Ի
ՓՈԽԱԴՐՈՒԹԵՆԷ
աստի
ոչ
եթէ
յաւելուած
կամ
նուազ
ութիւն
լինէր
ընդհանուր
բազմամարդ
ութեան
աշխարհիս
մերոյ՝
եւ
նմին
իրի
հարկ
համարեցաք
դնել
զսա
'ի
կարգիս,
քանզի
'ի
նուալեզոյ
բնակչաց
ուրեք՝
'ի
հարկէ
բազմանան
այլուր,
այլ
զի
զգաղթականաց
խօսեցաք,
եւ
զսա
ընդ
նոսա
դասեմք
առ
տեղեաւս։
Արդ
երեւելի
փոխադր
ութիւն
եղեւ
յելս
անդ
չորրորդ
դարուն,
յորժամ
գ.
Արշակ
թագաւոր
մեր
էանց
'ի
կողմն
բաժնինի
Յունաց,
որ
էր
կողմն
Կարնոյ
եւ
Փոքուն
Հայոց.
զի
յայնժամ
ասէ
Խորենացին
գ.
42
«Գնացին
զհետ
նորա
հանդերձ
կանամբք
եւ
որդւովք
եւ
նախարարութիք՝
որ
'ի
բաժնի
Շապհոյ
(Պարսից
արքայի)
թողլով
զիւրաքանչիւր
արարս
եւ
զգիւղս
եւ
զդաստակերտս»։
Ի
սկիզբն
հինգերորդ
դարուն
յորժամ
Շապուհ
որդի
ա.
Յազկերտի՝
որ
թագաւորեալ
էր
'ի
վերայ
Հայոց
գնաց
'ի
Տիսբոն
եւ
անդ
սպանաւ
յիւրոցն
յայնժամ
նախարարք
Հայոց
հարկանեն
զզօրսն
Պարսից,
ասէ
Խորենացին
դ.
56
«Եւ
ինքեանք
ցրուեալք
տիրագլուխք
անձնապահապետք՝
յամենայն
լերինս
եւ
յամուրս
շրջէին…
աշխարհս
մեր
յանիշխան
ութեան
ամս
երիս
աւերել
ամայանայր»։
Թոմա
Արծրուն
ի
57
յաւելու
եւ
զայլ
գիտելիս
ասէ.
«Քանզի
վախճանեալ
էր
Համազասպ
Մամիկոնեան
որ
'ի
ժամանակին
կալեալ
էր
զմարզպան
ութիւն
Հայոց
'ի
խնդրոյ
սրբոյն
Սահակայ
յերկուց
թագաւորացն
Յունաց
եւ
Պարսից,
ոչ
ոք
այնուհետեւ
առաջնորդէր
Հայոց
աշխարհիս,
այլ
քայքայքել
ցրուեցան
յոր
կողմ
եւ
աճապարել
ախորժեաց.
քանզի
հէնք
բազումք
կալան
զերկիրս»։
Յութերորդ
դարուն,
յորժամ
Վլիթ
ամիրապետն
լուաւ
զբողոք
Հայաստանեայցս
վասն
Մահմէտ
զօրապետին,
յետս
կոչեալ
զնա՝
փոխանակ
նորին
առաքեաց
զԱպտլազիզ
ոստիկան
'ի
732,
որ
հաւանեցոյց
զհայս
հատուածեալս
'ի
բաժինն
կայսեր
Յունաց՝
դառնալ
'ի
Հայս,
խոստանալով
խաղաղութեամբ
նստուցանել
լնոսա
յերկրի
իւրեանց.
իսկ
իբրեւ
դարձան
հատուածեալքն,
ասէ
Ղեւոնդ
գլ.
ժ.
«Լուեալ
կայսերն՝
ստրջացաւ
ընդ
եղեալ
ապիրատ
ութիւն.
եւ
կոչեալ
զառաջնորդ
եկեղեցեացն
զմետրապօլիտսն
եւ
զարքեպիսկոպոսունսն,
հրամայէ
նզով
գրել
'ի
նոցա
մատենի.
եւ
'ի
կատարման
տօնին
զատկաց
հրամայէր
ընթեռնուլ
'ի
վերայ
գործողաց
ապիրատուեն.
քանզի
'ի
տօնին
յայնմիկ
գործեցին
զգործն
անօրէնուե,
եւ
'ի
նոյն
տօնի
կարգաւորեցին
ամի
ամի
զնոյն
նզովս
ընթեռնուլ
մինչեւ
ցայսօր,
որ
եւ
տիրեաց
իսկ
'ի
վերայ
նոցա,
եւ
եղեւ
պատճառ
կորստեան
նոցա»։
Այս
երկիր
Յունաց,
ուր
բնակեալ
կայր
հատուած
Հայոց,
յայտ
է
թէ
սահմանակից
էր
Մեծին
Հայ
ոց,
առ
որս
դիւրին
էր
հրաւէր
կարգեալ
Ապտլազիզի
Տաճկաց
ոստիկանի.
վասն
որոյ
յայտնի
երեւի
թէ
էր
Փոքր
Հայ
ք,
եւ
մասն
ինչ
Մեծին
Հայ
ոց՝
որ
էր
յայնժամ՝
'ի
բաժնին
Յունաց,
ուստի
ելեալ
եկին
յայն
մասն
Մեծին
Հայոց,
որ
էր
'ի
բաժնի
տէր
ութեան
Տաճկաց։
Ի
սկիզբն
մետասաներորդ
դարու
Սենեքերիմ
թագաւոր
Վասպուրականի
էանց
'ի
Սեբասիա
գաւառ
Փոքուն
Հայ
ոց
14000
ձիաւոր
զօրօք,
տամբք
եւ
որդւովք.
զորմէ
տես
'ի
Մեծ
Հայ
ս
'ի
թղթ.
159.
160։
Իսկ
'ի
մէջն
անդ
մետասաներորդ
դարու
Գագիկ
վերջին
թագաւոր
Կարուց
թողեալ
զԿարս,
հանդերձ
ազատօք
իւրովք
եկն
'ի
Ծամնդաւ,
որ
թուի
լինել
'ի
Փոքր
Հայ
ս,
զորմէ
տես
'ի
Մեծ
Հայս
435.
436։
Այսոքիկ
են
երեւելի
փոխադրութիւնք.
այլ
բաց
'ի
սոցունց
յիշատակին
'ի
գիրս
եւ
այլ
փոխադր
ութիւնք
համախումբ
ժողովրդեան
տեղւոջէ
'ի
տեղի
'ի
մէջ
Հայաստան
աշխարհիս
լեալ
ընդ
ժամանակս
ժամանակս,
զորոց
զյիշատակուիսն
կարես
գտանել
յընթացս
համօրէն
մատենիս,
մանաւանդ
'ի
գլուխն
Պատմութեան։
