Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ի ՆԱՀԱՆԳԻՆ Այրարատեան գտանէին ակունք, զորմէ վկայէ Ղազար 'ի թղթահամարն 20. 'ի ներբողեան նորին նահանգին՝ ասելով. «Իսկ դաշտացն ամենալր ութիւն զկամս աշխատասիրացն կորզելով… ուսուցանեն գանձել անձանց զշահս… եւ զպատուական քարինս, զոր ընկ ալեալ արուեստօղ ձեռաց զարդարեն զթագաւորս մեծատեսիլ զարդեօքն, յօրինուածովքն զոր 'ի խոյրսն եւ 'ի թագսն եւ 'ի հանդերձսն ոսկեհուռս պաճուճեալս ընդելուզանեն»։ Այն բան Խորենացւոյն զոր 'ի վերոյ բերաք, թէ մեծն Տիգրան զմթերս քարանց պատուականաց բազմացոյց. ցուցանէ թէ կամ ինքն եգիտ զհանքս, եւ կամ յաւէտ զգտեալ հանքս քարանց պատուականաց 'ի վաղուց՝ ինքն Տիգրան բազմացոյց յաշխարհիս Հայոց։ Եւ ընդ այս չէ պարտ զարմանալ, թէ Հայաստան գոլով երկիր ցրտային, զիարդ մարթ էր գտանել անդ հանքաց պատուական քարանց, զոր սեպհական կարծեմք լինել ջերմային գաւառաց. զի Պլինիոս 'ի սկզբան լէ. գրոց, որպէս եւ Իսիդորոս եւ Մարպոտէոս զսկիզբն ականց դնեն 'ի Կովկաս, որ է ցրտագոյն, 'ի նախնի առասպելեաց Յունաց բերելով։ Նոյն ինքն Պլինիոս անդէն 'ի գլ. 1. յիշէ զպատուական ակն Միհրդատայ արքայի, զոր Պոմպէոս առեալ առաքեալ էր 'ի Հռոմ. զոր մարթ է կարծել 'ի մերձակայ հանքաց աշխարհիս Հայոց ստացեալ Միհրդատայ։ Այլ աստանօր յիշեսցուք զքարինս զորս յանուանէ յիշեն նախնիք։

       Բիւրեղ։ Ելանէ 'ի Չորրորդ Հայս, որպէս դնէ Խորենացին յաշխարհագր ութեան։ Ստրաբոն ժե. 'ի Կապադովկիա ասէ ծնանել. իսկ մասն ինչ Կադադովկիոյ էր նոյն իսկ Փոքր Հայք։ Պլինիոս լէ. 2. յԱրեւելից գայ, ասէ, եւ գտանի յայն տեղիս Ասիոյ՝ ուր սաստիկ է յորդ ութիւն ձեան, զոր օրինակ է 'ի Հայաստան. զի ստոյգ է ասէ լինել սառն. յոյր սակս եւ Յոյնք կոչեցին Քռիսդալլում, ըստ հայումս՝ սառնատեսակ, զորոց եւ զմեծ ութիւն ստորեւ արձանագրէ։ Այսպէս դնեն եւ Իսիդորս, Ստատիոս եւ Սենեկա, թէ ձիւնն սառուցեալ երկար ութեամբ ժամանակի դառնայ 'ի բիւրեղ։ Ինձ թուի թէ բիւրեղ կոչիցի նաեւ այն՝ որ իտալերէն կոչի Պռիլլօ կամ Աքվամառինա, որ է կապոյտ կանաչագոյն կամ կանաչ ծովագոյն, անուանեալ՝ Չէլատօնէ։

       Եղենգնաքար կամ Սարդիոն։ Իտալերէն Սառտօնիքօ. տաճկերէն Հաքիք։ Պլինիոս լէ. 6. 'ի ճառելն զՍարդոնիկ քարէ, յիշէ եւ զՀայաստան եացն. որոյ քանզի կրկին են տեսակք անուանեալք Արեւելեան եւ Արեւմտեան, այն որ ելանէ 'ի Հայաստան՝ է արեւելեանն, որպէս գրեն եւ այժմեան բնապատումք, որ է պատուականագոյնն, ուստի 'ի կիր առնուն եւ 'ի յօրինել անօթս եւ մատանիս՝ կոչեցեալ Քամէօ։ Զայս Սարդիոն, որպէս եւ զՔալչէտօնիուս քարն, նոյն համարին նախնիք ընդ քարի՝ որ կոչի Օնիքս, այսինքն Եղունգն եւ Եղենգնաքար, ոպ եւ վկայէ Պօէշ Պօօտեան։

       Ամէթիսդոս։ Տաճկերէն կոչի Ճէպէրլօքում։ Պլինիոս լէ. 9. գրելով վասն այսր քարի թէ ելանէ 'ի Հնդիկս, յապառաժն Արաբիա, յԵգիպտոս եւ 'ի Գաղատիա, ապա ասէ ելանել նաեւ «'ի Փոքր Հայս»։ Գոյնն է մանուշակագոյն կարմիր։

       Քօդէս։ Այսպէս անուանի տեսակ ինչ քարի նման Բօմղայի, այլ ազնիւ. զոր հռոմայեցիք 'ի կիր առնուին 'ի հարթել եւ 'ի սրբատաշել զկճեայ արձանս, նաեւ 'ի փայլեցուցանել զակունս։ Զորմէ ճառելով Պլինիոս լզ. 7. ասէ թէ 'ի Հայաստանեաց եկեալքն գերազանց գտան քան զեկեալսն 'ի Կիպրոսէ, զորս յառաջագոյն 'ի կիր առնուին։ Յիշէ զայս եւ Թէոփրաստէս 'ի խօսելն զքարանց, եւ Ստեփաննոս բիւզանդացի, որ ասէ 'ի բառն Առմէնիա. «Հայք□ առաքեն զքարն, որով զակունս քանդակեն եւ ծակեն»։ Կամի ասել, թէ որք կամէին ընդ թելս անցուցանելով կախել 'ի պարանոցէ զակունս, նոքա ծակէին սովին հայկեան քարամբ։ Սալմասիոս 'ի թղթահամարն 813. յառաջ բերէ զվրիպակս Գաղենոսի, որ զայս Արմէնիում քարն զոր 'ի կիր առնուին 'ի հարթել զակունս՝ շփոթէ ընդ Արմէնիոսի Դիոսկորեայ, որ էր ներկ կապուտագոյն. զի այս քար պնդակազմ, որ էր ազգ ինչ Քօդէս անուանեալ քարանց, որոյ բնիկ սեփական անունն կոչէր Զմիրիս, որպէս կոչեն Իսիքիոս եւ Իսիդորոս, ա՛յլ է ամենեւին յԱրմէնիոս ներկոյ՝ որ էր փշրելի, զոր նկարիչք 'ի գործ ածէին 'ի գոյնն կապուտակ։

       Զմիլամբիս կամ Զմիլանթէս։ Պլինիոս լէ. 10. յԵփրատ ասէ ելանել այսմ քարի։

       Շափիւղայ. գաղղիարէն Սաֆիր. տաճկերէն Կէօք եագութ։ Պլինիոս լէ. 9. դնէ ելանել 'ի Մարս. որպէս եւ Մարբոդէոս 'ի գիրս քարանց, գլուխ 53. եւ քանզի ոպ գրեալ եմք այլուր 'ի գլուխն Անուան, օտարազգի մատենագիրք բազում ուրեք զսահմանս Հայոց ընդ սահմանս Մարաց մի համարեալ շփոթեն ընդ միմեանս, վասն որոյ եդաք աստէն։ Կալմէտ 'ի մեկն. Ծննդոց բ. 11. կարծէ վասն այսր Սաֆիր քարի՝ գուցէ յանուանէ ժողովրդեան 'ի մերձակայս բնակելոյ առեալ զիւր անուն. եւ առ 'ի գտանել ժողովուրդ ինչ նմանանուն յայն կողմանս, այսինքն է 'ի կողմանս Փասիս գետոյ՝ զանազան անուանս յառաջ բերէ. բայց անգիտանայ զանունս Սպեր, որ է 'ի նոյն կողմանս զոր ինքն խնդրէ. եւ հնչմամբ առաւել քան զայլս մերձենայ առ անունս Սաֆիր. ո՞ւր թողցուք զի օտարազգի մատենագիրք բազմօք փոփոխեալ զանուն Սպերայ, այլեւայլ անուամբ կոչեցին, որպէս ունիս տեսանել 'ի յաջորդ գլուխն Վաճառականութե։

       Զմրուխտ. լետիներէն Զմարակտուս։ Պլինիոս լէ. 5. զերկոտասան տեսակս դնէ սորա, այլ 'ի մէջ նոցա Սկիւթականն ասէ լինել ազնուագոյն, «որք կոչին յանուն այնր ազգի՝ առ որս եւ գտանին»։ Եւ քանզի մասն ինչ Սկիւթիոյ ձգէր մինչեւ ցգետն Փասիս, որ է Ճորոխ, մարթ է կարծել թէ գուցէ 'ի կողմանս Տայոց կամ Գուգարաց ելանէր այս ակն, այլ օտարազգի յանուն Սկիւթիոյ կոչեցին։ Նա զի սկիւթացիք 'ի սկզբան անդ քանզի առ Երասխաւ բնակէին, որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Բնակչաց, մարթ էր թէ յանուն նոցա կոչեցին զայն ակն որ սեփական էր կողմանց Երասխայ, որովհետեւ Ղազար 'ի նահանգին Այրարատու որ առ Երասխաւ ձգէր՝ դնէ ականս պատուականս։

       Ղաղիդիս. լատիներէն Կակադէս։ Ստրաբոն ժզ. 747. 'ի յիշելն զՄիջագետս 'ի զԿորդիս, բերէ ասէ «զնաւթ, եւ զքարն Ղաղիդիս, որ զօձս փախուցանէ»։ Ըստ այսմ գրէ եւ Պլինիոս լզ. 19։ Եւ զի անդէն զԿորդիս ընդ Միջագետս խառնել երեւի Ստրաբոն, զի դնէ բերել եւ զԱմօմում, զոր բերէ Կորդիք, վասն այսորիկ եդաք աստ։ Զայս քար այժմեան բնաբանք կոչեն Թրակեան քար, եւ Սեաւ քեհրիպար, որ է տեսակ ինչ հանքային կպրոյ, ուստի արուեստաւորք բազում ինչ յօրինեն, զորմէ կարես տեսանել առ բնապատումս։
       Մուռռինա կամ Միռռինա։ Նախնիք այսպէս կոչէին անօթս յօրինեալս 'ի քարանց անտի՝ որք կոչեն Սարտօնիքս, Քալչէտօնիուս, եւ Օնիքս. տաճկերէն Հաքիք, Ագ Հաքիք, եւ Սիւլէյմանի, որք էին անօթք պատուականք, յարգոյ յոյժ առ հռոմայեցիս։ Այս է զոր յիշէ Պլինիոս լէ. 2. ասելով. «Արեւելք առաքէ զՄուռռինա. զի անդանօր 'ի բազում յերեւելի տեղիս գտանին, յաւէտ 'ի տեղիս տէր ութեան Պարթեւաց»։ Ուր յիշելովն զԱրեւելք, եւ զբազում տեղիս, եւ զսահմանն Պարթեւաց տէրուէ, բովանդակէ եւ զՀայաստան . զի բազում ուրեք անուամբ Պարթեւաց տէրուե՝ իմանային նախնիք սահման ընդարձակ, 'ի մէջ առեալ նաեւ զՀայս։ Եւ եւս զի այն քարինք ուստի գործէին զանօթսն՝ ելանէին նաեւ 'ի Հայաստան։ Տես 'ի վերոյ եւ զՍարգիսն։

       Առմէնիում. այսինքն է՝ Արմէնեան կամ Հայկեան։ Անուանի 'ի կարգս ներկոց. բայց Պլինիոս լե. 6. քանզի կոչէ, յայն սակս եդաք աստ. «Հայաստան առաքէ, ասէ, զանուանեալն յանուն իւր (զԱռմէնիում. ըստ մեզ Հայկեան). այս եւս է քար ըստ օրինակի Խրիսօքօլլայի գունաւոր. եւ պատուականագոյնն է՝ առաւել կանաչն՝ որ հարկանի յերկնագոյն»։ Ուր գրէ Սալմասիոս թղթ. 811. «Առաւել կանաչագոյնն զոր Պլինիոս պահանջէ վասն լաւագոյն Արմէնիոսին՝ բազմօք տարբերի յերկնագունէն, եւ յաւէտ սեփական է Խրիսօքօլլայի, որ եւ նոյնպէս գտանէր 'ի Հայաստան. որոյ եւ պատուականագոյնն յիշատակի 'ի Դիոսկորեայ եւ 'ի Զոսիմոսէ, (կոչելով) Խրիսօքօքլլա արմէնիաքա, որպէս նաեւ 'ի Պլինիոսէ։ Բայց եթէ ասասցուք թէ Պլինիոս շփոթէ զԱրմէնիաքա Խրիսօքօլլան ընդ գունոյ տիրապէս Առմէնիում կոչեցելոյ□ զի եւ զպատուականագոյն Խրիսօքօլլան որ առաւել կանաչագոյ ն է՝ Դիոսկորիս կոչէ Առմէնիոն»։ Ոմանք յայմժեան բնաբանից զԱռմէնիոսն կոչեն Ածուռ Արեւմտեան, որ ըստ արտաքին կերպարանացն ոչ շատ զանազանի 'ի բուն իսկ 'ի Լածուլի կամ Ածուռռօ յորջյորջեալ քարէն. տաճկերէն Լաճիվէրտ. բայց տարբերի 'ի նմանէ, զորմէ բազմօք խօսին բնաբանք. եւ Սալմասիոս գրէ անդէն, թէ Առմէնիումն չէ քար՝ որպէս կարծէ Պլինիոս, այլ հող։ Յիշեն զայս Առմէնիում նաեւ Դիոսկորիս եւ Վիտրովիոս. այս է յիշեալն նաեւ Ստրաբոնի ժա. 529. ասելով. Գտանի 'ի Հայաստան եւ «Օբանտիքոս որ կոչի Առմէոնս, գունով Խալքիս», այս ինքն է ծիրանի։ Ուր Սալմասիոս զՕբանտիքոսն ուղղելով, փոխանակ այնր դնէ Սանտիքոս կամ Սանտիքս. որ նշանակէ, ասէ զամենայն տեսակ կարմրոյ. եւ զայս Սանտիքս նոյն համարի ընդ Սանտարաքայի, որ է հանք 'ի գոյն Կինաբարիսի։