Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

ՄԱՍԻՍ

       Ա. Այլեւայլ անուանք լերինս։
       ՄԱՍԻՍ կոչեցաւ, յանուն Ամասիայ նահապետին մերոյ, որպէս գրէ Խորենացին ա. 12. «Բայց զլեառն Ամասիա (նահապետ) անուանէ իւր անուամբ Մասիս»։ Զոր եւ երկրորդէ Վարդան։ Յօրինակին Թոմայի Արծրունւոյ ա. 11. գպի Մասիք. «Ընդդէմ նայեցածն ունելով զմեծ լեառնն Մասիք կոչելով, բարձրագագաթն ձիւնալիր սպիտակափառ, իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական ալեօք զուարճացեալ»։ Եւ սեռական հոլով սորա յամենայն մատենագիրս մեր 'ի բազմաւորականն յանգի Մասեաց։ Ի գիրս ծննդոց ժ. 30. 'ի յիշելն զբնակ ութիւն որդւոց Յեկտանայ՝ որ չորրորդ ծնունդ է Սեմայ որդւոյն Նոյի՝ ասի. «Ամենեքին սոքա որդիք Յեկտանայ, եւ եղեւ բնակ ութիւն նոցա 'ի Մասեաց մինչեւ 'ի գալ 'ի Սովփերայ լեառնն արեւելեայց։ Ուր 'ի լատինականն դնի Մէսսա. զայս անուն Կալմէտ 'ի մեկն ութեան Ծննդոց բ. 11. համարի լինել նոյն ընդ անուանս Մասիս. միայն զի իմանայ զՄասիս կամ զՄասիոս լեառն Միջագետաց։ Իսկ անգղիացի մատենագիրք ընդհանուր պատմ ութեան գլ. բ. յոդ. 6. իմանան արդարեւ զբնիկ լեառն Հայաստան եաց զՄասիս, որ կոչէր եւ Արարատեան, բայց զծագումն Մասիս անուան ածանցեալ համարին յանուանէր Մոսք. կամ ըստ նոցա Մէսէք, որ էր անուն որդւոյն Արամայ որդւոյն Սեմայ, որ 'ի Հայաստան առ Մասիս լերամբ հիմնեաց ասեն գաղթականս։
       Սոքա անծանօթ գոլով կատարեալ պատմ ութեան ազգիս՝ այսպէս դնեն. այլ քանզի բնակել եւ սփռել որդւոց Նոյի 'ի Հայաստան եղեւ, 'ի պատմութենէ անտի Հայաստան եայց պարտ է հանել զճշմարտութին։ Վասն որոյ զՄասիսն յիշատակեալ 'ի Մովսիսէ՝ դնեմք լինել նոյն իսկ Մասիս Հայաստանեաց, ածանցեալ ոչ 'ի Մոսոքայ՝ այլ յանուանէ Ամասիայ մերոյ նահապետին, որպէս ստուգէ պատմութիւն մերոյ ազգին. եւ զՍովփերայ լեառն՝ որ 'ի լատինականն դնի Սէֆար, դնեմք լեառն Սպերայ, որպէս ունիմք ցուցանել 'ի գլուխն Վաճառական ութեան. որով ըստ ամենայնի յարմարին տեղւոյն բանք սուրբ գրոց. զի որդիք Նոյի որովհետեւ յելանելն 'ի տապանէն՝ բնակել սկսան 'ի շրջակայս Մասիս լերին, անդ առ սակաւ սակաւ բազմանալով՝ որդիք Յեկտանայ սփռիլ սկսան 'ի Մասեաց, այսինքն է 'ի Մասիս լեռնէ, մինչեւ բազմանալով եկին հասին 'ի լեառն Սպերայ որ է Սովփերայ։ Բայց յօտարոտի կարծիս կայ Պօշար՝ որ անուամբս Մէսսա՝ իմանայ զՄուզա կամ զՄէքէն Արաբիոյ առ Կարմիր ծովու. որով այնմ սկզբնաւոր ութեան ժամանակի զծնունդս Յեկտանայ տանի դնէ յայնչափ հեռաւոր տեղի, որպէս է Արաբիա. եւ զՍովփերն կամ ըստ լատինականին զՍէֆարն՝ դնէ լինել Սաֆար քաղաք, որ անկանէր, ասէ, ընդ արեւելս Մուզայի. բայց Մուզա եւ Սէֆար 'ի հարաւոյ անկանէին Մովսեսի՝ որ զայս գրէր, որպէս ասէ Կալմէտ. մեկն. ծննդ. ժ. 30. եւ ոչ գտանի ուրեք Արեւելք անուամբ կոչեցեալ նորա զԱրաբիա. այլ Քէտէմ անուամբ, որ նշանակէ Արեւելք, միշտ կոչին 'ի գիրս նորա ժողովուրդք եւ աշխարհք՝ որք են յարեւելս Եփրատայ եւ ՏԻգրիսի։ Ցայս վայր Կալմէտ։
       Զայս ամենայն գրէ Պօշար՝ ոչ զի ունի հիմն ինչ վկայութեան 'ի հին մատենագրաց, այլ լոկ 'ի կարծեաց իւրոց հնարեալ գրէ. որպէս եւ այլք բազումք յայպիսի հն ութիւնս ոչ յարտաքին պատմ ութեանց առնուն զորոշումն այս ինչ եւ այն ինչ տեղւոյ այնչափ վաղեմի ժամանակաց, այլ միայն 'ի նմանաձայնութենէ անուանց։ Բայց որովհետեւ յաշխարհի մերում եղեւ այս ցրուումն մարդկան, յորժամ յաշխարհի մերում գտանեմք զնմանաձայն անուանս՝ առաւել պարտ է կալ յաշխարհի մերում 'ի գտանել զայն տեղի՝ քան թէ յօտար աշխարհս տարապարտ դեգերիլ 'ի գտանել. մանաւանդ յորժամ առաւել համաձայն ելանէ սուրբ գրոց, այսպէս եւ այս։
      
       ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԼԵԱՌՆ
       Առ մեզ սակաւ ուրեք կոչի յայս անուն, միայն յաղօթագիրսն Նարեկայ 'ի բան թ. եւ 'ի Շարակնոցի 'ի շարականն Լուսաւորչի. սոյնպէս կոչի եւ 'ի թուղթն Դաշանց, ուր գրի 'ի լեռնէն Արարադայ։ Այլ որչափ սակաւ է առ մեզ գործած ութիւն այսր անուան՝ նոյնչափ եւ յաճախեալ է առ օտարազգի մատենագիրս, թէ վասն լերին՝ եւ թէ վասն աշխարհիս Հայոց. իսկ առաջին անունս Մասիս՝ գրեթէ անծանօթ է առ նոսա, եւ սխալագիր հնչեալ, որպէս տեսցի ստորեւ։
       Միայն զայս պարտ է գիտել, զի արդի մեկնիչք եւ աշխարհագիրք այնպէս կարծեն՝ որպէս թէ Արարատ էր բնիկ անուն այսր լերին եւ յանուն լերինն համօրէն աշխարհս Հայոց կոչեցաւ Արարատ, որ ոչ է այնպէս. այլ որպէս գրեալ է մեր 'ի վեր անդր եւ 'ի Մեծ Հայ ս 'ի թղթ. 576. Արարատ էր բնիկ անուն դաշտին, որոյ եւ շրջակայ սահման կացոյց ապա զմին 'ի հնգետասան նահանգաց Մեծին Հայոց, յանուն նորին նոյնպէս անուանեալ Արարատ. եւ զի այս նահանգ եղեւ արքայանիստ թագաւոր ութեան Հայոց, մինչեւ Կալուած արքայի կոչել զայն Խորենացւոյն բ. 61. նմին իրի համօրէն աշխարհս Հայոց բազում ուրեք յօտարազգի մատենագրաց՝ յաւէտ 'ի սուրբ գրոց՝ կոչեցաւ Արարատ։ Վասն որոյ ուրանօր 'ի սուրբ գիրս եբրայեցւոց լերինք Արարատու կոչին, զԱրարատն չէ պարտ առնուլ անդ իբր անուն սեփական լերին, այլ սեփական աշխարհին. որպէս թէ ասէր լերինք Արարատեան աշխարհին. այս ինքն է Հայաստանեաց։ Եւ սխալին որք զհակառակն դնեն. ոպ թէ սուրբ գիրք եբրայական Արարատ անուամբ միայն զգօտի լերանցն համարին՝ ուր հանգեաւ տապանն Նոյի. որպէս եւ Պօշար հտ. ա. թղթ. 16. կարծէ թէ անուն այսր լերին էր պատճառ Արարատ անուանելոյ սուրբ գրոց եբրայեցւոց զՀայաստան. զի անծանօթ էր Պօշարայ արքայանիստ նահանգն Արարատ։
      
       ՍԱՐԱՐԱԴ
       Յայս անուն կոչէ Բուզանդ, առ որում միշտ այսպ գրի լեառն, կոչելով Սարարադ լեառն կամ լեառն Սարարադեան. դպր. գ. գլ. 10. իսկ տէրուին կամ սահմանն գրի Արարատեան։ Իսկ տարաձայն ութիւնս այս 'ի ռամկական անուանակոչուէ թուի ծագիլ. զի որպէս այժմ զլեառն կոչեն Սար, թուի թէ եւ յայնժամ կոչէին, եւ զհետեւեալ անունն 'ի մի յօդելով՝ առ համառօտելոյ կոչէին Սարարդեան, փոխանակ կոչելոյ Սար Արարադեան. որպէս եւ Կալմէտ 'ի մեկն ութեան Ծննդոց. ը. 4. յառաջ բերեալ զայժմեան անունն ռամկական Մասիսու Սար, 'ի մի յօդելով իբրեւ մի բառ՝ նոր անուն հնարէ՝ Մէսէսօնսար, կամ Մասէսուար 'ի ճանապարհորդութեան Կեմելեայ։
      
       ԼԵԱՌՆ
       Այսպէս սոսկ Լեառն կոչեցաւ առ Եպիփանու. առ որում յունական հնչմամբ գրի Լիվառ. իսկ լատին հնչմամբ Լուպառ. զոր այլեւայլ օրինակաւ մեկնել ճգնին մեկնիչք, բայց նոյն իսկ անունն ցուցանէ լինել հայկական, այսպէս կոչեցեալ 'ի բնակչաց իբր անուն սեփական այսր լերին, որ գլխաւորն էր 'ի մէջ ամենայն լերանց սակս մեծութեան դրից՝ եւ սակս հռչակաւոր անցից՝ որ անցին 'ի վերայ նորա. զոր վասն այնորիկ եւ Եպիփան իբր յատուկ անուն յիշատակէ. որ առաւել մերձենայր յուղիղ հնչումն հայկական, թէ յունական տառիւ գրէր Լիվառն։ Ըստ սմին օրինակի եւ սոսկ Քաղաք անուանեցան 'ի բնակչաց հին եւ նոր Հռոմք։
      
       ԿՈՐԴՈՒԱՑ ԼԵԱՌՆ. կամ ՔԱՐՏՈՒ եւ ՔԱՐՏԱ
       Այսպէս կոչեցաւ 'ի բազմաց նախնեաց սակս միացեալ համարելոյ զՄասիս ընդ գօտւոյ լերանցն Կորդուաց, զոր եւ արեւելեան ազգք ոմանք կոչէին Քարտու կամ Քարտա. յանուն Կարթունիք գաւառին. այլ տե՛ս վասն այսր ստորեւ, ուր ունիմք խօսիլ զգօտւոյ լերինս։ Նա եւ սակս մերձաւոր ութեան անուանցս Արարատ եւ Քարտա, զոր դիւրաւ կարէին շփոթել եւ փոխել 'ի Քարարատա, եւ կրճատելով Քարտա։ Յաւել եւ զայլ պատճառ, ըստ որում 'ի վաղուց ժամանակաց բազմօք յառաջ քան զՄծբնայ հայրապետն՝ պահեալ լինէր երեւելի մասունք տապանին Նոյի, ոչ 'ի միում տեղւոջ, այլ 'ի զանազան տեղիս լերանցն Կորդուաց, որպէս ունիմք գրել 'ի գլուխն Բնակչաց, վասն բնակ ութեան Նոյի. եւ նորին աղագաւ ուր պահեալ գտանէր մասն ինչ տապանին՝ անդ կարծէին բնակիչք նոյն տեղեաց եւ զհանգչել տապանին եւ զելանել Նոյի, որ էր վրիպակ։ Որով զանուն Կորդուաց լերին մանաւանդ արաբացի մատենագիրք՝ սեփականեցին լերին՝ ուր հանգեաւ տապանն Նոյի, այս ինքն Մասիս լերին, եւ զնստել նոյնեան տապանին սեփականեցին գրեթէ համօրէն գօտւոյն Կորդուաց լերին։
      
       ՃՈՒՏԻ
       Է նոյն իսկ անունս Կորդիք, այսպէս հնչեալ առ արաբացի մատենագիրս, որպէս է տեսանել առ Ասսեմանեայ, եւ առ Էրպլօայ։
      
       ԿՈՐԿԻՒՐԵԱՆ
       Այս անուն գտանի 'ի բանս Աղէքսանդրի բազմավիպի, զորոյ զբանս 'ի բերելն Սիւնկեղոսի 'ի Քրոնիկոնէն Եւսեբեայ հանեալ, գրէ Կորկիարեան. բայց վրիպակ գրչաց համարեալ զայս Կոարայ՝ ուղղէ յանուն Կորտեան. այս ինքն է՝ Կորդուացւոց. որ արդարեւ այնպէս գրի եւ 'ի բնիկ Քրոնիկոնին Եւսեբեայ, որ գտաւ հայերէն։ Այլ Պօշար գիրք ա. գլ. 5. ուղիղ համարեալ զկորկիւրեանդ անուն՝ զայլեւայլ բանիւք անկանի, հաւատալով թէ այսպէս կոչէր 'ի բնակչաց Հայոց. որոց լեզուն, ասէ, քանզի ըստ մասին էր արաբական՝ որպէս գրէ Ստաբոն, 'ի դէպ էր նոցա այնպէս կոչել. ըստ որում Քօրքուռ 'ի բարբառ արաբացւոց նշանակէ նաւ երկայնաձեւ, կամ նաւ մեծ, որք են բանք օտարք 'ի ճշմարտութենէ։ Բայց Պօշար մերձենայր 'ի ճշմարտութիւնն՝ եթէ գիտէր լինել մինչեւ ցայժմ 'ի Հայս գօտի ինչ լերանց Գրգուռ ձայնեալ, պար առեալ զհիւսիսակողմամբք Ռահվայի 'ի սահմանս Բաղիշոյ, զորմէ մինչեւ ցայժմ ոչ պակասին եւ առ բնակիչս բանք յարմարեալք առ պատմ ութիւն ջրհեղեղին, բանաստեղծելով իմն ասացեալ. որպէս թէ նոյեան տապանին նախ յայս լեառն պատահեալ, իսկ նորա առ Մասիս առաքեալ ասելով. Գնա 'ի Մասիս, զի բարձր է քան զիս։ Զայս եդեալ մարթ էր ասել, թէ որպէս այլք 'ի զանազան լերինս եդին զմասն տապանին, սոյնպէս եւ բազմավէպն Աղէքսանդր եդ 'ի լերինս Գրգուռայ, ուր կամ հաւաստեաւ կայր մասն ինչ տապանին, եւ կամ զԳրգուռն նոյն համարելով ընդ գօտւոյ Կորդուաց եւ Մասեաց՝ յայս անուն կոչեաց։
      
       ՏՕՐՈՍ կամ ՏԱՒՐՈՍ
       Զայս անուն տայ սբն Հերոնիմոս լերին կամ մանաւանդ լերանց՝ յորս հանգեաւ տապանն Նոյի ասելով. «Արարադ նահանգ 'ի Հայաստան է դաշտավայր, ընդ որ հոսի Երասխ, բարեբեր սքանչելի, առ ստորոտովք լերին Տօրոսի, որ մինչեւ ցայն վայր ձգի։ Ապա եւ տապանն յորում զերծաւ Նոյ ընդ որդւոց իւրոց 'ի դադարիլ ջրհեղեղին, ոչ հանգեաւ 'ի լերինս ընդհանրապէս Հայաստան եաց, որ կոչի Արարադ, այլ 'ի բարձրաբերձ լերինս Տօրոսի, որ առ երի կան դաշտացն Արարադայ»։ Կելլարիոս գիրք գ. գլ. 11. յայս բան անդէպ համարի զդնելն Տօրոսի առ Երասխաւ. բայց սուրբն Հերոնիմոս յայս բան նախ Արարադ կոչէ զնահանգն որ առ Երասխ գետով, որպէս է հաւաստեաւ. ապա զհամօրէն Հայաստան ըստ եբրայեցւոց կոչէ Արարադ. իսկ զբնիկ անուն լերինն՝ որ է Մասիս՝ անգիտանալով Տօրոս կոչէ. զոր չէ պարտ վրիպակ համարել. զի որպէս ունիս տեսանել 'ի ստորագր ութեան Տօրոս լերանց, Ստրաբոն առ նախնիս այնպէս ստորագրէ զՏօրոս՝ որպէս թէ ոչ միայն 'ի հարաւոյ Հայաստանեաց, այլեւ 'ի մէջն անդ աշխարհիս Հայոց ընթացեալ ցուցանէ. որով եւ լերինք աշխարհիս ընդ մեծի մասին ըստ նորա մարթ են կոչիլ Տօրոս. նմին իրի եւ սուրբն Հերոնիմոս՝ եւ զայս լեառն տապանին ըստ Ստրաբոնի համարեցաւ լինել Տօրոս, հետեւելով անշուշտ ստորագր ութեան նախնեաց։ Ըստ այսմ եւ մերքն զլեառն Սասնոյ կոչեն Տօրոս. եւ 'ի ծանօթ ութիւնս եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի եւ Անդրոնիկոսի՝ Վարագ կամ մանաւանդ Մարաթ լեառն համարի 'ի կարգս լերանց Տօրոսի։
      
       ՎԱՐԻՍ կամ լատին հնչմամբ ՊԱՐԻՍ
       Տե՛ս վասն այսր ստորեւ, ուր ունիմք խօսիլ զգօտւոյ լերինս։
      
       ՄԻՆՆԻ կամ ՀԱՌՄԻՆԻ
       Այս է անուն կարծեօք միայն հնարեալ 'ի յետագայից վասն անուան լերինս, զորմէ ըստ բաւականին տուաք տեղեկ ութիւն 'ի գլուխն Անուան Հայաստանեաց, 'ի խօսելն զանուանէս Առմէնիա. անդ կարես տեսանել զամենայն։
      
       Բ. Մականուանք Մասիս լերին։
      
       ՄԵԾ
       Սովին մականուամբ կոչէ Խորենացին. ա. 30. յասելն. «Բնակեցուցանէ յարեւելեայ ուսոց Մեծի լերինն մինչեւ 'ի սահմանս Գողթանն»։ Եւ ստորեւ. «Բնակեցուցանէ որդւովքն իւրովք յանդորր ութեան սպառուածի փլածին Մեծի լերինն»։ Եւ թէ այս Մեծ ասացել լեառն է նոյն իսկ Մասիս, յայտ առնեն անուանք անդէն յիշատակեալք, ուր բնակեցոյց մեծն Տիգրան զգեր ութիւն Մարաց, որք են Խրամ, Ջուղայ, Խոշակունի, որք անկանին ընդ արեւելս ուսոյ Մասիս լերինն. եւս առաւել յայտ առնէ 'ի վերջին տող նոյն գլխոյն, ուր 'ի մեկնիլն զբան Գողթան երգոյն՝ զգեր ութիւն Մարաց աժդահակեանց յայտնի դնէ անդէն բնակեալ 'ի Մասիս։
      
       ԱԶԱՏ
       Այս մականուն տուեալ լինի միայն յերգսն Գողթան 'ի պատմելն զգեր ութեան Մարաց, զորս 'ի շրջակայ աւանս բնակեցոյց մեծն Տիգրան։ Զայս բան երգոյն յառաջ բերէ Խորենացի 'ի պատմելն. 61 թէ Արտաւազդ թագաւոր 'ի խոր իմն ահագին անկեալ, անհետ եղեւ, զոր ասեն երգիչքն Գողթան յանիծից հօր նորա բ. Արտաշէսի պատահեալ նմա. քանզի Արտաշէս 'ի մահուն իւրում անէծ զԱրտաւազգ ասելով. «Եթէ դու յորս հեծիցս յԱզատ 'ի վեր 'ի Մասիս, զքեզ կալցին քաջք, տարցին յԱզատ 'ի վեր 'ի Մասիս, անդ կացցես, եւ զլոյս մի՛ տեսցես»։ Զմասն ինչ այսր բանի յառաջ բերէ եւ 'ի ա. 30։ Եւ քանզի միայն 'ի պատմութեան գերելոյ Մարաց յիշատակի Ազատ անունս այս, թուի 'ի պատճառս նոցա ընկալեալ զայս մականուն. զի 'ի գերեալսն Մարաց էին եւ զարմք Աժդահակայ, «որ ունին զամենայն զառ ստորոտովն Մասեաց». որպէս գրէ բ. 49 յորս էին թագաւորազունք, նաեւ թագուին առաջին տիկինն Աժդահակայ. ըստ գրելոյ նորա ա. 30 «Իսկ զԱնոյշ զառաջին կինն Աժդահակայ, եւ զբազումս 'ի սերմանէն Աժդահակայ աղջկունս հանդերձ պատանեկօք…բնակեցուցանէ» եւ այլն։ Արդ որպէս յայտ է, եւ որպէս ունիմք գրել 'ի գլուխն Կառավարուե, առ մերսն քանզի Ազատ կոչէին Ազնուականք եւ քաջազունք, յայնմանէ երգիչք Գողթան բանաստեղծք՝ զտեղին եւս բնակ ութեան ազնուականացս կոչեցին Ազատ։ 'Ի նշան այսմ յաւել եւ զայս զի թէպէտ արտաքոյ այսր երգոյ սակաւ ուրեք յիշատակի Ազատ մականուամբ, առ երկուս մատենագիրս եւեթ, սակայն նաեւ առ նոսա 'ի նմին պատմութեան անկման Արտաւազդայ յիշատակի. որպէս առ Թովմայի Արծրուն ւոյ դ. 11. յասելն. «Ընդդէմ նայելով լերանց այրարատեան Ազատն մասեաց, ուր Արտաւազդն արտաշէսեան քարավիժեալ»։ Եւ 'ի վէպսն Շնորհալւոյն վասն նորին Արտաւազդայ.
       Քաջաց ասեն ըզնա կալեալ
       ՅԱզատ Մասեաց լերին տարեալ։
      
       Գ. Տեղի Մասիս լերին
       Զլինելն Մասիս լերին 'ի Հայաստան՝ յայտ առնեն վկայ ութիւնք սուրբ գրոց, եւ նախնի երեւելի մատենագրաց, զորոց կարես տեսանել 'ի գլուխն Բնակչաց յօդ. բ. այլ թէ յորո՛ւմ նահանգի Հայաստանեաց, արդեօք յայրարատեա՛նն, զայս յայտ առնէ նոյն իսկ անուն միոյ 'ի գաւառաց աշխարհիս, որ կոչի յանուն լերինն՝ Մասեաց ոտն, եւ է մի 'ի գաւառացն Այրարատ նահանգի, ուր եւ Ոտն ասելով յայտ առնէ՝ թէ գոյր Մասիս լեառն, առ որոյ ոտամբ ձգէր այբ գաւառ. զնոյն ցուցանէ եւ Ակոռի գիւղն, զոր նախնիք դնեն 'ի գաւառն Մասեաց ոտին, այս գիւղ մինչեւ ցայժմ տեսանի կառուցեալ 'ի մասին միում նոյն իսկ Մասեաց լերին։ Յայտ առնէ զայս եւ պատմ ութիւն խորենացւոյն ա. 12. ուր 'ի պատմելն զԱմասիայ նահապետէ, ասէ. «Ամասիա բնակեալ յԱրմաւիր (որ էր յԱյրարատ նահանգի) անցանէ զգետովն (Երասխայ) մերձ 'ի լեառնն հարաւոյ. եւ շինէ անդ առ խորշիւք լեռնոտինն մեծապէս ծախիւք երկուս տունս. զմին յարեւելս կոյս մօտ յակունս աղբերցն՝ որ առ ստորոտով լերինն ելանեն, իսկ զմիւսն յարեւմուտս կոյս նորին տանն»։ Զկնի յաւելու, բայց զլեառն անուանէ Մասիս. յայտ առնելով թէ զոր նախ լեառն հարաւոյ կոչեաց ըստ գրից Արմաւրայ հայելով, նոյն է որ կոչեցաւ Մասիս։ 'Ի գրելոցս աստի իմասցիս, թէ առ օտարազգի մատենագիրս սուրբն Հերոնիմոս ուղիղ եդ զարարատեան լերինս, կամ զսահմանն ուր էջ տապանն Նոյի առ Երասխ գետով, թէպէտ եւ զլեառն անուանէ Տօրոս, զորոյ զպատճառն գրեցաք 'ի վերոյ։ Բայց այլ եւս զանազան մատենագիրք եդին 'ի զանազան տեղիս, զորս մի առ մի յիշեսցուք յառաջիկայս, զստոյգն 'ի ստոյն որոշելով։
      
       Ա. Ի ՓՌԻՒԳԻԱ
       Աստ դնի ըստ բանին գտելոյ 'ի պատգամս Սիբիլլայից այսպէս. «Ի սահմանս սեաւ Փռիւգիոյ (ասէ) ամբարձեալ կայ լեառն ինչ դժուարին եւ բարձրագահ, զոր անուանեալ կոչեն Արարադ»։ Ուրանօր բղխէ, ասէ, Մարիաս գետ, որ մերձ 'ի Կելենաս քաղաք, եւ հուպ 'ի յաղբիւր Մէանդր գետոյն բղխեալ զեղու 'ի նոյն Մէանդր։ Այս Սիրիլլա զինքն դնէ լինել նու Նոյի, զերծեալ ընդ նմա եւ ընդ առն իւրոյ 'ի ջրհեղեղէ, զորոյ զստ ութիւն կրկին բանիւ ցուցանէ Պօշար գիրք ա. գլ. 3։ Մի՝ զի Մարսիաս անուն ել զկնի. զի նախ յանուն Միդասայ թագաւորի կոչէր աղբիւր Միդասայ. զկնի նորա եղեւ Մարսիաս, յորոյ անուն եւ գետն կոչեցաւ Մարսիաս. արդ նու Նոյի յառաջ քան զսոսա գոլով՝ զիա՞րդ կարէր յիշել։ Երկրորդ՝ Արարադ լեառն, ասէ, էր մի 'ի բարձրագոյն լերանց, այլ տեղի մերձ 'ի Կելենաս՝ ուստի բղխէ գետն Մարսիաս, եւ ոչ իսկ լեառն է, այլ բլուր ինչ կամ գահաւանդ։ Զերրորդն մեք յաւելցուք. թէ անունս Արարադ, քանզի յաւուրս Արայի նահապետի եդաւ՝ ոչ կարէր զայն յիշել Սիբիլլայն նու նահապետին Նոյի, բազմօք յառաջ գոլով քան զԱրայ։ Եւ այսպէս յայլոց յետնոց յարմարեալ է այս բան սխալական. որում պատճառ զայն դնէ Պօշար՝ զի մերձ 'ի Կելենաս առ Մարսիաս գետով քաղաք կառուցաւ կամ 'ի Սելեւկիոսէ, եւ կամ 'ի Սոտէր Անտիոքոսէ Ապամիա անուամբ, ուր խաղացին բնակիչք Կելենայց. այսմ Ապամիոյ մականուն եդաւ Գիվոդօս, որ նշանակէ Տապան. վասն որոյ եւ գրէ զկնի Սիբիլլայն, թէ ուր բղխէ Մարսիաս գետ, անդ 'ի գլուխ բարձր լերին հանգչի տապանն։ Այլ մարթ էր, ասէ Պօշար, զայլ պատճառ յառաջ բերել վասն Տապան կոչելոյ, այս ինքն է զձեւ երկրին, որ յերից գետոց պատեալ գոլով բերէր զձեւ տապանի. որպէս եւ նաւահանգիստ Աղէքսանդրիոյ կոչեցաւ Գիվոդօս, այսինքն Տապան, 'ի պատելոյ ջուրց ծովածոցոյն։
      
       Բ. Ի ՄԻՋԱԳԵՏՍ
       Աստ դնի առ Ստրաբոնի եւ առ Պտղոմեայ լեառն ինչ Մասիոս անուամբ. բայց այս լեառն այլ է 'ի մերոյս Մասիս լեռնէ. զայս որոշումն յայտնի առնէ եւ նոյն ինքն Ստրաբոն, զի 'ի յիշելն զմերս Մասիս կամ ըստ նորա Մասիոս ժա. 506, յայտնի դնէ զանունն ասելով. «Զայս է տեսանել եւ յԱրոպատիա Մարաց, եւ 'ի Մաիոս լեառն Հայաստան եաց»։ Իսկ 'ի յիշելն զմիւս Մասիոս ժա. 527. դնէ «Ի վերայ Միւկտոնիոյ 'ի Միջագետս ընդ հարաւակողմն եղելոց, յորս է Նիսիվիս (Մծբին), ընդ հիւսիսակողմն է Սոֆինի 'ի մէջ Մաիոսի եւ Անտիտորոսի»։ Եւ 'ի ժզ. 747. որոշակի դնէ զՄծբին 'ի ներքոյ Մասիոս լերին։ Սոյնպէս եւ Պտղոմէոս ե. 18. զՄասիոս յայտնի դնէ 'ի Միջագետս, եւ ոչ 'ի Հայաստան։ Արդ այսչափ որոշ զանազան ութիւն յայտնի կացուցանէ՝ թէ Մասիոս Միջագետաց էր այլ լեառն։ Այսմ 'ի վերայ հասեալ եւ Նիքօլայի 'ի ծթ. ճառ Ծննդոց, գրէ. «Պարտ է գիտել թէ Մասիոս լեառն Միջագետաց՝ այլ է 'ի Մասիոսէ Հայաստանեաց»։ Տե՛ս վասն այսր եւ 'ի Միջագետս, զորմէ ուրոյն ունիմք խօսել։ Յայլ միտս 'ի Միջագետս դնի լեառն տապանին Նոյի 'ի յետագայ մատենագրաց արաբացւոց, զորմէ տե՛ս 'ի ստորեւ. նաեւ 'ի գլուխն Բնակչաց. յօդ. բ։
      
       Գ. Ի ՄԷՋ ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՑ ԵՒ ՊԱՐԹԵՒԱՑ
       Պրոկոպիոս գազացի որ 'ի վեցերորդ դարուն, 'ի մեկն. ծննդ. առ նուազ տեղեկ ութեան մերոյ աշխարհին՝ 'ի յիշելն զԱրարադ, վասն տեղւոյ նորա այսպէս գրէ. «Արարատ միջին 'ի մէջ Հայաստանեաց եւ Պարթեւաց»։ Ափրիկանոս առ Սիւնկեղոսի դնէ 'ի Պարթեւս. իսկ Կեդրենոս գուցէ լաւ եւս ասէ. «Զլերինս Արարատայ գիտեմք լինել 'ի Պարթեւս Հայոց»։ Ընդ որ չէ պարտ զարմանալ, զի զայս սխալումն եւ յայլ մատենագիրս օտար ազգաց է տեսանել վասն այլոց նահանգաց մերոց. զոր օրինակ առ Ստեփաննոսի բիւզանդացւոց Գուգարք նահանգ մեր դնի «Տեղի 'ի մէջ Կողքաց (Կողքիսաց) եւ Վրաց արեւելեայց»։
      
       Դ. Ի ՄԷՋ ՀԱՅՈՑ ԵՒ ԿՈՐԴՈՒԱՑ
       Եպիփան յայտնի դնէ զտապանն Նոյի իջեալ յարարատեան լերինս, բայց զնոյն Արարատ ոչ դնէ ուղղակի 'ի Հայս, այլ առ նուազ տեղեկ ութեանն դնէ 'ի մէջ Հայոց եւ Կորդուաց. «Յետ ջրհեղեղին (ասէ) յորժամ տապանն Նոյի հանգուցեալ կայր ի լերինս Արարադայ, 'ի մէջ Հայոց եւ Քարտունեաց, 'ի լերինն որ կոչի Լիվառ»։ Քարտուն անուամբ իմա աստանօր զԿարթունիս կամ զԿորդուս, ուր եւ գրելովն 'ի լերինս Արարադայ, զԱրարատ առնու փոխանակ նահանգին։
      
       Ե. Ի ՉԻՆՍ
       Աստ եդ զլեառն Արարատ Շուքֆըրտ ոմն մատենագիր՝ ոչ առ նուազ տեղեկութեանն սխալելով որպէս նախագրեալքն, այլ առ կարի իմն զմայլելոյ ընդ հն ութիւն Չինաց եւ առ նորասիր ութեանն, յորմէ դժուարին է խորշել հետաքնին 'ի գիւտս պարապելոցն։ Բայց զանազան փաստիւք մերժեն զայն անգղիացի հեղինակք ընդհանուր պատմութեան, որպէս նշանադրեալ է մեր 'ի գլուխն Բնակչաց. յօդ. բ։
      
       Դ. Դիրք Մասիս լերին եւ գօտեւոր լինել նորա։
       Վասն այսր հռչակաւոր լերինս թէպէտ չիք ինչ ուրեք որոշակի յիշատակեալ գօտեւոր լինել, բայց բանք նախնեաց ցուցանեն զսա դասեալ 'ի կարգս գօտեւոր լերանց. մի՝ զի բազում ուրեք 'ի բազմաւորականն յիշատակեն Արարատեան լերինք կոչելով, որպէս է տեսանել 'ի բանս նոցա յառաջ բերեալս։ Երկրորդ զի եւ առ մեր մատենագիրս՝ որպէս եւ առ արտաքինս ոմանս՝ որք 'ի Հայաստան դնեն զՄասիս, կամ զլեառն՝ ուր էջ տապանն Նոյի, յայնպիսի տեղիս յիշատակեն՝ յորս ոչ անկանի բնիկ լեառն Մասիս. զի Բուզանդ գ. 20. դնէ յԱպահունիս գաւառ Տուրուբերանոյ. «Այլ յերկրին Ապահունեաց՝ յոտինն մեծի լերինն Մասեաց տեղին զայն որսասցուք»։ Բայց Ապահունիք էր գաւառ ծովեզերեայ, մերձ 'ի ծովն Բզնունեաց, ուր ոչ անկանէր ոտն Մասիս լերին. Թոմա Արծրունի դ. 11. այնպէս խօսի՝ զի երեւի մերձ 'ի Ճուաշռոտ գաւառ Վասպուրականի դնել զՄասիս եւ զվիհն ուր անկաւ Արտաւազդ արքայ, զոր մեք ցուցաք լինել 'ի Մասիս. «Խաղացեալ, ասէ, 'ի Ճուաշռոտ 'ի Գետս աւան՝ շինէ անդ□ ընդդէմ նայելով լերանց այրարատեան ազատն Մասեաց, ուր Արտաւազդն արտաշէսեան քարավիժեալ խոհեմանայր 'ի կոշտն կոհակին»։
       Ի ծանօթ ութիւնս եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի եւ Անդրոնիկոսի՝ իջանել տապանին Նոյի դնի 'ի Վարաթիգէն լեառն Հայոց. «Եւ է լեառն բարձրագագաթն Վարաթիգէն անուն, յորում տապանն Նոյի բարձեալ 'ի ջուրց՝ հանգեաւ 'ի գլուխ նորին»։ Այս Վարաթիգէն անուն եթէ է աղաւաղ ութիւն անուանս Վարագ, լեառն տապանին Նոյի լինի 'ի Տոսպ գաւառ Վասպուրականի. իսկ թէ առցուք իբր աղաւաղեալ անուն Մարաթ լերին՝ յայնժամ լեառն տապանին լինի 'ի Սասուն՝ որ է յԱղձնեաց նահանգի. յորմէ իմաստասիրեմք, թէ նաեւ զայսոսիկ լերինս համարեցան նախնիք գօտի Մասեաց լերին, ուր էջ տապանն Նոյի։ Այս անուն է որ առ Նիկողայոսի դամասկացւոյ բազմօք յառաջ գրի Վարիս, կամ լատին հնչմամբ Պարիս. որ է աղաւաղութիւն կամ անուանս Վարագ, եւ կամ անուանս Մարաթ. «Ի վերոյ Մինիատայ (գուցէ Մարաթայ), ասէ, գտանի լեառն մեծ 'ի Հայաստան, կոչեցեալ Վարիս, ուր զբազումս զերծեալ համբաւեն 'ի ջրհեղեղէն. իսկ միոյն 'ի տապանին ապրեալ, 'ի գագաթն նորա ելեալ, եւ զմնացորդս տախտակացն անդանօր ընդ երկար պահեալ»։ Իսկ Բուզանդ գ. 10. 'ի գաւառն Կորդուաց դնէ զայս լեառն տապանին Նոյի, գրելով վասն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի. «Գալ հասանել 'ի լերինս Հայոց, 'ի լեառնն Սարարադայ, 'ի սահմանս այրարատեան տէրութեն, 'ի գաւառն Կորդուած»։ Այս Կորդուաց անունն է՝ որով բազում ուրեք կոչեցեալ գտանեմք առ օտար ազգս զլեառն տապանին Նոյի, որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Անուան, եւ 'ի գլուխն Բնակչաց, այլ եւ 'ի ստորագր ութեան Կորդուաց լերին։ Ըստ այսմ եւ արաբացին Երբէնիանոս իջեալ դնէ զտապանն «'ի վերայ լերանց Քիւրիւտ». որ է ածանցեալ 'ի նոյն անուանէս Կորդուք։ Սոյնպէս եւ Գէորգ Ելմակինոս գիրք ա. գլ. 1. յասելն. «Ապա Հերակլ գնաց 'ի գիւղն Դմանեաց, զոր նա կառոյց□ յետ ելանելոյ 'ի տապանէն. եւ ելեալ 'ի լեառն Ճուտի (որ է Կորդուք), ետես զտեղի տապանին որ ամբարձեալ կայ 'ի վերոյ քան զամենայն զերկիրն զայն, քանզի բարձր է յոյժ»։ Եւ Նուպեան աշխարհագիրն ասէ. «Լեառն Եմանու, նոյն որ Ճօտէ (Կորդուք), ուր հանգեաւ նաւն այն՝ Նոյի»։ Զանունս Եմանու ուղղեն յանուն Դմանեաց, որ 'ի բարբառ արաբացւոց նշանակէ Ութից. ըստ որում ասեն ութ անձինք էին ելեալքն 'ի տապանէ։ Համաձայն սոցա գրի եւ առ յոյն մատենագրին Ագաթայ գիրք դ. յասելն. «Շուրջ զՔարտուքեան (Կորդուաց) լերամբք 'ի գեօղն Դամանեաց»։ Այս ամենայն բանք յայտ առնեն՝ թէ օտար ազգք, առաւել Հրեայք 'ի բազմաւորականն ասելով Արարատեան լերինք, իմացան ոչ զմի՝ այլ զբազում լերինս, այսինքն գօտեւոր համարեցան զլեառն՝ ուր էջ տապանն Նոյի, եւ զայս գօտի ձգեցին 'ի հիւսիսոյ 'ի հարաւ, որպէս ձգի գօտի Կորդուաց լերին, մի գօտի համարելով ընդ նմա։ Վասն որոյ ոմն զլեառն տապանին Նոյի եդ 'ի բնիկ յԱյրարատ նահանգի՝ ուր եւ է ճշմարտիւ. ոմն առաւել ստորեւ՝ յԱպահունիս. այլ ոմն յառաւել հարաւ՝ 'ի Վարագ կամ 'ի Մարաթ. եւ այլք բազումք 'ի լերինս կամ 'ի լեառն Ճուտի, այսինքն է Կորդուաց, որ է անուն առաւել ընդհանուր. զի զայս ամենայն այլեւայլ լերինս սկսեալ 'ի Մասեաց՝ համարէին աղխաղխումն մի եւ նոյն գօտւոյ Կորդուաց լերին։ Որպէս յայտ առնէ նաեւ բան Բենիամենի Դուտելեան 'ի ճանապարհորդ ութեան իւրում որ յերկոտասաներորդ դարուն, ուր գրէ 'ի Մծբնայ երկօրեայ եկեալ 'ի կղզին Իւմէրայ, որ 'ի մէջ Տիգրիսի առ ստորոտովք լերանց Արարադայ, ուստի չորս մղոնաչափ հեռի է տեղին՝ յորում հանգեաւ տապանն Նոյի։ Զայս բան Բենիամենի եթէ ստոյգ համարեսցուք, ոչ արաքէն պարտ է գօտեւոր դնել զլերինս Արարադայ. զի ինքն գոլով 'ի մէջ Տիգրիսի՝ զիարդ կարէր լինել առ ստորոտովք լերանց բնիկ Արարադայ, այլ յայտ է թէ այն կղզին Իւմէրայ 'ի մէջ Տիգրիսի կանգնեալ՝ էր առ ստորոտովք այնց լերանց՝ որք գօտի էին լերանց Արարադայ. եւ 'ի լերանց անտի չորս մղոնաչափ հեռի էր տեղին՝ ուր կայր մասն ինչ նշխարաց տապանին. յորմէ կարծէին՝ թէ անդ հանգուցեալ էր տապանն յետ ջրհեղեղին։ Քանզի զի՛նչ յարմար ութիւն կայր զԱրարադ բերել 'ի հարաւ կոյս՝ մինչեւ մօտ 'ի կղզին Իւմէրայ, եթէ ոչ իմանայր վասն գօտւոյ լերանց՝ որք յԱրարադայ աղխաղխեալ գային մինչեւ ցայն վայր։ Բայց զհաւաստին կամելով գրել, չէ պարտ իբր մի եւ նոյն յիշել զարարադեան լերինսն եւ զԿորդուացն, որպէս յուշ առնէ եւ Պօշար. գիրք ա. գլ. 7. թղթ. 30։ Այս է առաջին պատճառ յոյր սակս յայսչափ տեղիս փոխադրեցին զլեառն տապանին Նոյի։
       Իսկ երկրորդ պատճառն է այն՝ զորմէ գրել ունիմք 'ի գլուխն Բնակուե. այսինքն թէ երեւելի մասունք ինչ տապանին Նոյի 'ի սկզբանէ գտանէին 'ի զանազան տեղիս. եւ ո՛ւր եւ գտանէր՝ անդ համարէին իջեալ ողջոյն իսկ տապանին եւ նահապետին Նոյի։
      
       Ե. Բարձրութիւն Մասիս լերին։
       Առ մատենագիրս մեր սակաւ յիշատակ ութիւն գտանեմք վասն այսր։ Ագաթանգեղոս թղթ. նիբ. այսչափ ինչ գրէ. «Եկն թագաւորն (Տրդատ) խնդրեաց հրաժեշտ 'ի սրբոյն Գրիգորէ, եօթնօրեայ ճանապարհ կալեալ 'ի վեր'ի բարձր լեառն Մասիս»։ Հեթում պատմագիր հայկազն գլ. 9. գրէ. «Ի Հայաստան է լեառն բարձրագոյն քան զամենայն լերինս որք գտանիցին ընդ ամենայն երեսս երկրի, որ սովորաբար Արաբ կոչի, յորոյ գագաթան զառաջինն հանգեաւ տապանն Նոյի»։ Իսկ յարտաքնոց գիրս առ բազումս յիշատակի այս լեառն իբրեւ մի 'ի բարձրաբերձ լերանց աշխարհի։ Ալկիմոս Աւիտոս գիրք դ. տող 539 գրէ. «Ի բարձրաբերձ լերինս Հայաստան եաց հանգուցեալ կայր տապանն»։ Յայս հայի եւ բան Թէոդորետոսի, որ 'ի մեկնելն զբաh Եսայեայ ժդ. 13 ասէ, թէ 'ի հիւսիսակողմն Ասորեստանեաց գտանի լեառն բարձր քան զամենայն լերինս աշխարհի։ Ուր կամի նշանագրել զայն լեառն՝ յորում հանգեաւ տապանն Նոյի, որպէս եւ մեկնէ Պօշար գիրք ա. գլ. 5 եւ զի նա 'ի լեառն Կորդուաց կարծէր հանգուցեալ տապանին, վասն այնորիկ 'ի հիւսիսոյ Ասորեստանեաց դնէ, ուր անկանին լերինք Կորդուաց։ Վինշենցիոս պէլլօվաշէնցի որ 'ի հինգերորդ դարուն՝ գրէ. «Այս լեառն Արարադայ բարձր է յոյժ, եւ ոչ ոք երբէք 'ի մարդկանէ պատմի ելեալ անդր, բայց միայնակեաց ոմն եւեթ»։ Սոյնպէս բարձր յոյժ դնէ Գէորգ Ելմակինոս'ի պատմ ութիւնս արաբացւոց, զորոյ զբանս եդաք 'ի վերայ։ Իսկ 'ի հին ճանապարհորդաց Մարկոս Պօղոս գրէ յիւրում ճանապարհորդութեան, որ յերեքտասաներորդ դարուն. «Ի Մեծ Հայս է լեառն մեծ յոյժ եւ բարձր. յորոյ վերայ նստեալ ասի տապանն Նոյի. այնչափ է լայն եւ երկայն, մինչեւ չէ մարթ ընդ երկուս աւուրս շուրջ պատել. 'ի գլուխ նորա գտանի միշտ ձիւն այնչափ բարձրացեալ՝ մինչեւ ոչ ումեք մարթ է ելանել. վասն զի ձիւնն ոչ լուծանի իսպառ, այլ տակաւ 'ի վերայ միմեանց տեղացեալ հանապազ թանձրանայ»։
       Իսկ Հրեայք 'ի սկզբանէ անտի զայս լեառն արարատեան բարձրագոյն դնեն քան զամենայն լերինս աշխարհի. եւ զայս իբրեւ յայտնի ցուցեալ 'ի սուրբ գրոց. զի (ծն. ը. 4) գրի, ասեն, «Եւ նստաւ տապանն յեօթներորդում ամսեանն 'ի քսան եւ եօթն ամսոյն 'ի լերինս Այրարատայ» յորում ժամանակի տակաւին ընդ ջրով էին ծածկեալ գլուխք ամենայն լերանց աշխարհի. զի գլուխք այլոց լերանց բազմօք զկնի սկսան երեւել. այսինքն «յամսեանն մետասաներորդի (որպէս ասէ անդէն սուրբ գիրն) որ օր առաջին էր ամսոյն՝ երեւեցան գլուխք լերանց»։ Բայց Լուդովիկոս Քաբէլլոս 'ի պատմ ութեան ջրհեղեղին բազմօք մաքառի յայսմ ընդդէմ Հրէից, պատճառս բերելոջ թէ բեռնաւորեալ նաեւ մեծ, զոր օրինակ էր տապանն Նոյի, երկու մասամբք ընկղմեալ կայր 'ի ջուր, եւ միով մասամբ միայն մնայր արտաքոյ 'ի վերոյն ջրոյն. վասն որոյ 'ի կանխագոյն նստելոյ տապանին 'ի գլուխ արարատեան լերին՝ չէ մարթ իմաստասիրել զլինել նորա բարձր քան զայլ լերինս։ Այլ մտադիւր հետազօտեալ զբան սուրբ գրոց ը 3 . տեսանեմք, զի 'ի խօսելն զչափոյ զիջանելոյ եւ նուազելոյ ջրոյն յերեսաց երկրի, եւ ասել անդէն առ նմին թէ նստաւ տապանն յարարատեան լեառն, իբր 'ի նշան չափու զիջման ջրոյն յառաջ բերէ զայս։ Վասն որոյ պարտ է դնել այսպէս, թէ ջուրն այնչափ զիջաւ, մինչեւ գլուխ լերին Արարատայ բարձրագոյն գոլով երեւեցաւ, եւ տապանն Նոյն յանկեան ինչ լերին՝ ուրանոր դեռ ծածկեալ ունէր ջուրն ըստ բաւականին՝ նստաւ, ոչ կարելով շարժիլ։ Այսմ ապացոյց այն է՝ զի անմիջապէս զկնի սուրբ գիրն 'ի սկսանելն դարձեալ պատմել զչափոյ նուազման ջրոյն այսպէս. «Եւ ջուրն երթայր եւ նուազէր» ապա իսկոյն 'ի նշան եւ եւս նուազելոյն՝ զերեւիլն գլխոց այլոց լերանց յառաջ բերէ յայնժամ, որով յայտնի ցուցանէ թէ 'ի բաց առնու յայլոց լերանց զգլուխ այսր լերին արարատեան, իբր վաղագոյն երեւեալ։ Այսմ մտադիր լինելով Պօշար՝ գրէ. «Կարի իմն հաւանական է արարատեան լերին լինել մի յառաւելագոյն բարձր լերանց. վասն զի թէպէտ տապանն հանգուցեալ կայր 'ի նմա յեօթներորդում ամսեան յեօթնեւտասն աւուր, այլ 'ի ժամանակէ անտի 'ի նուազիլ ջրոյն եւ եւս՝ ոչ երեւեցան գագաթունք մերձակայ լերանց նախ քան զտասներորդ ամիսն»։
       Երկճիղ լինելն գագաթան Մասիս լերին, որպէս եւ երեւի մինչեւ ցայսօր միայն առ հին ճանապարհորդի ուրուք գաղղիացւոց գտանեմք, որ կոչի Գուլէլմոս Ռիւպրիւքիս. գլ. 49. սա յերեքտասաներորդ դարու ճանապարհորդել 'ի Թաթարս՝ այսպէս բացատրէ. «Առ երի կան Երասխայ եւ Նախջուանայ կրկին լերինլ Մասիս անուանեալք՝ յորս նստաւ տապանն»։ ԶՄասիսի որ առ Երասխաւ եւ Նախջուանաւ՝ յայտնի գիտեմք մի լեալ եւ ոչ կրկին, ապա յայտ է թէ կրկին կոչել նորա անտանոր՝ վասն երկճիղ լինելոյ գլխոյ նորա ասէ։
      
       Զ. Բերք Մասիս լերին։
       Հանք կճոյ լինել 'ի Մասիս, յայտ առնեն այս բանք Ագաթանգեղոսի 'ի թղթ. նխբ. «Եկն թագաւորն (Տրդատ) եւ խնդրեաց 'ի սրբոյն Գրիգորէ.. եօթնօրեայ ճանապարհ կալեալ 'ի վեր 'ի բարձր Մասիս, եւ անտի 'ի գլխոյ լեռնէն առեալ վէմս երաստոյս, անտաշս, Անկոփս, յաղթս, ծանունս, երկայնս, ստուարս եւ մեծամեծս… ստանձնեալ բերէր 'ի վկայարանս տաճարացն. մէն չորս արձանս սեամս կանգնէր»։ Առ 'ի լինել յարմար կանգնելոյ սեամս դրանն եկեղեցւոյ՝ պարտ էր լինել ոչ քար հասարակ, այլ կիճ։
      
       Է. Անցք Մասիս լերին։
       Առաջին անցք այն է՝ զի հանգեաւ տապանն Նոյի 'ի վերայ լերինս 'ի համաշխարհական ջրհեղեղին, եւ անկեցաւ որթ 'ի վերայ նորա. զառաջինն ունիմք 'ի սուրբ գրոց. իսկ զերկրորդն յաւանդուէ բնակչաց, որք զայգի անկեալն Նոյի դնեն 'ի գիւղն Ակուռի. իսկ Ակուռիս այս է 'ի միում մասին նոյն իսկ Մասեաց լերին, որպէս եւ մինչեւ ցայսօր տեսանի։ Մի յերեւելի անցիցն է որ պատմի 'ի գիրս եւ ելանելն սբյ Յակոբայ Մծբնայ յայս լեառն, եւ բանալն աղբիւր ջրոյ։ Իսկ առ Խորենացւոյն ա. 30. յիշատակի երկրաշարժուի, եւ յայնմանէ փլուզանիլ մասին ինչ այսր լերին. «Բայց զնախասացեալ կինն Անոյշ բնակեցուցանէ որդւովքն իւրովք յանդորր ութեան սպառուածի փլածին մեծի լերինն, զորմէ լեալ ասեն յահագին իմն շարժմանէ, զոր պատմեն որք բազմաշրջ ութեամբ հրամանաւ Պտղոմեայ ասպարիզօք զբնակ ութիւն մարդկան չափեցին»։ Կամ 'ի յերկրաշարժութենէ աստի՝ եւ կամ յաւէտ 'ի հրաբղխից՝ որպէս կարծեցին ոմանք 'ի բնաբանից մեզ ծանօթ եղելոց՝ ձեւացաւ այն ահագին խոր վիհն ցայժմ մնացեալ, ուր անկաւ Արտաւազդ արքայ. «Աղմկեալ իմն, ասէ Խորենացին (բ. 61) 'ի ցնորից խելագարանաց, ընդ վայր յածելով երիվարաւն՝ անկանի 'ի խոր իմն մեծ. եւ խորասոյզ լեալ անհետի»։ Զայս խոր մեծ ոչ յիշէ Խորենացին յայս բան թէ ուր էր, բայց ստորեւ որոշէ յասելն՝ թէ զայս պատահար ընծայեն անիծից Արտաշէսի հօր Արտաւազդայ, որ անէծ վասն նորա անկանիլ 'ի խոր իմն Մասիս լերին, զոր ապա կոչէ Այր։
      
       ՏՕՐՈՍ

       Ա. Անուն լերինս.
       Լեառն անուանի գրեթէ քան զամենայն լերինս Հայաստանեաց 'ի պատմ ութիւնս մեր, նաեւ 'ի պատմ ութիւնս օտար ազգաց. առ որս գրի Դաւրոս, որ նշանակէ Ցուլ. որոյ տառադարձութին է առ մեզ Տաւրոս, եւ իբր ռամկօրէն Տօրոս։ Բայց որպէս նշանագրեալ է մեր 'ի Մեծ Հայ ս 'ի թղթ. 89 եւ 90. բնիկ նախկին անուն պարտ է համարել զՏարօն. այսպէս անուանեալ յանուն միոյ 'ի կրտսերագունից որդւոց Սեմայ. եւ ապա 'ի Յունաց մակեդոնացւոց եկելոց յաւուրս մեծին Աղէքսանդրի փոխեալ 'ի Դաւրոս, որպէս էր սովորութիւն նոցա, որ եւ էանց առ հռոմայեցիս. եւ 'ի գրոց նոցա եւ Յունաց՝ էանց ապա առ մեզ եւ կոչեցաւ Տօրոս. զորոյ զնշանակութին գտանեմք 'ի կիր արկեալ առ Բուզանդայ գ. 14. 'ի գրելն վասն Դանիէլի. «Եւ յաճախ (գնայր) յակն աղբերն 'ի ներքոյ սարաբարձր մեհենատեղւոյն Հերակլեայ (որ յԱշտիշատ), որ կայ դէմ յանդիման լերինն մեծի՝ որում Ցուլն (Տօրոս) անուանեալ կարդան»։ Նոյնպէս եւ վասն լերինն Տօրոսի համարիմ 'ի կիր արկեալ առ նորին Բուզանդայ, գ. 7. ուր ասէ վասն սարմատացւոց ազգաց բնակչաց Կովկասու, որք զեղան 'ի Հայաստան. «Բանակեալ էին նոքա 'ի լերինն որ կոչի Ցլու գլուխ»։ Այսինքն է՝ գլուխ Տօրոսի լերին։ Եւ 'ի գլ. 8. կրկնէ զնոյն առանց յիշելոյ զլեառն իբրեւ տեղի ինչ կամ գիւղ. «Եւ ետ Վաչէի զօրավարի զականս Ջանջանակին, եւ զՋրաբաշխիս, եւ զՑլու գլուխ ամենայն գաւառակօքն հանդերձ»։
       Առ հռոմայեցիս այնչափ սեփական համարեալ եղեւ լեառնս այս Տօրոս աշխարհիս Հայոց, զի յետ գրաւելոյ նոցա զմասն ինչ Հայաստան եաց՝ իբրեւ դէպ եղեւ նոցա դրամ հատանել, 'ի նշան Հայաստան աշխարհին եդին 'ի վերայ դրամոյ քանդակ Ցլու, որ առ նոսա կոչի Դաւրոս, այն է՝ Տօրոս. եւ 'ի վերայ ցլու նստեալ կերպարան մարդոյ ձեռամբն կալեալ զեղջերացն ցլու. շուրջանակի գիր դրոշմեալ 'ի բարբառ հռոմայեցւոց Հայաստան նուաճեալ։ Իբր մի եւ նոյն անուն ասել կամելով՝ Լեառն ցլու, որ է Տօրոս, եւ նոյն որ Հայաստան։
      
       Բ. Ընթացք գօտւոյն Տօրոսի.
       Ստրաբոն 'ի զանազան տեղիս խօսելով զՏօրոսէ՝ յոյժ ընդարձակ ձգէ զընթացս նորա, զոր համառօտելով բերցուք աստանոր։ Ի թղթահամարն 130 ասէ. «Ի մէջ Տօրոսի են Լեռնաբնակք, Բառօրամիսատք, Բառդիք, Միգք (որ է Մարք), Հայք, կիլիկեցիք, լիկասնացիք, Բիսիդք (պիսիդացիք)» Իսկ գիրք ժա. թղթ. 490, իբրեւ գօտի ինչ ընդ մէջ հատանէ, ասէ, Տօրոս զցամաքն Ասիոյ յարեւմտից յարեւելս ընթանալով, սկսեալ 'ի ցամաքէ՝ որ է հանդէպ Հռոդոս կղզւոյ, մինչեւ յարեւելեան ծայրս հնդկաց եւ Սկիւթիոյ, զլայն ութիւն Տօրոսի բազում ուրեք դնէ ձգեալ ասպարէզս երեք հազար, 'ի բազում մասունս բաժանելով։ Յայնչափ լայն ութեան լերինս պարփակեալ կան զանազան ազգք, ոմանք անծանօթք, իսկ ոմանք յոյժ ծանուցեալք ասէ, զոր օրինակ են Պարթեւք, Մարք եւ Հայք, զսոսա եւ զկապադովկացիս 'ի 491 եւ 492. բնակեալս դնէ 'ի մէջ Տօրոսի։ Ի թղթ. 497 գրէ վասն Մոսքիքեան, Սքիտիս, եւ բարիատրեան լերանց. «Սոքա ամենեքին են մասունք լերինն Տօրոսի, որ զհարաւային կողմն Հայաստան եաց պատմէ. անջատելով իմն 'ի նմանէ եւ 'ի հիւսիսակողմն ընթանալով մինչեւ 'ի Կովկաս եւ 'ի ծովեզերս Եւքսինոս (Պոնտոս) ծովու». Ի թղթ 520 եւ 521 ասէ՝ թէ Մարաց աշխարհ անկանի 'ի մէջ Տօրոսի, «Զի սա (Տօրոս) յայն տեղիս 'ի բազում մասունս հերձանի, ահագինս ունելով խոխոմս ձորոց, զոր եւ 'ի Հայաստան է տեսանել։
       Ըստ նորա սկսանի Տօրոս 'ի Կարիոյ եւ 'ի Լիւկիոյ, այլ անդ չէ ինչ բարձր ութիւն նորա եւ լայնուի. ապա ընդ արեւելս թեւակոխեալ ձգէ բազուկս 'ի միոյ կողմանէ զլեառն Ամանոս, եւ 'ի միւս կողմանէ զԱնտիտօրոս։ Յետ անցանելոյ ընդ Եփրատ՝ առաւելու յոյժ բարձր ութիւն նորա եւ լայն ութիւն 'ի բազում մասունս հերճանելով, որոյ մեծ մասն ձգի ընդ հիւսիս. «որ զՀայաստան բաժանէ 'ի Միջագետաց»։ Աստի հոսին, ասէ, երկոքին գետքն, Եւփրատ՝ որ բղխէ 'ի հիւսիսային կողմանց Տօրոսի, եւ Տիգրիս՝ որ 'ի հարաւոյ նոյն լերին. բազում մասունք կամ բազուկք հերձանին 'ի Տօրոսէ, յայսկոյս Եփրատայ՝ Անիտիտօրոս, իսկ յայնկոյս Եփրատայ ընդ հիւսիսակողմն՝ լեառն Բոլիառռին. Մոսքիքեանք եւ այլ լերինք որք ձգին մինչեւ 'ի դրունս Կասպից. իսկ ընդ հարաւակողմն, ասէ թղթ. 522 'ի Կապադովկիոյ եւ յեփրատացւոց ընդ արեւելս թեւակոխել զառաջինն բնիկ անուամբ տօրոս կոչին. որ «զՍոֆինի (զԾոփս) եւ զմնացեալ Հայաստան բաժանէ 'ի Միջագետաց»։ Այսր Տօրոսի մասն կացուցանէ ըստ ոմանց եւ զլերինս Կորդուաց, եւ զՄասիս որ 'ի վերայ Մծբնայ, եւ զՆպատ զառաւել վերամբարձ. «Եւ այսպէս ապա, ասէ թղթ. 522 'ի մէջ Տօրոսի դնեմք զՄարս՝ որոյ են եւ դրունք Կասպից եւ զՀայաստան… Արտաքոյ Տօրոսի 'ի հարաւակողմն չիք ինչ մասն Մարաց կամ Հայաստան եաց։
       Այժմ յառաջ բերցուք եւ որ ինչ յիշատակի 'ի գիրս մեր վասն ընթացից գօտւոյն Տօրոսի։ Առ Զենոբայ գրէ Լուսաւորիչն մեր 'ի ա. թուղթ իւր. «Զի է աստ յերկրիս Հայոց 'ի չորրորդ բաժինս եւ յերրորդ Հայոց աւարտին, 'ի լերինն որ կոչի Տօրոս եւ հատեալ անցանէ մինչեւ 'ի դրունս Պալհաւայ Պարսից, եւ առ սովաւ (առ Տօրոսիւ) բնակի երկիրն Մամիկոն էից», Կամի ասել թէ Տօրոս 'ի ծայրէ երրորդ Հայոց սկսեալ մտանէ 'ի Տարոն գաւառ Տուրուբերանոյ, որ է երկիր Մամիկոնէից։
       Ոչ ուրեք այնպէս ստէպ յիշատակեն մերքն զՏօրոս՝ որպէս 'ի Տարոն, համարեալ զայն իբր բնիկ իւր գաւառ սեփական նմին, որ է հաստատութիւն ասացելոյն 'ի մէնջ. իբր զի անդ նախ յաւուրս Նոյի ընկալաւ զիւր անուն՝ որ էր Տարօն, առ օտար ազգս այլայլեալ 'ի Դաւրօս, կամ Դաւրուս, եւ 'ի նոցունց առ մեզ փոխեալ ապա 'ի Տօրոս։ Ի ստէպ յիշատակելոցն զոմանս յառաջ բերցուք. Մատթէոս 'ի թիւն ճթ. գրէ. «Գնաց զօրքն այլազգեաց 'ի գաւառն Տարօն, որ եւ բռնակալեալ առ ստորոտ լերինն Տօրոսի մերձ 'ի Սասուն»։ Եւ Յոհան կաթողիկոս վասն Բուղայի, որ եկն 'ի կողմանս Տարօնոյ՝ ասէ. «Ասպատակ զզօրս իւր սփռէ ընդ ծործորս լերինն Տօրոսի եւ ընդ երեսս գաւառին, եւ նախ զբնակեալսն 'ի խոխոմս լերինն զորս ըմբռնէին՝ տապաստ երկրին տային անողորմ սրով»։ Այս է լեառն զոր այլք Սասուն կոչեն։
       Սոյնպէս եւ լեառն՝ առ որով շինեցաւ Ղազարու վանքն՝ կոչի առ Զենոբայ Տօրոս, «Յայտնեցաւ նմա (սրբոյն Գրիգորի) հրեշտակ տեառն եւ ասէ. յարուցեալ երթիցես 'ի ստորոտ լերիիի Տօրոսի, եւ ցուցից քեզ զտեղին, ուր հաճեցաւ տէր… եւ գնաց 'ի տեղին զոր եցոյց նմա հրեշտակ տեառն… եւ եդ անդ զգերեզմանս սրբոց առաքելոց… եւ անուանեաց Ղազարու վանքն»։ Իսկ այս վանք Ղազարու էր 'ի Տարօն։ Ագաթանեղոս 'ի յկբ, 'ի յիշելն զլեառն Քարքէ որ էր 'ի Տարոն՝ ասէ. «Որ հանդէպ նայի մեծի լերինն Տօրոսի»։
       Իսկ արտաքոյ Տարօնոյ յիշատակեալքն 'ի մերոց՝ են այսոքիկ։ Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում զՏօրոս համաձայն Ստրաբոնի բաժանիչ դնէ ընդ մէջ Հայոց եւ Միջագետաց. «Մեծն Հայք կալով… մերձ 'ի Տօրոս լեառն, որ բաժանէ զնա 'ի Միջագետաց»։ Դնէ նաեւ 'ի Մոկաց նահանգի յասելն. «Մոկք յելից կալով Աղձնեաց յամուրսն Տօրոս լերինն»։ Սոյնպէս եւ Թովմա Արծրուն ի ա. 15. զՏօրոս դնէ 'ի Մոկս «Իսկ Վարդան Մամիկոն եան որդի համազասպայ Մամիկոն էի՝ թոռն սրբոյն Սահակայ՝ խոյս տուեալ գնաց զկողմամբքն Մոկաց, 'ի խոխոմս Տօրոսական լերինն, 'ի լեսուրս Ջերմաձորոյ»։ Եւ զբերդն Զռայլ 'ի բ. 1. կոչէ Տօրոսական։ Զբնակիչս Սասուն լերին որ է յԱղձնեաց նահանգի՝ մերքն կոչեն բնակիչք լերին Տօրոսի։ Եւ այսպէս ըստ մեր մատենագրաց գօտի Տօրոսի անցանէ 'ի հարաւոյ կողմանէ Հայաստանեաց միայն 'ի միջագետս. բայց մտանէ ապա եւ 'ի Սասուն գաւառ Աղձնեաց, 'ի Տարօն Տուրուբերանոյ եւ 'ի Մոկս։ Իսկ ըստ Ստրաբոնի անցանէ եւ ընդ Կորդիս. զի Կորդուաց լեառն մասն Տօրոսի համարի գէթ ըստ ոմանց։ Ընդ Այրարատ, զի 'ի Տօրոս դնէ զակն Եփրատայ, որ է 'ի Ծաղկոտն գաւառ Այրարատու. եւ զի զՆպատ եւս համարի նոյն ընդ Տօրոսի, որպէս եւ Պտղոմէոս, որ էր յԱյրարատ։ Ընդ չորրորդ Հայս, զի 'ի Սոֆինի որ է Ծոփք, կամ չորրորդ Հայք, անցեալ դնէ Ստրաբոն զՏօրոս։ Ընդ Վասպուրական, զի զՏօրոս դնէ մերձ 'ի Թոսբիդիս, որ է Տոսպ գաւառ Վասպուրականի։
       Իսկ հայելով եւ 'ի բանն՝ ուր զլերինս Բօլիառռի, Մոսքիքան եւ զայլ լերինս ձգեալս մինչեւ 'ի դրունս Կասպից՝ համարի Ստրաբոն մասունս կամ բազուկս Տօրոսի, յայնժամ պարտ է ասել՝ թէ այն բազուկք Տօրոսի անցանեն ընդ հիւսիսային նահանգս Հայոց. այսինքն է՝ ընդ Տայս, ընդ Գուգարս, ընդ Ուտի եւն։ Համաձայն Ստրաբոնի եւ Պրոկոպիոս կարի իմն ընդ հիւսիսակողմն ծաւալէ զՏօրոս ասելով. «Տօրոս լեառն Կիլիկիոյ զառաջինն 'ի Կապադովկիա ընթանայ, ապա 'ի հայս, 'ի Պարսկահայս, յԱղուանս, 'ի Վիրս եւ 'ի շրջակայ ազգս՝ որք ընդ իւրեւ՝ եւ որք ընդ տէրութեամբ Պարսից, զի յանչափս ձգի, եւ ահագին ընթացիւքն որչափ առաւելու ընդ լայնութին՝ նոյնչափ եւ բարձրանայ։ Յայնկոյս քան զսահմանն Վրաց յանձուկ կապանս ձգեալ կայ կիրճ ինչ յիսուն ասպարիզաչափ ընդ երկայն ութիւն, սեպացեալ եւ անմատոյց լերամբ այնպէս աւարտեալ, մինչեւ ոչ նշմարել ելս ինչ ամենեւին. անդ դուռն ինչ միայն գործեալ կայ 'ի բնութենէ. որ թուի իմն թէ արուեստիւ ձեռագործեալ իցէ. զոր եւ հին անուամբ Կասպիական կոչեմք»։ Յայտ է թէ զոր մերքն եւ այլք Կովկաս կոչեն, Պրոկոպիոս աստէն զամենեսին Տօրոս անուանէ։
       Եւ այսպէս թէպէտ ոմանք 'ի նախնեաց եւ 'ի հիւսիսակողմն աշխարհիս Հայոց ձգեցին զլերինս Տօրոսի, բայց լաւագոյն է զհարաւակողմանսն միայն յայս անուն կոչել, զի այն է առաւել յաճախեալ 'ի մերսն եւ յարտաքինսն. եւ յաւէտ ըստ մեր մատենագրաց դնել զՏօրոս նախ 'ի Տարօն իբր յիւր բնիկ տեղի, եւ ապա 'ի Մոկս եւ յԱղձնիս։ Իսկ արտաքոյ Հայաստանեաց 'ի մերձակայ սահմանս յիշել մերոց զՏօրոս՝ սակաւ ուրեք գտանեմք. որպէս առ Խորենացւոյն բ. 91. 'ի Կիլիկիա յիշեալ գտանեմք, ուր գրէ վասն Արքեղայոսի վերակացութիւն Չորրորդ Հայոց, թէ սպանեալ զսուրբն Արիստակէս, «ինքն գնաց փախստական 'ի Տօրոս կիլիկեցւոց»։ Գտանեմք յիշատակեալ եւ յաշխարհին եփրատացւոց. զի 'ի պատմ ութեան միաբանական թղթոց Շնորհալւոյն յիշատակին վարդապետք՝ «որք են 'ի Միջագետս եւ յամենայն լեառնս Տօրոսի»։ Քանզի սովաաւ կամի նշանակել զՍեաւ լեառն, ուր էր յայնժամ բազմ ութիւն միանձանց եւ վարդապետաց. իսկ Սեաւ լեառն ըստ մեզ էր յաշխարհին եփրատացւոյ։
      
       ԿՈՎԿԱՍ
       Գրի եւ Կաւկաս, որ է հասարակ ամենայն մատենագրաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց, որ եւ առ Պարսիկս եւ առ Տաճիկս է 'ի կիր արկեալ, Քաֆքաֆ կոչելով։ Այսպէս կոչեցաւ լեառնս այս յանուանէ Կովկասայ եղբօր Հայկայ, որ եօթներորդ որդի էր Թորգոմայ, որպէս ունիմք 'ի գրոց պատմ ութեան Օրպէլեանց գլ. ա. թղթ. 8. ։
       Այս լեառն 'ի գիրս մեր տիրապէս ոչ յիշատակի ընդ լերինս Հայաստանեաց, այլ յայն սահմանս՝ ուր աշխարհակալք մեր ընդարձակողք սահմանաց ձգեցին զտէր ութիւն իւրեանց. զի եւ հայելով յընդհանուր գրուածս նախնեաց՝ բնիկ Կովկաս են այն գօտիք լերանց որք ձգին 'ի հիւսիսակողմն Վրաց եւ Աղուանից. որով 'ի մէջ Կովկասու եւ Հայաստանեաց անկանին Վիրք եւ Աղուանք, իսկ 'ի հիւսիսոյ Վրաց՝ ազգք սարմատացւոց, որպէս եւ յայտ առնէ Խորենացի յաշխարհագր ութեան. ուր 'ի ստորագրելն զՍարմատիա՝ դնէ «ընդ կովկասային լերինսն առ Վրօք եւ Աղուանիւք»։ Իսկ 'ի ստորագրելն զՎիրս՝ դնէ «առ երի Սարմատիոյ առ Կովկասիւ»։
       Բայց 'ի գիրս նախնեաց քանզի ինչ ինչ տարբերութիւն գտանի, առ բացատրութիւն յառաջ բերցուք աստանօր։ Ստրաբոն ժա. 497 գրէ. «Կովկաս է լեառն երկոցունց եւս ծովուց 'ի վերոյ կացեալ։ Պոնտոսին ասեմ եւ Կասպից զպարանացն՝ որով անջատին այն ծովք, իբրեւ պարիսպ ինչ 'ի մէջ պարփակեալ, ընդ հարաւակողմն անջատէ զԱղուանս եւ զՎիրս 'ի դաշտավայրէ սարմատացւոց տարակայեալ ընդ հիւսիսակողմն… Երատոսթենէս աւանդէ թէ Կովկաս 'ի բնակչաց կոչի կասպիական, գուցէ 'ի Կասբից այսպէս անուանեալ։ Ձգէ իբր բազուկս ինչ ընդ հարաւակողմն՝ որք շուրջ պարփակեն զմիջին վրաստան, եւ յարակցին 'ի լերին Հայաստան եաց, եւ 'ի լերինս կոչեցեալս Մոսքիքեանք, Սքէտիսք եւ բարիատրեանք։ Սոքա ամենեքին եւ մասունք լերինն Տօրոսի՝ որ զհարաւային՝ կողմն Հայաստան եաց կացուցանէ՝ անջատեալ իմն 'ի նմանէ. եւ 'ի հիւսիսակողմն թեւակոխեալ մինչեւ 'ի Կովկաս եւ յեզր ծովուն Պոնտովի»։ Դարձեալ 'ի թղթ. 500 գրէ. «Մասն ինչ նորա (Վրաց) պարագրի կովկասային լերամք, զի որպէս ասացի՝ բազուկք ինչ այսր լերին պտղաբերք ձգին ընդ հարաւ, պատեալ ցՎրօք առհասարակ եւ թեւակոխեալ առ Հայաստան, եւ առ Կողքիս։ Իսկ 'ի 527 յայտնի դնէ 'ի Հայաստան աւարտիլ «'ի հիւսիսակողմն (Հայաստանեաց) են… Աղուանք, Վիրք եւ Կովկաս. որ շուրջ պատէ զազգօք, եւ յանգի 'ի Հայս. եւ ապա ընթացակցի նաեւ մոսքիքեանց»։
       Է եւ այլ ինչ կարեւոր 'ի գիտել վասն լերինն Կովկասու, զոր յուշ առնէ Ստրաբոն ժա. 506. զի հարաւակողմեանքն ասէ, առաւել բարձր են քան զհիւսիսակողմեանսն. «Իսկ այնր այնոքիկ են՝ որք առաւել 'ի հարաւ կոյս ձգին՝ զԱղուանս, 'ի Վիրս, 'ի Կողքիս եւ յինիոքեանս»։
       Բանն Պլինիոսի զ. 12. ուր ասէ թէ Պարսիկք կամ Պարթեւաց թագաւոր ութիւն կովկասեան լերամբք պատեալ կայ եւս, այնպէս ցուցանէ թէ նաեւ 'ի Մեծ Հայս յանգին լերինք Կովկասու 'ի կողմանս Գոմմաճինոյ եւ Սոֆէնու. որք են կողմն Եփրատացւոց եւ ծոփաց։ Այլ որպէս մեկնէ Հարտուին, պարտ է անդ իմանալ վասն լերանց Տօրոսի եւ Անտիտօրոսին, որոց մասունք են կամ բազուկք որք պատեալ ունին զՄեծ Հայովք՝ ուրանոր սահմանակից է Գօմաճինոյ. իսկ Սոֆ էնք կամ Ծ ոփք բնակեալ են 'ի ձորավայրս այսոցիկ լերանց յերկուց կողմանց եւս։ Թէ զիարդ պարտ է իմանալ զբանս Ստեփաննոսի բիւզանդացւոյ, որ զստորոտս լերինն Կովկասու կոչէ լերինք Գօլիգեանք, որ ըստ մեզ է Կողք գաւառ Տայոց, գրեալ է մեր 'ի Մեծ Հայս 'ի ծանօթ ութեան թղթ. 372։
      
       ԿՈՐԴՈՒԱՑ ԼԵՐԻՆՔ
       Ա. Անուն լերանցս։
       Հռչակաւոր գօտի լերանց յիշատակեալ առ Խորենացւոյն բ. 36. յասելն. «Պատահէ բքոյ 'ի լերինս Կորդուաց»։ Որ 'ի Քրոնիկոնին Եւսեբեայ գրի եւ Կորդուացւոց լեառն։ Սոյն այս անուն է որ յարեւելեան թարման ութիւնս ինչ աստուածաշունչ գրոց գրի Քարտա կամ Քարտու. նախ բացատրութիւն քաղդէական՝ որ կոչի Թարկում Օնքէլոս, Ծննդ. ը. 4. փոխանակ դնելոյ զտապանն Նոյի հանգուցեալ 'ի վերայ լերանց Արարատայ, դնէ 'ի վերայ լերանց Քարտու. որպէս եւ Յովնաթանայն դնէ Քարտօն. նոյնպէս եւ թարգմանուին արաբացւոց դնէ 'ի վերայ լերանց Քարտայ։ Քանզի որպէս գրեալէ մեր այլուր, բազումք յարեւելեայց փոխանակ Արարատայ՝ 'ի լերինս Կորդուաց դնեն հանգուցեալ զտապանն. վասն այնորիկ եւ սոքա Քարտու կամ Քարտա կոչելով զնոյն լերինս տապանին՝ իմանան զլերինս Կորդուաց։ Իսկ այս տարաձայն ութիւն Քարտու եւ Կորդուք անուան՝ յառաջ գայ կամ վասն պատճառին զոր նշանագրէ Պլինիոս, թէ յառաջ ժամանակաւ այն՝ որ կոչէր Քարտուք, ապա կոչեցաւ Կորդուք. «Ատիապենաց առ երի կան, ասէ, (զ. 13. ) Քարտուքք երբեմն կոչեցեալք, իսկ այժմ Քօրտուէնք», որ է Կորդուք. եւ կամ զի որպէս ոմանք յանուն Կորդուք գաւառին կոչեցին՝ որ էր 'ի նահանգին Կորճէից, նոյնպէս եւ այլք ոմանք յանուն այլում գաւառի նոյն Կորճէից կոչեցին, որ էր Կարթունիք։ Եւ զի լեառն էր գօտեւոր, գօտի սորա որպէս 'ի Կորդուս՝ նոյնպէս եւ 'ի Կարթունիս ընթանայր 'ի հարկէ. յոյր սակս մարթ էր եւ ոմանց յանուն Կարթունիք գաւառին կոչել Քարտու։ Կորդուք անունս այս է, զոր մատենագիրք արաբացւոց ոչ կարելով ուղիղ արտասանել, գրեն եւ արտասանեն Ճուտի։ Ի Կորդուք անուանէս ածանցեալ համարիմք եւ զանունս Որոնդիս յիշատակեալ առ Դիոդորի սիկիլիացւոյ գիրք բ. ուստի երկոտասան ասպարիզօք հեռի դնէ զԵկբատան, որ ըստ մեզ է Վան. որովհետեւ զգօտի Կորդուաց լերին ընդ բազում սահմանս տարածեցին նախնիք։
      
       Բ. Տեղի Կորդուաց լերանցն.
       'Ի մէջ նախնեաց օտար ազգաց Պտղոմէոս ե. 13. յայտնի 'ի Մեծ Հայս դնէ զլերինս Կորդուաց, որոյ բնիկ տեղին յայտ է յանուանէն լինել 'ի Կորդուք, որ է գաւառ 'ի նահանգին Կորճէից. վասն որոյ եւ Վարդան աշխարհագիր ասէ. «Կորդուաց լեառն՝ Կորճէաց լեառն է»։ Եւ յանուանէ այսր Կորդուաց գաւառին ընկալան լեառն եւ բնակիչքն զայս անուն. այլ ոմանք անծանօթք ազգիս պատմ ութեան 'ի Քիւրտից բնակչաց դնեն ընկալեալ լերին զանունս Քիւրտ կամ Քարտու. եւ ապա 'ի Յունաց այլափոխեալ 'ի Կորտիք։ Բայց Քիւրտ անուանեալքն՝ որք բնակին այժմ 'ի նոյն լերինս՝ նորք են. վասն որոյ նախնի մատենագիրք Յունաց՝ որք բազմօք յառաջեն քան զնոսա՝ ոչ կարէին յանուանէ նոցին առնուլ. որպէս եւ բնիկ անունս Կորտիք կամ Կորդուք բազմօք յառաջէ քան զՔիւրտս։
       Ապա հաւաստին այն է՝ թէ Կորդուք է հին անուն գաւառին, եւ յայնմանէ կոչեցան եւ լեառն, եւ բնակիչքն, ոպ եւ ողջոյն նահանգն. եւ ոչ թէ լեառն 'ի բնակչաց, որք եւ հետզհետէ բազմանալով եւ զօրանալով, զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 143. ապա ընդ նոսին խառնելով եւ հին Մարք, զնոյն Կորդուք անուն եւ ինքեանք ընկալան, որ փոխեցաւ յանունս Քուրդք կամ Քիւրտք, որք եւ կացուցին ազգ իմն մասնաւոր խառնեալ 'ի Հայոց եւ 'ի Մարաց։
      
       Գ. Գօտի Կորդուաց լերանցն։
       Զգօտեւոր լինել լերինս յայտ առնեն աշխարհագիրք, կոչելով զայն 'ի բազմաւորականն, Կորդուացւոց լերինք, զոր օրինակ Պտղոմէոս, ե. 13 եւ այլք. բայց զգօտի այսր լերին առ մեր մատենագիրս ձգեալ գտանեմք 'ի Մոկս, որ է սահմանակից գաւառին կորդուաց, զոր օրինակ 'ի Ճառն Ապարանից խաչին յասելն. «Ի գաւառէն Մոկաց, 'ի լեռնէն Կորդուաց»։ Եւ դարձեգալ ստորեւ. «Ի ծործորս միջոցի լերանցն Կորդուաց վիճակին Մոկաց»։ Ձգեալ գտանեմք եւ 'ի յակն Տիգրիսի, ըստ որում զմի ակն Տիգրիսի դնեն 'ի լերինս Կորդուաց, որպէս ունիս տեսանել 'ի գըլուխն Գետոց։
       Բայց առ օտարազգի մատենագիրս առաւել տարածեալ գտանեմք զգօտի սորա, յիշատակելով առ Տիգրիս գետով, 'ի Հայս այլ եւ արտաքոյ Հայոց 'ի միջագետս զի Պլինիոս զ. 27 առ ընթացիւք Տիգրիս գետոյ դնէ զլերինս Կորդուաց։ Եւ 'ի զ. 26. 'ի գրելն զՄիջագետաց՝ զԿորտիեանս՝ որ նոյն է ընդ Կորդուք գաւառին՝ ուր էին համանուն լերինք՝ սահմանակից Ալօնք կամ Այլի գաւառին, որ էր 'ի Պարսկահայք նահանգ. «Իսկ Կորտիեանց, ասէ, առ երի կան Ալօնք, ընդ որս Զէրպիս գետ 'ի Տիգրիս անկանի»։ Եւ Քսենոփոն զՔարտուքեան լերինս առ Տիգրիսիւ դնէ, որ է նոյն ընդ լերանց Կորդուաց, Յաւել եւ զայն բանս Ստրաբոնի ժզ. 747 եւ զՊտղոմեայ, որք առ Տիգրիսիւ յիշեն զԿորդիս կամ զՔարտուս. զի թէպէտ ոչ յիշեն անդ յանուն լերանց, այլ՝ գաւառին, բայց յայտ է թէ բնիկ Կորդուաց լերինք անկանէին՝ 'ի գաւառն Կորդուաց։ Ստրաբոն ձգէ եւ 'ի Միջագետս. զի յետ գրելոյ 'ի ժա. 522 թէ Տորոս լերինք զԾոփս եւ զմնացեալ Հայս բաժանեն 'ի Միջագետաց յաւելու ասել թէ զսոսա «ոմանք կոչեն լերինս Կորդուաց»։ Դիոն պատմագիր զլեառն Կորդուաց դնէ առ Ատիապենիւ, որ է ասել առ Ասորեստանիւ։
       Մատենագիրք արաբացւոց զՃուտի լեառն, որ է լեառն Կորդուաց, դնեն 'ի Միջագետս արտաքոյ Հայոց աշխարհիս յերկիրն Ռապիահ 'ի Մուսուլ, որպէս գրէ Էրպլօ. եւ քանզի նաեւ զլեառն՝ ուր նստաւ տապանն Նոյի՝ կոչեն լեառն Ճուտի, որ է Կորդուաց, յայտ է թէ զգօտի Կորդուաց լերին ձգեցին եւ եւս մինչեւ ցՄասիս, մի գօտի լերանց՝ եւ կամ մի եւ նոյն լեառն համարելով զՄասեացն եւ զԿորդուացն, թէեւ ուրեք ուրեք ընդհատեալ էր այս գօտի, եւ ոչ միաստանի կցեալ։ Զայս հաստատէ մանաւանդ բացատրութին քաղդէական, եւ արաբացի թարգմանութին Աստուածաշունչ գրոց, որք, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ, Քարտու կամ Քարտա կոչեցին զայն լեառն՝ որ 'ի սկզբնագրի եբրայեցւոց կոչի լեառն Արարատեան, այն է Մասիս, յոր էջ տապանն Նոյի. ուր չէին արդեօք այսպէս փոխեալ զբան սուրբ գրոց, եթէ ոչ համարէին մի եւ նոյն լեառն։
       Իսկ առ Պլինիոսի ուրեք կարի իմն ձգեալ տարածեալ գտանեմք զգօտի սորա 'ի հիւսիսակողմն աշխարհիս. զի գիրք զ. գլ. 11. յետ դնելոյ զդրունս Կովկասու, յիշելով եւ զազգս՝ որք անտի յառաջ գնալով բնակին 'ի կողմն Պոնտոս ծովու, յիշէ անդէն եւ զլերինս Կորտիէա, որ է լերինք Կորդուաց, ուր եւ Հարտուին յաւելու 'ի վերլուծութեան՝ թէ այսպէս կոչին գլուխք լերանց՝ յորս են դրունք Կովկասու։ Բայց որպէս իմանամք 'ի գրոց այլոց, գօտիք Կորդուաց լերանց ոչ տարածին մինչեւ ցանդր, եւ ոչ ձգին յարեւելից յարեւմուտս, որպէս ձգեալ ցուցանէ Պլինիոս յայս բան, այլ 'ի հարաւոյ 'ի հիւսիս. զի որպէս նշանագրէ անդէն եւ Հարտուին, Կորտիեանք «զԱսորեստան յամառնային մտից փակեն». այսինքն է՝ յարեւմտից Ասորեստանեաց կան Կորտիեանք. արդ յԱսորեստան եաց մինչեւ ցդրունս Կովկասու (որով կոչէ աստէն Պլինոս զդուռն Ալանաց կամ Դարբանդայ) ձգել զգօտի լերանց Կորդուաց ոչ գիտեմք այլուստ, վասն որոյ ես համարիմ վրիպանօք գրչաց սպրդեալ զայս անուն, զի ոչ ուրեք զԿորդիս դնեն 'ի հիւսիսակողմն Հայաստանեաց. գուցէ Պլինիոս եդեալ էր Կանգարաց, որ կարէ յարմարիլ. զի եւ 'ի գիրս մեր յիշատակին լերինք Կանգարք։
       Բարձր ութիւն լերանցս Կորդուաց եւ ապառաժուտ լինելն յիշատակի առ Քսենոփոնի 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի. «Այն ինչ եղեւ նոցա, ասէ, անդր հասանել, ուրանօր չէր մարթ ամենեւին անցեալ ընդ Տիգրիս գետ առ խոր ութեանն եւ մեծութեն, եւ չէր իսկ այլ ինչ անցք, բայց եթէ լերինք Քարտուքեանք, (այն է՝ լերինք Կորդուաց), սեպացեալք եւ առ գետովն բարձրացեալք, թուեցաւ առաջնորդացն ընդ նոյն լերինսն ճանապարհորդել»։
      
       ՊԱՐԽԱՐ կամ ԲԱՐԻԱՏՐ
       Առաջին անունն է 'ի կիր արկեալ 'ի գիրս մեր, իսկ երկրորդն 'ի գիրս օտար ազգաց. զոր Պտղոմէոս ե. 13. դասէ ընդ լերինս Հայոց ասելով. Լերինք Հայոց են Մոսքիքան, «եւ լեառն որ Բարիարտիս կոչի». Դիրք սորա անկանի 'ի հիւսիսային արեւմտեան ծայր Մեծին Հայ ոց. վասն որոյ եւ Պտղոմէոս սուղ ինչ ստորեւ գրէ. «Իսկ առ երի Բարիատրեան լերանց է Սիվագինի». կամ ըստ լատին հնչման Սիպագենէ. որ ըստ մեզ է Սպեր։ Այլ Պլինոս զ. 9. որոշէ յասելն. «Իսկ Մեծ Հայ ք սկսեալ 'ի Բարիատրեան լերանց՝ գետովն Եւփրատաւ անջատի 'ի Կապադովկիոյ»։ Արդ Կապադովկիա եւ սկիզբն Եփրատայ անկանին յարեւմտեան հիւսիսակողմն Մեծին Հայոց։ Զայս առաւել որոշէ Ստրաբոն ժբ. 548. յասելն. «Լեառն դժուարակոխ Սքիտիսսիս, որ յարակցի Մոսքիքան լերանց, որք 'ի վերոյ կան Կողքիսոյ, զորոյ զծայրն ունին եօթնագիւղք. զհետ գայ Բարիատրիս (լեառն), որ մինչեւ ցՓոքր Հայ ս թեւակոխեալ 'ի տեղեացն սահմանակցաց Սիտինիոյ եւ Կապադովկիոյ՝ զարեւելեան կողմն Պոնտոսի աւարտէ. ամենեքին որք բնակին յայսոսիկ լեռնակողմանս դաժան են անհնարին»։ Եւ 'ի թղթ. 556. 'ի յիշելն զՓանարէա որ մասն է Պոնտոսի, «Յարեւելակողմն նորա (ասէ) ձգի լեառն Բարիատրիս»։ Արդ 'ի բանից աստի Պլինիոսի եւ Ստրաբոնի յայտ է թէ գօտի այսր լերին ըստ մասին անկանի յարեւմտեան հիւսիսային ծայր Մեծին Հայ ոց, եւ ըստ մասին 'ի Փոքր Հայս։
       Այս լեառն է նոյն որ 'ի գիրս մեր կոչի Պարխար. զայս յայտ առնէ նախ մերձաւոր ութիւն անուանց, զի 'ի բաց թողեալ զվերջաւորութին յունական, Բարիարն որպէս գրեալ կայ ընտիր օրինակի Պտղոմեայ՝ լինի նոյն, միայն զտառն ի եդեալ փոխանակ տառիս խ։ Երկրորդ նոյն ութիւն դրից. զի որպէս զԲարիատրիս դնեն յարեւմտեան հիւսիսային ծայր աշխարհիս Հայոց, նոյնպէս եւ մերքն 'ի նոյն կողմանս դնեն զՊարխար. զի Լաստիվերտցին գլ. ժզ. մերձ 'ի Կովկաս յիշատակէ ասելով. «Մինչեւ 'ի լեառն՝ որ կոչի Պարխար, եւ մինչեւ ցստորոտն Կովկասայ»։ Ղազար 'ի թղթ. 127. դնէ առ Խաղտեօք, յասելն. «Առ վայր մի առ լերամբն՝ որ կոչի Պարխար, մերձ առ սահմանակցութիւնն Խաղտեաց, ամրագոյն տեղի միգտեալ դադարեցին». Արդ եւ Պլինիոս զ. 10 զԲարիատրեան լերինս դնէ առ Կողքիսիւ՝ որոյ գաւառ է Խաղտիք, զի ընդ յիշելն զԲարիատրեան լերինս՝ անդէն յաւելու ասել. «Յայնկոյս (քան զայն) են անապատք կողքիսեանք»։ Եւ որպէս ցուցանեն բանք մերոց պատմագրաց, բնիկ գօտի այսր լերին Պարխարայ ընթանայր ընդ այն նահանգ Մեծին Հայոց՝ որ կոչէր Տայք. որպէս է բանն Ղազարայ՝ որ յետ վերոգրեալ վերոգրեալ բանից ասէ. «Ի գիւղն՝ որ անուանի Որջնհազ 'ի գաւառին Տայոց. քանզի 'ի ժամուն իջեալ էին 'ի յամրոցացն լերինն Պարխարայ»։ Որջնհաղ գիւղ գոլով 'ի Տայս, իսկ Պարխար լեառն 'ի վերոյ գեղջն՝ ուստի իջին 'ի վայր 'ի յՈրջնհազ, յայտ է թէ Պարխար լեառն եւս էր 'ի Տայս. վասն որոյ ընդ մեռանել Հմայեկայ՝ զօրք ուխտապահացն զարհուրեալք (ասէ Ղազար 128) անդէն 'ի վեր 'ի լեառն դառնային 'ի Պարխար»»։ Մանաւանդ զի զոր աստ «Ամրոցք լերինն Պարխարայ» կոչէ Ղազար, սուղ ինչ 'ի վերոյ թղթ. 125. Աուկրք Տայոց կոչէ ասելով վասն Ատրորմիզդ մարզպանին. «Սա եւ 'ի վերայ ժողովելոցն առ երանելին Հմայեակ յամուրսն Տայոց գունդ կազմէր»։ Արդ Հմայեակ հանդերձ իւրովքն ամրացեալ կայր յամուրսն Պարխարայ, եւ մինչդեռ իջեալ էին 'ի լեռնէ աստի, հասեալ 'ի վերայ գունդն Պարսից նահատակեցին զՀմայեակ եւ զայլու Սոյնպէս 'ի Տայս դնէ զՊարխար եւ Խորենացին բ. 6. յասելն վասն Վաղարշակայ. «Դառնայ զհիւսիսեաւ առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց»։ Եւ այսպէս Պարխար լինելով 'ի Տայս, լինի սահմանակից Կողքիսոյ, որպէս եւ դնեն զԲարիատրիոն. զի Տայք սահմանակից է Խաղտեաց, որ է մի 'ի գաւառացն Կողքիսոյ։
       Երրորդ յայտ առնեն արգասիք երկրին, զի վասն Բարիատրեան լերանց գրէ Ստրաբոն ժբ. 555. «Քանզի համօրէն լեառն Բարիատրիս բազում վայելչութիւնս ունի այսպիսի, գոլով շատաջուր եւ անտառախիտ, ուրեք ուրեք խրամատեալ 'ի խորաձորս եւ 'ի խոխոմս, վասն որոյ (եւ Միհրդատ) բազում գանձատունս կանգնեաց աստէն»։ Զնոյն եւ վասն Պարխարայ գրէ Խորենացին բ. 6. ունել գիջին, մառախլուտ եւ լօռաւէտ տեղիս մայրեաց, տափարակս անտառախիտս զորս բազում շինութեամբ վայելչացոյց ասէ ա. Վաղարշակ զորոյ զբանս կարես տեսանել 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 370։
       Սոյն այս Պարխար լեառն է, որ յիշատակի առ Քսենոփոնի 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի՝ առանց անուան, այլ ստորագրութեամբ նոյն, Լեառն, ասէ երկայնանիստ ձգեալ ասպարէզս առաւել քան վաթսուն, զի 'ի լեռնէ աստի յառաջ խաղացեալ փարսախսերեսուն, գնացինառ Դաօքս, որ է Տայք, իսկ անտի յառաջ գնալով անցին ընդ երկիրն Խալիվք, որ է Խաղտիք։ Արդ լեառն մեծադիր առ Տայովք եւ առ Խաղտեօք՝ է նոյն իսկ Պարխար. որոյ գոլով գօտեւոր, կարէր ձգիլ ընդ այնչափ ասպարէզս, եւ միւս ծայրի գօտւոյն մտանել եւ 'ի Փոքր Հայս, որպէս ցուցանեն բանք նախայիշատակեալ աշխարհագրաց. որպէս եւ այս բան Ստրաբոնի ժա. 527 «Յարեւմտից (Հայաստանեաց) այն ազգք են (զորս 'ի վերոյ յիշեաց) եւ լեառն ինչ Բարիատրիս, եւ Սքիտիսսիս, մինչեւ ցփոքրն Հայս, եւ ցԵփրատ գետ»։
       Այժմ այս գօտի լերին ըստ մասին նովին անուամբ կոչի Պարխալ. զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթահամարն 131, 395, եւ 396, եւ ըստ մասին 'ի փոքրն Հայս կոչեցեալ Եըլտըզ տաղի. եւ յոմանց 'ի մերոց Աստղիկ լեառն. զորմէ տես 294։
      
       ՄՈՍՔԻՔԵԱՆ կամ ՄՈՍՔԱԿԱՆ
       Զայսմանէ գրէ Ստրաբոն ժա. 499. 'ի խօսլն զԿողքիսաց. «Մոսքիքանք, ուր էր մեհեանն (այսինքն մեհեանն Լեւքոթէայ կռոց, զոր յիշէ սուղ ինչ 'ի վերոյ, ) եռամասնեայ է. զմասն ինչ նորա ունին Գոլք (կամ կողքիսացիք), զմասն ինչ Վիրք, եւ զմասն ինչ Հայք»։ Եւ թէպէտ աստ զՄոսքիքեան նահանէն խոսի, բայց յայտ է յայլոց բանից նորա՝ որպէս եւ յայլոց աշխարհագրաց՝ թէ էին լերինք. զի նոյն ինքն Ստրաբոն ժա. 492 գրէ. «Յետ ինիոքեանց է Կողքիս ընդ կովկասեան եւ Մոսքիքեան լերամբք»։ Եւ 'ի ժբ. 548 ասէ. «Ընդ սոսա անցանէ դժուարակոխ լեառն Սքիտիոսիս, որ յարակցի Մոսքիքան լերանց»։ Առ Հայս վերաբերէ զայնս նոյն ինքն Ստրաբոն եւ 'ի ժա. 521 ուր 'ի ստորագրելն զՏօրոս՝ գրէ. «Իսկ ապա յայնկոյս Եփրատայ յետ Անտիտորոսի ընդ հիւսիսակողմն ձգի լեառն մեծ, բազմապատիկ խրամատեալ. մասն ինչ նորա կոչի Բօլիառռին (այն է բազմաղբիւր) այլ ինչ մասն Մոսքիքան լերինք, եւ այլ մասն այլով անուամբ, սոքա պարփակեն զհամօրէն Հայաստան մինչեւ ցՎիրս եւ ցԱղուանս»։ Եւ Պլինիոս ե. 27 'ի ստորագրելն զերկայնաձիգ գօտի լերին, որ ըստ երեւելի մասին Տօրոս կոչեցեալ, իսկ ըստ այլեւայլ մասանց այլեւայլ անուամբ ազգաց յորջորջեալ։ «Յաջմէ (ասէ) Հիւրկանոս (Վրկան) Կասպիոս անուանեալն է. 'ի ձախմէ Բարիատրէս, Մոսքիքոս, Ամազոնիքոս, Քօրաքսիքոս, Սքիթիքոս։
       Իսկ Պտղոմէոս ե. 13. յայտնի քան զամենեսին գրէ. Իսկ լերինք Հայաստան եաց անուանին նոքա՝ որք կոչին Մոսքիքեան եւ ձգին մինչեւ առ յարակցեալ մասն Պոնտովի Կապադովկիոյ»։ Եւ սուղ ինչ՝ 'ի վերայ 'ի ստորագրելն զգիրս Մեծին Հայոց՝ յարեւմտից սահմանակից դնէ զՀայս՝ Պոնտոսի Կապադովկիոյ մինչեւ ցԿողքիս ընդ գիծն Մոսքիքեան լերանց։ Յաշխարհագր ութեան Խորենացւոյն յիշատակի այս լեառն, բայց Մոսքական անուամբ, այսչափ ինչ միայն գրելով թէ այս լերինք են բաժանիչ կապադովկեան Պոնտոսի եւ Մեծին Հայ ոց. «Պոնտոս կապադովկեան (ասէ) յելից կալով պողիմոնական պեղադոսին առ երի ծովուն մինչեւ ցՄոսքական լերինսն, որ բաժանեն ընդ նա եւ ընդ Մեծ Հայ ք, Եւ արդարեւ որպէս 'ի բանից Ստրաբոնի առեալ նշանագրէ Կելլարիոս գիրք գ. գլ. 10 Մոսքիքեան լերինք՝ յորս բնակին Մոսքք՝ անկանին ընդ մէջ Կապադովկիոյ, Կողքիսոյ, Վրաց եւ Հայոց։ ԶՎիրս եւ զՀայս 'ի միմեանց անջատեալ, ձգին եւ ցԿապադովկիա. (ցայն մասն՝ զոր խորենացին կոչէ Պոնտոս կապադովկեան). եւ զնա բաժանեն 'ի Կողքիսէ, 'ի Փոքր Հայոց եւ 'ի Վրաց։
       Վասն անուան սորա կարծի յոմանց 'ի հայկական բառէս ածանցեալ, որպէս թէ սակս մերձակայ հանքաց ոսկւոյ 'ի գօտիս սորա՝ ոսկեկայ անուանեալ, եւ ապա փոխեալ 'ի Մոսքիքեան։ Գուցէ մարթ է ածանցեալ համարել եւ 'ի Մաժակէ, իբր մաժակեան կամ մշակեան, այսինքն սկսեալ 'ի կողմանց Կեսարիոյ կապադովկացւոց։
      
       ՀԵՆԻՈՔԵԱՆ կամ ԻՆԻՈՔԵԱՆ
       Ի կարգս լերանց յայտնապէս յիշէ զայսոսիկ Պլինիոս զ. 9. յասելն. «Կիւրոս (Կուր գետ) բղխի 'ի Հենիոքեան լերինս. զորս այլք Քօրաքսեանս կոչեցին»։ Եւ զի Կիւրոս կամ Կուր գետ բղխի 'ի Հայս, վասն որոյ եւ ընդ լերինս աշխարհիսՀայոց պարտ է դասել զսա. մանաւանդ զի ինքն Պլինիոս նոյն համարի զսա ընդ Քօրաքսեան լերինս որք են Կղարջք, Հարտուին 'ի վերլուծ ութիւնս նախագրեալ բանից Պլինիոսի նոյն դնէ եւ ընդ Մոսքիքեան լերինս՝ յայնմ կողմանէ ուստի բղխէ Փասիս Այլ Հենիոքեանք կացուցանէին եւ զանազան ազգս 'ի զանազան տեղիս. վասն որոյ Պլինիոս զ. 4. յետ ստորագրելոյ զբերան Փասնս գետոյ, եւ զզանազան գետս՝ որք զեղուին 'ի շրջակայս պոնտոս ծովու, կոչէ զնոսա. «Բազմանուն ազգք Հենիոքեանց», զորոց եւ զծագումն բերելով 'ի զրուցաց հին յունական առասպելաբանութեանց ծագեալ, 'ի կառավարացն Կաստորի եւ Պողիկեւտեայ։ Զտեղի սոցա թէպէտ յիշէ Ստրաբոն ժա. 492 յասելն. «Յետ Ինքոքեանց է Կողքիս ընդ կովկասեան եւ մոսքիքեան լերամբք», բայց ոմանք 'ի նոցանէ էին 'ի կողմանս Լզաից Կողքիսի, եւ յայնկոյս քան զԿողքիս եւ քան զՓասիս. եւ ոմանք յետկոյս Պոնտոսի, զորոց կարես տեսանել 'ի ժա. գիրս Ստրաբոնի, եւ 'ի Կելլարիոս։
      
       ՔՕՐԱՔՍԵԱՆ
       Տե՛ս վասն այսր 'ի Մեծ Հայ ս զԿղարջք 'ի թղթահամարն 366։ Զայսոսիկ լերինս դնէ Ստրաբոն բաժանիչս 'ի մէջ Հայոց եւ Վրաց, զորոյ զբանս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Դրից։
      
       ԴԻԶԱՓԱՅՏՈՒ ԼԵՐԻՆՔ
       Տե՛ս Մեծ Հայ ս 'ի թղթահամարն 315, յաւել եւ զոր ասէ Ստեփաննոս օրպէլեան լթ. «Եկին եւ բնակեցան աստէն 'ի գեղեցկավայր տեղւոջ, որ իբր զբարձր դիտանոց հայի ընդ արեւելս 'ի բազում գաւառս, հանդէպ լերանցն Դիզափայտու, ուր բազմութիւնք սուրբ վկայիցն հանգուցեալ կան»։ Այլք զմիաւորականն տան զանուն,
      
       ԿԵՐԱՒՆԵԱՆ
       Ըստ լատին հնչման գրի Չերաւնեան, զորմէ Պլինիոս զ. 9. 'ի ստորագրելն զՀայս ասէ, թէ «Աւարտեն զնա (ըզհայս) յարեւելից լերինքն Կերաւնեանք, բայց ոչ նոյնհետայն»։ Յաւարտ Հայոց դնելով թերեւս թուիցի ոմանց վերաբերեալ առ Հայս, բայց ոչ նոյն հետայն ասելովն՝ ծանուցանէ օտար եւ հեռի լինել 'ի Հայաստան եաց։ Եւ արդարեւ լերինք Կերաւնեանք որք են մասն Կովկասու լերանց՝ անկանին 'ի հիւսիսակողմն Աղուանից կամ Ալվանիոյ, որպէս դնէ Ստրաբոն ժա. 501. վասն որոյ 'ի զուր յիշեալ գտանեմ աստէն 'ի բանս Պլինիոսի։ Նոյն ինքն Պլինիոս գրէ. «Յայնկոյս են անապատք Կողքիսի, առ որոյ 'ի կողմն Կերաւնեանց բնակին Առմէնօքալիպք». որք են Խաղտիք։ Բայց յայսմ կողմանէ եւս հեռի անկանի 'ի Հայաստանեաց։
      
       ԱՆՏԻՏՕՐՈՍ
       Վասն այսր լերինս ունիմք խօսել 'ի Փոքր Հայ ս. այլ քանզի Ստրաբոն զգօտի սորա բերէ եւ 'ի Մեծ Հայ ս, յայսմ վայրի եւս հարկ է յիշել զսա։ Արդ ասէ Ստրաբոն ժա. 527. «Ի հիւսիսակողմն է Սոֆինի (Ծոփք) 'ի մէջ Մասիոսի եւ Անտիտօրոսի, որ յԵփրատէ եւ 'ի Տօրոսէ սկիզբն առեալ (այս Անտիտօրոս) յարեւելեան կողմանս Հայաստանեաց յանգի, ընդ մէջ Սոֆինիոյ (Ծոփաց) անցանելով»։ Որով եւ լերինք գետեզերաց Եփրատայ՝ որ այժմ 'ի Կապան Մատէն երեւին, 'ի հնումն կոչէին Անտիտօրոս։