Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Զայս կողմն ոչ յիշէ Խորենացին որոշակի, զի 'ի նշանագրելն զհարաւային կողմն Մեծին Հայ ոց՝ անդ 'ի հարեւանցի ծանոյց յասելն. «Դառնայ առ Ատրպատականաւ ընդ Մարս մինչ 'ի մուտս Երասխայ'ի Կասբից ծով»։ Ուր նշանագրելովն զԿասբից ծով նշանագրեաց եւ զարեւելեան կողմն Մեծին Հայ ոց, զի Կասբից ծով ոչ 'ի հարաւոյ՝ այլ յարեւելից է սահման Մեծին Հայոց՝ զորմէ տեսցես ստորեւ։ Այլ Տպողմէոս որոշակի նշանագրէ զայս կողմն արեւելեան ասելով. Մեծ հայք «յարեւելից (յանգի) մասամբ Վրկանի (Կասբից) ծովուն, որ է 'ի բերանոյ Կիւրոս (Կուր) գետոյ մինչեւ ցվերջն… նաեւ աշխարհաւն Մարաց ըստ գծին որ աստի ձգի մինչեւ ցլեառն Կասպից, նաեւ յայնկոյս քան զլեառն»։ Ստրաբոն 'ի ստորագրելն զՄարս՝ յարեւմտից սահմանակից կացուցանէ զԱտրպատականս եւ զՀայս, որով համաձայն նախագրեալ բանից Խորենացւոյն ինքն Մեծ Հայք սահմանակից լինի Ատըրպատականի եւ Մարաց, որպէս եւ յայտնի գրէ ապա ինքն 'ի ստորագրելն զՀայս 'ի թղթ. 527 «Արեւելեան (կողմանք Հայոց) 'ի Մարս յանդին 'ի մեծն եւ յԱտրպատականն»։ Սմին նման գրէ եւ Պլինիոս. «Պատեալ կան զնովաւ (զՄեծ Հայ ովք) յարեւելից լերինք Կերաւնեանք՝ այլ ոչ նոյնհետայն, (որպէս) եւ ոչ Ատիապէնէ գաւառն (նոյնհետայն պատի յարեւելից կողմանէ Մեծին Հայ ոց. իսկ 'ի սահմանէն որ 'ի մէջն կայ՝ Սոֆէնք (ծոփք) ունին. զկնի սոցա լերինք. յայնկոյս (քան զլերինս) Ատիապէնք ունին. իսկ 'ի ձորավայրս մօտակայս Հայաստանեաց՝ են Մէնոպարտք եւ Մոսքէնք»։ Իսկ զոր աստ Սոֆէնք ասէ, որ է ծոփք, վրիպակ է կամ գրչաց եւ կամ իւրն. պարտ էր դնել Մոկք. զի ծոփքն է 'ի կողմն Եփրատայ եւ Միջագետաց, հեռի յԱտապէնաց. իսկ միւս երկու անուանք թուին լինել աղճատեալ անուանք գաւառաց կամ Մոկաց, կամ Պարսկահայոց եւ կամ Կորճէից, որոյ Որսիրանք գաւառ մերձ է յանունն Մոսքեանց։
       Մինչեւ ցաստ յառաջ բերեալ բանիւքս որոշեալ եղեն ընդհանրապէս գիրք եւ սահմանք չորեցունց կողմանց Մեծին Հայոց. զոր եւ Ստրաբոն. ժա. 532 համառօտիւ յայս բան որոշէ. «Այն որ տիրապէս անուանի Հայաստան, սահմանակից Մարաց եւ Աղուանից եւ Վրաց մինչեւ ցԿողքիս եւ ցԿապադովկիա առ Պոնտոս ծովու»։ Իսկսահմանք մասնաւոր կողմանց նորա որոշին 'ի ձեռն տեղեաց ինչ՝ զորոց զգիրս յիշեն 'ի սահմանագլուխ տեղիս զոր օրինակ Գարդման գաւառ Ուտի նահանգին՝ էր 'ի ծայրի սահմանակից Աղուանից ըստ բանից Վարդանայ. «Չոգաւ յԱղուանս 'ի գլուխ Գարդման գաւառինս Լերինք Կանգարք գաւառին Գուգարաց էին 'ի վերջին ծայր Հայոց մերձ 'ի սահմանակց ութեան Վրաց, որպէս իմանամք 'ի բանից Ղազարայ։
       Որոշին նաեւ 'ի ձեռն տեղեաց եւ քաղաքաց ինչ՝ որք 'ի նախնեաց անտի մնացեալ իցեն մինչեւ ցայժմ զոր օրինակ 'ի հիւսիսակողմն մինչեւ ցայժմ գտանի քաղաք անուանի Ախալ քէլէք կամ Ախալ քալաք, որ էր 'ի Ջաւախք հին գաւառ Գուգարք նահանգին։ Ազղոր էր հին գաւառ Տայոց նահանգին կոչեցեաք Ազորդ. եւ մինչեւ ցայժմ գտանի տեղի նովին անուամբ կոչեցեալ։ Սոյնպէս են եւ քաղաքքն մինչեւ ցարդ մնացեալք, որք են Պարտաւ (Պէր տէ) Լոռի, Գանձակ (Կանճայ) եւ այլն։ Ըստ այսմ յարեւելից հարաւոյ Սաղամաս էր հին քաղաք Կորճէից. եւ մինչեւ ցայժմ կայ մնայ քաղաք նովին անուամբ Սալամաս ձայնեալ։ Յայսմ կողմանէ, այսինքն է յարեւգլից հարաւոյ, վերջին սահմանն որոշի 'ի ձեռն Գանձակ քաղաքի, զորմէ գրէ Բուզանդ ե. 54 թէ Մուշեղ զօրավար Պապայ արքայի կամեցաւ քաղաքս «զօրանիստ հաստատել ընդ ամենայն երկիրն Հայոց մինչեւ 'ի Գանձակ սահման երկիրն, որ 'ի Պարսից կուսէ էր, Հայոց սահման էր»։ Արդ կողմն Պարսից անկանի յարեւելից հարաւոյ Մեծին Հայոց, յորմէ յայտ է թէ էր Գանձակ Ատրպատականի, եւ այս Գանձակ էր, ասէ, վերջին սահման Հայոց։
       Այս գիրք Հայաստան աշխարհիս, զոր ստորագրեցաք վկայութեամբ նախնեաց, յայտ առնեն՝ թէ Հայաստան է յԱսիա։ Վասն որոյ եւ 'ի գրեալն Վարդանայ աշխարհագրի՝ թէ «Հայաստանեայց աշխարհ խառն եւ յԱսիոյ եւ յԵւրոպիոյ, սկսեալ նախ 'ի գրանէն Հոնաց, որ է գուռն Ալանայ երկաթի», շփոթութիւն կայ 'ի բանի աստ, զի սկսանիլն աշխարհիս Հայոց 'ի դրանէն Հոնաց՝ ոչ կարէ լինել պատճառ լինելոյ նորա խառն յԱսիոյ եւ յԵւրոպիոյ, Ստրաբոն եւս սմին նման յիշէ ինչ վասն դրից աշխարհիս Հայոց, այլ ոչ այնու խառն յԱսիոյ եւ յԵւրոպիոյ ասէ լինել. զի 'ի սահմանին, ասէ. որ ձգել կայ 'ի մէջ Վրկանայ ծովուն եւ Պոնտոսի «մեծագոյն մասն Հայաստանեաց անկանի, եւ Կողքիս (որ է Եդեր) եւ առ հասարակ Կապադովկիա մինչեւ ցՊոնտոս ծով։