Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՅԱՆՈՒՆ ՎՐԱՑ
       ԹՈՂԵԱԼ զառաջին ժամանակաց պատմութիւնս՝ յորս հիւսիսային կողմն աշխարհիս մերոյ, մանաւանդ նահանգն Գուգարք, ուրեք ուրեք յանուն Վրաց կոչի, որովհետեւ յաւուրց անտի Խորենացւոյն Վիրք ունէին զայն, վասն որոյ եւ նոյն ինքն Խորենացին յաշխարհագր ութեան զոր ինչ գաւառս դնէ 'ի Գուգարս՝ զնոսին դասէ եւ 'ի կարգս գաւառաց Վրաց, բայց 'ի պատմութիւնս վերջին ժամանակաց սկսեալ 'ի տասն եւ 'ի մետասաներորդ դարու, բազում ուրեք Վիրք անուամբ պատմագիրք մեր իմանան զհիւսիսային կողմն աշխարհիս, եւ յաւէտ զԳուգարս, որպէս ունիս տեսանել յընթեռնուլն մտադիւր զբանս նոցա բազում ուրեք 'ի ներածութես մերում եւ 'ի Մեծ Հայս։ Որպէս եւ յայս բան Ասողկայ գ. 45. մասն ինչ Գուգարաց կոչի յանուն Վրաց. յասելն վասն Գագկայ արքայի որ 'ի տասներորդ դարու. «Գնաց զօրօք 'ի Տաշիր (որ է Գուգարս) շրջան առեալ ընդ Շամշուլդէ, եւ ընդ Վրաց դաշտ, քանդեալ աւերեաց զամենայն»։ Ըստ այսմ գտանեմք եւ առ Մատթէի, որ 'ի թիւն ճժզ. գրէ թէ յամին շժդ. «Յարուցեալ Սուլտանն (Ալփասլան) ահագին բազմ ութեամբ իւրով, մտաւ յաշխարհն Վրաց… եւ իջեալ բանակեցաւ 'ի գաւառն, որ կոչի Ջաւախս, եւ պատերազմաւ մեծաւ պատեաց զքաղաքն, որ կոչի Ախայ»։ Բայց Ջաւախք էր գաւառ Գուգարաց։

       ՅԱՆՈՒՆ ԱՂՈՒԱՆԻՑ
       Բազում ուրեք 'ի գիրս աշխարհ Աղուանից կոչին Ուտի նահանգ յաւուրց անտի Խորենացւոյն, եւ Արցախ նահանգ զկնի տասներորդ դարու. վասն որոյ յԱմարաս գիւղ եւ զՀաբանդ նորին գաւառ յաշխարհին Աղուանից դնեն ճառընտիրն 'ի վարս Գրիգորիսի. եւ Ստեփաննոս Օ րպելեան. տե՛ս 'ի Մեծ Հայ ս 311։ Նոյնպէս եւ Փայտակարան կոչի աշխարհ Աղուանից, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս. 317 Եւ զԼոռի որ է 'ի Տաշիր գաւառ Գուգարաց նահանգին՝ Մատթէոս դնէ յԱղուան գաւառի։ Զայլ բազում վկայութիւնս վասն այսոցիկ բազում ուրեք ունիս տեսանել 'ի գիրս պատմագրաց յայս գիրս մեր, մանաւանդ 'ի գլուխս Պատմութեան եւ Կառավարութեան։

       ՅԱՆՈՒՆ ԱՍՈՐՒՈՅ ԵՒ ԼԵՒԿՈՍԻՐԱՅ
       Խորենացի գ. 44. գրէ վասն վանանդացւոց ելուզակաց՝ թէ հալածեալ 'ի Սահակայ ասպետէ՝ անկան 'ի կողմանս Չ որրորդ Հայոց, եւ անդ «զաւազակս ոմանս՝ որ 'ի կողմանս Չորրորդ Հայոց էին 'ի սահմանս Ասորւոց՝ դիմեցին ապաստան առնել»։ Այսինքն դիմեցին ապաստան առնել ինքեանց զաւազակս ոմանս՝ որ էին 'ի կողմանս Չ որրորդ Հ այոց 'ի սահմանս Ասորւոց։ Արդ՝ որպէս յայս բան՝ նոյնպէս եւ յայլ բանս ինչ մերոց մատենագրաց՝ հարաւային՝ կողմամբք Չ որրորդ Հայոց հանդերձ շրջակայիւք՝ եւ մանաւանդ Փոքուն Հայ ոց՝ ուրեք ուրեք յանուն Ասորւոց կոչեցեալ երեւին։ Ըստ այսմ առ Դիոդորոսի Ասորւոց մատենագրի՝ որ 'ի գիրս Ասսեմանեայ, յայտնի գաւառք Ասորւոց կոչին այն քաղաքք՝ որք են յԱղձնիս եւ 'ի Չորրորդ Հայս. զորոյ զբանս տեսցես 'ի գլուխն Լերանց 'ի լեառն Արիտ։ Իսկ նախնի մատ ենագիրք Յունաց եւ հռոմայեցւոց զտեղիս ինչ որք մեզ յայտնի են լինել յաշխարհիս Հայոց՝ նոքա յանուն Ասորւոց յիշեն. զոր օրինակ Պոմպոնիոս Մելա գիրք ա. գլ. 11. զՍոֆէնէ որ է Ծ ոփք՝ 'ի կարգս գաւառաց Ասորւոց դնէ եւ ոչ Հայոց, ընդդէմ այլոց օտարազգի մատենագրաց. որպէս եւ Պլինիոս գիրք ե. գլ. 12, նաեւ զ. 13. յԱսորիս դնէ, եւ չեն ինչ զարմանք, զի եւ նա ինքն Մէլա զԱտիապէնէ եւ զԲաբիլոն՝ որք յԱսորեստան էին, դնէ յԱսորիս. որպէս եւ Կիկերոն զքաղդէացիս դնէ յԱսորիս՝ փոխանակ դնելոյ յԱսորեստան։ Սմին իրի եւ բազում ուրեք զբազում բերս եւ զայլ ինչ յանուն Ասորւոց կարծեմ յիշատակեալ սոցա եւ այլոց մատենագրաց՝ որք էին բերք սեփականք աշխարհիս մերում, զոր օրինակ Պլինիոս ժբ. 17 եւ 255. զբերս ինչ որ զԱմանոս լերին՝ դնէ յԱսորիս, այլ Ամանոս լեառն էր 'ի Կիլիկիա եւ 'ի Փոքր Հայ ս, ձգեալ մինչեւ 'ի Մելիտինէ քաղաք իւր։ Եւ այս չեն ինչ զարմանք մանաւանդ զի յայտնի գիտեմք արդէն զմեծ մասն Փոքուն Հայ ոց կոչեցեալ առ նոսա յանուն Լեւկոսիրաց, որ է Սպիտակ Ասորիս, զորմէ ունիս տեսանել 'ի ներածութեան Փոքուն Հայ ոց։ Որպէս եւ կապադովկացիք իսկ, որ մասն է Փոքուն Հայոց, յանուն Ասորւոց կոչեցան 'ի Յունաց. «Կապադովկացիք ասէ Երոդոտոս (գիրք ա. գլ. 72) 'ի Յունաց կոչին Ասորիս. եւ այս Ասորիք էին ընդ տէր ութեամբ 'ի Յունաց կոչին Ասորիք. եւ այս Ասորիք էին ընդ տէր ութեամբ Մարաց յառաջ քան զտիրելն Պարսից, զի յայնժամ Կիւրոսի հնազանդէին»։ Նոյն ինքն Երոդոտոս 'ի ե. գիրսն գլ. 49 ասէ. «Փռիւդացւոց առ երի կան կապադովկացիք, զորս մեք Ասորիս կոչեմք»։ Եւ գիրք է. գլ 72'ի Պարսից եւս այսպէս կոչեցեալ աւանդէ. «Եւ այս Ասորիք 'ի Պասրից կոչին կապադովկացիք»։ Այս ինչ յայտնի է առ հմուտ աշխարհագիրս, վասն որոյ գրէ եւ Մառդինիէ 'ի բառն էտէն. «Պարտ է որոշել 'ի մէջ տիրապետ առեալ Ասորւոց, որ ձգի միայն 'ի մէջ Լիբանանու եւ Աներ Լիբանանու եւ 'ի շրջակայս. եւ 'ի մէջ Ասորւոց՝ որ ըստ ընդարձակ նշանակ ութեան պարագրէր 'ի հնումն զԿապադովկիա, զՄիջագետս, թո՛ղ եւ զհամօրէն սահման աշխարհին պարագրեալ 'ի մէջ Հայաստան եայց Միջերկրական ծովու, Եդոմայ, Արաբիոյ, եւ Եփրատայ»։

       ՅԱՆՈՒՆ ԱՍՈՐԵՍՏԱՆԵԱՅ
       Խորենացին բ. 53 գրէ. «Սմբատայ տեղի տուեալ գընաց զկողմամբք Ասորեստանի… հրամանաւ Արտաշիսի բնակէ 'ի Տմորիս, որ այժմ կոչի Կորդրիք… քանզի էր 'ի ծերութեան կին արարեալ յԱսորեստանեայ հուպ յայն կողմանս… վասն որոյ եւ զնորին կողմամբք բնակեցաւ»։ Ուր Տմորիս կամ Կորդրիք գաւառ Կորճէից նահանգին՝ կոչի կողմանք Ասորեստանեաց։ Իսկ յօտարազգի մատենագրաց Կինամոմոն կամ ըստ նոցա ամօմում բերք Տմորեաց կամ Կորդրեաց՝ կոչի յանուն Ասորեստանեաց. զոր օրինակ կոչեն Վիրգիլիոս, Ստատիոս, եւ Սիլիոս։ Իսկ ոմանքլ կոչեն յանուն Հայաստանեայց, զոր օրինակ Դիոսկորոս, Պլինիոս, Աւիկեննա եւ այլք. զորս մեկնել կամելով Պօշար ա. 19. ասէ. «Կորդուք այնպէս միջանկեալ է ըն դ մէջ Ասորեստան եաց եւ Հայաստան եաց, մինչեւ երբեմն սմա եւ երբեմն նմա ընծայեն»։ Այլ պարտ էր գրել. Կորդուք է գաւառ Հայոց. զոր երբեմն ընծայեն Ասորեստան եաց, զի Կորդուք չէ այլ աշխարհ 'ի Հայոց, ոպ յայտ է 'ի բանից իւրոց։ Եւ ոչ միայն այս՝ այլ նաեւ Աղձնեաց նահանգ՝ առաւել եւս բացայայտ 'ի գիրս մեր կոչի կողմն Ասորեստանեաց, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթահամարն 62։ Առ կատարեալ տեղեկ ութիւն նախնի մատենագրաց մանաւանդ օտար ազգաց՝ պարտ է եւ զայս գիտել, զի 'ի ժամանակի առաւելագոյն ընդարձակութեան Ասորեստանեաց տէր ութեան բազում աշխարհք 'ի նմա բովանդակէին, կամ անմիջապէս եւ կամ իբր հարկատուք. 'ի ճառելն յայնժամ զնոցանէ՝ Ասորեստան կոչէին նաեւ զայն աշխարհս, որք ոչ էին բնիկ Ասորեստան, այլ ուրոյն աշխարհք՝ բայց ընդ հզօր տէրութեամբ Ասորեստան եաց. սոքա են Մարք, Պարսիկք, Քաղդէայք, Միջագետք, Հայաստան Ասորիք, Արաբիա թող եւ զայլս։

       ՅԱՆՈՒՆ ՄԱՐԱՑ
       Տէրուին Մարաց երբեմն ընդարձակ ձգեալ ծաւալէր, Երոդոտոս գրէ թէ կապադովկացիք 'ի Յունաց կոչին Ասորիք. «Եւ այս Ասորիք (ասէ) ընդ տէրութեամբ Մարաց էին նախ քան զիշխելն Պարսից, որք յայնժամ Կիւրոսի հնազանդէին. քանզի զտէրութիւնն Մարաց եւ լիւդացւոց բաժանէր գետն Ալիս»։ Տե՛ս ահա զանունն Մարաց ձգեալ մինչեւ ցԿապադովկիա, որ է ասել մինչեւ ցՓոքր Հայ ս եւ մինչեւ ցԱլիս գետ։ Կալմէտ՝ 'ի մեկն, ծննդ. բ. 11զբան Երոդոտեայ գ. 40 ուր յիշէ զՍաբիրս, զԿողքիս եւ զՄարս, անդ իմանայ թէ ըստ Երոդոտեայ Սաբիր ժողովուրդք, որ ըստ մեզ է Սպեր, բաժանեն զԿողքիս՝ 'ի Մարաց։ Եւ սովին պատճառաւ 'ի գիրս օտարազգի մատենագրաց բազում ուրեք եւ տեսանել Մարք կոչեցեալ աշխարհս մեր, մանաւանդ հարաւային կողմանք սորա. զի առ Դիոդորի սիկիլիացւոյ ուր խօսի զշինութեն է Եկբատանայ որ է Վան, հարաւային կողմն Հայաստան եայց գրեթէ յայտնի երեւի յորջյորջեալ յանուն Մարաց, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 182։ Իսկ առ Պտղոմեայ եւ առ Ստեփաննոսի բիւզանդացւոյ նաեւ զԳարտուք որ է Կորդուք եւ Կորճէք նահանգ՝ գտանեմք յանուն Մարաց կոչեցեալ։ Եւ չէն ինչ զարմանք զի որպէս գրէ Դիոդորոս վասն Մարաց. «Բազում անուամբք կոչին»։ Բայց տիրապէս զՓ այտակարան դնեն 'ի Մարս, զորս Պտղոմէոս կոչէ Փադիկրան, զոր գուցէ Փադիկրանա պարտ է ընթեռնուլ, ասէ Կելլարնոս, եւ Ամմիանոս 'ի շրջակայս Մարաց դնէ զՓադիկրան քաղաք, անյայտ թողլով զտեղին, զի էր մերս Փայտակարան, որ ոչ մտանէր յառաջին գաւառս Մարաց, այլ էր յաւելեալ իմն։ Կեդրենոս 'ի վարս բ. Վասլի կայսեր զՎասպուրական նահանգ մեր՝ Ասբրագանիա անուանեալ 'ի նմանէ, կոչէ Վերին Մարք. վասն որոյ եւ զմերս Սենեքերիմ կոչէ Իշխան վերին Մարաց. զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայ ս 'ի թղթ. 156։ ԶՊարսկահայք նահանգ մեր դիւրաւ լինէր օտարազգի մատենագրաց կոչել Մարք, սակս անուն միոյ 'ի գաւառաց իւրոց Մարի կոչեցելոյ. զոր եւ ընդ բնիկ Մարս շփոթեալ՝ մարթ էր 'ի նոցունց ըստ իւրեանց բարբառոյ յարմարել եւ անուանել Մէտիա, որ առ մեզ դառնայ Մարք։ Այս ամենայն ըստ օտարազգի մատենագրաց։ Բայց նաեւ 'ի գիրս մեր յանուն Մարաց կոչեցեալ գտանեմք զկողմանս ինչ Հայոց աշխարհիս, եւ առաւել զՓայտակարան նահանգ. զի ասէ Կորիւն. Յետ գիւտի գրոյն՝ Մեսրոպ «հրաման առեալ 'ի թագաւորէն սկիզբն առնելոյ զխուժադուժ կողմանսն Մարաց, որք ոչ միայն վասն դիւական սատանայակիր բարուցն ճիւաղութեան, այլ եւ վասն խեցբեկագոյն եւ խոշորագոյն լեզուին դժուարամատոյցք էին»։ Այս կողմանք Մարաց ոչ էին արդարեւ արտաքոյ Հայաստան եաց, զի ստորեւ ոչինչ նշան այսպիսի ցուցանէ, այլ յաւէտ խօսի զժողովրդոց հայկազնեայց, որք 'ի հարկէ էին 'ի Հայաստան, վասն որոյ մեզ յայտնի թուի լինել Փայտակարան. որովհետեւ Խորենացի դնէ՝ թէ յայնժամ զՓայտակարան ունէին Ատրպատականք, որք էին Մարք, նոյնպէս եւ 'ի բանն Խորենացւոյն, գ. 7 ուր ասէ՝ թէ յաւուրս նորին Մեսրոպայ դեւք հալածական լեալ 'ի Գողթնեաց, «մարմնաւոր տեսլեամբ անկանէին 'ի կողմանս Մարաց», թուի ինձ կոչել զՓայտակարան. զի որպէս ասէ Կորիւն՝ սուրբն Մեսրոպ իսկ եւ իսկ անդր գնաց 'ի հալածել զդեւս փախուցեալս 'ի Մարս, եթէ 'ի բնիկ Մարս գնայք՝ պարտ էր նմա բազում ճանապարհս հատանել, եւ ոչ իսկ անկանէր նմա հոգալ զժողովուրդ ինչ ոք արտաքոյ էր իւրոյ հօտին. զոր օրինակ էին Մարք։ Սապէս եւ յասելն Ասողկայ բ. 4. վասն արաբացւոց. «Զմեծ մասն զօրուն ասպատակ սփռեալ, յաւարի առին զՄարս, զԳողթն, զՆախճաւան»։ Մարք անուամբ 'ի դէպ երեւի իմանալ զՓայտակարան. զի անդ բանն է զՀայաստան եաց։
       Ըստ այսմ զՓայտակարանէ 'ի դէպ է իմանալ՝ ուր ասէ Բուզանդ գ. 24. վասն Վասակայ զօրավարի. «Թողոյր զթագաւորն Արշակ յամուր տեղւոջ ուրեմն յերկրին Մարաց»։ Զի վասն Արշակայ գրեալ էր յառաջն լինել յԱտրպատական. եթէ Վասակ անդ թողոյր զնա, յայտնի Ատրպատական անուամբ կոչէր, այլ քանզի Մարք կոչէ զտեղին, ապա զայլ երկիր իմանայ, եւ երկիր Հայոց աշխարհիս, զի յայտ է թէ ոչ թողոյր զնա 'ի բնիկ Մարաց աշխարհին՝ յորոյ վերայ Արշակ չունէր ինչ իշխան ութիւն. յորմէ յայտ է լինել սահմանակից երկիրն Փայտակարան։
       Այլ առաւել հաւաստի թուեսցին քեզ ասացեալք՝ եթէ մտադիւր ընթերցցիս՝ 'ի Մեծ Հայ ս 'ի թղթ 319. թէ Փայտակարան կոչէր եւ Կասբք. եւս առաւել եթէ ընթերցիս անդ 'ի թղթ 325. զբան Բուզանդայ գ. 50 ուր ասէ՝ թէ ապաստամբեաց 'ի թագաւորէն Հայոց աշխարհն Ատրպատական, աշխարհն Մարաց, եւ աշխարհն Կազբից. յայտ է թէ Մարաց աշխարհ ասելով աստէն՝ չիմանայ ոչ զԱտրպատական, ոչ զԿազբս, եւ ոչ զբնիկ աշխարհն Մարաց, որ չէր երբէք եղեալ ընդ տէր ութեամբ մերով, ուստի եւ չէր ապստամբեալ. ապա յայտնի իմանայ զկողմանէ ինչ Հայաստանեաց, եւ զոր այլ տեղի կարեմք դնել յայն կողմանս՝ բայց եթէ զՓայտակարան։ Յորոյ հաստատ ութիւն բե՛րեւ զայն, զի ոչ յիշատակի ամենեւին 'ի պատմ ութիւնս այնր ժամանակի Փայտակարան նահանգ, ոչ յիւր անուն, եւ ոչ յիւր գաւառի ինչ անուն. այլ յիշատակեալն առ Եղիշէի 152. եւ 165 է միայն քաղաքն Փայտակարան։

       ՅԱՆՈՒՆ ԱՏՐՊԱՏԱԿԱՆԻ
       Զնախայիշեալ Փայտակարան նահանգ ուրեք ուրեք Ատրպատական կոչեցեալ, կամ ընդ Ատրպատականս դասեալ ցուցանեն բանք ոչ միայն մերոց պատմագրաց, այլեւ օտարազգի մատենագրաց։ Որպէս եւ բան Եղիշէի 'ի թղթահամարն 118. զի 'ի բնիկ Ատրպատականի ոչ կարծեմ լեալ այնչափ քրիստոնեայ, որք յուրացութենէ դարձեալ անդրէն ընկալան զքրիստոնէութիւն ։ Տե՛ս վասն այսր 'ի Մեծ Հայս թղթ. 318 եւ 336։

       ՅԱՆՈՒՆ ՊԱՐՍԻՑ
       Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում զմի 'ի հնգետասան նահանգաց Մեծին Հայ ոց յանուն Պարսից կոչէ Պարսկահայք , թէպէտ եւ զպատճառն ոչ ծանուցանէ. զորմէ կարես տեսանել 'ի մեծ հայս 'ի թղթ. 150։ Այլ 'ի գիրս Յունաց մատենագրաց Պարսկահայք, կամ ըստ բարբառոյ նոցա Բէռսառմէնիա կոչի այն ամենայն սահման Հայաստանեաց՝ որ անկանէր ընդ տէր ութեամբ Պարսից, զոր մերքն Պարսից բաժին կոչեն։ Ըստ այսմ Պրոկոպիոս՝ գրէ վասն կաւատայ Պարսից արքայի. «Առաքեաց յաշխարհն Հայոց որ էր 'ի բաժնի տէր ութեան Յունաց՝ զգունդս զօրաց, զորս գումարեաց 'ի Պարսկահայոց»։ Եւ թէ «Յայնժամ ժամանակի առին Յոյնք յաշխարհին Պարսկահայոց (կամ Բէռսառմէնիոյ) զտեղիսն՝ որք էին ընդ տէրութեամբ Պարսից։ Եւագր. ե. 7. յայտնի գրէ. «Բնակիչք աշխարհի Մեծին Հայոց՝ որ այժմ Պարսկահայք կոչի (կամ Բէռսառմէնիա)»։ Իսկ Մենանդր յետ ասելոյ, թէ «Յանձն էառ կայսրն թողուլ անդրէն 'ի ձեռս Պարսից զՊարսկահայս (Բէռսառմէնիա)», զնոյն ստորեւ աշխարհ Հայոց կոչէ՝ ասելով վասն թագաւորին Պարսից. «Խնդ ութեամբ ընկալաւ զայն, որովհետեւ ոչ ընդդէմ դառնային Յոյնք թոլաւ զայն, որովհետեւ ոչ ընդդէմ դառնային Յոյնք թողուլ 'ի ձեռս նորա զաշխարհն Հայոց»։ Ըստ այսմ գտանեմք եւ առ Սիմոկատտայ եւ Թէոփիլակտոսի եւ այլոց, ուրեք Պարսկահայք եւ ուրեք Հայք կոչեցեալ։
       Այլ թողեալ զայս, 'ի բառարանին Ստեփաննոսի բիւզանդացւոց եւ զԿորտիէտ որ է Կորդուք՝ գտանեմք անուանեալ Գաւառ պարսկական, յայտ է թէ սակս տիրելոյ անդ Պարսից։ Սոյնպէս եւ զՔարտա կոչեցեալ ժողովուրդն 'ի ժե. գիրս Ստրաբոնի, զորս դնէ ուսուցիչս լինել խստ ութեան կենաց 'ի Պարսս, պարտ է համարել նոյն իսկ Քարտուս կամ Կորդուս խառնեալ 'ի զորս Պարսից, զի Կորդուաց կեանքն էր այնպէս խիստ եւ պատերազմական, որպէս դնէ լեալ զՔարտուս։
       Զոր ինչ գրեցաք մինչեւ ցարդ՝ թէ յանուն Մարաց եւ Պարսից կոչեցեալ գտանեմք 'ի գիրս զկողմանս ինչ աշխարհիս հայոց՝ չեն ինչ զարմանք. զի նաեւ զբառս ինչ լեզուին մերոյ՝ մատենագիրք ոմանք ընծայեցին սահմանակից ազգաց։ Մարաց եւ Պարսից. օրինակի աղագաւ զանունս տէգ. Պլինոս համարի լինել բառ Մարաց. իսկ Կուրտիոս բառ Պարսից. միայն Վարրոն հռոմայեցի ասէ լինել բառ Հայոց լեզուի։

       ՅԱՆՈՒՆ ՊԱՐԹԵՒԱՅ
       Պլինիոս թէպէտ զՀայաստան ուրոյն կացուցանէ 'ի Պարթեւաց՝ յասելն զ. 25. թէ Պարթեւայ թագաւորութիւնք են առ հասարակ ութ եւ տասն. 'ի սոցանէ մետասանքն սկըսանին 'ի սահմանակցութեան Հայաստանեաց, եւ 'ի Կասպից ծովեզերաց. բայց 'ի զ. 12. 'ի սահմանի Պարթեւաց թուի դնել զՀայաստան յասելն. «Զի թագաւոր ութիւնք Պարսից՝ որովք այժմ զՊարթացն իմանամք, 'ի մէջ երկուց ծովուց Պ արսկականին եւ Վրկանին Կովկասեան լերամբք ամբարձեալ կան»։ Եթէ զՊարսիցն տէր ութիւն ընդ անուամբ Պարթեւաց իմանային յայնժամ ձգեալ մինչեւ 'ի Կովկասեան լերինս, եւս առաւել զՀայոցն մարթ էր իմանալ, զայս հաստատեն նոյն ինքն Պլինիոս եւ Յուստինոս, որք ասեն, թէ որպէս տէրութին՝ նոյնպէս եւ անուն Պարթեւաց՝ ընդարձակ ձգէր երբեմն, նաեւ զայլ յոլովագոյն ազգս յինքեան փակելով, զորոյ եւ զգործադրութին գտանեմք ուրեք ուրեք 'ի գիրս. զի Ստրաբոն գրէ. «Առ Տիգրիսիւ են տեղիք Պարթեւաց, զորս նախնիք Գարտուքս անուանէին»։ Իսկ Գարտուքս է Կարաթունիք կամ Կարթունիք, մի 'ի գաւառաց Կորճէք նահանգին, որ ըստ այլ օրինակաց գրի Կարապունիք։ Ափրիկանոս զլեառն Ա րարատեան դնէ 'ի Պարթեւս, 'ի թղթ. 10 կամ 8 գրէ. «Զլերինս Արարատայ գիտեմք լինել 'ի Պարթեւս Հայոց»։