողմանս Կովկասու 'ի Սկիւթիա, եւ զի զմերձաւոր անուն այսր ժողովրդեան Սաւրօմադաց գտանեմք 'ի Հայաստան, որք են ժողովուրդք Սեաւորդաց, ոպ նշանակեալ է մեր 'ի Մեծ Հայս 335. նաեւ յիններորդ գլուխն՝ 'ի ճառին որ վասն Դրախտի։ Նա զի եւ Պլինիոս զ. 5. զտեղի սոցա ասէ լինել 'ի կողմանս Կովկասու. «Սարմատացւոց ժողովուրդք (են ասէ) 'ի գլուխս Կովկասու. յետ որոյ (են) Սաւրօմադք»։ Զորոց Հարտուին 'ի վերլուծ ութեան գրէ զհիւսիսային մասն Վրաց գրաւեալ, զորս եւ Ամմիանոս ուղղ ութեամբ որոշէ, ասէ, յայլոց Սաւրօմադաց՝ որք յայնկոյս քան զՏանայիս ձգին 'ի լայնուե»։ Ի մերոց Յոհաննէս կաթողիկոս զՍաւրամադս 'ի Րիփատայ սերեալ համարի ասելով. «Որդիք Թիրասայ՝ Ասքանազ յորմէ Սարմատք, եւ Րիփատ՝ յորմէ Սաւրօմադք»։ Զի զՐիփատ համարի նա որդի Թիրասայ, որդւոյ Յաբեթի. թէպէտ եւ ըստ սուրբ գրոց Րիփատ էր որդի Գամերայ, որդւոյ Յաբեթի։
      
       Բ. Հին գաղթականք յաւուրս տէրութենէ Արշակունեաց եւ Բագրատունեաց
       Ի գաղթականս յայսոսիկ ունիմք յիշատակել ոչ միայն զնոսա՝ որք կամաւ իւրեանց յինչ եւ իցէ պատճառէ շարժեալ, 'ի բաց մեկնեալ գնացին արտաքոյ Հայաստանեայց, այլ նաեւ զորս թշնամիք 'ի գեր ութիւն վարեալ տարան յաշխարհն իւրեանց, որոց թիւ յոյժ առաւելու քան զմիւսն։
      
       Ի ՊԱՐՍՍ
       Սկզբնաւոր ութիւն այսորիկ գտանեմք լեալ յաւուրս Արտաշրի Պարսից արքայի. զորմէ գրէ Ագաթանգեղոս թղթ. ժ. թէ յետ սպանանելոյ 'ի ձեռն Անակայ զմեծն Խոսրով թագաւոր մեր, արշաւեալ Արտաշրի 'ի Հայս «զայլ մարդիկ երկրին (Հայոց) խաղացոյց, եւ զաշխարհն յինքն գրաւեաց»։ Զորս յայտ է թէ 'ի պարսկաստան խաղացոյց։ Բայց յաւուրս բ. Շապհոյ Պարսից արքայի անհամար եղեն գերեալքն 'ի Պարսս, զորոց զյիշատակուին գտանեմք առ Բուզանդայ որ դ. 24. գրէ վասն զօրաց նորա. «Զառանց թուոյ զմատաղ մանկտւոյն զայն 'ի գեր ութիւն վարէին»։ Եւ 'ի 55. «Ընդ ամենայն երկիր (Հայոց աշխարհիս) ասպատակ սփռեալ՝ զամենայն այր 'ի չափ հասեալ կոտորէին, զկանայս եւ զորդիս 'ի գեր ութիւն վարէին»։ Իսկ յորժամ եւ ինքն Շապուհ ել, ասէ 'ի դ. 58. յերկիրն Հայոց, եւ ամենայն զօրք իւր ընդ նմա, «Հասեալ ասպատակէին յերկիրն Հայոց, եւ առնուին զամենայն գերին 'ի մի վայր ժողովեցին. եւ (յայնմանէ) բազումք 'ի նախարարացն Հայոց թողին զկանայս իւրեանց եւ զորդիս եւ զընտանիս, եւ փախեան ընդ այս ընդ այն գնացին. իսկ զամենայն կանայս նախարարացն Հայոց, զոր թաղին եւ փախեանն, ասպատակն ժողովէր. եւ ածին զնոսա առ Շապուհ արքայ Պարսից»։ Իսկ վասն Սիւնեաց՝ ընդ որս թշնամ ութեամբ էր Շապուհ, ասէ. «Զամենայն մանր մանկտին ներքինիս հրամայէր առնել, եւ խաղացուցանել յերկիրն Պարսից»։
       Նաեւ յաւուրս բ. Յազկերտի Պարսից արքայի, որ էր 'ի մէջն անդ հինգերորդ դարուն, բազմութիւն յոյժ 'ի Պարսս երեւի մնացեալ յայնցանէ՝ որք տարագիր եղեն. որպէս նոյն իսկ Յազկերտ սպառնայր ըստ ասելոյ Եղիշէի 80. «Ոչ որում ցանկացեալդ էք (մահուան), վաղվաղակի տամ գտանել ձեզ. այլ զամենեսեան զձեզ եւ որ 'ի գնդիս են՝ չարաչար կապանօք 'ի սադաստան տամ անցուցանել ընդ անճանապարհ տեղիս, որ եւ բազումք 'ի ձէնջ 'ի խորշակէ յերթալն սատակիցին, եւ մնացեալքն անկցին 'ի բերդս ամուրս եւ 'ի բանտս անելս»։ Ի մնացելոց աստի էին անշուշտ այն գաղթականք կամ ժողովուրդք Հայոց՝ զորս յելս վեցերորդ դարուն եգիտ Սմբատ մարզպան բնակեալ 'ի հեռաւոր աշխարհ 'ի սագաստան նահանգն Պարսից, զորմէ պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս ասելով. Խոսրով Պարսից արքայ սակս քաջագործ ութեանն Սմպատայ պատուասիրեալ, «տայ նմա եւ զմարզպանութին Վրկանայ. իսկ Սմպատայ երթեալ հասեալ յաշխարհն յայն, գտանէ անդ ազգս գերեալս 'ի Հայաստանեայց, եւ բնակեցուցեալս 'ի թուրքաստան կողմանէ մեծի անապատին որ Սագստան անուանի, եւ զլեզու իւրեանց մոռացեալ, եւ դպր ութիւն նուազեալ յոյժ։ Որոց եւ տեսեալ զՍմպատ՝ յաւէտ իմն խրախք լինէին. եւ 'ի հրամանէ նորին դարձեալ աշակերտեալ ընդ հայերէն հագագայց սիզորայից՝ զլեզուն նորոգէին, եւ ուսեալ դպր ութիւն հայերէն հաստատէին 'ի հաւատս. եւ ապա զերէց ոմն 'ի նոցունց իսկ Աբէլ անուն՝ եպիսկոպոս նոցա հրամայէ կացուցանել մեծի հայրապետին մերոյ Մովսէսի (որ էր բ. Մովսէս)։ Եւ այսպէս վիճակ մեծի աթոռոյն սրբոյն Գրիգորի 'ի հեռաստան երկրի զնոսա կազմէ մինչեւ ցայսօր ժամանակի»։ Յորմէ երեւի՝ թէ մեծ բազմ ութիւն լեալ իցէ գաղթականս, մինչեւ հարկ լինել աթոռ եպիսկոպոսական անդանօր հաստատել. երեւի դարձեալ եթէ տեւեալ իցէ մինչեւ յաւուրս իւր, այսինքն մինչեւ 'ի սկիզբն տասներորդ դարուն, նաեւ մինչեւ ցելս նոյն դարուն. քանզի Ասողիկ եւս 'ի բ. 2. վկայէ մնացեալ է յաւուրս իւր։ Բայց զկնի յայտ է թէ փոխեցան յազգ յայլ, մինչեւ ոչինչ յիշատակութիւն լինել այնուհետեւ զնոցանէ։
       Իսկ յաւուրս բ. Խոսրովայ Պարսից արքայի 'ի սկիզբն եօթներորդ դարուն գտանեմք ժողովուրդ բազմախումբ փոխադրեալ 'ի Պարսս, զորմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Իսկ Աշոտ ոմն հրամանաւ Խոսրովու (Պարսից արքայի) հասեալ 'ի Հայս, եւ դիմեալ 'ի վերայ խորտակէր զզօրս Յունաց, զի ոչ լինէր թիւ սպանելոցն 'ի դաշտին. եւ ինքն կալեալ զգործ պատերազմի ընդ Կարնայ քաղաքի առնոյր զնա. եւ յետ երկեամ մի ամաց զբնակիչս քաղաքին յԱհմատան փոխէ»։ Կարնոյ քաղաք յայնժամ էր 'ի բաժնին Յունաց, ուր նստէր եւ այլ կաթողիկոս Յոհան անուն, զոր ընդ այլս գերի տարան, որպէս յիշէ Ասողիկ 'ի բ. 3. «Առնու զքաղաքն Կարնայ, եւ գերէ զկաթողիկոսն Յոհան ամենայն բնակչօք քաղաքին տանի 'ի յԱհմատան»։ Այս քաղաք Ահմատան երբեմն էր Մարաց, այլ ապա մնաց ընդ տէրութեամբ Պարսից։
      
       ՅԱՍՈՐԵՍՏԱՆ. Ի ԽՈՒԺԱՍՏԱՆ. Ի ԴԱՄԱՍԿՈՍ
       Առ Եղիշէի գտանեմք զբազումս 'ի մերոց Հայոց տարագրեալ 'ի բ. Յազկերտէ ոչ միայն 'ի սագաստան, որպէս տեսաք 'ի վերոյ, այլ նաեւ յԱսորեստան եւ 'ի խուժաստան, որպէս եւ նա ինքն սպառնայր նախարարաց մերոց ասելով 'ի 80. «Եւ 'ի ձեր աշխարհն առաքեցից զօրս անթիւս հանդերձ փղօք, եւ զկնի եւ զորդիս 'ի խուժասհան տամ խաղացուցանել»։ Որոց անդէն մնացեալ իմանամք 'ի բանից աստի Թոմայի Արծրուն ւոյ բ. 1. «Տէր Քրիստափոր Հայոց Կաթողիկոս գրէ առ կողմանս Ասորեստանի, զգուշացուցանելով մի խառնիլ ընդ նեստորականսն. զնոյն գրէ եւ առ որս 'ի խուժաստանին էին ժողովուրդ ուղղափառացն»։ Քրիստափոր գոլով կաթողիկոս Հայոց, յայտ է թէ գրէր միայն առ հայկազունս, եւ ոչ առ օտարազգի քրիստոնեայս, յորմէ յայտնի է թէ այս ժողովուրդ խուժաստանին էին հայկազունք։ Երեւելի է տարագրութին ազգին մերոյ յաւէտ իշխանաւորաց մերոց յայրման անդ որ 'ի Նախճաւան քաղաքի յամին 709. ուր արաբացիք զմասն ինչ այրեցին, եւ զմնացեալսն խաղացուցին 'ի Դամասկոս։ Յետ այնորիկ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «Վրիժագործ այլազգիքն յապահովս կացեալ յերկիւղէ քաջացն զօրացն (զի այրեալ էին). եւ զմնացեալ ընտանիսն հրակիզելոցն գերի առեալ ածէին 'ի Դուին քաղաք, եւ անտի ուղարկեալ տանէին 'ի Դամասկոս. եւ այսպէս աշխարհս մեր ծովացաւ արտասուօք, եւ լցաւ բազում ողբովք»։ Յետ այսր անցից նաեւ բազմ ութիւն իշխանաց մերոց ցիր եւ ցան սփռեալ աստ անդ՝ այնպէս եղեւ աշխարհ մեր՝ զի պակասեցան ասէ 'ի պատմութենէ զրոյցք եւ կարգ իշխանաց մերոց։
      
       Ի ՅՈՒՆԱՍՏԱՆ
       Ի հինգերորդ դարու յաւուրս Գիւտայ կաթողիկոսի նախարարք ոմանք արշակունիք գնացին 'ի յունաստան՝ ըստ պատմելոյ Պերփեռուժենի եւ Կեդրենոսի. զորս Լեւոն կայսր բնակեցոյց 'ի Նիկիա քաղաք Մակեդոնիոյ. սոքա յաւուրս Հերակլեայ կայսեր փոխադրեցան յԱդրիանուպօլիս։ Իսկ յութերորդ դարուն յաւուրս Եսայեայ կաթողիկոսի գրէ Ասողիկ բ. 4. թէ նեղեալ Հայոց 'ի ծանր հարկապահանջութենէ արաբացւոց, «Երկոտասան հազար մարդ տարադէմ գնացին յաշխարհն Յունաց, որոց առաջնորդէր Շապուհ 'ի տոհմէն Ամատունեաց, եւ Համամ որդի նորա. եւ թշնամեացն հետամուտ եղեալ հասանեն 'ի սահմանս Կողայ. եւ դարձեալ նոցին 'ի մարտ պատերազմի փախստական առնեն զՏաճիկս. եւ ինքեանք անցեալ ընդ գետն Ակամսիս որ 'ի Տայոց բղխեալ երթայ զհիւսիսոյ արեւմտից անցանելով ընդ որ մտանէ 'ի Պոնտոս. եւ ազգ եղեալ կայսերն Կոստանդինի՝ բնակեցուցանէ զնոսա 'ի բարւոք եւ յարգաւանդ երկրի»։ Իսկ յելս տասներորդ դարուն Վասլի կայսրն զբազմ ութիւն Հայոց տարեալ բնակեցոյց 'ի Մակեդոնիա. զորմէ նոյն ինքն Ասողիկ գրէ 'ի գ. 20. «Այլ յորժամ էր 'ի Բաղդատ թագաւորն Վարդ, եւ խաղաղանայր թագաւորուին Վասլին՝ կամեցաւ յազգէն Հայոց որ ընդ իւրով թագաւորուբն, անցուցանել 'ի Մակեդովն ընդդէմ Բուլղարացն՝ որ շինեսցեն զերկիրն. որ եւ տարեալ բնակեցոյց զյոլովս յաշխարհն յայն»։ Ուր տեսանեմք զնոսա բազմացեալ, եւ ոմանց եւս խառնեալ ընդ Բուլղարս եւ թագաւորեալ 'ի նոսա։ Դարձեալ տարաւ Վասլի զազատո»դիսն Տայոց նահանգին. «Իսկ թագաւորն Վասիլ, ասէ նոյն մատենագիր 'ի գ. 43. չու արարեալ գնաց 'ի քաղաքն Ուխթեաց. եւ զամենայն բերդս եւ զամրոցս Տայոց նուաճեաց ընդ ձեռամբ իւրով. զհաւատարիմս 'ի նոսա եւ զմնացեալ ազատորդիսն Տայոց առեալ տարաւ ընդ ինքեան բնակեցուցանել յաշխարհն Յունաց»։
      
       Ի ԽԱՂՏԻՍ. ՅԵԳԵՐՍ
       Քանզի Խաղտիք սահմանակից էր Տայոց, եւ 'ի վաղուց անտի բնակ ութիւն կալեալ 'ի մերոց, որպէս գրեցաք 'ի վեր անդր, նաեւ զկնի ոչ պակասէր անդ առաւել կամ նուազ բնակ ութիւն մերոցն, զի զայս թուի ակնարկել Թոմա Արծրունի 'ի բ. 1. ուր ասէ թէ Քրիստափոր կաթողիկոս «Գրէ եւ 'ի կողմն Դերջանայ եւ Խաղտաց ձորոյ բնակիչսն» զգուշանալ 'ի նեստորականաց։ Յայտնի իսկ տեսանեմք առ Ասողկայ 'ի բ. 6. բնակեալ 'ի Խաղտիս յիններորդ դարուն բազմ ութիւն Հայոց. «Իսկ Թէովփիլոս (կայսրն, ասէ) գնաց 'ի Խաղտիս, եւ ել 'ի ցամաք կամուրջ, եւ գերեաց զբազումս 'ի Հայոց հանդերձ ընտանեօք իւրեանց». զորս 'ի հարկէ տարաւ յաշխարհն Յունաց։ Բայց ասելովն զբազումս 'ի Հայոց՝ եւ ոչ զամենեսին, յայտ առնէ թէ նաեւ յայնժամ մնացին ոմանք անդէն։ Եւ որպէս 'ի Խաղտիս բնակ ութիւն մերոցն՝ որ էր մի 'ի գաւառացն եգերացւոց, սոյնպէս եւ 'ի նոյն իսկ յԵգերս զբնականալոյ մերոց գտանեմք զյիշատակ ութիւն ընդ ժամանակս ժամանակս. զի Ղեւոնդ գլ. թ. գրէ՝ թէ 'ի սկիզբն անդ ութերորդ դարու յետ այրելոյ իշխանացն եյեկեղեցին Նախճաւանայ եւ Խրամայ 'ի ձեռն Կամս Հագարացւոյն՝ «Սմպատ կուրապաղատ եւ նախարարքն որք ընդ նմա՝ գնացեալ մեկնեցան յաշխարհէս, եւ անցեալ խնդրեցին յարքայէն Յունաց քաղաք բնակութեան եւ դադարս խաշանց իւրոց. տայր նոցա զքաղաքն որ անուանեալ կոչի Փոյթ՝ 'ի կողմանս Եգեր աշխարհին. եւ բնակեցան 'ի նմա ամս վեց»։ Զսոյն կրկնէ եւ Ասողիկ 'ի բ. 4. ուր թէպէտ ասէ թէ քանզի Յոյնք ոչ օգնեցին Հայոց 'ի դէպս ինչ՝ «յետոյ յաւարի առեալ զքաղաքն եւ սպաս եկեղեցւոյն՝ այսրէն դարձան», բայց ոչ ամենեքին. յայտ է այս անտի, զի զկնի յիշատակին յԵգերս Հայք բնակեալք, նաեւ կրօնաւորք։
      
       Ի ԽԱԶՐԻՍ
       Ի սկիզբն ութերորդ դարուն ընդ զօրս Խազրաց յիշատակին եւ զօրք Հայոց առ Ղեւոնդայ գլ. ժբ. «Իսկ նորա (Խագանայ արքային Խազրաց) առեալ ընդ իւր զբազմ ութիւն զօրացն, եւ զամենայն յաղթանդամ հայազունսն իւր, որոց արի ութիւն զօրուեն հռչակեալ էր առ նոսա»։ Այս զօրք՝ թէ համարեսցին ժողովեալ 'ի Հայոց բնակելոց 'ի Խազրիս, եւ թէ 'ի Հայաստանեայց, յայտ առնեն թէ գոյր յայնժամ երթեւեկ ինչ մերոց եւ բնակ ութիւն 'ի Խազիրս։
      
       Ի ՓՈՔՐ ԱՍԻԱ
       Ասողիկ գ. 31. գրէ. «Իսկ յաւուրս Խաչկայ հայրապետի Հայոց սփռեալ տարածեցաւ ազգս Հայոց զկողմամբքն Արեւմտից, (որով իմանայ զամենայն փոքր Ասիա) մինչեւ ձեռնադրել նմա եպիսկոպոս յԱնտիոք Ասորոց, եւ 'ի Տարսոն կիլիկեցւոց, եւ 'ի Սուլընդայ, եւ յամենայն գաւառսն յայնոսիկ»։
      
       Գ. Նոր գաղթականք 'ի նուազիլ եւ 'ի բառնիլ տէրուէ մերոցն 'ի Հայաստանեայց։
      
       Դարն մետասաներորդ. որ է ժամանակ 'ի վեր երեւելոյ Պարսից Տուղրիլեանց՝ եղեւ արդարեւ դար կործանման տէր ութեան մերոյ, եւ ցիրուցան սփռելոյ ազգիս մերոյ. քանզի յայսմ դարու մերս Յոհաննէս թագաւոր խոստացաւ տալ զԱնի քաղաք 'ի ձեռս Յունաց, յորմէ զհետ եկն Գագկայ յաջորդի նորա զրկիլ 'ի թագաւորուէ, Յունաց տիրել Անւոյ, եւ համօրէն աշխարհիս ալեկոծիլ խռովութեամբ. եւ յայնմ ալեկոծ ութեան ժամանակի յաւել եւ Ալփասլան յաջորդ Տուղրիլայ առնուլ զԱնի չարաչար հարուածով։ Ի պատճառս յաճախ ութեան այսչափ աղէտից զհետ եկն եւմերոյ աշխարախումբ ժողովրդեան Հայոց յառաջ եւ զկնի փախչել եւ անցանել ընդ ժամանակս ժամանակս գունդագունդ երեւելի բազմութեամբ 'ի զանազան աշխարհս, զորս յիշեսցուք կարգաւ։
      
       Ի ՅՈՒՆԱՍՏԱՆ
       Ըստ Լաստիվերտցոյն այս հատուած գաղթականաց եղեւ 'ի բառնիլ անդ թագաւոր ութեան Բագրատունեաց, մինչդեռ վերջին Գագիկ թագաւոր կենդանի էր, այլ զրկեալ 'ի թագաւորուէ. զի 'ի գլ. ժ. յետ դնելոյ զթուական նղ. (1041) ասէ. «Իսկ զկնի երից ամաց եհաս կատարած կենաց տանս Հայոց. քանզի 'ի միում ամի զրաւեալ յաստեացս բարձան 'ի կենաց երկու հարազատ եղբարքն Աշոտ եւ Յովհաննէս, որ ունէին զթագաւոր ութիւն մերոյ աշխարհիս, յորում շարժեցաւ աթոռ հաստատ ութեան նոցա, եւ այլ ոչ էառ զկայումն։ Յորում ելին իշխանքն 'ի հայրենի ժառանգութենէ իւրեանց, եւ եղեն պանդուխտ յօտար երկիր. յորում աւերեցան գաւառք, եւ գնացին յաւար տանն Յունաց. եղեն շինասնիստ աւանք բնակ ութիւն գազանաց, եւ անդաստանք նոցա յարօտս էրէոց, տունք ցանկալիք բարձրաձեղունք եւ մեծամեծք եղեն բնակ ութիւնք համբարուաց եւ յուշկապարկաց»։
      
       ՅԻՏԱԼԻԱ
       Սոյնպէս եւ զսոսա 'ի ժամանակս անկման Անի քաղաքին եւ թագաւոր ութեան Բագրատունեաց գաղթեալ համարիմք 'ի բանից աստի Շնորհալւոյն, որ գրէ 'ի վէպսն վասն Գրիգորիս կաթողիկոսի, այն է՝ Վկայասէրն.
       «Եւ 'ի սրբոց գիրըս հասեալ,
       Յոր վայր նոցա նահատակեալ.
       Յարեւմտականըս ժամանեալ,
       Ուր ազգ Հայոց բազում իջեալ.
       Անդ ըզնոսին լուսաւորեալ
       Եւ 'ի հաւատըս հաստատեալ.
       Անդուստ 'ի ծովըն մեծ անցեալ,
       Յեգիպտականսըն փոփոխեալ»։
       Գրիգոր վկայասէր ըստ Մատթէոսի գնաց 'ի Հռոմ յամին 1074. եւ քանզի այս ժողովուրդ Հայոց յառաջ քան զինքն գնացեալ էին, ժամանակ գաղթելոյ սոցա երեւի լինել զկնի տիրելոյ Յունաց 'ի վերայ Անւոյ, որ եղեւ 'ի 1046։ Մարթ է լինել նաեւ զկնի առման Անւոյ յԱլփասլանայ, որ եղեւ 'ի 1064։ Եւ այսպէս այս ամենայն երեւի նոյն ընդ վերնոյն զորմէ գրեաց Լաստիվերտցի, այսինքն յետ տիրելոյ Յունաց 'ի վերայ Անի քաղաքին. որովհետեւ թագաւորութիւնն բարձաւ, Հայաստան լցաւ խռովութեամբ՝ նաեւ յերկպառակ ութեան նախարարաց մերոց, յայնժամ սկսան ցրուիլ ոմանք 'ի զանազան կողմանս յունատսանի, եւ ոմանք յԵւրոպիա՝ մանաւանդ յԻտալիա, կամ ուղղակի, եւ կամ յետ անցանելոյ 'ի յունաստան։ Արդ Գրիգոր վկայասէր յերթալն իւրում 'ի Հռոմ՝ 'ի հարկէ ունէր անցանել ընդ քաղաքս Իտալիոյ, որով եւ 'ի հարկէ ետես զայն բազմ ութիւն Հայոց զորս յիշէ Շնորհալին, յորմէ եւ մեք Արեւմուտք անուամբ իմանամք զԻտալիա, գուցէ եւ յետ երթալոյ 'ի Հռոմ՝ ինքնին շրջեցաւ 'ի զանազան կողմանս արեւմտեայց, զոր նոյնպէս ոչ կարծեմ լինել արտաքոյ Իտալիոյ։ Զայս հատուած ժողովրդեան յարեւմուտս՝ յիշէ եւ Վահրամ, բայց առանց որոշելոյ զժամանակն, միայն յետ յիշելոյ զտառապանս կրեալս 'ի Թուրքաց՝ ասէ.
       «Որք 'ի չարեացըն ձանձրացեալ
       Եւ նեղութեանցըն չհանդուրժեալ,
       Ի յարեւմուտըս կոյս դիմեալ
       Եւ 'ի հիւսիս փախուստ առեալ,
       Ըզհայրենին աշխարհ լքեալ,
       Եւ 'ի յօտարս պանդխտացեալ»։
       Համաձայնին բանից Շնորհալւոյն եւ յիշատակք ինչ զորս գտանեմք յԻտալիա. քանզի պատմի գալուստ հատուածոց ինչ ժողովրդեան Հայոց գաղթեալ 'ի Վենետիկ յելս մետասաներորդ դարու, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ. յորոց պարտ է լինել եւ երեւելի տոհմ կոմսի ուրուք՝ որ մինչեւ ցայժմ գտանի յՈւտինէ քաղաքի. զորմէ ասեն 'ի մետասաներորդ դարուն եկեալ 'ի Հայաստանեայց, եւ անդէն սերունդ կալեալ։ Ի սերնդոց այսր գաղթականի պարտ է լինել եւ այն յիշատակ մնացեալ 'ի 1286 ամաց հետէ 'ի Բիզա՝ Միրանդեայ ուրումն 'ի հայկազանց, որ եղեւ հայր հիմնադրի մենաստանին Կերթուսեանց։ Սոյնպէս եւ յիշատակ Էռմինի կոչեցեալ կրօնաւորաց Հայոց 'ի Փլորենտիա նախ քան զմետասաներորդ դարն։ Որպէս եւ յիշատակ անուանս Առմէիա, յոր անուն կոչի թաղ ինչ Քլասսէի 'ի տասներորդ դարուն հետէ. եւ 'ի հրովարտակին Քոռռատոսի կայսեր գրեալ 'ի 1029. եկեղեցի նորա կոչի Սուրբ Յոհաննէս որ յԱռմէնիա։ Այս Քլասսէ տեղին հեռի է 'ի Ռավէննա քաղաքէ 3 մղոնաւ։ Իսկ 'ի Ռիմինի տեսանի վէմ՝ գրեալ ունելով 'ի վերայ. Ես Թոմա վարդապետս շինեցի զտունս զայս չխե։
       Յեկելոցն 'ի մենաստան կամ յերկոտասաներորդ դարու պարտ է համարել եւ զհայս բնակեալս 'ի Փէրուճիա քաղաք երկրին Հռոմայ, զորոյ զյիշատակն գտանեմք 'ի ձեռագիր ճաշոցի որ կայ յեկեղեցւոջ սրբոյն Մարիամու եգիպտացւոյն որ 'ի Հռոմ, գրեալ 'ի ոհթ. (1230) 'ի լեառն սուրբ Լուսաւորչի, յանապատին որ կոչի Կապոսի, այլ պարգեւեալ 'ի գ. Լեւոնէ արքայէն մերմէ եկեղեցւոյն Փէրուճիայի, որպէս գրի 'ի յիշատակարանի նորին. «Լեւոն շնորհօքն Աստուծոյ եւ օգնականութեամբն նորին թագաւոր ամենայն Հայոց, որդի հանգուցեալ արքային Հեթմոյ, վասն խնդրոյ Յոհաննիսի քահանայի պարգեւեցաք զԺամագիրքս զայս (իմա Ժամու գիրք, կամ Ճաշոց) իւր եկեղեցւոյն սուրբ Մատթէոսի աւետարանչի որ է 'ի Փէրուժ քաղաք, 'ի յիշատակ մեր եւ նախնեաց մերոց, 'ի թուականութես հայոց էճիը» (1279)։ Յիշատակին 'ի նմա եւ անուանք բարերարաց կամ 'ի շին ութիւն նոյն եկեղեցւոյն սրբոյն Մատթէոսի, եւ կամ 'ի պարգեւատու ութիւն. որով յայտնի կացուցանէ թէ 'ի Փէրուճիա քաղաք էր ժողովուրդ Հայոց, բազում ամօք յառաջ 'ի հարկէ եկեալ քան զնախագրեալ ոմն 1279. զի եւ իտալական անուանք նոցա յայտ առնեն, թէ էին որդիք կամ թոռունք եկելոցն 'ի Հայաստանեայց, եւ վասն այնորիկ իտալացեալք։ Ուրեք յիշել աղաչէ եւ զքահանայքս «զՅակոբ ծերունին, եւ զԲասիլ զհոգեւոր որդին իւր՝ զՎերատեսուչք տանս Փէրուժի եւ սպասաւորք սուրբ առաքելոյն եւ աւետարանչին Մատթէոսի»։
       Եթէ քան զմեզ յառաջ եկեալ հայկազունք 'ի խնդիր լինէին վասն այսր, կարծեմ բազում եւ այլ յիշատակս գտանէին աստ եւ անդ զեկելոց գաղթականաց յԻտալիա, որք ըստ սովոր ութեան ազգիս հետզհետէ փոխեցան յազգ իտալացւոց եւ անհետ եղեն։ Քանզի եւ վասն գեղջ ինչ 'ի սահմանս տէր ութեան Վենետկոյ՝ պատմէին մեզ ծերունիք ոմանք, լինել անդէն 'ի հնումն ժողովրդեան Հայոց, որոց յիշատակ միայն զեկեղեցին ասէին մնացեալ, որ կոչի յանուն սրբոյն Գրիգորի։
      
       ՅԵԳԻՊՏՈՍ
       Զկնի գաղթականացն արեւմտեայց կամ իտալացւոց դնեմք զորս գաղթեալ եղեն յԵգիպտոս 'ի նմին մետասաներորդ դարու, զորոց գրէ Մատթէոս 'ի թիւն ճլզ. այսպէս. «Եւ էր թուականուես Հայոց շիդ (1074). եւ ապա զկնի այսորիկ գնաց Գրիգորիս կաթողիկոս 'ի Կոստանդնուպօլիս, եւ անդուստ 'ի Հռոմ. եւ եկեալ յԵգիրտոս, շրջեալ ընդ ամենայն անապատսն առաջին սրբոց հարցն, եւ կատարեաց զամենայն փափագումն սրտին իւրոյ. եւ հաստատեաց անդէն զաթոռ իւր հայրապետութեն. եւ կանգնեալ նորոգեաց անդէն զամենայն կարգ սուրբ եկեղեցւոյ. եւ բազում փառք եւ մեծ ութիւն ընկալաւ տէր Գրիգորիս 'ի թագաւորէն եգիպտացւոց առաւել քան 'ի թագաւորէն Հոռոմոց. եւ բազումք ժողովեցան Հայոց յԵգիպտոս իբրեւ երեսուն հազարաց»։
      
       Ի ԼԵՀԱՍՏԱՆ
       Ի մէջ այսչափ գաղթականաց հատուածելոց զորս յիշեցաք եւ զորս ունիմք յիշել՝ բազմաթիւ քան զամենեսին եւ երեւելի գտանեմք զժողովուրդն գաղթեալ 'ի Լեհաստան։ Հրովարտակ Թէոդորոսի դքսին կարմիր Ռուսիոյ, գրեալ առ Հայս 'ի 1062, յայտ առնէ թէ ընդ տիրելն Յունաց Անի քաղաքին, յորում ժամանակի գրեթէ անկաւ թագաւորուին Բագրատունեաց, սկսան Հայք սփռիլ նաեւ 'ի մերձակայս լեհաստանի. քանզի այն հրովարտակ ցուցանէ թէ Հայք 'ի մերձակայս բնակեալք խնդրեալ են 'ի դքսէն կարմիր Ռուսիոյ գալ անդր. եւ նորա հրաման տուեալ գալ եւ օգնել նմա՝ որ յայնժամ էր 'ի պատերազմի։ Բան հրովարտակին թարգմանեալ յայնմ ժամանակի 'ի Ռուսաց բարբառոյ 'ի հայ՝ է այս «Ահա մեծի դքսի Թէոդորոսի որդւոյ Դեմետրեայ առ Նաշոխաչեան Հայս որք աստ կամին գալ։ Եկեսցեն յօգնութիւն ինձ. եւ ես տաց ձեզ ազատ ութիւն ընդ ամս երիս։ Եւ յորժամ լինիջիք առ իս, ուր եւ հաճեսցի ոք՝ երթիցէ ազատօրէն։ Յամին 1062»։ Արդ քանզի տիրելն Յունաց 'ի վերայ Անւոյ եղեւ 'ի 1046. իսկ առումն Անւոյ յԱլփասլանայ եղեւ 'ի 1064. այս գաղթիլն Հայոց 'ի կողմանս լեհաստանու՝ յայտ է թէ եղեւ զկնի տիրելոյ Յունաց 'ի վերայ Անւոյ, եւ յառաջ քան զառումն Ալփասլանայ։ Ստեփաննոս վարդապետ Ռօշքա մականուանեալ՝ պատմէ զսոցանէ բնակեալ յայնժամ 'ի Գիով, 'ի հաստատ ութիւն այսմ բերեալ զքարաշէն զեկեղեցին Գիովայ մնացեալ 'ի Հայոց անտի։ Ծերունիք հայկազունք բնակեալք 'ի լեհաստան՝ պատմէին միւսանգամ հատուած ինչ Հայոց առաւել բազմաթիւ հասեալ անդր 'ի լեհաստան. որոյ ապացոյց են եկեղեցիք ինչ շինեալք 'ի նոցունց 'ի 1183. յԻլվով, 'ի Կամենից, 'ի Լուցկա եւ 'ի Լիթվանիա։ Գալուստ սոցա թուի լինել զկնի 1161 ամի, յորժամ Ասլան Պարսից արքայ զամս չորս ասպատակաւ աւերէր զամենայն շրջակայ երկիրս Անւոյ։ Մեծն Գազիմիր արքայն Լեհաց 'ի 1344 Հայոց բնակելոց 'ի Կամենից, իսկ 'ի 1356 Հայոց իլվովցոց ետ գրով իշխան ութիւն առանձին դատաստան վարելոյ. վասն այնորիկ եւ սոքա հաստատեցին դատաւորս 12. եւ զոմն գլուխ նոցա Վոյթ կոչելով։
       Յայսմ ժամանակի եղեն եւ այն գաղթականք բազմաց հայկազանց 'ի Վիրս, ուր վտարանդեալքն էին առաւել իշխանազունքն, մանաւանդ յազգէն Բագրատունեաց. որպէս եւ 'ի Միջագետս, Եփրատացիս, եւ 'ի Կիլիկիա։ Զորոց զյիշատակ ութիւն որչափ ինչ գտանին 'ի գիրս՝ տեսցես յայն տեղիս յորս ուրոյն բան լինի զնոցանէ։
      
       Դ. Նոր գաղթականք յետ վերջին առման Անի քաղաքին 'ի Չարմաղանայ, եւ յետ բառնալոյ թագաւորութեան Ռուբինեանց 'ի Կիլիկիոյ։
      
       Ի ՂՐԻՄ. Ի ՔԷՖԷ
       Առումն Անի քաղաքին 'ի Չարմաղանայ՝ որ եղեւ յամին 1239. էած վերջին կործանումն քաղաքին եւ վերջին վտարանդութիւն բնակչաց նորին, յորմէ զհետ եկն բոլորովին թափուր եւ դատարկ մնալ Անւոյ, եւ համաշխարհական ցրումն ազգիս մերոյ արտաքոյ Հայաստան եայց, ոմանց յեզերս ծովուն Կասպից գաղթելով, ոմանց յԱժտէրխան. այլ երեւելի գաղթականաց եղեւ գնալ 'ի Ղրիմ եւ բնակիլ անդ՝ մանաւանդ 'ի Քէֆէ քաղաք նորին, որ կոչի Թէոդոսիա։ Ծանօթութիւն այսր ամենայնի առաւելապէս յայտնի եղեւ 'ի յիշատակարանի ինչ Յայսմաւուրց գրեալ մագաղաթեայ 'ի Քէֆէ, ուստի համառօտեալ յառաջ բերցուք։
       Մեք եմք (ասէ) սերունդք Պալհաւունեաց, 'ի մեծ թագաւորանիստ քաղաքէն յԱնւոյ… բաց 'ի զանազան ոսկէզօթ պալատից իւրաքանչիւրոցս՝ ունէաք նաեւ 'ի նմա հազար եւ մէկ եկեղեցիս… Յետ սակաւուց ժամանակաց Չարմազան խանն Թաթարի առաքեալ դեսպանս 'ի քաղաքն յԱնի… ամբոխ քաղաքին եւ ռամիկքն սպանին զդեսպանս։ Եւ զայն տեսեալ զորքն այլազգեաց… անթիւ զօրօք առին, եւ սուր ածեալ առհասարակ անողորմաբար կոտորեցին. զսակաւ կանայս եւ զմանկունս թողեալ… քանդեցին զքաղաքն՝ եղծինեւ ապականեցին… ապա բազումք թողլով զոսկէզօծ պալատս, եւ զծաղկաւէտ դաշտս, զվանորայս եւ զեկեղեցիս աւեր, չուեալ եկին որպէս փախստական 'ի յԱխսարայ, որ է 'ի մէջ Հաշտարխանու եւ Ղազանու. ոմանք գնացին 'ի Ճուղայ, ոմանք 'ի Վան, եւ այլք 'ի Սիս։ Աւ որք յԱխսարայ եկին՝ հրաման առեալ 'ի Թաթար խանէն՝բնակեցան անդ ոչ բազումժամանակս, որ էր զայս չխը. թուին (1299) վասն զի մինչ նեղեալ եղեն 'ի Թաթարացն՝ դեսպան յղեն 'ի Ղռիմ, առ իշխանն Ջինվիզաց, որ բնակէր 'ի մէջ ֆռէնկհիսարին Ֆէօդօսիու. ուխտ դնեն ընդ իշխանին Ֆէօդօսիու։ Ելեալ 'ի յԱխսարայէ իշխանք եւ ազնիւքեւ հասարակ ժողովուրդք վառեալք զինու, պատերազմելով ընդ Թաթարացն ճեղքեալ գան 'ի Ղռիմ, եւ բնակին 'ի ֆէօդօսիա, 'ի Կաղղարաթ եւ 'ի Սուրխաթ եւ 'ի կողմանս սոցա։ Այս եղեւ չհթ. թուին (1330)։ Յայնժամ զօրացաք … եւ շինեցաք զգիւղս եւ զգաւառս. իշխանք եւ ազնուականք 'ի Ղարապազարէն սկսեալ մինչեւ 'ի Սուրխաթ եւ 'ի Ֆէօդօսիա. 'ի լերինս եւ 'ի դաշտս լի արարին վանօրէիւք եւ եկեղեցեօք մինչեւ 'ի Սուրխաթ։ Եւ շինեցաք տունք հարիւր հազար, եւ զեկեղեցիս հազար. եւ 'ի յահէ Հոնականաց պարսպեցին 'ի քաղաքն Ֆէօդօսիա։ Իսկ պխ թուին (1391) գայ մեծ խանն Թաթարի, պատերազմեալ հալածէ զՂբչախ Պարսից, եւ տիրէ զբոլոր Ղռիմ 'ի ձեռաց նորա. բայց ոչ զօրելոյն առնուլ զՖէօդոսիա, ակամայ բարեկամացեալ զերթեւեկ ութիւնս առնէին ընդ իշխանին Զինիվիզայ, զի յոյժ սիրով էին ուխտիւք եւ պայմանօք մինչեւ ջժէ. թուին (1468). ապա խանն էառ զդուստրն Շիրին իշխանին 'ի կն ութիւն որդւոյ իւրոյ։ Զկնի պատմէ թէ 'ի պատճառս քս ութեան ոմանց Շիրին իշխանն Ճինիվիզ կալեալ զփեսայն իւր զորդի խանին եդ 'ի դիպահոջ, խանն զՍուլդանն օսմանեան կոչեաց զօգն ութիւն, որ էր Ֆահիթ սուլթան Մէհէմմէտ երկրորդ, որոյ խափուտան փաշայն Կէտիք Ահմէտ 300 նաւուք եկեալ պաշարեաց զԹէոդոսիա, խոստանալով հայկազանց տալ ազատ ութիւն եթէ հնազանդեսցին. իսկ իշխանքն Հայոց տեսեալ զթուլ ութիւն իշխանին եւ զփախուստ նորա, նեղեալ նաեւ 'ի սովէ, երդումն առեալ 'ի փաշայէն ետուն զքաղաքն 'ի ձեռս նորա 'ի ջիդ. (1475)։ Այլ փաշայն ստելով ապա երդմանն՝ ստէպ բռնադատէր թողուլ զքրիստոնէութին. եւ առ 'ի շահել զսիրտս նոցա՝ սկսանէր կեղծաւորութեամբ ընտան ութիւն ցուցանել յաճախ կոչելով 'ի սեղան իւր, մինչեւ առ կարի իմն ընտել ութեան դիւրաւ կարաց հաճել զմիտս իշխանացն թողուլ զսուսերս իւրեանց եւ այնպէս գալ 'ի սեղան. իսկ իբրեւ պատրեալ նոցա 'ի բանս նորա առանց որոյ եկին 'ի ճաշն, յետ ճաշելոյն՝ յիջանելն անդ ընդ սանդուխսն՝ հրամանաւ փաշային մի առ մի կոտորեցին զիշխանսն. «Այսպէս, ասէ, իշխանազունք մեր եւ ազնիւք կատարեցան 'ի Քրիստոս. ապա հրամայեաց Թուրքաց եւ Թաթարաց կոտորել զամենայն ազգս Հայոց, որք 'ի նմին աւուր բազմամարդ քաղաքն Ֆէօդօսիա սակաւաբնակ արարին. զի զծերս եւ զտղայս՝ զարս եւ զկանայս՝ սրոյ ճարակ ետուն. եւ զարիւնս նոցա յերկիր հեղեալ իբրեւ զվտակս գետոց ընթանայր 'ի փողոցսն. անթիւ աղջիկք եւ մանկունք եւ մատաղ տղայք գերեալ առաքեցին 'ի Պօլիս առ Սուլթանն. զսոյնս արարին 'ի Կազարաթ եւ 'ի Սուրխաթ»։ Միւսանգամ այլ հատուած ժորովրդեան 'ի Ղրիմ եկեալ գրէ այս յիշատակարան ասելով. «Ի Ռծա. թուին (1602) 'ի յաւերելն Ջելալին զերկիրն Պարսից. բազումք 'ի յազգէ մերմէ չուեալ անտի գան 'ի Ղռիմ, 'ի Ֆէօդօսիա, 'ի Ղարապազար, 'ի Պաղջասարայ եւ 'ի Կէօզլով. եւ այլք գերի վարեցան»։
      
       Ի ԼԵՀԱՍՏԱՆ
       Երրորդ անգամ այլ հատուած փախուցեալ եկին 'ի լեհաստան. սոցա գալուստ եղեւ 'ի Ղրիմայ. որում վկայեն զանազան գրուածք մինչեւ ցայժմ մնացեալք յԻլվով, 'ի Կամենից եւն. գրեալք 'ի բարբառ Թաթարաց հայկական տառիւք, որպէս խօսէին բնակեալքն 'ի Ղրիմ։ Ժամանակ գալստեան սոցա յայտ է լինել յետ 1475 ամին, յորժամ օսմանեանք առին զՔէֆէ, եւ սկսան նեղել զՀայս, զորմէ ստորեւ։
       Մինչեւ ցաստ զերիս հատսուածս ժողովրդեան յիշեցաք մեք գաղթեալս 'ի լեհաստան, տեսանելով զյայտնի նըշանսն. այլ նաեւ յետ այնորիկ բազում անգամ բազում ժողովրդոց աստի եւ անտի 'ի Հայաստանեայց հատուածեալ գալ բնականալ երեւի 'ի լեհաստանսակս գտանելոյ անդ հանգիստ եւ ապահովութիւն որում կաոտ էին, Զբազմութենէ եկելոցն ասեն լինել 40 հազար տուն. որ չէ ինչ մեծ. զի 'ի միոյ կողմանէ աւերումն եւ անմարդանալն Հայաստան աշխարհի զոր գիտեմք 'ի պատմագրաց վասն այնր ժամանակի, եւ 'ի միւս կողմանէ բազմութիւն ժողովրդեան Հայոց բնակելոց յայնժամ 'ի զանազան քաղաքս եւ 'ի գիւղօրէս լեհաստանու վկայեն այսմ. մինչեւ ընդարձակ դաշտավայրն լեհաստանու՝ ուր զառաջինն բնակ ութիւն կալան հատուածեալ Հայք՝ մինչեւ ցայժմ 'ի բարբառ Լեհաց Օռմէանսքէ կոչի յանուն Հայոց։ Երկարաձիգ փողոցն առ եկեղեցեաւն ուղղափառաց որ 'ի Պռօտի մինչեւ ցայժմ Փողոց Հայոց կոչի սակս բազմութեան Հայոց բնակելոց յայնժամ 'ի նոյն փողոցի, ուր այժո եւ ոչ մի ոք գտանի. յորժամ 'ի 1820 դէպ լինէր մեզ անդ 'ի նմին փողոցի Պռօտի քաղաքին բնակեալ զամիսս ինչ, ոմն 'ի Հայոց եցոյց ինձ զխորտակեալ հատոր տապանագրի, յորում երեւէին որոյ հայկական երկաթագիրք գտեալք անդէն ընդ երկրաւ երկգրկաչափ խորութեամբ ։
       Վկայեն այսմ բազմ ութեան դարձեալ եւ կարգ դատաւորաց 'ի զանազան քաղաքս լեհաստանու որք կային յայնժամ որպէս եւ կարգադր ութիւն նոցա, եւ օրէնք նոցա։ Սոյնպէս վկայեն եւ եպիսկոպոսարանն որ տեւէ մինչեւ ցայժմ յԻլվով քաղաքի, եւ մենաստանն Հայոց կուսանաց, եւ բազմ ութիւն Հայոց քահանայից աստ եւ անդ 'ի լեհաստան, յորոց լինէին երեւելի քարոզիչք 'ի բարբառ Լեհաց, մինչեւ գտան 'ի նոցանէ նաեւ մատենագիրք ոմանք եւ բանաստեղծք 'ի նոցին բարբառ ծաղկեալք յաւուրս վերջին թագաւորի Լեհաց Բօնիադովսքի Ստանիսլաւոսի, որ ծաղկեցուցիչ էր բանասիր ութեան բարբառոյ Լեհաց։
      
       ՅՈՒԼԱՀ ՊՈՒՂՏԱՆ. Ի ԴՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ
       Վասն սոցա նախ 'ի Հայաստանեայց 'ի Ղրիմ, եւ 'ի Ղրիմայ անդր փոխադրեալ պատմի, այն է Ուլահ Պուղտան, որ կոչի նաեւ Վալաքիա եւ Մոլտովիա։ Բազմութիւն էին զառաջինն անդ՝ մանաւանդ 'ի Պուղտան, յորոյ երեւելի քաղաքս իւրաքանչիւր գաւառաց կիսով չափ Հայք էին բնակեալք, մինչեւ ոմանց 'ի նոցանէ հասանել նաեւ 'ի բարձ աւագ ութեան աշխարհին՝ Պէյ լինելով զորոց պատմեն յիշատակարանք նոցա։ Այլ բազմ ութիւն 'ի սոցանէ պետզհետէ փոխադրեցան 'ի լեհաստան. եւ յեօթնեւտասներորդ դարուն իբր տասն հազարք 'ի բնակելոցն յՈւլահ Պուղտան՝ անցին 'ի Դրանսիլվանիա, ուրանօր գնոյ առեալ երկիր՝ շինեցին զերկուս քաղաքս յորջորջեալ Կէռլէ եւ Պաշֆալով, յորս մինչեւ ցայժմ բնակին եւ ինքեանք կառավարեն։ Իսկ զի ոչ բազմանան անդէն՝ այն է պատճառն, զի որք փարթամանան 'ի նոսա վաճառականուբ՝ ոչ մնան անդ, այլ կալուածս եւ գիւղօրէս գնոյ առեալ, գնան ընտանեօք բնակիլ անդ՝ ուր են կալուածք նոցա. եւ անդ յետ սակաւուց փոխին բոլորովին յազգ օտար։ Այսպէս լինէր եւ բնակելոցն 'ի լեհաստան. զոր օրինակ եղեւ եւ յաւուրս մեր եւ Այնդոշքի անուն հայկազուն փարթամ վաճառականի, որոյ բնակ ութիւն իւր գոլով 'ի Պռօտի քաղաք Լեհաց՝ փոխադրեալ ընտանեօքն հանդերձ 'ի Ջէռնավուց՝ բնակեցաւ անդ, ուր չորս գիւղօրէս գնայ էր առեալ։
       Առ Առաքել պատմագրի յիշատակի եւ այլ հատուած ինչ ժողովրդեան գաղթեալ յայսոսիկ կողմանս 'ի Քէֆէ, 'ի Պուղտան որ եւ Մոլտավիա, եւ 'ի Լեհ, որ թէպէտ չէ ինչ հին, այլ տեղեկ ութիւն այնր՝ հարկաւոր ընթերցողին։ Զի յորժամ, ասէ յելս վեշտասաներորդ դարուն բազմացան աւազակք Ջալալիք անուանեալք յանուանէ Ջալալ կամ Ջղալ փաշային, եւ յորժամ պարսիկք զբնակիչս կողմանց ինչ Հայաստանեայց վարեցին 'ի Պարսս, յայնմհետէ բազումք 'ի մնացելոց փախուցեալ թագեան 'ի լերինս եւ յայրս եւ ոչ մնաց երկրագործ. եկն ապա եւ մարախ՝ որոյ սպառեալ զամենայն տիրեաց սով սաստիկ. «Յայսմ ժամանակի, ասէ թղթ. 86. եղեն ցիրեւցան ազգն Հայոց. եւ գնացին իւրաքանչիւրօք հանդէպ իւրոց երեսաց գտանել տեղի կելոյ… ոմանք յՈւռումէլի, ոմանք 'ի Բուղդան, ոմանք 'ի Լեհ, ոմանք 'ի Կաֆայ, ոմանք 'ի ծովեզերսն Պոնտոսի, ոմանք 'ի Թաւրէզ եւ յԱրտաւէլ եւ 'ի գաւառս սոցա. զի յազգէն Հայոց որքան զարիպականք կան յասացեալ գաւառս յայս ժամանակիս եւ յայսմանէ պատճառէս են գնացեալք»։ Այլուր 'ի թղթ. 145. տայեւ այլ տեղեկ ութիւնս վասն այսր ասելով. «Ամենայն ազգն Հայոց ելեալք վտարանդիք եղեն յիւրաքանչիւրոց տեղեաց եւ հայրենեաց եւ բնակ ութեանց եւ յաշխարհաց, եւ տարադէմ գնացեալ ընդդէմ երեսաց, ցիրեւցան եղեալք սփռեցան ընդ ամենայն աշխարհ, 'ի Կիպրոս, 'ի Կոստանդնուպօլիս եւ 'ի քաղաքս որք շուրջ են զնովաւ, յՈւռումէլի, 'ի Բուզանդ, յերկիրն Իլախաց (որ է Լեհ), 'ի կղզին Կաֆայու (որ է Ղրիմ), 'ի ծովեզերսն Պոնտոսի»։
      
       ՅԵՒՐՈՊԻԱ. ՅԻՏԱԼԻԱ
       Զեկեալսն յԵւրոպիա՝ մանաւանդ յԻտալիա. որք եկեալ են յետ 1413 ամի, պարտ է համարել առաւել յեկելոցն 'ի Կիլիկիոյ, յորժամ բարձաւ անտի թագաւորուին Ռուբինեանց. զի 'ի պկբ. թուին այսպէս գրէ ընդարձակօղն Սամուէլի. «Յետ բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց 'ի Սըսոյ 'ի պկբ. թուին (1413), ժողովեցան թագաւորազունքն եւ իշխանքն Հայոց, եւ բազումք 'ի ժողովրդոց մտեալ 'ի նաւ գնացին 'ի Ֆռանգստան (յԵւրոպիա) երեսուն հազար տուն քրիստոնեայք Հայ աղագաւ»։ Զյիշատակ հայկազանցս եկելոց 'ի բազում տեղիս Իտալիոյ գտանեմք եւ այժմ. որպէս 'ի Լիվոռնօ, որ է Ալիկուռնա, 'ի Բիզա, 'ի Փլորենտիա, յԱնքօնա, 'ի Պատավիսն եւ յայլ տեղիս։
       Իսկ 'ի Վենետիկ երկիցս եկեալ գաղթականաց Հայոց պատմէր մեզ դիւանադպիրն գերագոյն ատենին հասարակապետ ութեան Վենետկոյ. առաջինն եկեալ 'ի մետասաներորդ դարու զոր յիշեցաք 'ի վերոյ, եւ երկրորդն՝ 'ի վեշտասաներորդ դարու զոր յիշեցաք 'ի վերոյեւ երկրորդն 'ի վեշտասաներորդ դարու. զերկոցունց եւս զգալուստ արձանագրեալ եգիտ 'ի մատենի նորին դիւանի, որպէս ասէր նա ինքն, առաջնոյն յիշատակ անծանօթ կայր առ մեզ. բայց երկրորդին մինչեւ 'ի ժամանակս մեր գտանէին յիշատակք. յորոց առաջինն էր բազմ ութիւն տապանաց թաղելոց յետկուսէ աւագ խորանին մեծի եկեղեցւոյ սրբոյն Գէորգայ որ 'ի կղզւոջ, զորս բարձին յաւուրս մեր 'ի շին ութեան զանգակատան՝ զոմանս միայն թողեալ. երկրորդն է իտալերէն անուն փողոցին մինչեւ ցայժմ կոչեցեալ յանուն Ջուղայեցւոց զի Ջուղայեցիք էին որք եկին յայնժամ եւ երրորդ՝ շարժական կրպակք 'ի մեծի հրապարակին հանդէպ մայր եկեղեցւոյն սրբոյն Մարկոսի, զորս միայն հայկազունք կարէին բանալ առանց ինչ տրոց։
       Այս էր ըստ վենետկեանց մեծ ինչ արտունութիւն արտաքոյ կարգի, բայց շնորհեալ Հայոց սակս մեծագին գանձուց զորս բերին յայնժամ ընդ իւրեանս, եւ խնդրեցին հրաման արտաքոյ եկեղեցւոյն սրբոյն Մարկոսի՝ բայց կից ընդ որմն նորա՝ վաճառական ութիւն առնել, որպէս սովոր էին առնել յաշխարհին իւրեանց. վաճառք նոցա էին առհասարակ ակունք պատուականք, մարգարիտք մեծագինք, եւ ազնիւ գործածք Հնդկաց։ Ատեանն շնորհեաց նոցա սովին պայմանաւ, զի վաճառօղք յայն կրպակս կացցեն անդէն միշտ իւրեանց հայկական զգեստուք։ Յետ ժամանակաց ոմն 'ի գործակալ իշխանաց նոցա որ հրամայէր հրապարակին՝ զշարեալ ընդ այս արտունութիւն նոցա, կամեցաւ բառնալ զնոսա անտի. բայց 'ի բողոք բառնալն Հայոց՝ քննեալ եգիտ 'ի մատենի դիւանին այնպիսի հաստատ ութեամբ արձանագրեալ զայն արտունուի, զի ոչ կարաց խախտել զնոսա, միայն սուղ ինչ հեռացուցեալ յեկեղեցւոյն՝ հանդէպ նորին փոխադրեայ սուր էին ցաւուրս մեր 12 կրպակս բացեալ, այլ այժմ առ նուազելոյ հայկազանց 'ի քաղաքէս բարձան առհասարակ։
      
       Ի ՊԱՐՍՍ. Ի ՀՆԴԻԿՍ
       Քան զամենայն վտարանդութիս, որ պատմին 'ի գիրս վասն ազգին մերոյ աստ եւ անդ վտարելոյ չիք այլ աղէտալի՝ քան զոր պատմի՝ 'ի գիրս Առաքէլ պատմագրի, սկըսեալ 'ի 37 թղթահամարայ։ Զայս վտարանդ ութիւն արար ա. Շահաբաս արքայ Պարսից, որ բազում խորամանկութեամբ եւ խաբէութեամբ հանեալ յերկրէն Այրարտու զամենայն Հայս բնակեալս, խմբովին տարաւ 'ի պարսս։ Երեւելի եղեւ այս փոխադր ութիւն վասն բազ մութեան ժողովրդեան, եւ վասն բռնաւոր ութեան վարողացն եւ անհնարին թշուառութեց զոր կրեցին զճանապարհայն։ Տես անդ, որ եւ 'ի թղթ. 145 գրէ. «Այլեւ բազումք յաշխարհն Ատրպատականի, յԵրեւան, 'ի Գանջայ 'ի Թաւրէզ, յԱրտաւիլ եւ 'ի շրջակայ գաւառս սոցա։ Եւ յազգէն Հայոց ժողովուրդք որք եկեալ զետեղեցան յաշխարհն Ատրպատականի՝ մեծ եւ առաջին Շահաբասն Պարսից թագաւորն զամենեսեան զնոսա վարեալ քշեաց, տարաւ յաշխարհն Պարսից, զկէս բաժին մի 'ի ֆահրապատ եւ զկէս բաժին մի 'ի Սպահան քաղաք եւ 'ի գաւառս նորա։ Եւ զայս գործ՝ որ զազգն Հայոց քշեաց եւ տարաւ, ոչ թէ միանգամ կամ երկիցս եւ երիցս արար եւ եկաց այլ գտի հաւաստեաւ ըզբազում արս որք ինքեանք իսկ քշածք էին, յորոց հարցեալ տեղեկացայ, նաեւ 'ի յիշատակարանաց գրոց զորս ընթերցայ զի եօթն եւ ութ անգամ որիչ որիչ զկնի միմեանց քշեալ եւ տարեալ է»։ Եւ որ առաւել ողբալին է՝ յետ դադարելոյ 'ի Սպահան դարձեալ բազմ ութիւն 'ի նոցանէ տարան 'ի Շիրազ. «Այլեւ յայսմ ժողովրդենէս, ասէ զոր տարան 'ի Սպահան հինգ հարիւր բաժանեցին եւ տարան յերկիրն Շիրազու եւ անդ բնակեցուցին։ Քանզի Ալլահվէրտի խանն որ էր տէր Շիրազու՝ խնդրեաց 'ի Շահաբասէն շնորհել նմա մասն ինչ յազգէն Հայոց վասն բարեմտ ութեան եւ հաւատար մութեան ազգին Հայոց, զի լիցին նմա 'ի ժողովուրդ. եւ թագաւորին շնորհեաց նմա զխնդիրն եւ նա տարեալ բնակեցոյց 'ի գաւառն Շիրազու». թղթ. 45։ Ի սոցանէ ոչ ոք գտանի այժմ 'ի Շիրազ. յայտ է թէ առհասարակ սպառեցան կամ մեռանելով եւ կամ գուցէ ոմանց 'ի Հնդիկս գնալով։
       Մինչեւ ցայժմ չեղեւ մեզ որոշել զտեղի բազմուէ գերեզմանացն Հայոց, որք գուցէ այսր գաղթականին էին մնացորդք, եւ զորմէ պատմեաց մեզ ականատես ճանապարհորդ ոք, թէ 'ի գալ իւրում 'ի Պաղատայ 'ի Տիարպէքիր յետ քանի մի աւուրց ելանելոյ 'ի ճանապարհ թաթարն առաջնորդ նոցա խոտորեալ յարահետ ճանապարհէն՝ տարաւ եհան զնա 'ի բլուր մի մեծանիստ տափարակ, յամայի եւ յանապատ տեղւոջ, ուր ետես բազմ ութիւն տապանաց առհասարակ հայկական գրովք, եւ 'ի նոսա տապան մի մեծագիր Յար ութիւն եպիսկոպոսի, ուր ոմանք միայն 'ի տեղեկագունից գնան ասէր յուխտ։
       Իսկ բազմ ութիւն նախայիշատակեալ վտարանդելոցն 'ի Պարսս, առ սակաւ անցին գնացին 'ի զանազան տեղիս Հնդկաց, եւ առաւել 'ի Պանկալա, ուր թէ որպէս բազմացան, եւ զիարդ հաճոյ գտեալ Նապապի տեղւոյն յառաջացան 'ի մեծ ութիւնս եւ յիշխան ութիւնս եւ զիարդ առ ընդարոյս պակաս ութեանց կորուսին զամենայն՝ անգղիացւոյն տեղի տուեալ յառաջադէմ լինելոյ յամենայնի, տես յաշխարհագրութեան 'ի դ. հատոր Ասիոյ 'ի Հնդիկս, 'ի թղթ. 14. 65. եւ 'ի հետեւեալն։
      
       ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՏՃԱՌ ՆՈՒԱԶՄԱՆ ԲՆԱԿՉԱՑ
       Աղէտք 'ի թշնամեաց եւ 'ի բնութենէ։
       Յետ ստորագրելոյ մեր թէ զիարդ պակասեցին բնակիչք աշխարհիս մերոյ գաղթական գնալով նոցա յօտար երկիր, եւ թէ զինչ քաղաքքն այնոքիկ էին յորս մերքն պանդխտեցան, ժամ է արդ տեսանել դարձեալ զդատարկանալ աշխարհիս եթէ 'ի տարագիր լինելոյ մերոցն 'ի հայրենի աշխարհէն 'ի բռնաւորուէ բարբարոսաց, եւ եթէ կալով 'ի նմին՝ 'ի բնական հարուածոց. զայսոսիկ եւ որ ինչ այլ պատճառք կան զառ 'ի պատմագրաց մերոց յիշատակեալ՝ մի առ մի յառաջ բերցուք աստանօր։
      
       Ա. Բռնաւորութիւն եւ գերութիւն։
      
       Ի ՊԱՐՍԻՑ
       Յաւուրս Պարսից երրեակ ընդհանուր բռնաւոր ութիւնք եւ գեր ութիւնք եղեն պատճառք չարաչար վտարանդ ութեան եւ նուազման բնակչաց աշխարհիս. նախ՝ յաւուրս սասանեան Արտաշրի. երկրորդ՝ յաւուրս բ. Շապհոյ արքայի. եւ երրորդ՝ յաւուրս բ. Յազկերտի։ Առաջնոյն պատճառ եղեւ մահ մերոյ մեծին Խոսրովայ սպանելոյ յԱնակայ. երկրորդին պատճառ եղկու ուրացօղք 'ի մերոյ, Վահան՝ այլ առաւել գլխաւոր՝ չարն Մերուժան. երրորդին նոյնպէս երկու ուրացող 'ի մերոց, Վարազվաղէն սիւնի, եւ Վասակ Սիւնեաց իշխան։ Զյիշատակ այսոցիկ երից համաշխարհական բռնաւոր ութեանց եւ նուազման ազգիս՝ ունիս աստ եւ անդ գտանել 'ի Հնախօսութես, մանաւանդ յերկոսին գլուխսն՝ Պատմութեան եւ Կրօնի։ Նոյն բռնաւոր ութիւն պատճառ եղեւ ամայանալոյ աշխարհիս նաեւ յաւուրս ա. Յազկերտի, որ զՇապուհ զորդի իւր թագաւորեցոյց 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց. իսկ իբրեւ մեկնեցաւ նա, աշխարհ մեր զամս երիս անտերունչ մնացեալ եւ 'ի խռովութեան, բազմութիւն նախարարաց ցրուեցան ըստ պատելոյ Խորենացւոյն գ. 56. «Ժողովեալ նախարարացն Հայոց հանդերձ զօրօք իւրեանց՝ տան ընդ գնդին Պարսից պատերազմ, հարկանեն զզօրսն□ եւ ինքեանք ցրուեալք, տիրագլուխ, անձնապահապետք, յամենայն լերինս եւ յամուրս շրջէին□ ուստի աղմկաւ եւ բազում խռով ութեամբ մնացեալ աշխարհս մեր յանիշխան ութեան ամս երիս՝ աւերեալ ամայանայր»։ Իսկ յաւուրս Պարսից Տուղրիլեանց թէ զիարդ անողորմ եղեն գեր ութիւնք մերոյ՝ ունիմք նշանագրեալ ստորեւ յայս յօդուած, նաեւ 'ի գլուխն Պատմ ութեան։ Յայսչափ բազմութենէ գերչաց ասպատակաւորաց՝ բազմ ութիւն յոյժ 'ի մերոց գերի վարեալ ցրուեցան անկան յաշխարհս հեռաւորս, զորոց ասէ Լաստիվերտցի 'ի գլ. իա. «Քանզի ո՞ր անդունդք անհնարինք քան զթուրքաստան՝ կամ զեզերս երկրի խորագոյն է, յորս մեր գերիքն հեռացեալ կորեան իբրեւ 'ի կարմիր ծովուն, որ արեամբ նոցին գերեաց ներկեալ էր»։ Զոմանս 'ի գերեաց թէպէտ վաճառակուր առնէին երբեմն, բայց նոյն կորուստ զհետ գայր։ Իսկ յաւուրս Շահաբասայ թագաւորին Պարսից, որ հրամայեաց զամենայն Հայս վարել 'ի Սպահան 'ի թուին ռծդ (1605), թէ զիարդ եղեւ, եդաք 'ի վերոյ յառաջին պատճառի անդ նուազման. զի 'ի սկզբան անդ եւ այլ ինչ իրք զուգընթաց եղեն այնմ, եւ ապա զհետ եկն բռնաւորութին. եւ զի զտեղւոյն տարագր ութեանն անկ էր խօսել ուր ցրուեալ գտաւ այն յոգնախումբ գաղթական՝ վասն այնորիկ անդանօր եդաք։ Զսոցանէ կարես տեսանել յԱռաքել պատմագիր բաց 'ի նշանագրեալ թղթահամարոցն անդէն, նաեւ 'ի թղթ. 39. եւ 'ի հետեւեալս։ Տես եւ 'ի թղթ. 51. թէ զիարդ զթագուցեալսն յանմատոյց այրս, գտեալ առ հասարակ կոտորեցին. որով «Անմարդաբնակ արար, ասէ, միահաղոյն զամենալի եւ զյուռթի աշխարհս Հայոց»։
      
       ՅԱՐԱԲԱՑՒՈՑ
       Ի սկիզբն ութերորդ դարուն յորժամ յեկեղեցւոջ Նախճուանու այրեցին զընտիր զորս Հայոց թէ զիարդ գերի վարեցին զընտանիս նոցա՝ յիշեցաք 'ի վերոյ. որք թէպէտ եւ յաւուրս Եօմէր ամիրապետին պատմին արձակեալք յազատուի, այլ յայտ է թէ բազմաց լինէր անդ մնալ կամ անդ մեռանել։ Իսկ 'ի մէջն անդ ութերորդ դարու յորժամ Ջափր ամիրապետ եդ 'ի մտի զամենայն Հայս յաւէտ զնախարարս դարձուցանել 'ի տաճկական կրօն, կամ բնաջինջ առնել կոտորմամբ եւ գերուբ, առաքեաց յայս գործ զԲուղա ոստիկան, որոյ զբազմ ութիւն գերի վարեալ վաճառեաց յօտար աշխարհս, որպէս յայտ առնէ այս բան Թոմայի Արծրունւոյ գ. 4. որ քան զամենայն պատմագիրս մեր ճոխագոյն գրեաց զհարուածոցն Բուղայի. «Հրաման ետ այնուհետեւ զի զբազմ ութիւն գերելոցն վաճառակուր արասցեն յազգս յազգս, ում եւ հաճոյ թուիցի»։ Եւ 'ի 7. գրէ դարձեալ զնմանէ. «Եւ եղեւ 'ի մտանել նորա 'ի քաղաքն (Դուին), ունելով ընդ իւր կապեալս բազումս եւ գերեալս որոց ոչ գոյր թիւ, զորս վաճառակուր արարեալ յօտար ազգս վարիլ 'ի ծառայ ութիւն, գնալ հեռանել մերժիլ 'ի տանց հայրենի ժառանգութենէ իւրեանց»։ Մեծապէս նուազեալ գտաւ աշխարհս եւ յիններորդ դարու յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին 'ի զանազան պատճառաց, զորոց ճոխագոյն դրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. նաեւ 'ի գերելոյ եւ 'ի ցրուելոյ յօտար ազգս. մինչեւ, ասէ, յորժամ եկն Աշոտ սպարապետն Հայոց՝ «Ետես զաշխարհս առհասարակ սպառեալ սատակմամբ, եւ զայլս վաճառակուր լեալ, եւ զմնացեալսն ցան եւ ցիր անկեալ եւ սփռեալ յօտար ազգս»։
      
       Ի ՎԵՐՋԻՆ ԹԱԹԱՐԱՑ
       Թողեալ զգեր ութիւն եւ զկոտորածս որք պատմին յաւուրս Լէնկթէմուրայ, յետ նորա ասէ Թոմա մեծոփեցի, «Առին զՇամշուտէ. եւ խաբէ ութեամբ եւ երկիւղիւ հազար վաթսուն եւ չորս մարդոյ գլուխ 'ի դուռն քաղաքին մինարէ շինեցին, եւ ինն հազար եւ չորս հարիւր գերի առին. թող զայն՝ որ 'ի յանտառաց եւ 'ի մացառաց յափշտակեցին□ եւ ո՞վ կարէ պատմել զբօթ տարակուսանաց եւ զկսկիծ մորմոքման տառապեալ հայկազեան սեռիս□ լցաւ երկիր եւ աշխարհ ամենայն գերով եւ լալով, սգով եւ կոծով, մանաւանդ միջասահման գաւառս մեր հայրենի. զի ամենեքին փախուցեալք էին, եւ անդ երթեալ այսպիսի փորձանաց եւ որոգայթից դիպեցան, այլ եւ 'ի Մսըր եւ Խորասան, 'ի Բաղտատ եւ 'ի տաճկաստան, եւ յամենայն երկիր ցրուեալ ցնդեցան»։ Եւ 'ի պկե. թուին (1416) պատմէ. «Զամենայն աշխարհն գերի առեալ զկին եւ զտղայ, եւ գեր ութեամբ լցին զամենայն աշխարհն հայկազեան սեռի. եւ զամենայն քրիստոնեայք ազգիս ողորմելի արարին. զի կարգաւորք եւ աշխարհականք զհոգւոյ եւ զմարմնոյ ստացուածս 'ի գին գերոյն ետուն. եւ էր որ գերուբ՝ եւ էր որ փախստեամբ ազատ առնէր զքրիստոնեայս. եւ էր որ գազանակուր լինէին□ կանայք զարդարանս իւրեանց կողոպտէին, որք զանասունս, քահանայք եւ կրօնաւորք զաղքատ ութիւնս իւրեանց ցուցին. ում ոչխար եւ կամ տավար կային՝ տային 'ի գերիսն եւ գնէին։ Եւ տեսեալ անօրինացն զյօժար ութիւն նոցին՝ զամէն գերի հանին 'ի տասն հազար եւ 'ի քսան հազար»։ Իսկ վասն Սքանդար բռնաւորին Թաթարաց գրէ զկնի պհդ. թուին (1425) «Բազում գերիս էառ, եւ իսպառ ջնջեաց զազգս Հայոց ըստ տես ութեան մեծին Ներսէսի, թէ ջնջեսցի ազգն Արամայ յազգէն նետողաց»։ Եւ վասն այլոց բռնաւորաց 'ի պհթ. թուին (1430). «Անթիւ եւ անհամար կանայս, եւ զորդիս ամենայն հաւատացելոց առան տարան 'ի Խորասան»։
      
       Բ. Կոտորած 'ի բռնաւորաց։
      
       Ի ՊԱՐՍԻՑ
       Զպատճառս կոտորածոց որք եղեն յաշխարհի մերում՝ ունիս գտանել 'ի գլուխն Պատմ ութեան յարշաւանս թշնամեաց. այլ աստանօր կամիմք միայն զկոտորումն յիշել ուրոյն, առ ամփոփ ունելոյ առաջի աչաց, որք նուազման բնակչաց աշխարհիս եղեն պատճառք։ Արդ որպէս գերուի՝ նոյնպէս եւ կոտորած սաստիկ կրեաց Հայաստան 'ի Պարսից. նախ՝ յաւուրս Արտաշրի. երկրորդ՝ յաւուրս Շապհոյ արքայի, զորմէ ճոխագոյն պատմելով Բուզանդ ասէ 'ի դ. 24. «Զանթիւ մարդիկ արկանէին 'ի սուր սուսերի իւրեանց. զկանայս եւ մանկտի հանէին ընդ ցից սայլից, զկէսս զոր 'ի ներքոյ կամացն (այսինքն կամնացն, կամնասայլից) արկեալ կասուին. եւ զարանց բազմ ութիւնս տային 'ի կոխումն փղաց». յորմէ զհետ գայր բազմաց վտարանդի լինել, որպէս գրէ ստորեւ. «Բազում ժողովուրդք խլեալք յիւրաքանչիւր տեղեաց, փոփոխեցան յօտարուի»։ Իսկ յորժամ ինքն Շապուհ ել 'ի Հայս ամենայն զօրօք իւրովք առաջնորդ ունելով զերկոսին ուրացօղն, զօրք նորա, ասէ 'ի դ. 58. ժողովէին «առաջի թագաւորին Պարսից զամենայն գերին մնացորդաց աշխարհին Հայոց. ապա հրաման տայր թագաւորն Պարսից Շապուհ զամենայն այր 'ի չափ հասեալ կոխան արարեալ փղաց, եւ զամենայն կին եւ զմանուկ հանել ընդ ցից սայլից. հազարս հազարաց եւ բիւրս բիւրոց սպանին, զի ոչ գոյր թիւ կամ համար սպանելոցն»։ Եւ վասն Սիւնեաց գրէ. «Զազգն Սիւնեաց տոհմին զամենայն այր 'ի չափ հասեալ կոտորեցին, եւ զկանայս սպանին»։ Երկրորդ՝ կրեաց Հայաստան յաւուրս բ. Յազկերտի 'ի ժամանակս Վարդանանց, զորմէ տես 'ի գլուխն Կրօնի։ Եւ երրորդ՝ յաւուրս ա. Խոսրովայ որդւոյ Կաւատայ յելս վեցերորդ դարուն. յետ որոյ բ. Վարդան Մամիկոնեան սպան զՍուրէն մարզպան պարսիկ, յորում ժամանակի նախարարք մեր օգն ութեամբ Յունաց ընդդէմ ելին Պարսից. «Եւ այս են, ասէ Ասողիկ բ. 2. ժամանակք մարտից երկպառակուե, անթիւ սպանմանց, գերուեց, առից, խռովից, կապանաց, նեղուեց, պակասուեց, խիստ սովու, սրոյ եւ մարդամահու, աւերելոյ աւանից, հրդեհից շինուածոց եւ ամենայն վնասուց բազում աշխարհաց յերկուց կողմանց հասանէր»։ Նոյն կրկնէ եւ Սամուէլ յամի տեառն 575։
      
       ՅԱՐԱԲԱՑՒՈՑ
       Երկարապատում մատենից պէտք էին եթէ 'ի թիւ արկանել կամէաք զամենայն կոտորածս՝ զոր ստէպ ստէպ կրէր աշխարհս մեր յարաբացւոց, զորոց զյիշատակս ինչ կարե, ս գտանել 'ի գլուխսն Պատմութեան եւ Կրօնի. յորս երեւելի կոտորած եղեւ 'ի սկիզբն ութերորդ դարուն, յորժամ Կաշմ հագարացին 'ի հրամայելոյ Մահմէտի զօրավարին այրեաց զզօրս Հայոց յեկեղեցիս Նախջուանու եւ Խրամու, ապա զնախարարս կոտորեաց. զորմէ Ղեւոնդ 'ի գլ. թ. ասէ, «Բազումք այլ 'ի նախարարացն Հայոց զոր ոչ բաւեմ մի ըստ միոջէ պատմել, զնոսա զամենեսեան բարձեալ 'ի կենացն՝ անժառանգ առնէին զաշխարհս 'ի նախարարացն։ Յայնմ ժամանակի թափուր եղեալ աշխարհս Հայոց 'ի տոհմէ նախարարաց՝ մտանէ ոպ զոչխարս 'ի մէջ գալոց. եւ թշնամեացն ամէնօրինակ չարեացն յարձակեալ 'ի վերայ՝ յանհուն աղէտս պահէին զբնակիչս աշխարհիս, յորոց տաղակացեալ յանհանգիստ նեղութեցն՝ զհառաչանս եւ զաղաղակ հեծուեն յերկինս բարձրացուցանէին»։ Դժնդակ էին կոտորածքն որ յիններորդ դարուն յաւուրս Յուսփայ, զորմէ ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Զբազում աշխարհս իբրեւ զանապատ անկոխ անջրդի ցուցեալ տապալէին, եւ գրեթէ իբրեւ զերկիր որ ոչ էանց մարդ ընդ նա, եւ ոչ բնակեցաւ 'ի նմա որդի մարդոյ, այնպէս զապատն անապատ առնէին□ Եւ այսպէս անմարդացեալ եւ անզաւակացեալ, խոպանացեալ եւ անշքեղացեալ, այնուհետեւ անդաստանք մեր եղեն իբրեւ զանդաստան մացառախիտ, եւ ցամաքեցան բողբոջք բուսոց արտավարաց եւ արօտից, եւ քաղաքք մեր կործանեցան առ 'ի չգոյէ բնակչաց, եւ երկրագործք մեր սպաշռեցան»։ Եւ ըստ ասելոյ Վարդանայ. «Զամս եօթն անիշխան լեալ երկիրս սպառեցաւ սրով եւ գերութեամբ»։ Վասն որոյ եւ Յոհաննէս կաթողիկոս 'ի պատմելն զկնի զաւերումն զոր արար Նոր ոստիկան՝ գրէ վասն Սիւնեաց եւ վասն այլոց կողմանց. «Աւերեալ եւ անմարդացեալ էր 'ի բնակչաց աշխարհն ամենայն յաւարառուէ թշնամեաց»։ Առ ժամանակօք Յուսփայ դարձեալ ցրուեցան տարադէմ յօտար աշխարհս, զորմէ ասէ Ասողիկ 'ի գ. 5. «Յորում ժամանակի անապատ եւ աւերակ եղեւ երկիրս Հայոց, քաղաքաց քակիլ եւ աւանաց աւերիլ, ցիր եւ ցան յայլայլեզու եւ յօտար ազգս բնակչաց աշխարհիս, ամայանալ եկեղեցեաց եւ թափուր մնալ յուխտէ պաշտօնէից եւ ժողովրդոց, եւ յամենայն բարեզարդ զարդուց անզարդացեալ եղեն»։ Աղէտալի կոտորածք պատմին եւ յառանձին դիպուածս. յորոց մի է եւ անգութ կոտորած Խտրիկ ամիրայի Բերկրի քաղաքին 'ի մետասաներորդ դարուն. զոր թէպէտ Պարսիկ անուամբ յիշատակեն, այլ արաբացիք էին որք Պարսից տիրէին. այս Խտրիկ յորժամ օգն ութեամբ այլոց ամիրայից եհար զԳանձի, զիշխան Հայոց, եւ զգունդս Յունաց եւ Հայոց, 'ի դառնալն աւարաւ, ասէ Լաստիվերտցի 'ի թ. «Ի ճանապարհին քանզի ունէին բազում կալանաւորս, հրամայէ Խտրիկն յիջեւանին ըստ անձին փորել զերկիր, եւ զկապեալսն զենուլ 'ի վերայ փորուածոյն մինչեւ լի իսկ լինել. եւ մտաւ լուացաւ արեամբ սպանելոցն առ 'ի հանգուցեալ զայրուց սրտին»։
      
       Ի ՏՈՒՂՐԻԼԵԱՆՑ
       Սոցա յարձակմունք 'ի մետասաներորդ դարուն յոյժ անմարդի կացուցին զՀայաստան. զի զքաղաքսն որոց տիրէինն, ոչ միայն կողոպտէին, այլեւ կոտորէին զբնակիչսն. զոր օրինակ է տեսանել յայս բան Լաստիվերտցոյն ժը. «Իջեալ 'ի գաւառն Մանանաղու բաժանեցան յերկուս. մի բաժինն յոգաւ 'ի յԵկեղեաց. եւ անկեալ գիշերայն 'ի վերայ քաղաքին որ 'ի նմա, եւ զոր 'ի նմա գտին անպատրաստ□ զհրապարակս լի դիակամբք (էր) տեսանել, եւ զտունս եւ զընդարձակ սրահս եւ զնրբափողոցս եւ զցանկս այգեաց, եւ գրեթէ ամենայն սահմանք քաղաքին ներկեալ էր արեամբ կոտորելոցն□ զկիսոց փորոտիսն հեղեալ եւ զլեարդն հանեալ եւ 'ի բերանն եդեալ. էր զի կենդանւոյն իսկ ուտել բռնադատէին□ այսոքիկ պաշարեալ զքաղաքն՝ եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղք եւ ագարակք, մինչեւ չմնալ կենդանւոյ ուրուք 'ի մարդկանէ, բայց թէ յամուրս ուրեք»։
       Յետ այսորիկ կոտորեցին սոքա զմեծ բազմ ութիւն եւ 'ի Բլուրս գիւղ. «Եւ եկեալ, ասէ, անօրինացն հասեալք 'ի գաւառն Կարնոյ մերձ 'ի գիւղն որ կոչի Բլուրս□ եւ քանզի որ յայսկոյս Եփրատայ էին գեօղք եւ կրօնատանք՝ ամենեքին անդ էին հաւաքեալք, այլեւ յԱրծինն աւանէ բազումք, յորոց վերայ հասեալ թշնամեացն առժամայն առակեցին□ իսկ զթիւ համարոյ անկելոցն եւ գերեացն եօթն հազար ասացին, եւ կրօնաւորս վաթսուն»։ Յետ գրելոյ զկոտորած Ոկոմի աւանին, ասէ. «Եւ այսպիսի ձեռնարկութեամբ ամայացաւ 'ի բնակչացն երկիրս ամենայն, ոչ մնալով կենդանի բայց եթէ յամրոց ուրեք»։ Ընդ այս ամենայն ողբս 'ի բերան առեալ գրէ. «Երկիր աւերակ թափուր 'ի բնակչաց, քաղաքք կործանեալք եւ անդաստանք խոպանացեալք եւ փշաբերք, ահագին եւ զարհուրելի անցաւորացն ցուցանի։ Նաեւ քաղցրաձայն հաւուց տարմք որք մարդասէր բայոյիւք ընտանի գոլով մերայինս ազին, որք քաղցրանուագ ձայնիւք զվայրսն հնչեցուցանեն, եւ յառաւօտինսն ճռուական երգովք եւ բարձրաձայն կարկաչիւք զերկրագործսն 'ի քնոյն դանդաղանաց իբրեւ խթանաւ զարթուցեալ իւրաքանչիւր արուեստից պատրաստաբար յարդարէին. բայց այժմ շէնք աւերակք եւ ամայիք եւ անմարդիք, եւ նոցա ոչ գոյ տեղի բնակութեան»։ Այլ քան զառաջինսն զարհուրելի եղեւ կոտորած ազգիս յԱրփասլանայ, մանաւանդ յառման անդ քաղաքին Անւոյ 'ի 1064. ուր յետ տիրելոյ Յունաց ամս քսան եւ մի, ապա, ասէ Կիրակոս, «Հուր հարաւային բորբոքեալ եբեր զգազանն մարդախանձ, որ հրդեհեալ բնաջինջ արար զազգ մեր, եւս առաւել զքաղաքն Անի, զի պաշարեաց զնա աւուրս քսան եւ հինգ. եւ ապա առեալ զքաղաքն կոտորեաց զբնակիչս նորա, ոչ ումեք ողորմելով արեանարբու գազանն որ Արփասլան կոչէր»։
      
       Գ. Կոտորած 'ի սովէ։
       Քանզի ոչ նուազ եղեն եւ կոտորածք 'ի սովէ յիշխարհիս Հայաստանեայց, մի ըստ միոջէ կարեսցուք յառաջիկայս ըստ կարգի ժամանակագր ութեան որչափ ինչ գտաք յիշատակեալ 'ի գիրս, բաժանելով զայն 'ի դարս։
      
       ԴԱՐ Ը
       Զառաջինն առ Ասողկայ գտանեմք յիշատակեալ յութերորդ դարուն յասելն 'ի բ. 4. «Ի տեառնէ էր պատուհասն սաստկացեալ ըստ յանցանաց մերոց, որ եւ զկարկուտ եւ մարախ եւ զերաշտութիւն ածեալ պատուհաս պարտեաց մերոց»։
      
       ԴԱՐ Թ
       Առ Սամուէլի 'ի թուին մծդ. 805. «Սովն ընդհանուր 'ի նմին քաղաքին Կարնայ. գտան մեռեալք 'ի մին աւուրն երեք հազար»։ Առ Թոմայի Արծրունւոյ յաւուրս Ափշնի. «Ո՞վ ոք, կամ ո՞ր աշխարհ, զոր ոչ կործանեաց Ափշին… սպանմամբ սրոյ եւ սովոյ. քանզի այնչափ թանձրացաւ յաճախ ութիւն սովոյն՝ որ ոչ միայն զանսուրբ կենդանիս ուտէին ըստ սրբ ութեան կարգի, այլ եւ… զմարմինս մեռելոց առանց խղճելոյ ուտէին 'ի գերեզմանացն հանեալ զհետ միոյ եւ երկուց ամաց թաղելոյ»։
      
       ԴԱՐ Ժ
       Աղէտալի եղեւ եւ սովն որ յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին, զոր Յոհաննէս կաթողիկոս բազմօք ստորագրէ. զի յայնժամ բաց 'ի դառնաղէտ կոտորածէ, նաեւ օդ ապականեցաւ. եւ այնպէս 'ի յափշտակուէ թշնամեաց եւ յանարդիւն անպտղ ութեանց տիրեաց սով սաստիկ՝ մինչեւ ծիւրիլ բնակչաց իբրեւ զդիակունս. փարթամք առ 'ի գտանել զպարէն՝ զինչս իւրեանց ծախեալ 'ի վերջին տնանկ ութիւն հասանէին. ոմանք 'ի հարկէ սովոյն բանջարս վնասակարս կերեալ մեռանէին. ոմանք զսիրելի որդեակս իւրեանց 'ի վաճառ արկանէին ընդ դոյզն ինչ կերակրոյ, եւ այլք զընկերակիցս իւրեանց։ Կէսք 'ի փողոցս 'ի հրապարակս մուրալով անկանէին մեռեալ։ Եղեն եւ 'ի կանանց ոչ սակաւք որ առ տագնապ քաղցոյն զմանկունս իւրեանց եփեալ կերան. իսկ այլք զմեռեալ որդւոց իւրեանց զմարմինս։ Յայնմ ժամանակի եւ արաբացիք ազգի ազգի տանջանս յաւելուին 'ի վերայ ժողովրդեան, զի թէ գտցի ուրեք կերակուր՝ յայտնեսցեն։ Եւ այնպէս բազմ ութիւն դիականց մեռելոց 'ի տանջանաց եւ 'ի սովէ 'ի հրապարակս արկելոց՝ եղեն կերակուր գազանաց. եւ յայնմանէ սովորեալք աշխարհաւեր գայլոց բազմացան, մինչեւ փոխանակ դիականց յարձակէին ուտել նաեւ զկենդանի մարդիկ։ Այս աղէտք երեւի նոյն՝ զոր Թոմա Արծրունի պատմեաց 'ի վեր անդր վասն աւուրց Ափշնի։ Ընդարձակօղն Սամուէլի 'ի թուին նա. 952. գրէ լինել սով սաստիկ առանց որոշելոյ զտեղին. եւ 'ի նգ. 954. մարախ բազում յոյժ։
      
       ԴԱՐ ԺԱ
       Մատթէոս 'ի թիւն հբ. գրէ. «Ի փոխել թուականութես Հայոց տումարին ամս նձա. (1032) եղեւ սով սաստիկ ընդ ամենայն երկիր. եւ բազումք 'ի մարդկանէ մեռանէին յերեսաց սովոյն, եւ բազումք վաճառէին զկանայս եւ զորդիս իւրեանց յաղագս կարօտութեանց հացի. 'ի բարկութենէ նեղութեանցս ընդ խօսելն ելանէր հոգին 'ի մարդկանէ. եւ այսպիսի օրինակաւ մաշեցաւ երկիր 'ի սովոյն»։ Զայս պատմէ 'ի խօսելն զանցիցն եդեսացւոց. բայց զսովոյն «ընդ ամենայն երկիր» ասելով, իմանայ եւ զՀայս միանգամայն։ Նա ինքն Մատթէոս 'ի ճզ. գրէ. «Յայսմ ամի ('ի շե. ) եղեւ սով սաստիկ ընդ ամենայն երկիր, եւ բազումք մեռան չարաչար եւ դառն մահուամբ յերեսաց սովոյն, վասն զի 'ի սաստկութենէ ձեանն՝ անձրեւ ոչ եկն յերկիր, եւ վաստակ ոչ եղեւ. եւ բազում պտղաբերք չորացան. եւ եղեւ 'ի փոխել միւս այլ տարւոյն՝ եղեւ լի ութիւն եւ առատ ութիւն ամենայն կերակրոց. վասն զի մէկ մօթն՝ հարիւր վաստակեաց»։ Ասելովն՝ ընդ ամենայն երկիր եղեւ սով՝ իմանայ եւ զՀայաստան։ Զայս պատմէ եւ ընդարձակօղն Սամուէլի 'ի նմին ամի ասելով. «Նասրդող ամիրայն Մուֆարղնայ՝ քառասուն մոթ ցորեան եւ քառասուն գարի եւ քարասուն կորեկ ետ ցանել 'ի դաշտին, եւ բազում խոտ եւ դարման. եւ շատք այնու ապրեցան»։ Ի շիե. 1076. ասէ. «Յայսմ ամի եղեւ ահագին սով ընդ ամենայն երկիր, եւ աւերեցաւ արեւելք»։ Ի շիը. 1079. Մատթէոս 'ի թիւն ճխզ. զարհուրելի սով պատմէ յերեսաց ասպատակելոյ Թուրքաց։ Իսկ Վարդան գրէ. «Յայնմ ժամանակի (զկնի մահուան Մէլիք շահի) եղեւ 'ի պատճառս մարախոյ եւ երաշտոյ սով սաստիկ. եւ 'ի յԱնի կարի իմն նեղ ութիւն մեծ, ուստի զմեռեալսն թաղեալ ոչ կարէին 'ի սովոյն, եւ ոչ օրինացն հաղորդեալ, որ եւ այր մի ասեն քաջ ութիւն ցուցեալ եւ սէր առ Աստուած, թաղեաց վեց հազար անձինս որում անուն էր Բեխ»։
      
       ԴԱՐ ԺԲ
       Ընդարձակօղն Սամուէլի 'ի թուին շկբ. 1113, գրէ. «Եկն եւ 'ի գարունն մարախ յոյժ եւ սաստիկ»։ Որ լինի պատճառ սովու։
      
       ԴԱՐ ԺԳ
       Ի պատմութեան Օրպելեանին գլ. ե. 29. գրեալ կայ զկնի 1225 ամին, թէ յետ ապականելոյ թշնամեաց զերկիրն,. «Տիրեաց սով սաստիկ□ եկն եւ օձ՝ որ եռայր յամենայն տեղիս եւ յանկողինս 'ի տուէ եւ 'ի գիշերի. եկեր եւ մարախն մեծ մինչ 'ի ծովն Ովկիանու. եւ էած սով առ հասարակ մարդոյ եւ անասնոյ. եւ ամենեքին առ հասարակ տապաստ անկեալ լինէին լերանց դաշտից եւ ձորոց, սակս որոյ եւ անկաւ գայլ մարդակեր. զմնացեալսն 'ի սրոյն, 'ի յօձէն, 'ի սովուն եւ 'ի մահուանէն, նոքա գիշատեալ սատակէին. եւ այս եղեւ երկու պատճառաւ. նախ՝ զի սովորեալ էին յուտել զմեռեալսն, եւ ապա մարդիկ ողջոյն ներգեւեալ եւ նքողեալ էին 'ի սովու։ Եւ ահա այս պատուհաս տիրէր աշխարհիս ամս եօթն»։
       Կիրակոս ասէ. «Իչ եւ 'ի մի թուին Հայոց (1252) եկն մարախ սաստիկ այնքան՝ մինչեւ 'ի վերանալն ստուեր գործէր եւ նուազէր լոյս արեգական, եւ եկեալ 'ի կողմանցն Պարսից եկեր զաշխարհս Հայոց, ոչ միայն զբոյսս դալարոյ, այլեւ զհող երկրի. զաղըս լափէր 'ի տունս□ եւ զահի հարաւ երկիր, եւ եղեւ սղ ութիւն հացի. եւ հասեալ 'ի ձմեռան եղանակ՝ արկին ձուս յերկիր եւ մեռան, եւ նեխեցաւ երկիր 'ի հոտոյն։ Եւ 'ի գալ գարնան 'ի չբ. թուին բուսոյց զձագս մարախոյն յոյժ թանձրութեամբ, մինչեւ զի ծածկեցան հող եւ քարինք երկրի, եւ 'ի ժամ երեկոյին կուտէին 'ի վերայ միմեանց բլրաձեւ, եւ սկսան ուտել զդալարի եւ զխոտ եւ զհող։ Եւ խորհեցան մարդիկ թողուլ զբնակութիւնս իւրեանց եւ երթալ յօտար ութիւն. ուր եւ գտանիցեն կերակուր. եւ զի յառաջագոյն կերեալ էր զշրջակայ գաւառսն՝ սկսեալ□ 'ի Պարսից եւ 'ի Միջագետաց, վասն այնորիկ տարակուսեալք ոչ գիտէին զինչ գործեսցեն։ Սակայն այնուհետեւ□ եկին բազմ ութիւնք մանր հաւուց պիսակաց, զոր վասն բազմ ութեանն տարմ անուանեն սովորաբար, եւ կարգ կալեալ տեղեաց առ հասարակ, սպառեաց եւ եկեր զամենայն բազմ ութիւն մարախին՝ այնքան զի եւ մի ոչ երեւէր□ Բայց վասն հաւուցս զրոյց սքանչելի ասեն, թէ 'ի կողմանս Պարսից աշխարհին որ կոչի Քրման□ զջուրն յերկիր ոչ դնեն, այլ կապեն 'ի ձողս եւ ցցեն. եւ անդ է դադար հաւուցն զհետ ջրոյն ուր տանին հաւք ըստ թուոյ խնդրողին, եւ այնպէս գան հաւքն եւ կորուսանեն զմրախս»։ Այս է յիշատակեալն 'ի Վարդանայ՝ թէ «Ի չա. մարախ եկն 'ի վերին աշխարհս Հայոց, եւ արար վնաս յոլովից գաւառաց»։ Նաեւ 'ի պատմուեն Թաթարաց. «Եկին մարախ սաստիկ եւ եկեր զամենայն աշխարհն արեւելից. մինչեւ առհասարակ երկիրս ամենայն արեւելք եւ արեւմուտք 'ի յահէն զարհուրեալ յԱստուած ապաւինեցան□ եւ այս եղեւ 'ի թուական ութեան Հայոց չ»։
      
       ԴԱՐ ԺԴ
       Զարհուրելի եղեւ եւ սովն որ յելս չորեքտասաներորդ դարուն յաւուրս Լէնկթէմուրայ, զորմէ գրէ Թոմա մեծոփեցի. «Յետ գնալոյ նորա 'ի յաշխարհէս մերմէ եկն սով սաստիկ 'ի յաշխարհս մեր եւ տարածեցաւ յամենայն տեղիս, զի կերան զշունս եւ զկատու. խորովէին զուստերս եւ զդստերս, այր զկին, կին զայրս սպանանէին զմիմեանս եւ ուտէին եւ ոչ յագէին. եւ յետոյ ինքեանք մեռանէին։ Եւ ոչ կարեմք պատմել զդառն ութիւնս մեր զոր տեսաք աչօք եւ լուաք ականջօք, զի ջնջեցաւ մարդկութիս՝ մանաւանդ հայկազեան գաւառօք. եւ կատարեցաւ տեսիլ եւ հրաման մեծին Ներսէսի որ ասէ. յազգէն նետողաց ջնջեսցի տուն Արամի»։
      
       ԴԱՐ ԺԵ
       Պատմէ նա ինքն Թոմա մեծոփեցի զսովն մեծ եւ դժնդակ՝ որ յետ Լէնկթէմուրայ, այսպէս. «Իսկ 'ի միւս գալ ամի մտաք պձ. թուականին (1431) սով սաստիկ եղեւ ընդ ամենայն աշխարհս մեր հաւատացելոց եւ անհաւատից. զի կերան զշուն, եւ զկատու, զմեռելոտի, զձի եւ զջորի, զէշ եւ զուղտ, եւ պարապեալ անասունն. դիմեցին 'ի յուստերս եւ 'ի դստերս, մինչ զի 'ի Թավրէզ քաղաքն կերեալ էին հազար ոգի գաղտնի եւ յայտնի. եւ յաւերեալ վերին կողմանքն Թավրէք քաղաք Հեր եւ Զարուանդ, Օշին եւ Յաղբակ. եւ դիմեալ գային 'ի կողմանս Քաջբերունեաց. եւ բազումք որ անդ մնային՝ մեռանէին. եւ որք եկին յԱռեստ աւանի՝ եւ ձկամբք եւ բանջարովք շատանային։ Իսկ գազանքն որ սովորեալ էին 'ի յուտել զմեռելոտիսն, դիմեցին 'ի վերայ կենդանեացն որք յերկիրս մեր կային. մտանէր գայլն յԱրճէշ եւ յամենայն գաւառս մեր, զորդին 'ի մօր գրկէն առեալ պատառէր եւ ուտէր, եւ 'ի դաշտի դիպեալ յառնէր 'ի վերայ եւ առժամայն պատառէր, եւ աւելի քան զհարիւր 'ի յԱրճէշ գաւառի գայլն եկեր. թո՛ղ զաղքատս որ 'ի վերայ գետոյն Առեստու եւ Մարմէտու կային։ Եւ 'ի գաւառէն արարատեան 'ի ձմեռային եղանակին ելեալ գնացին 'ի կողմն Վրաց. այնքան հաւատացեալք 'ի խստութենէ օդոյն մեռեալք եղեն, մինչ զի ոչ կարացին 'ի թիւ արկանել վասն բազմ ութեանն, որպէս պատմեաց մեր հոգեւոր եղբայրն մեր Զաքարիա աբեղայն տեղերացի։ Եւ մոթ ցորենոյն աւելի հանէր քան զվաթսուն դանկոյ 'ի բազարին Արճիշոյ. եւ մեռանէին ամենայն մարդիկ բնականք եւ օտարականք։ Եւ առեալ ոմանց զինչս իւրեանց դիմեալ գնացին 'ի հեռաւոր աշխարհս, 'ի յԵզնկան եւ 'ի Խարբերդ եւ 'ի յԱմիդ, 'ի յԱրղնի, 'ի Չմշկածագ. եւ որք անտերունչք մնացին՝ մեռանէին 'ի սաստկութենէ սովոյն. եւ ոմանք գնացեալ խառնեցան 'ի Քուրդն Բաղիշոյ եւ Մշու, Սասնոյ՝ վասն աղքատ ութեան եւ սովոյն դառնուեն. եւ ելեալ 'ի հաւատոց դարձան 'ի յանհաւատ ութիւն աւելի քան զհինգ հարիւր ոգի… Եւ այս եօթն ամ է՝ որ 'ի ներքոյ դառն պատուհասի կամք. զի սուրն կորոյս, սովն սպան, գերին պակասեցան, գազանք կերան զվաստակս, գորտ եւ մկունքն ապականեցին զանդաստանս»։
       ԵՐՐՈՐԴ ՊԱՏՃԱՌ ՆՈՒԱԶՄԱՆ
       Բռն ութիւն փոխելոյ յայլ կրօն։
       Յամենայնի անբաղդ գտաւ ազգս մեր՝ հարուած 'ի վերայ հարուածոց տեղացեալ յամենայն ուստեք 'ի վերայ նորա. զի ոչ միայն որ 'ի տարերացն աղէտք եւ կոտորածք սպառնային անմարդի կացուցանել զաշխարհս մեր, այլ եւ որ շուրջ զնովաւ բնակեալ ազգք՝ դաշնակից եղեալ գոգցես ընդ միմեանս՝ գուն գործէին սպառսպուռ անհետ առնել յաշխարհէ եւ զանուն անգամ տառապեալ ազգիս. հեթանոսացն՝ 'ի սնոտիապաշտ գենս իւրեանց անհնարին կոտորածովք բռնադատեալ զնա, եւ քրիստոնէից՝ զոր եւ ամաչեմ յիշել, վառեալ ոչ նախանձու աստուածապաշտ ութեան եւ ոչ հոգւովն Աստուծոյ շարժեալ, նախանձ գոգցես ընդ բարբարոսացն բերեալ՝ 'ի նոցին անկղիտացան 'ի չարութի՝ զամենայն հայ քրիստոնեայ գերել 'ի խորհուրդս եւ 'ի կարծիս իւրեանց. ընդէր. զի ջնջեսցի եւ բնաւ ամենեւին անյիշատակ կացցէ յաշխարհի՝ թէ իցէ տունն արամեան ազգ հաւատացեալ ժողովուրդ Քրիստոսի։ Լուր արդ զարեւելիսն յաղէտիցս։
      
       Ի ՊԱՐՍՍ
       Ազգ մեր անհնարին բռն ութիւն կրեաց 'ի Պարսից վասն արեւապաշտուե. նախ յաւուրս բ. Շապհոյ 'ի ձեռն ուրացելոյն Մերուժանայ եւ Վահանայ, զորոց ճոխագոյն գտցես 'ի գլուխն Կրօնի 'ի հալածման Պարսից. յայնմ ժամանակի՝ որպէս յայտ առնեն նաեւ մատենագիրք մեր, անթիւ եղեն նահատակեալքն ոչ միայն յայլոց ազգաց քրիստոնէից, այլ նաեւ 'ի Հայոց, յորոց նուազունք 'ի գիր արձանաց։ Եւ երկրորդ՝ յաւուրս բ. Յազկերտի արքայի որպէս ունիս տեսանել անդէն։ Իսկ որ յաւուրս Շահաբասայ եղեւ բռն ութիւն առ 'ի դարձուցանել 'ի տաճկուի, տես յԱռաքել պատմագիր յերես 60. 61. 65. թէ որդիք վտարանդեալ ջուղայեցւոց 'ի Սպահան մնացեալք զիարդ դառնային յայլազգուի, եւ զիարդ բռնանային նոյն ուրացեալքն 'ի վերայ մնացեալ Հայոց 'ի ձեռն Պարսից առ 'ի դարձուցանել եւ զնոսա։
      
       ՅԱՐԱԲԱՑՒՈՑ Ի ԹԱԹԱՐԱՑ
       Ի սկիզբն ութերորդ դարուն առաւել սաստկացաւ բռնութիւնն արաբացւոց զկնի այրելոյ նոցա զզօրավարս Հայոց 'ի Նախճաւան. զոր յետ պատմելոյ մատենագիրն 'ի վարս Վահանայ գողթնացւոյ, ասէ վասն մնացեալ Հայոց, թէ «Զփափկասունս եւ զհովասունս յարգելանս բանտից արկանէին 'ի ջերմ 'ի յամարան ժամանակս. եւ բազմաց լինէր վախճան 'ի ջերմութենէն. եւ զմնացեալսն վարէին 'ի գեր ութիւն յԱսորեստան յաշնանային ժամանակս. եւ հասեալք 'ի Դամասկոս՝ զորդիս նախարարացն եւ զընտանիս նոցա յարքունիս տանէին, եւ զմանկունս նոցա 'ի դպրոցս, եւ զայլս ըստ պատեհին առնէին»։ Որ է ասել թէ մանկունս նոցա 'ի դպրոցս տանելով ուսուցանէին զդենս իւրեանց, եւ զայլս թլփատէին։ Իսկ յիններորդ դարուն յաւուրս Բուղայի բազմ ութիւնք դարձան 'ի Հայոց 'ի տաճկական կրօնս. զի թէպէտ զկնի դարձեալ ասին յերկիր իւրեանց եւ անդրէն ընկալեալ զքրիստոնէ ութիւն, բայց եւ բազումք, մանաւանդ 'ի մանկտւոյն նոցա, յաւելան 'ի դենս եւ յազգս նոցա։ Եւ այնպէս ընդ ժամանակս ժամանակս 'ի զանազան բռնաւորաց արաբացւոց բազմ ութիւն Հայոց բռնադատեալ դառնայր 'ի կրօնս նոցա, եւ խառնեալ 'ի նոսա բազմացուցանէր զազգ նոցա, եւ նուազեցուցանէր զազգ մեր։ Առ որ 'ի դէպ է յառաջ բերել զոր ասէ Թոմա մեծոփեցի. «Որ դիքն եգիպտացւոց 'ի ծովն ընկղմեցան, իսկ որդիք Հայոց 'ի ծով անհաւատուե□ որդիքն մեր եւ եղբարք՝ որ անհաւատութեամբ մեռան եւ կորեան, աճեն որդիք նոցա անհաւատ ութեամբ եւ լնուլ զաշխարհս ամենայն. եւ մինչ 'ի վերջին յօր դատաստանին լինի թէ ազգս Հայոց յայնքան մարդիկ աճեն՝ որ այժմ կենդանի եօթնանասուն ազգս նման. (այսինքն որչափ կենդանի մարդ կան եօթանասուն ազգաց նման, ) զի թէ յութիցն մարդկան արդար եւ պարկեշտ առն Աստուծոյ Նոյի ամենայն երկիր լցան, Իսկ 'ի հազարաց եւ 'ի բիւրաւորաց քանի՞ առաւել պարտին աճել եւ բազմանալ»։ Ոչ նուազ բռն ութիւն եղեւ եւ յաւուրս Թաթարաց, եւս եւ լանկթամուրեան Թաթարաց, զորոց զմի միայն դիպուած յառաջ բերցուք զոր պատմէ Թոմա մեծոփեցի։ Յաւուրս Լանկթամուրին, ասէ, ոմն 'ի բնաւորաց «յառաջին ամի իշխան ութեան իւրոյ՝ երեք իշխան յազգէս մերմէ՝ որ իբրեւ զճիռ մի 'ի մէջ ողկուզաց մնացեալ էր 'ի մէջ ազգիս, դարձոյց բռն ութեամբ յանհաւատութիւն, զորդի Իվանին զթոռն Բուռթէլին՝ զԲուրթէլ անուն յազգէ օրբելեանց, զտէրն Որոտան, եւ զեղբայր նորին Սմպատ անուն տարան 'ի Սմըրղանդ ընտանեօք իւրովք. զոր յետոյ աստուածային ողորմութեամբն եւ աղօթիւք նոցին դարձան 'ի հայրենիս իւրեանց. եւ զտէրն եղեգնեաց Տարսայիճ անուն զորդի Գորգին ուրացուցին»։ Եւ այլուր գրէ թէ յետ մահուան Լանկթամուրին «զմեծամեծքն սպանանէին, զոմանս թլփատէին եւ 'ի հաւատոցն բեկէին, զկնի եւ զորդի 'ի հարանցն յափշտակեալ գերի առեալ տանէին»։
      
       Ի ՅՈՒՆԱՑ
       Ի բաժնին աշխարհիս Հայոց որ էր ընդ տէր ութեամբ Յունաց բազմ ութիւն գտանէին յազգէս Հայոց, մինչեւ մատենագրաց Կէս ազգին կոչել զնոսա, այլ ոպ ունիմք գրել 'ի գլուխն Կրօնի, քանզի Յոյնք ընդ ժամանակս ժամանակս բռնադատէին զանդանօր եղեալ Հայս վարիլ յամենայնի ըստ իւրեանց ծիսի, բազմ ութիւնք 'ի Հայոց փախստական եղեն. բազմ ութիւնք եւս լքեալ զբնիկ եւ զհայրենաւանդ զազգային անուն զծէս յաւելան յազգ նոցա՝ յամենայնի զնոցայն վարելով սովորուի. յորոց են մինչեւ ցայժմ Հայհոռոմք։ Իսկ զոմանս յիշխանաց Հայոց՝ ինքեանք Յոյնք ջնջեցին, որպէս ասեն պատմագիրք մեր։ Այլ 'ի վերայ այսր ամենայնի 'ի ժամանակս Տիօժէն կայսեր որ է դ. Ռոմանոս, յորժամ կամեցաւ խաղալ 'ի վերայ Ալփասլանայ, աստի եւ անտի ժողովեաց ասէ Մատթէոս ճլա. 'ի թուին շի. 1071. «զամենայն տունն Հայոց որք մնացեալ էին 'ի քաջ զօրականաց… եւ կացոյց զօրագլուխ զօրաց իւրոց զԽատապ եւ զՎասիլակ իշխանքն Հայեցիք, որք քաջք եւ պատերազմօղք»։
      
       ՅՕՍՄԱՆԵԱՆՑ
       Որ ինչ փոփոխ ութիւնք եղեն նուազելոյ ազգիս յաւուրս սոցա, քան զամենայն երեւելին է սահմանել նոցա Տղայաժողով. զի մի 'ի տասն մանկանց քրիստոնէից ընտրեալ 'ի զինուոր ութիւն իւրեանց գրէին, որով բոլորովին դարձեալ 'ի կրօնս նոցա, յազգ նոցա փոխէին. զորոց քանզի գրեալ է մեր 'ի ճառելն զօսմանեան աշխարհէ, տես աշխարհագր ութեան հատոր ե. Եւրոպիոյ. թղթ. 63։
       ՉՈՐՐՈՐԴ ՊԱՏՃԱՌ ՆՈՒԱԶՄԱՆ
       Ինքնակամ խառնումն յօտար ազգ։
       Չորրորդ պատճառ նուազելոյ ազգիս է ինքնակամ յարիլ յազգ օտար, յոր եւ բնաւորեալ իսկ է, մանաւանդ յորժամ գտանէ յարմար ութիւն ինչ ընդ նմա՝ մինչեւ իսպառ թողուլ զիւր հայրենի սովոր ութիւն եւ զլեզու, եւ ընդ օտարին միանալ, կամ առ շահավաճառուե, կամ սակս ստէպ կենակց ութեան եւ սուղ ինչ դիւրութեան՝ զոր եւ յուշ առնէ Շնորհալին 'ի վէպսն իւր. ուր յետ յիշելոյ զսպառումն զոր գործեցին արաբացիք եւ Թուրք, որք են Թաթարք, ասէ վասն ազգին մերոյ.
       «Ի յաշխարհէ ծննդեան ելեալ,
       Ի հայրենեաց տարամերժեալ,
       Յերկիր օտար պանդխտացեալ,
       Մինչ զի ըզմերըն մոռացեալ»։
       Յայսպիսի օտար ութիւնս եթէ գտցի կարեւոր զանազան ութիւն ըստ հաւատոց, շատ է այն արգել լինելոյ չխառնիլ ընդ օտարս. ապա թէ ոչ, չեն պէտք երկար ժամանակաց, փոխել նոցա իսպառ յայն ազգ յորում բնակեալ են. զորոց զօրինակս յիշեցաք 'ի վերոյ վասն պանդխտելոցն ընդ զանազան կողմանս Եւրոպիոյ՝ մանաւանդ յԻտալիա եւ 'ի Լեհաստան։ Իսկ վասն սփռելոցն յԱսիա 'ի քրիստոնեայ ազինս՝ յաւէտ 'ի մէջ Վրաց գտցես 'ի վաղուց անդր ելեալ փախուցեալ բազմ ութիւն Հայոց, մանաւանդ 'ի ցեղէն Բագրատունեաց, զորոց զտեղեկ ութիւն որչափ ինչ գտանին, տեսցես 'ի գլուխն Պատմ ութեան։ Այլ զգաղթեալսն 'ի Վիրս պարտ է յերկուս որոշել, մի՝ զորս բոլորովին փոխեալ են այժմ յազգ Վրաց, մինչեւ անծանօթ մնալ հայկազուն սերնդեանն. եւ երկրորդ՝ զորս թէպէտ փոխեալ են լեզուաւ եւ սովորուբ, բայց ծանուցեալ է լինել նոցա հայազգի. յերկոցունց եւս բազմ ութիւն գտանին անդէն։
       Այսպէս խառնեալ գտան նաեւ ընդ Յոյնս. զի բաց 'ի հոռոմացելոցն բռն ութեամբ զոր 'ի վերոյ յիշեցաք, եւ այլ բազմ ութիւն Հայոց՝ որք ընդ ժամանակս ժամանակս գնացին յաշխարհն Յունաց 'ի մասին Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ, մնալով անդ խառնեցան յազգ նոցա, յորոց եղեն այնչափ իշխանք եւ զօրապետք հայկազունք 'ի մէջ Յունաց զորս յիշատակեն պատմագիրք. յորոց մին եղեւ եւ Թոռնիկ տարոնեցին, եւ հոռոմացեալ Փիլարտոսն անուանի 'ի պատմ ութիւնս մետասաներորդ դարուն, զոր եւ անարգելով յիշատակեն պատմագիրք մեր։ Յորժամ 'ի շիե. թուին 1076, ասէ Վարդան, Յոյնք սպանին «զՎասակ իշխանն եղբայր կաթողիկոսին Վահրամայ, որ էր տուկ Անտիոքու 'ի նմին քաղաքի՝ նենգուբ, եւ զօրք նորա ամրացեալ 'ի Կլայն ետուն զքաղաքն 'ի Փիլարտոսն, որ բռնացեալ յայնժամ 'ի վերայ բազում գաւառաց Հայ ազգաւ. որոյ առեալ զքաղաքն, խնդրեաց զվրէժ արեան նորա»։ Ի հոռոմացելոցն աստի եղեն եւ կայսերք՝ որոց յայտնի են յիշատակք հայկազուն լինելոյ։ Բայց զարմանք մեծ են, զի յայսպիսի ինքնակամ խառնումն հայկազնեայց եւ ընդ այլագեն ազգի գտանեմք, այն է ընդ Քուրդ ազգի, որք են Մարք։ Զսոսա տեսանեմք մեծաւ մասամբ 'ի մերում աշխարհի բնակեալ 'ի վաղուց անտի. զի սահման նահանգաց Մեծին Հայոց կոչեցեալ Կորճէք կամ Կորդուք, Պարսկահայք կամ Հեր եւ Զարեւանդ, Մոկք, Աղձնիք, նաեւ Տուրուբերան գէթ ըստ մասին եւ Վասպուրական, լցեալ կան առհասարակ 'ի բազմութենէ քրդաց. իսկ զՀայս բնակիչս նոյն նահանգաց՝ գրեթէ ըստ ամենայնի փոխեալ յազգ նոցա։ Եւ այս կրկին օրինակաւ. մի մասն հայկազանց պահելով զքրիստոնէ ութիւն ինչ ուրուական՝ այնպէս խառնեալ կան ընդ նոսա, եւի միասին բնակին եւ 'ի միասին արշաւեն յաւարառութիս, մինչեւ նաեւ կանանց նոցա առնացի զգեցեալ 'ի մարտ մտանել, եւ հինգ հարիւր կամ հազար զօրաց զօրավար լինել եւ կառավարել, որպէս պատմի վասն նախնի Ամազոնաց. զայս ամենայն 'ի բազմաց ականատեսից է մեր լուեալ։ Իսկ միւս մասն թողեալ զքրիստոնէուի, բոլորովին դարձեալ են 'ի տաճկական կրօնս Քրդաց. սոքա առաւել բազմագոյն են եւ առաւել տարածեալ, մինչեւ լցեալ կան 'ի սոցանէ նաեւ յԱրարատեան նահանգ մեծաւ մասամբ, եւ 'ի չորրորդ Հայս։ Ի սոսա գտանին մինչեւ ցայժմ հին հայեցի անուանք, եւս եւ անուանք հին նախարարութեանց, զորոց ունիս տեսանել 'ի գլուխն Կառավարութե։
       Եւ այսպէս մարթ է ասել թէ զկէս ազգին Հայոց բնակելոց 'ի Հայաստան՝ պարտ է յուզել եւ գտանել 'ի Քուրդս խառնեալս 'ի զանազան ցեղս նոցա, եւ այն՝ յաւէտ զազնուական ցեղս Հայաստանեայց. որոց կարծեմ յայն աղէտալի ժամանակս արշաւանաց արաբացւոց՝ եւ մանաւանդ Թաթարաց՝ առ սակաւ սակաւ խառնեալ ընդ Քուրդս, ինքեանք եւս զնոցին արուեստ սկսան վարել զհինահար ութիւն եւ զաւարառ ութիւն։ Իսկ վասն Փայտակարան նահանգի Մեծին Հայ ոց 'ի վաղուց անտի յեղափոխել յօտար ազգ՝ եւ ընդ Մարս բոլորովին միանալ յառաջագոյն ասացաք։ Ըստ այսմ խառնեալ պատմեն ոչ սակաւ հայկազունս ընդ Լազս, այլ զսոցանէ չունիմք այնչափ ինչ ծանօթութիւն։ Մարթ էր աստանօր եւ առանձին գլուխ կարգել վասն այնպիսի ժողովրդոց՝ որք թէպէտ հայկազուն են եւ 'ի Հայաստան բնակեալք, բայց սակս այլաձայն անուանակոչ ութեան ընդ օտար ազգս զոր օրիակ են հայհոռոմք, Կէսկէսք, Արեւորդիք, եւ այլք։ Այլ զսոցանէ ունիս գտանել ինչ ինչ տեղեկ ութիւն 'ի նոր Հայաստան 'ի զանազան տեղիս։
       Եւ այսպէս յասացելոցս քաջ իմանամք զնուազել ազգին մերոյ առաւել քան զառաջնոյ ժամանակին. զի թէ Խորենացին ա. 4 վասն իւրոյ ժամանակին ասէր. «Եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ», զի՞նչ ունէր ասել վասն ազգահամարոյ մերում ժամանակի։