Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

ՅԵՏ բնաջինջ լինելոյ մարդկային ազգի 'ի համաշխարհական ջրհեղեղին, քանզի բնակ ութիւն Նոյի եւ որդւոց նորա եղեւ 'ի Հայաստան, վասն որոյ եւ երկրորդ բնականայ մարդոյ 'ի վերայ երկրի՝ երկրորդ բնակ ութիւն է աշխարհիս Հայոց. քանզի տապանն. յորում պատսպարեալ էր Նոյ նահապետ, հանգեաւ 'ի Հայս. անդ ել ինքն եւ որդիք իւր։ Յայտնի է այս. բայց քանզի զտեղին, ուր ել Նոյ, զանազան մատենագիրք եւ զանազան թարգմանութիւնք ածաշունչ գրոց ալեւայլ անուամբք կոչեն, նմին իրի այլեւայլ կարծիք 'ի վեր ելին. եւ զի բնակիչք աշխարհիս Հայոց՝ որք տեղեակ էին աշխարհին իւրեանց, ամենեւին լուռ կացին ոչինչ մատենագրեալ յաղագս այսորիկ, նմին իրի օտարազգիք անծանոթք՝ այնչափ այլեւայլ ութիւնս անուանց հնարեցին, մինչեւ շփոթել գլխովին եւ զյայտնիսն։ Վասն որոյ աշխատութիւն յանձն առեալ ջանամք զվրիպանս նոցա ուղղել, եւ զայլեւայլ մատենագրաց բանսն լուսաբանել առ տեղեաւս։
       Արդ զեալնելն Նոյի 'ի Հայս՝ յայտ առնեն նախ սուրբ գիրք ծննդոց ը. 4. գրելով վասն տապանին ըստ եօթանասնից, որ է մերն. «Եւ նստաւ տապանն յեօթներորդում ամսեան 'ի 27 ամսոյն 'ի վերայ լերանց Արարատայ»։ Այսպէս դնի եւ յեբրայականն եւ 'ի սամարացին, ուր Արարատ ասելով սուրբ գիրք, իմանան զՀայաստան, մինչեւ 'ի թարգման ութեան լատինացւոց որ կոչի Վուլկադա, եւ 'ի թարգման ութեան Եսորւոց փոխանակ Արարատայ՝ դնի Առմէնիա, որ է Հայաստան, նոյն համարելով զԱրարատ եւ զԱռմէնիա, որ պէս եւ է իսկ հաւաստեաւ։ Ոչ արտաքոյ Հայաստան եաց դնեն եւ թարգմանուին արաբացւոց, եւ բացատրութիւնն քաղդէական՝ անուանեալ Թարկում Ոնքելոս, յորժամ ըզտապանն Նոյի իջեալ ասեն 'ի վերայ լերանց Քարտա կամ Քարտու. որովհետեւ եւ այս լերինք Քարտա որ է Կորդուք՝ էին 'ի Հայաստան։
       Երկրորդ յայտ առնեն համաձայն ութիւնք նաեւ արտաքին երեւելի պատմագրաց նախնի հեթանոսութեան ժամանակի ընդ սուրբ գրոց յայս բան. որք թէ եւ այլ եւ այլ անուամբ կոչեցին զլեառն ուր էջ տապանն Նոյի՝ զորս յիշեցաք 'ի գրելն զՄասեաց, բայց զաշխարհն ուր էր լեառն այս՝ միշտ կոչեցին Հայաստան, կամ որ նոյն է Առմէնիա։ Ըստ այսմ ահա Աղէքսանդր բազմավէպ 'ի Քրոնիկոնին Եւսեբերայ, հատոր ա. թղթ. 34 պատմելով զնաւաշին ութիւն Քսիսութրայ որ է Նոյ, եւ զջրհեղեղն, յետ դադարելոյ, ասէ ջրհեղեղին 'ի քակելն զձեղունս նաւին՝ դէպ եղեւ նմա «տեսանել երթեալ յեցեալ զնաւն 'ի լեառն ինչ»։ Ապա 'ի 36 գրէ. «Եւ եթէ տեղին յորում վայրի ելեալ կային (մարդիկ 'ի նաւէ) Հայոց աշխարհն է»։ Սոյնպէս գրէ եւ 'ի 36. 37 նոյն Բազմավէպն. «Եւ 'ի նաւէն ուր չոգաւ դադարեաց 'ի հայս, եւ ցայժմ սակաւ ինչ մասն 'ի կորդուացւոց լերինն՝ 'ի Հայոց աշխարհին մնալ նշխար ասեն»։ Ու նախ զնաւն 'ի Հայաստան դադարեալ ասէ. ապա նաեւ զլեառն Կորդուաց՝ ուր զմնացորդս ինչ տապանին ցուցանէին 'ի Հայս դնէ։ Աբիւդենոս 'ի նոյն Քրոնիկոնին Եւսեբեայ թղթ. 50 գրէ վասն նաւուն Նոյի. «Եւ նաւն երթեալ յաշխարհն Հայոց դադարէր. եւ 'ի փայտիցն գեղ օգնական ութեան բնակչաց աշխարհին պարգեւէր»։ Սապէս եւ Բերոս քաղդէացի ըստ վկայելոյ Յովսեպոսի 'ի նմին Քրոնիկոնին Եւսեբեայ թղթ. 68. «Վիպագրեաց եւ վեսա արկղակերտ տապանին՝ որով Նովքոս (նոյ) նախնի մերոյ ազգիս ապրեցաւ, եւ երթեալ դադարէ 'ի գլուխ լերանց Հայաստան աշխարհին»։ 'Ի Հայաստան դնէ եւ Մեզոն 'ի թ. գիրս նախապատրաստ ութեան Եւսեբեայ։
       Այսոցիկ նախնի հեթանոս մատենագրացս համաձայնին նաեւ քրիստոնեայ մատենագիրք, յորս Եւստաքէոսանտիոքացի 'ի չորրորդ դարուն գրէ. «Տապան(Նոյի) ամբարձեալ 'ի ջուրց եկաց 'ի գագաթն լերին ինչ որ է 'ի Հայաստան։ Եւ Ոսկեբերանի ա. Թեսաղ. ճառ ը. թղթ. 389 «հասատայցեք արդեօք եթէ եղեւ ջրհեղեղ, եթէ առանցելոց ինչ բանք թուիցին ձեզ, ուր եւ լերինքն յորս տապանն դադարեաց՝ վկայեն. զՀայոց լերանցն ասեմ»։ Եւ 'ի ճառն սիրոյ. «Ապաքէն եւ զարդիս լերինք Հայաստանեայց (վասն ջրհեղեղին) վկայեն, ուր եկաց տապանն (Նոյի), ոչ ապաքէն եւ այժմ անդանոր պահեալ կան նշխարք նորուն 'ի մեր խրատ»։ Արատոս 'ի դ. գիրս գրէ. Տապանն (Նոյի) հանգուցեալ կայր 'ի բարձրաբերձ լերինս Հայաստանեայց»։ Եւ Իսիդորոս սիվիլիացին յեօթներորդ դարուն 'ի ժդ գիրս Սկզբնաւորութեց. գլ. 8. «Արարադ (է) լեառն Հայաստանեայց, յորում պատմ ութիւնք վըկայեն նստեալ տապանին յետ ջրհեղեղին»։ Ըստ այսմ գրեն եւ այլքբազումք։
       Երրորդ ընդ այսչափ մատենագիրս քրիստոնէից եւ հեթանոսաց՝ յաւել եւ զհամաձայն ութիւն պատմ ութեան եւ աւանդութեան եւ յիշատակարանաց ազգայնոց անդանօր բնակելոց 'ի սկզբանէ հետէ. որ առ ողջամիտ քննաբանս եւ ապացոյց զօրաւոր. Զի մինչեւ ցայժմ ցուցանեն զլեառն Մասիս՝ ուր նստաւ տապանն Նոյի. ցուցանեն զտեղին եւ զկողմն երեւելոյ գլխոց լերանց Երեւան կոչեցեալ, զորմէ գրի Ծննդոց ը. 5։ Արդ լերինքս այսոքիկ են յաշխարհիս Հայոց, զորս Ոսկեբերան կոչեաց 'ի վերոյ 'ի վկայ ութիւն ջրհեղեղին. ապա ընդունէր նա ինքն զայս աւանդ ութիւն ազգային։ Ցուցանեն դարձեալ եւ զտեղին՝ ուր ել Նոյ 'ի տապանէն, եւ նախ առաջին իջեւանս կալաւ, անուամբն վկայեալ Նախջուան քաղաք կոչելով, զորմէ ոչ միայն ազգն՝ այլ եւ Յովսեպոս վկայէ, որպէս կարես տեսանել 'ի Մեծ Հայս 220. յաւել եւ զվկայ ութիւն Եւսեբիոսի 'ի գիրս տեղեաց, որ ասէ ըստ թարգման ութեան Հերոնիմոսի. «Այժմ զտեղին Հայք կոչեն Ելք». որով բանիւ զնոյն զտեղին Նախջուան կամի նշանագրել։ Սոյնպէս 'ի սկզբանէ անտի յայտնի ցուցանեն զտեղին այգւոյն զոր տնկեաց Նոյ նահապետ ըստ պատմելոյ Մովսէսի, որ է Ակուռի։ Դարձեալ զտեղի թաղման Նոյի, Առնոյոտն կոչելով։ Զտեղի թաղման կնոջ նորա Նոյեմզարայ ցուցանեն՝ Մարանդ կոչելով։ Այս ամենայն յիշատակարանք են՝ յոյր սակս նահապետք ազգիս ոչ երբէք մեկնեցան յԱյրարատայ. եւ նոյն նահապետք եւ թագաւորք այնչափ քաղաքս շինեցին անդ յԱյրարատ նահանգի։ Այսչափ համաձայն ութիւն միահամուռ սրբազան եւ արտաքին մատենագրաց, եւ ազգային պատմագրաց եւ յիշատակարանաց, արդարեւ ստիպեն զամենեսին մտադիւր ընդունել զայս խնդիր եւ մի բնաւ հակառակիլ։ Բայց 'ի բազմ ութեան անդ այնչափ նորանոր մատենագրաց եւրոպեանց գտանին եւ ոմանք որք ընդդիմանան այսմ, բերելով զյետագայ ընդդիմութիս։
       Առաջին ընդդիմ ութիւն է առեալ 'ի բանից սուրբ գրոց, որ գրի 'ի Ծնունդսն ը. 11. աղաւնոյ բերել առ տապանն Նոյի տերեւ ձիթենւոյ շիւղ 'ի բերանի իւրում. իսկ 'ի Հայաստան չիք ասեն ձիթենի։ Այլ թողեալ զայժմեանն վիճակ, 'ի հնումն Խորենացին յՈւտի նահանգին Հայաստանեայց ասէ լինել ձիթենի. իսկ յօտար ազգաց՝ Ստրաբոն դնէ 'ի Գուգարս։ Թող զայն, զի մարթ էր աղաւնոյ 'ի վերայ մերձակայ լերանց տապանին գտանել շիւղ ինչ ձիթենւոյ ոչ 'ի ծառոց կորզելով, այլ 'ի գետնի գտանելով այլուստ բերեալ անդր 'ի ջուրց հեղեղին։
       Երկրորդ ընդդիմ ութիւն բերեն զայն բան Ծննդոց ժա. 2. ուր վասն սերնդոց Նոյի որք բնակեալ կային զարարատեան լերամբք, գրէ՝ յարեւելից խաղացեալ 'ի դաշտն Սենաար, ուր շինեցաւ Բաբիլոն. արդ Հայաստան ոչ անկանի ասեն յարեւելս ըստ դրից Սենաարայ, այլ 'ի հիւսիս։ Առ 'ի մեկնել զայս՝ յառաջ բերեն ոմանք զթարգման ութիւնս ինչ, յորս փոխանակ անուանս յԱրեւելից՝ եդեալ կայ Ի սկզբանէ կամ Ի սկիզբն, զոր իբր անզօր մերժէ եւ Պօշար։ Այլք զանունս Արեւելք՝ տանին հպեցուցանեն անուանս Սենաար, ըստ որում Սենաար կամ Բաբիլոն ըստ իմիք անկանի ասեն յարեւելս արարատեան լերանց. այլ քանզի իրօք 'ի հարաւ անկանի, վասն որոյ եւ անտեղի է մեկնութիւնդ։ Կէսք ասեն նախ առաջին խաղացեալ նոցա յարարատեան լերանց 'ի դաշտ Ասորեստան եայց կամ Սուսիանաց (Սիսիսաց), եւ անդուստ յարեւմուտս 'ի Բաբիլոն. վասն որոյ զանունս յԱրեւելից, ասեն, պարտ է առնուլ վասն Ասորեստանեայց եւ Սուսիանաց։ Բայց զոր ասեն դոքա նախ յԱսորեստան խաղացեալ է մտացածին կարծիք, վասն որոյ եւ Պօշար ա. 7. թղթ. 31 այսպէս բացատրէ. Սուրբ գիրք խօսին, ասէ, աստանոր ըստ օրինի ասորետսանեայց, ընդ որոց սահման ընդ մէջ անցանելով գետն Տիգրիս, յերկուս մասունս բաժանէր գրեթէ հաւասարս, յորմէ եւ նոքա զմասն՝ որ յայնկոյս Տիգրիսի, կոչէին Արեւելեան, իսկ զմասն՝ որ յայսկոյս Տիգրիսի, կոչէին Արեւմտեան, որպէս եւ յիշեցաք 'ի վերոյ, արդ արարատեան լերինք ուստի յայնժամ ելին 'ի ճանապարհ քանզի յայնկոյս Տիգրիսի անկանէին, վասն որոյ եւ ուղիղ գրի վասն մարդկանն՝ յԱրեւելից խաղացեալ։ Այլ թէ զիարդ անցին յայնժամ ժողովուրդք ընդ գետն Տիգրիս, չէ պարտ տարակուսիլ, զի ծանօթ էին յայնժամ շին ութեան նաւակաց, թող զայն՝ զի մարթ էր նոցա անցանել նաեւ առանց ինչ նաւակաց մերձ յակունս Տիգրիսի, կամ ընդ հունս նորա, որպէս անցին ամենայն զօրք մեծին Աղէքսանդրի մերձ 'ի Ինիուէ եւ յԱբեղա, ուր լայնացեալ է գետն Տիգրիս. որպէս պատմեն Դիոդորոս սիկիլիացի. Գորդիոս եւ Արրիանոս։
       Ընդդիմութիւնքս այսոքիկ չեն բաւական տկարացուցանել զզօր ութիւն միաբան վկայութեան սուրբ եւ արտաքին գրոց զորս յիշեցաք. բայց գտաւ առ եւրոպեանս ոմն՝ որ արտաքոյ ամենայն կարծեաց զարարատեան լեառն դնէ 'ի գօտի ինչ լերանց մերձ 'ի Ձին, եւ անդ ասէ Նոյի որդիս ծնեալ եւ բազմացեալ եւ զթագաւորուին Չինաց հիմնեալ եւ անտի սփռեալ յայլեւայլ աշխարհս։ Յայս կարծիս կայ Շուքֆըրտ մատենագիր. զոր թէպէտ եւ լոկով բանիւ մարթ էր մերժել, բայց անգղիացի հեղինակք ընդհանուր պատմ ութեան հատ. ի գլուխ. 16. 'ի խօսելն զհն ութեան Չինաց, բազում աշխատանօք եօթնեւտասն պատճառս 'ի մէջ բերեալ, մերժեն 'ի հիմանց զայս օտարախորթ կարծիս. Գտաւ եւ ոմն Կորոբիոս Պէքանոս, որ զԲարոբամիսոս լեառն, որ ըստ նախնեաց գօտի է Տօրոսի եւ ոչ Կովկասայ՝ որպէս նայն կարծէ, համարի լինել լեառն Արարատ. եւ առաջին աշխարհ յետ ջրհեղեղին բնակաւորեալ՝ զՄարկիանոս գաւառ Պարսից դնէ. ուստի ելին ասէ գաղթականք ընդ Նեբրովթայ 'ի շին ութիւն աշտարակի. որ անկանի յարեւելս Սենաարայ. եւ ոչ 'ի Հայաստանեայց եկին՝ որ անկանի 'ի հիւսիսոյ Սենաարայ։ Այլ ամենայն գործք սորա լի են այսպիսի մտացածին դրութեամբք։
       Այլ ոմն Վալդեռ Ռալէյկ անուանեալ՝ զԱրարատ ոչ դնէ 'ի Հայաստան, այլ 'ի լերինս ինչ որք անկանին 'ի մէջ Պարսից, Թաթարաց եւ Հնդկաց. եւ առ 'ի զայս հաստատել՝ յանձնէ հնարէ, թէ Կովկաս լեառն որ է 'ի կողմն բակտրիացւոց եւ սկիւթացւոց՝ մասն էր գօտւոյ Տօրոս լերին՝ որ յընթանալն իւրում անցանէ ասէ ընդ Հայաստան։ Բայց եւ սա 'ի վերոյգրեալ Կորոբիոսէ առնու զոր գրէ. վասն այնորիկ անգղիացի հեղինակք ընդհանուր պատմութեան գլուխ ա. յօդ 8. նոյնպէս մերժեն եւ զայդ։
       Ա. Հատորք ինչ տապանին Նոյի ցուցեալ 'ի Հայաստան։
       Զսմանէ վասն երկուց պատճառաց ստիպիմք գրել՝ բերելով զվկայ ութիւնս նախնեաց։ Մի՝ առ ստուգութիւն իջման տապանին Նոյի 'ի Հայս, զորմէ ճառեցաք մինչեւ ցայժմ։ Երկրորդ 'ի լուսաբանել զամենայն մթ ութիւն բանից վասն տեղւոյ լերին 'ի պատճառս հատորոց տապանին։ Արդ Բերոս քուրմ Բելայ՝ որ էր յաւուրս մեծին Աղէքսանդրի, գրելով զջրհեղեղէ առ Յովսեպոսի գիրք ա. Հնախօսուե. գլ. 4. ասէ ապա. «Պատմի նաեւ մասն ինչ նաւուն մնացեալ 'ի Հայաստան 'ի լերինն կորդուացւոց. եւ ոմանց բառնալ անդուստ զնաւթ քերածոյ, զոր կրեալ 'ի վերայ 'ի կիր առնուն մարդիկ փոխանակ բժժանաց»։ Նման սմին եւ Աղէքսանդր բազմավէպ որ 85 ամօք յառաջ էր քան զՔրիստոս, գրէ 'ի Քրոնիկոնին Եւսեբեայ, որպէս ըստ մասին բերաք 'ի վերոյ. «Եւ ցայժմ սակաւ ինչ մասն 'ի կորդուացւոց լերինն 'ի Հայոց աշխարհին մնալ նշխարս ասեն. եւ ոմանց քերել բերել 'ի ծեփածոյ նաւին նաւթոյ 'ի բժշկ ութիւն եւ 'ի ջնջոց ցաւոց ինչ բժժանաց»։ Համաձայնի սոցա եւ բան նորին Յովսեպոսի յասելն. «Երկիր է առատ բերօղ ամօմայց (կինամոնաց). անդ են եւ նշխարք այնր տապանին՝ որով Նոյ զերծեալ պատմի 'ի ջրհեղեղէ. եւ ցայսօր եւս ցուցանեն որոց կամին տեսանել»։ Յետ լսելոյ զբանս այսոցիկ հին պատմագրացս՝ երկու ինչ պարտ է նկատել. մի՝ զի բազմօք յառաջ քան զՄծբնայ հայրապետն երեւելի մասունք ինչ տապանին գտանէին պահեալ 'ի լերինս Կորդուաց՝ կամ կարծեօք, եւ կամ հաւաստեաւ. զի մարթ էր եւ նոյն իսկ որդւոյ՝ Նոյի բառնալ անտի տախտակս ինչ եւ ընդ իւրեանս շրջեցուցանել 'ի կողմանս լերանցն Կորդուաց ուր սփռեալ երեւի նոցա յայնժամ, եւ պահել 'ի յիշատակ այնպիսի երեւելի անցից. մինչեւ յետագայից նոցա եւս առաւել յարգանօք պահել եւ ընդ իւրեանս տանել ուր եւ գնային 'ի բնակել։ Երկրորդ՝ զի 'ի բանս սոցա պարտ է զանազանել զլեառն՝ ուր նստաւ տապանն, եւ զլեառն՝ ուր պահեալ լինէին մասունք տապանին. զի ոչ ամենեքին գրեն որոշակի թէ էր մի եւ նոյն լեառն. այլ 'ի խօսելն զհանգչելոյ տապանին՝ ասեն 'ի Հայս. իսկ 'ի պատմելն զհատորոց տապանին՝ ասեն լինել 'ի լերինս Կորդուաց։ Որոց համաձայնի եւ Եպիփան, որ 'ի գրելն վասն նստելոյ տապանին՝ ասէ 'ի լերինս Արարատայ, որ է ասել Հայաստան եայց. իսկ վասն պահեալ լինելոյ մասանց տապանին ասէ. «Մինչեւ ցայժմ մնացորդք տապանին Նոյի ցուցանին 'ի նահանգին Քարտուեանց». որ է ասել Կորդուոց. որպէս ցուցեալ է մեր այլուր։ Աստի յայսմանէ իմաստասիրեմ, թէ այս մասունք ոչ պահեալ լինէին 'ի վերայ լերինն՝ ուր նստաւ տապանն, այլ յայլ լերինս՝ այն է՝ Կորդուաց, որ է 'ի հարաւային մասն Հայաստանեայց մերձ 'ի Միջագետս, որով եւ յարմարին բանք վերջնոց արաբացւոց եւ Ասորւոց մատենագրաց։ Բայց պարտ է աստի եւ այլ ինչ իմաստասիրել, թէ այս մասունք տապանին կամ անստոյգք եւ կամ ճշմարիտք, որպէս ասացաք, եւ պահեալք կամ 'ի միում վայրի՝ կամ մանաւանդ 'ի զանազան տեղիս լերանցն Կորդուաց, պատճառս ետուն բազմաց կարծել թէ անդ նստեալ իցէ եւ տապանն Նոյի, ուր էին մասունքն այնոքիկ, որ չէր այնպէս որպէս կարծեցինն։
       Արդ եթէ հաւաստի համարեսցին ասացեալքս եթէ ա՛յլ լեառն է ուր տապանն հանգեաւ, եւ ա՛յլ՝ ուր նորա նշխարքն պահէին, ապա դիւրաւ ամենայն բանք վերջին մատենագրաց համաձայնին ընդ պատմ ութեան ազգին մերոյ, եւ ընդ պատմութեան սուրբ գրոց. եւ հաւաստին 'ի ստոյն որոշի։ Զոր օրինակ յասելն Բենիամենի դուտէլեան յիւրում ճանապարհորդ ութեան. 'ի Մծբնայ երկօրեայ ճանապարհ արարեալ եկեալ 'ի կղզին Իւմէրայ, որ 'ի մէջ Տիգրիս գետոյ, առ ստորոտովք արարատեան լերանց, ուստի չորս մղոնաչափով տարակայեալ կայր տեղին յորում հանգեաւ տապանն Նոյի։ Յայս բան Արարատեան լերամբք իմա զլերինս Կորդուաց, զոր որպէս գրեցաք 'ի գլուխն Լերանց, բազումք մասն համարեցան ընդ գօտւոյ լերանցն Կորդուաց։ Իսկ զվերջին բանն որ չորս մղոնաւ հեռի ասէ լինել 'ի Տիգրիսէ զտեղի հանգստեան տապանին Նոյի, իմա ասացեալ վասն տեղւոյն՝ ուր մասունք ինչ տապանին պահեալ լինէին. եւ նորին աղագաւ 'ի բազմաց վրիպակաւ համարեալ լինէր անդ իջեալ տապանին Նոյի։ Գրէ եւս զմնացորդս տապանին փոխադրեալ 'ի կղզին Իւմէրայ, եւ նոքօք մզկիթ ինչ կառուցեալ։ Այսմ մարթ էր լինել՝ ոչ զմզկիթն ողջոյն կերտելով 'ի տախտակաց՝ զոր համբաւէին լինել տախտակս տապանին Նոյի, այլ զփոքր ինչ շինուած. կամ թէ 'ի շինուածս ինչ մզկթին ագուցանելով զայն տախտակսն. բայց 'ի բերանս ռամկին յորոց լուաւ Բենիամին՝ սակս ողջոյն մզկթին լինէր համբաւեալ։
       Սոյնպէս պարտ է մեկնել եւ զբան Նուպեան աշխարհագրի արաբացւոյ, որ 'ի բաժին դ. մասն 6. զկղզին որդւոյն Իւմէրայ առ երի դնէ լերանցն Եմանու. եւ նոյն է ասէ որ կոչի Կոտի կամ Ճուտի. այսինքն է՝ լեառն Կորդուաց առ երի Ամդայ. ուր հանգեաւ տապանն Նոյի։ Իմա ասել, թէ անդ էին հանգուցեալ մասունք ինչ տախտակաց տապանին Նոյի, նմին իրի անդանօր կարծէին հանգուցեալ ողջոյն տապանին. նաեւ զգիւղն եւ զլեառն 'ի յիշատակ այնր կոչէին յանուն Եմանու, զոր այլք գրեն Թմանու, որ է ութից, յանուն ութ անձանց եղելոց 'ի տապանի. եւ համբաւէին 'ի Նոյէ շինեալ. փոխանակ ասելոյ 'ի յիշատակ Նոյի եւ ութ անձանց շինեալ եւ անուանեալ։
       Այսպէս պարտ է մեկնել եւ զբանս այլոց արաբացւոց, զորս յիշեալ է մեր 'ի գլուխն Լերանց 'ի ստորագրելն զՄասիս, եւ աստի յայսմանէ 'ի վերայ բերել զառաջին մեր ասացեալն, թէ տապանն Նոյ նահապետի էջ 'ի Մասիս 'ի լեառն Հայաստանեայց, որ յայլոց կոչի Արարատեան լեառն։ Պատճառ նախադասելոյ զայս քան զայլոց ամենեցուն եւս եւ արաբացւոց մատենագրաց այն է՝ զի վկայութիւն սուրբ գրոց յոյժ 'ի վեր է քան զնոցայն, նոյնպէս եւ բնիկ ազգին Հայոց վկայութիւն 'ի վեր է ուրոյն ուրոյն առեալ. ո՞ւր թողցուք զի յայսմ երկոքին իսկ համաձայն միմեանց եւ միաբան քարոզեն՝ սուրբ գիրք եւ ազգային վկայ ութիւնք ցուցմամբ տեղեաց։ Զայս եդեալ՝ այնուհետեւ վայրապար լինի ասելն ոմանց եւրոպացւոց, թէ երկբայական է տեղին իջանելոյ տապանին Նոյի, եւ թէ նախնիք հակառակ միմեանց գրեն վասն այսր։ Զի զոր մի թարգմանութին սուրբ գրոց զիջանել տապանին Նոյի ասէ 'ի լեառն Արարատայ, եւ այլ թարգման ութիւն 'ի լեառն Առմէնիոյ, է մի եւ նոյն, որպէս ասացաք 'ի վերոյ. մին յանուն աշխարհին լեառն Առմէնիոյ կոչելով, եւ միւսն յանուն արքայանիստ նահանգին Այրարատու։ Յետ այսպիսի զօրաւոր վկայ ութիւն 'ի ձեռին ունելոյ զսուրբ գրոց եւ զազգիս Հայոց համաձայնս իրերաց, որ 'ի պատմականս 'ի վեր են քան զամենայն փաստս. զոր եւ Ոսկեբերան 'ի վկայ ութիւն կոչէ 'ի նախայիշատակեալ բանս իւր, զարմանամ յոյժ թէ զիարդ ոմանք 'ի մատենագրաց՝ նաեւ 'ի կարի հմտացելոցն՝ թողեալ զայսպիսի հաւաստիս, մտադիւր անսան ում եւ իցէ յօտար մատենագրաց եւ ճանապարհորդաց նորոց վեր 'ի վերոյ տեսութեամբ հմտացելոց։ Տեսանեմ զբազմահմուտն Պօշար, զի առ 'ի մեկնելն զբան Թէոփիլոսի անտիոքացւոյ, որ զնշխարս տապանին մինչեւ ցայսօր մնացեալ ասէ 'ի լերինս Արաբիոյ, ճգնի 'ի ցուցանել բանիւ Քսենոփոնեայ եւ Պլինիոսի՝ թէ Արաբիա ձգէր նաեւ 'ի Միջագետս, 'ի բաց թողեալ եւ զկասկածս իւր, թէ գուցէ վրիպակաւ սպրդեալ էր 'ի բանս Թէոփիլոսի բառս Արաբիա, փոխանակ բառիս Առմէնիա։ Ճգնի նաեւ 'ի մեկնել զբան Նուպեան աշխարհագրին արաբացւոյ, եւ զԲենիամենի եբրայեցւոյ, որ 'ի կողմանս Ամդայ եւ Տիգրիսի ասեն լինել զտապանն Նոյի. բայց որպէս ցուցաք 'ի վերոյ, պարտ է զբանս նոցա առնուլ ոչ վասն ելից տապանին, այլ վասն մնացեալ մասանց տապանին զորս անդ պահեալ ունէին։
       Բ. Գիտելիք ինչ վասն անուան եւ բնակութեան Նոյի 'ի հաստատութիւն վերոյգրելոցս։
       Որպէս զյիշատակ ութիւն ջրհեղեղի՝ նոյնպէս եւ զյիշատակ ութիւն Նոյի գտանեմք 'ի գիրս հեթանոսաց, բայց այլեւայլ անուամբ եւ դիպուածովք խառնեալ, յոյր սակս ճահագրելով Խորենացին ա. 6. ասէ զնոցանէ. «Առաջինքն 'ի վիպագրացն յաղագս այսորիկ հաճեցան շարագրել□ ըստ ախորժելոյ որպէս կամեցան իւրաքանչիւրքն փոփոխել զանուանսն եւ զզրոյցս եւ զժամանակս□ երբեմն 'ի ճշմարտէն, եւ երբեմն 'ի ստէն□ ճշմարտէն. իսկ անուանցն փոփոխմամբ եւ բազմօք այլովք ստեն»։ Եւ քանզի տեղեկ ութիւն անուանց ինչ փոփոխ ութեանց հարկաւոր է առ իմանալ զգիրս, յայսմ վայրի յառաջ բերցուք։
       Պօշար 'ի գիրսն Փաղէկ անուանեալ. ա. 1. հաստատէ թէ հեթանոսք 'ի գիրս իւրեանց Սատուրնոս անուամբ, որ եւ Կռոնոս ըստ յունին, իմանան զՆոյ, զայսոսիկ նշանս բերելով 'ի նախնի մատենագրաց հեթանոսաց։
       Ա. Նոյ յետ ջրհեղեղի էր հայր հասարակաց ամենայն մարդկան, սոյնպէս եւ Սատուրնոս յերգսն Որփէոսի՝ Հայր կոչի ամենեցուն. իսկ կին նորա Ռէա անուն՝ Մայր ամենեցուն։
       Բ. Նոյ 'ի սուրբ գիրս կոչի այր արդար. սոյնպէս կոչեն եւ ստորագրեն զՍատուրնոս՝ Դիոդորոս սիկիլիացի, Աւրեղիոս Վիկտոր, Յուստինոս, եւ այլք։
       Գ. Նոյ էր այր հողագործ. բանաստեղծ եւս զարուեստ երկրագործ ութեան տան Սատուրնոսի, առ որս մի ինչ է համարեալ ասել Երկիր, եւ ասել Ռէա, որ ըստ նոցա էր կին Սատուրնոսի կամ Նոյի։
       Դ. Նոյ արբեալ մնաց 'ի գինւոյ. սոյնպէս զՍատուրնոս արբեց ութեան պաշտպան համարին հեթանոսք, ոյր վասն արբեց ութեան աւուրք Սատուրնէանք կոչեցան առ նոսա 'ի նորին անուն։
       Ե. Նոյ անէծ զորդի իւր զՔամ սակս տեսանելոյ զմերկ ութիւն հօրն. Սատուրնոս ասեն 'ի պատճառս համանման իրիք դիպուածոյ զօրէնս սահմանեաց պատժել զորս հային 'ի մերկ քանդակս աստուածոց։
       Զ. Նոյ եւ տուի իւր զերծան 'ի ջրհեղեղէ. սոյնպէս եւ բանաստեղծք զՍատուրնոս եւ զՌէա կին նորա կոչեն որդիս ծովու. զՍատուրնոս կոչեն Ովկիանոս, եւ զՌէա Դէդիս, իսկ նախնի հռոմայեցիք 'ի նշան Սատուրնոսի եդին զքանդակ նաւու։ Ասորեստանեայք ըստ բազմավէպն Աղէքսանդրի ասէին վասն Սատուրնոսի կամ Կռոնոսի գուշակեալ զհեղեղ ջուրց, եւ պատուիրեալ շինել զտապան առ 'ի պահել զմարդիկ եւ զկենդանիս։
       է. Նոյ գուշակեաց զկորուստ ազգի մարդկան 'ի ջուրցն հեղեղաց, եւ ոչ ոք ապրեցաւ բաց 'ի նմանէ եւ 'ի տանէ իւրմէ, Սատուրնոս եւս, ասեն հեթանոսք, կորոյս զամենայն որդիս իւր բաց յերեցունց՝ անուանելոյ Դիոս, Պոսիդոն, Պղուտոն, որք են Սեմ, Քամ եւ Յաբեթ։ Իսկ Ասորեստանեայք զփառս Սատուրնոսի կամելով տալ իւրեանց թագաւորի, Քսիսութրեայ ետուն, որ էր թագաւոր նոցա. եւ Քսիսութրոս կոչեցին զՆոյ. գուցէ ասէ Պօշար յաւուրս Քսիսութրեայ թագաւորի նոցա Տիգրիս եւ Եփրատ արտաքս քան զչափն զեղլով 'ի Բաբիլոն, եւ զերկիր նոցա ողողելով, առիթ ետ նոյնացուցանել։
       Այսպէս 'ի վերայ հասեալ զանազան ութեան անուանցն Նոյի, մնայ 'ի վերայ հասանել բնակ ութեան տեղւոյ նորա եւ ժամանակի։ Արդ 'ի սկզբնաւորուէ ելանելոյ Նոյի 'ի Հայս, մինչեւ 'ի ցրուել մարդկան 'ի Սենաար՝ անցին ամք 100. յայսչափ ժամանակս համօրէն ազգ մարդկան բնակէին 'ի Հայաստան. եւ ըստ չափու բազմանալոյ իւրեանց հետզհետէ սփռեալ ծաւալէին, սկսեալ յայրարատեան կամ 'ի Մասեաց լեռնէ ուր էջ Նոյ տապանաւն՝ մինչեւ 'ի շրջակայ երկիրս աշխարհիս Հայոց։ Յայսմ ամենեքին միաբանին, եւ ընդունին թէ Նոյ նահապետ էր յայնժամ առաջնորդ ամենեցուն իբրեւ հայր եւ գլուխ, կառավար ութեամբ իմն՝ զոր պարտ է կոչել ընտանեկան եւ հայրական, վարելով կեանս յանդորր ութեան եւ 'ի հանգստեան իբրեւ որդիք ընդ հովանեաւ հօր։ Յայսմ հարիւրեմեան ժամանակի է Ոսկի դարն՝ այնչափ հռչակեալ եւ գովեալ առ նախնի բանաստեղծ, որ եւ յաւուր միում նաեւ 'ի մերոյ բանաստեղծից նկարագրեսցի երգովք իբրեւ զբնիկ բնակչաց մերոյ աշխարհին։ Բայց այս ցանկալի կեանք մարդկան կերպարանափոխ եղեւ յորժամ զառաջինն ցրուեցան նոքա խաղալ 'ի Սենաար, եւ ձեռն արկին 'ի գործ աշտարակաշինութեն, յորում ժամանակի սկսաւ միապետ ութիւն, եւ յաւէտ բռնաւորութիւն։
       Զայս շին ութիւն աշտարակին 150 կամ առաւել ճշգրիտ 144 ամօք զկնի ջրհեղեղին դնէ Կալմէտ ծննդ. ժա. 4։ Նոյ եկեաց յետ ջրհեղեղին ամս 350. որպէս յայտնի դնի 'ի թ. 28. իսկ յետ աշտարակին իբր 150 ամս կեցեալ ասէ Կալմէտ 'ի ճառն, որ վասն լեզուաց։ Զայսչափ ժամանակս 'ի Հայաստան բնակեալ պարտ է ասել զՆոյ նահապետ մինչեւ ցմահ իւր, որպէս ակնարկէ բան սբ գրոց. զի յետ գրելոյ բնակեալ յայրարատեան լերինս Հայոց, զկնի այնորիկ ոչինչ յիշէ վասն գնալոյ նորա այլուր. զոր յիշէր ապաքէն, որպէս յայտնի յիշէ զգնալն այլոց, եւ զելանելն արտաքս 'ի Հայաստանեայց. զնոյն հաստատէ եւ ընդհանուր աւանդ ութիւն հայկազանց բնակչաց աշխարհին, որք եւ զտեղի թաղման նորա ցուցանեն։ Բայց սուտ Բերիոսն յԻտալիա անցեալ, եւ անդ մեռեալ ասէ զՆոյ. այլք ոմանք գնացեալ ասեն 'ի Չինս, զոր յիշեցաք 'ի վերոյ։
       Այսոքիկ չեն ընդունելի եւ ոչ միում ումեք. այլ ընդունելի կարծիք առ եւրոպեան մեկնիչս այն է՝ թէ 'ի ցրուիլ մարդկան ընդ զանազան կողմն աշխարհի՝ Նոյ, Սեմ եւ Արփաքսադ 'ի Միջագետս եւ յաշխարհին քաղդէացւոց բնակեցան. բայց եւ զայս ասեն նոքա կարծեօք միայն, առ 'ի յարմարելն պատմութեան Աբրահամու. իբր զի որովհետեւ Աբրահամ աստուածապաշտ էր, եւ 'ի Միջագետս եւ 'ի Քաղդեայս բնակէր, պատճառ աստուածապաշտ ութեան նորա յարմար լինի դնել անդէն զբնակեալն Նոյի։ Բայց քանզի առ նախնիս Աբրահամու մտեալ էր կռապաշտ ութիւն, որպէս ունիմք ցուցանել 'ի գլուխն Լեզուի, աստի առաւել յայտ է թէ չէր անդ Նոյ. եւ զի Հայկ նահապետ մեր ոչ ընկալաւ զկռապաշտ ութիւն, որպէս ունիմք տեսանել 'ի գլուխն Կրօնի, այս ներհակն հաստատէ. այսինքն թէ անդ 'ի Հայաստան էր բնակեալ Նոյ, ուր էր Հայկ, որ ոչ թողոյր նմա ընդունել զկռապաշտ ութիւն։ Պօշար 'ի սրբազան աշխարհագր ութեան իւրում գիրք ա. գլ. 4. յուզէ եւ զայլ խնդիր վասն բնակ ութեան Նոյի յառաջ քան զջրհեղեղն, թէ ո՛ւր արդեօք եղեւ բնակ ութիւն նորա, եւ ո՛ւր շինեաց զտապանն։ Ինքն 'ի բանիցն Մովսէսի, որ գրէ վասն տապանին Նոյի նստեալ 'ի լեառն արարատեան, հաւանական կարծէ Նոյի բնակեալ եւ շինեալ զտապանն 'ի շրջակայ սահմանս Ասորեստանեայց. քանզի արարատեան լեառն ասէ էր 'ի Կորդիս. իսկ Կորդիք էր մերձ յԱսորեստան։ Եւ զի տապանն անձեւ իմն գոլով քառակուսի՝ անյարմար էր այնմ հեռագնաց ճանապարհ առնել, որչափ ինչ ճանապարհ արարեալ դիցուք նորա, 'ի դէպ է ասել 'ի հիւսիսակողմն արարեալ. զի ովկիանոս՝ յորոյ պատառմանէ եւ յառատանալոյ Ասորեստան եւ Կորդիք ընկղմեցան, 'ի կողմանէ հարաւոյ առատացեալ յորդեալ ողողեցան. նաեւ անձրեւք երկնատեղեացք 'ի հարաւային հողմոց լինին սովորաբար։ Վասն որոյ յոյժ հաւանական է, ասէ, թէ Նոյ շինեաց զայն տապան 'ի տեղիս սահմանակիցս Կորդուաց, այսինքն յԱսորեստան, որ 'ի հարաւոյ առ երի կայ նորուն. զի յայնժամ 'ի դէպ գայ տապանին վարիլ յԱրարատ որ է 'ի հիւսիս։
       Այլ 'ի դնելն եւս այսպէս՝ առաւել ուղիղ լինէր Պօշարայ ասել, թէ բնակ ութիւն Նոյի նաեւ յառաջ քան զջրհեղեղն էր 'ի Հայաստան. զի թէ եւ 'ի սահմանս Կորդուաց դիցուք ըստ նորա զարարատեան լեառն՝ լինի 'ի Հայաստան. որովհետեւ Կորդուաց սահմանն է 'ի Հայաստան. այլ ինքն Պոշար առ անտեղեակ գոլոյ մերոյ աշխարհին՝ յայս գլուխ բանի յԱսորեստան դնէ զարարատեան լեառն. ըստ որում Կորդուք, ուր էր ասէ Արարատ, առ երի կայր Ասորեստան եայց։
       Գ. Բնակութիւն Սեմայ որդւոյ Նոյի, եւ սերնդոց նորա 'ի Հայս։
       Յետ ցուցանելոյ զբնականալ Նոյի 'ի Հայս յիշեսցուք համառօտիւ եւ զբնականալոյ որդւոյ եւ սերնդոց նորա 'ի Հայաստան, որչափ ինչ գտանեմք յիշատակեալ 'ի սուրբ գիրս եւ յարտաքին նախնի մատենագիրս։
       Զարմանալի է համաձայն ութիւն արտաքին մատենագրաց նախնեաց ընդ պատմ ութեան սուրբ գրոց. որպէս 'ի գլխաւոր բանս պատմ ութեան ջրհեղեղի եւ Նոյի նոյնպէս եւ երից որդւոյ նորա, անուանցն եւեթ այլեւայլութեամբ։ Յիշէ զայս Խորենացին ա. 6. որոյ բազում մատեանս նախնեաց ընթերցեալ էր, գրելով. «Առաջինքն 'ի վիպագրացն□ յետ ջրհեղեղին երիս կարգելով արս անուանիս յառաջ քան զաշտարակաշինութին, զկնի նաւարկ ութեանն Քսիսութրեայ (Նոյի) 'ի Հայս ճշմարտեն»։ Սոքա երեքին արքն կոչէին առ արեւելեան հեթանոսս Զրուան, Տիտան եւ Յապետոսթէ. որք են որդիք Նոյի՝ Սեմ, Քամ, Յաբեթ. որպէս մեկնէ նա ինքն Խորենացին անդանօր։ Իսկ մեկնիչք դիցաբանութեց այլազգ անուանեալ ասեն 'ի հեթանոսաց, զոր պարտ է իմանալ վասն հեթանոսաց այլոց կողմանց. Դիոս կամ Եօվիս կամ Եուբիդէռ կոչեցին զՔամ եւ պաշտեցին. զնոյն եւ ափրիկացիք պաշտեցին, բայց անուն տալով նմա Համմօն, որ առաւել մերձենայ 'ի ստոյգ անուանակոչութիւնս Քամ. զնոյն եգիպտացիք մեղմ հնչմամբ կոչէին Ամմօն կամ Ամօն, որպէս գրէ Պօշար։ Նեպտունոս կամ Պոսիդոն՝ որ է աստուած ծովու՝ կոչեցին զՅաբեթ. իբր զի բաժին երկրի նորա եղեն կղզիք եւ ցամաք կղզիք, որպէս մեկնէ նոյն ինքն Պօշար։ Եւ Պղուտոն՝ այսինքն մեծատուն կոչեցին զՍեմ։ Թէպէտ առ հեթանոս պատմագիրս բազումք եղեն՝ որք ըստ չափու ծանօթ ութեան իւրեանց գրեցին զանցս վասն նոյեան ժամանակի, բայց 'ի մէջ ամենեցուն նոցա առաւել հաւաստի պարտ է համարել զայն հատուած պատմ ութեան, զոր մերս Խորենացի ա. 6. բերէ յերից աղբերաց առեալ. մի՝ 'ի բիւռոսեանն Սիբիլլեայ զոր կոչէ արդարախօս. երկրորդ՝ 'ի պատմութենէ Ոլոմպիոդորոս փիլիսոփայի. եւ երրորդ՝ յերգոց հին Արամազնեայց. զերեսին եւս գտեալ համաձայնս միմեանց։ Արդ՝ բիւռոսեանն պատմէ թէ երեք որդիք Նոյի, զոր կոչէ Քոիսութրոս, անուանէին Զրուան, Տիտան եւ Յաբետոսթէ, լինէին իշխանք երկրի, որք եւ 'ի մէջ իւրեանց բաժանեցին զամենայն տիեզերս։ Յետ այսորիկ բերէ Խորենացին եւ զպատմեալն Ոլոմպիոդորոս փիլիսոփայի յանգիր աւանդութենէ, բայց առեալ 'ի վաւերական ինչ մատնէ, որ կորուսեալ էր. «Մատեան լեալ, ասէ, նոյն Ոլոմպիոդորոս զՔսիսութրեայ, եւ զորդւոց նորա, որ այժմ ոչ ուրեք երեւի. յորում ասեն կարգ լեալ բանից այսպիսի»։ Ապա 'ի մէջ բերէ զպատմեալն նորա, որ է նաւուն Նոյի ելանել 'ի Հայս, եւ որդւոց նորա բնակել եւ սփռիլ 'ի Հայս. առ որ յաւելու Խորենացին՝ թէ «Կողմանք արեւելից Զրուան զՍեմ կոչեն. եւ Զարուանդ զգաւառն անուանեալ ասեն մինչեւ ցայժմ»։ Ի հաստատ ութիւն այսոցիկ յաւելու Խորենացին յառաջ բերելով եւ զերրորդ վկայուի, զոր նախնիք մեր 'ի պատմական երգսն որ զնախնեաց իւրեանց՝ պատմէին մինչեւ 'ի ժամանակս իւր. որ այն ինքն է՝ երգն զոր բնակիչք Գողթան երգէին բամբռամբ։
       Թէ յո՛ր կողմն աշխարհիս Հայոց եղեւ բնակ ութիւն Սեմայ՝ Ոլոմպիոդորոս որոշէ առ Խորենացւոյն ա. 6. ասելով. «Գնայ մի յորդւոց նորա (Քսիսութրեայ, որ է Նոյ) կոչեցեալն Սիմ□ եւ անուանէ յանուն իւր զլեառն Սիմ»։ Զնոյն երկրորդէ եւ Թոմա Արծրուն ի. «Գան մտանեն 'ի լեառն Սիմ, որ յանուն հաւուն իւրոյ Սեմայ անուանեալ էր լեառնն»։ Վասն լերինս տես 'ի Մեծ Հայս 70։ Յետ բնակելոյ Սեմայ 'ի լեառն Սիմ, են եւ պատճառք ինչ եւ նշանք՝ որք ցուցանեն բնակեալ նորա եւ 'ի Զարեւանդ գաւառի, որպէս տեսցի 'ի գրելոցս ստորեւ։
       Արդ պարտ է հաստատուն ունել զասացեալն Խորենացւոյն, թէ զոր օտար ազգք Զրուան կոչեն՝ է այն զոր սուրբ գիրք Սեմ կոչեն. ապա զոր ինչ պատմեն արտաքինք վասն նախկին Զրուանայ՝ պարտ է իմանալ վասն Սեմայ. եւ զի Սեմ բնակէր նախ 'ի Հայս, զոր ինչ պատմեն գործեալ կամ ուսուցեալ Զրուանայ, պարտ է իմանալ գործեալ եւ ուսուցեալ 'ի Հայս։ Առ 'ի հաստատել զայս ամենայն քննեսցուք այժմ զօտար ազգաց զբանս որ վասն Զրուանայ։
      
       ՍԵՄ որ է ԶՐՈՒԱՆ
       Զանունս Զրուան զանազան օրինակաւ այլայլեն. զի կոչեն Զրադաշտ, որպէս է տեսանել առ Եղիշէի. զնոյն անուն մատենագիրք Յունաց եւ հռոմայեցւոց փոխեն 'ի Զօրօասդր. քանզի զոր ինչ վարդապետ ութիւն ուսուցեալ ասեն Պարսիկք առ Եղիշէի վասն Զրադաշտի կամ Զրուանայ, եւ լեալ պետ դենի մոգ ութեան, զնոյն ընծայեն եւ նոքա Զօրօասդրայ։ Թէ ո՛ ոք էր Զօրօասդրս այս՝ բազում տարաձայն ութիւն կարծեաց գտանի 'ի նոսա. Արնոբիոս որ էր ուսուցիչ Լակտանտիոսի, եւ որոյ գրուածք զբանասիրութենէ հեթանոսաց 'ի յարգի են առաջի իմաստնոց, գրէ այսպէս. «Աղէ, եկեսցէ այժմ որ 'ի վերայ հրեղէն գօտւոյ Զօրօասդր մոգ 'ի խորին աշխարհէ, եթէ հաւատասցուք Երմիպպեայ հեղինակի. եկեսցէ եւ Բակտրիացին այն՝ զորոյ զգործոցն ճառէ Կտեսիաս յառաջին գիրս պատմ ութեան. (եկեսցէ) եւ Արմէնիոսն (Արամազնեանն) թոռն Ոստանայ. եւ Պամփիւլացին ընտանին Կիւրոսի»։ Յայս բան Արնոբիոսի՝ քառեակ զանազան Զրուանս կամ Զօրօասդրս համարին նշանակեալ Պատրիկիոս, Գաբրիէլ Նօտ կամ Նաւտէոս, եւ Քիրհէր, այսինքն քաղդէացի, բակարիացի, արամազնեան եւ պամփիւլիացի։ Սուիդոս հինգ Զօրօասդր դնէ։ Իսկ Սալմասիոս երիս կարծէ՝ այսպէս մեկնելով. առաջին Զօրօասդր կամ Զրուանն է եթովպացի մերձ յայրեցեալ գօտի. վասն որոյ Արնոբիոս գրէ եկեալ 'ի խորին սահմանաց եւ 'ի հրեղէն գօտւոյ, զայս եթովպացի կամ լիւդացի Զրուանն, ասէ Սալմասիոս, բակտրիացի լինել համարի Երմիպպոս. երկրորդ Զրուանն է արմազնեան թոռն Ոստանայ՝ զորմէ պատմէ Կտեսիաս. իսկ երրորդն է պամփիւլացի բարեկամ Կիւրոսի։ Այլ Ուրսինոս զերկուս միայն Զրուանս դնէ յիշատակեալ յայս բան Արնորիսոի, 'ի բաց հանեալ զրակարիացին։
       Յայսմ վայրի թողեալ մեր զայլսն, միայն զառաջին Զրուանայ մատիցուք 'ի քննել, որ հայի առ բան մեր, Զսա կարի վաղեմի ասեն լեալ Արիստոտէլ եւ Երմիպպոս, մինչեւ հինգ հազար ամօք յառաջ քան զպատերազմ Տրոյայ. այլ 'ի նախնեաց քրիստոնէից, զորս յիշէ Փաբրիկիոս 'ի յունական մատենադարանին հատոր ա. 'ի սուրբ գիրս դիմեալ 'ի գտանել, Զօրօասդր կամ Զրուան կարծեցին լինել զՆերբրովթ, զՄեստրեմ, զԱսուր կամ զԱբրահամ. իսկ յարդեաց՝ Հուետիոս կարծէ լինել զՄովսէս. Պանիէ համարի լինել զՄեստրեմ. ոմանք կարծեն զնա աշակերտ Եղիայի կամ Եղիսէի. իսկ այլք ոմանք համարին լինել Քամ, որ առաւել մերձենայ 'ի ճշմարտութիւնն։ Առաջին յիշատակ ութիւն 'ի քրիստոնեայս թէ Քամ է Զօրօասդր մոդ՝ գտանի 'ի գիրս՝ ընծայել Կղեմայ, որ 'ի Քամայ աստի ասէ ուսաւ եւ որդի նորա Մեստրեմ նահապետ ագիպտացւոց. իսկ Քամ 'ի յետագայից կոչեցաւ ասէ Զօրօասդր։ Հրեայք եւս Քամայ ընծայեն զարուեստ մոգութեան։
       Այսչափ այլեւայլ ութիւն կարծեաց քաջայայտ ցուցանէ թէ չիք ինչ հաւաստեաւ գտանել վասն այսր 'ի գիրս օտարաց. նորին աղագաւ համարձակիմ ասել թէ բան մերոյ Խորենացւոյն ա. 6. հանեալ 'ի ճշմարիտ աղբերաց, ունի լուսաւորել զայս մթ ութիւն պատ մութեան, եւ հաստատուն կացուցանել թէ առաջին Զրուան կամ Զօրօասդրեն էր Սեմ որդի Նոյի. յորմէ եւ իմ ստուգիւ եդեալ 'ի մտի թէ նախնիք զգործս եւ զժամանակս այլեւալյ Զրուանաց շփոթելով ետուն երբեմն միում եւ երբեմն միւսում, զզանազանս բանս նախնեաց մեկնելով միում եւեթ 'ի նոցանէ ընծայեմք՝ վասն երից պատճառաց։
       Առաջին պատճառ է նոյն ինքն եղանակ խօսից նորին Խորենացւոյ, որոյ երկիւղած գոլով յամենայնի, զերկբայականսն տարակուսանօք դնելով, զկեղակարծսն տարտամ թողլով 'ի կամս ընթերցողին որպէս եւ գիտեն հմուտք, յայսմ կարի իմն վստահ ութեամբ վճռաբար գրէ ասելով. Արեւելեանք զՍեմ կոչեն Զրուան. զոր ոչ այսպէս ուղղակի գրէր արդեօք բազմահմուտն այն տեղեակ ամենայն մատենագրաց Յունաց եւ Պարսից եթէ գտանէր ինչ երկբայ ութիւն։ Զայս բան Խորենացւոյն հաստատեն եւ կարծիք նոցա՝ որ զառաջին Զրուանն տարեալ հանեն մինչեւ 'ի ժամանակս Նոյի. յայսմ միայն տարաձայնեալ, զի փոխանակ դնելոյ զՍեմ, դնեն զՔամ զմիւս որդի Նոյի։ Այլ առաւել հաստատէ Գրիգոր տորւովնեցի՝ որ համաձայն Խորենացւոյն զՍեմ ասէ լինել Զօրօասդր կամ Զրուան։
       Երկրորդ պատճառ է անուն տեղւոյն. զի որպէս յայլ տեղիս Հայաստանեայց յանուանէ տեղեացն իմանամք նոյն լինել եւ զանուն նահապետին՝ որ անդ կալաւ զբնակուի, ուր ոչ կարէ մտանել վրիպակ, զի այս է սովոր ութիւն առ նախնիս՝ յանուն առաջին բնակողին կոչել զտեղին, սոյնպէս եւ զանուն Զրուանայ գտանեմք սեփականեալ նաեւ տեղւոյն, այն է անուն Զարուանդ գաւառին 'ի նահանգին Պարսկահայոց, զորմէ հաւաստեաւ վկայէ Խորենացին, թէ որպէս առաջին անուամբն Սեմայ կոչեցաւ Սիմ լեառն, ուր եղեւ առաջին բնակ ութիւն նորա, սոյնպէս երկրորդ անուամբն Զրուանայ կոչեցաւ Զարուանդ գաւառն որ 'ի նահանգին Պարսկահայոց, ուր եւ եղեւ երկրորդ բնակ ութիւն նորա։ Այսոքիկ անջինջ յիշատակք են որով Խորենացին զանուն տեղւոյն յայտ առնէ, իսկ անուն տեղւոյն զբան Խորենացւոյն հաստատէ։ Չմարթի ոք ուրեք զայսպիսի ինչ տեղի յանուն Զրուանայ ցուցանել. եւ ոչ սմին նման հին եւ հաւատարիմ պատմագիր գտանել այսմ վկայ. եւ ոչ իսկ զստուգաբան ութիւն անուանն 'ի վեր հանել, թէպէտ եւ բազումք բազմօք աշխատեցան, զորս յիշէ Պրուքքէրոս. այլ գտցեն հաւաստեաւ զստուգաբան ութիւն նորին 'ի մերում լեզուի։ Իսկ թէ ընդէր անունն Սեմայ փոխեալ կոչեցաւ Զարուանդ, տեսցեն ցանկացողք 'ի գլուխն Դպր ութեան եւ Կրօնի։ Այսմ համաձայն զայն գտանեմք առ նախնիս օտար ազգաց, զի Պլինիոս 'ի յիշելն զայս տեղի զ. 27. յանուն Զօրօանտայ յիշէ, յայտ արարեալ թէ յանուանէ Զօրօասդրայ այսպէս էր յորջյորջեալ. տես 'ի Մեծ Հայս 154։ Այլք զմին 'ի Զրուանաց ասեն լինել Պարսիկ. իսկ Կղէմէս աղէքսանդրացի 'ի ե. գիրս Յաճախապատում գործոյ իւրոյ՝ կոչէ Մար. յորմէ եւ արդիք կոչեն միանգամայն Պարսիկ եւ Մար։ Աստի յայտ է թէ անունս այս ցուցանէ զԶրուանն լինել յայնպիսի աշխարհէ՝ զոր մարթ էր կոչել եւ յանուն Պարսից եւ յանուն Մարաց. եւ ո՞ր այլ երկիր կարէր այսպէս երկոքումք անուամբք կոչիլ, բայց եթէ այն մասն աշխարհիս Հայոց՝ որ անդստին 'ի վաղուց անտի կոչէր Պարսկահայք. ըստ որում ընդ բազում ժամանակս Պարսից հպատակէր. կոչէր եւ Մարք, զի որպէս ասացեալ է մեր եւ այլուր, հարաւային արեւելեան նահանգք մեր իբր 'ի բազումս յաշխարհին Մարաց համարէին՝ որպէս էր Պարսկահայք, սակս գոլոյ ընդ տէրութեամբ նոցա։
       Երրորդ պատճառն է, զի թէ հաւանեսցուք եթէ Սեմ էր առաջին Զրուան կամ Զօրօասդր, զոր ինչ գրեն վասն Զրուանայ ուսուցեալ եւ վարդապետեալ, այն ամենայն 'ի դէպ գայ Սեմայ, ոպ ունիս տեսանել 'ի գլուխն Դպր ութեան եւ Կրօնի։ Ի դէպ գայ եւ ասելն Արնոբիոսի վասն Զրուանայ լինել 'ի խորին սահմանաց. վասն զի Հայաստան՝ մանաւանդ կողմանք Պարսկահայոց, որ եւ կոչի Հեր եւ Զարեւանդ գաւառ, ուր բնակեցաւ Սեմ կամ առաջին Զրուան՝ խորին սահմանք էին վասն Յունաց եւ հռոմայեցւոց, եւ սահմանդ այդ հեռի եւ անծանօթ էր վասն նոցա։ Իսկ զոր ասէ 'ի հրեղէն գօտւոյ իջեալ, ոչ սակս եթովպացի գոլոյ ասէ, որպէս մեկնէ Սալմասիոս, զի անհիմն է առ ժամանակօք Նոյի ծաղկեալ համարել մոգութեան կամ աստղաբաշխ ութեան յԵթովպիա, այլ զի իջանելն Նոյի եւ Սեմայ տապանաւ՝ եղեւ 'ի բարձր արարատեան լեառն յանծանօթ իմն սահմանէ, յայնմանէ կարէր համբաւ հանել առ յետագայ սերունդս իբր յերկնից իջեալ. եւ զի բարձրագոյն մասն երկնից ըստ հին աստղաբաշխ ութեան կոչէր հրեղէն գօտի կամ կամար, ըստ այսմ առման Արնոբիոս գրէր 'ի հրեղէն գօտւոյ իջեալ, փոխանակ ասելոյ յերկնից իջեալ։ Մինչեւ ցայս վայր ցուցեալ զբնակուին Սեմայ կամ առաջին Զրուանայ, թէ նախ 'ի լեառն Սիմ բնակեցաւ՝ որ է Սասուն, ապա 'ի Զարուանդ գաւառ, յայսմհետէ անցցուք 'ի նշանագրել զտեղիս բնակութեան որդւոց նորա 'ի Հայս։
      
       ՏԱՐԲԱՆ եւ որդի նորա ՄԻՒՍ ԶՕՐՕԱՍԴՐ
       Մի էր սա յորդւոցն Սեմայ, որոյ բնակ ութիւն եղեւ Տարօն, որպէս գրէ Խորենացին ա. 6. բանիւ Ոլոմպիոդորոյ, առեալ 'ի մատենէն ուր պատմեալ լինէին վասն Նոյի եւ որդւոց նորա այսպէս. «Իսկ 'ի կրտսերագունից որդւոցն նորա (Սեմայ) Տարբան անուն, երեսուն ուստերօք եւ հնգետասան դստերօք եւ նոցին արամբք մեկնեալ 'ի հօրէն, բնակէ անդրէն 'ի նոյն գետեզերբն, յորոյ անուն եւ զգաւառն անուանէ Տարօն. եւ զանուն տեղւոյն ուր բնակեցաւն՝ կոչէ Ցրօնս. զի անդ զառաջինն սկիզբն եղեւ բաժանելոյ որդւոց նորա 'ի նմանէ»։ Այս ցրուումն կամ բաժանումն եղեւ գուցէ յաւուրս Փաղեկայ յորժամ ցրուեալ 'ի զանազան կողմանց Հայաստանեայց խաղացին 'ի Սենաար։ Այսչափ ինչ պատմէ վասն բնակ ութեան Տարբանայ 'ի Հայս. բայց նաեւ արտաքոյ Հայաստանեայց 'ի հեռաստան աշխարհ բնակեալ ասէ վասն նորա. «Նորին (Տարբանայ) դարձեալ եւ առ եզերբ սահմանացն բակարիացւոց ասէին բնակել սակաւ աւուրս, մնացեալ եւ մի ոմն անդ յորդւոցն նորա»։ Այս է ահա ճշմարիտ ծանօթ ութիւն միւս Զօրօասդրայ կամ Զրուանայ որ Բակարիացի կոչէր, զորմէ տես 'ի գլուխն Դպրութեան։
      
       ԷՄՈՒԶ կամ ՕԴՐՈՍ
       Ի գիրս ծննդոց ժ. 23. ասի. «Եւ որդիք Արամայ (որդւոյն Սեմայ եղեն) Հուս եւ Եմուզ եւ Գագեր»։ Ուրանօր եբրայականն դնէ՝ Հուս եւ Հուլ եւ Գեգեր։ Իսկ Յովսեպոս Հնախօս. ա. 6 ըստ ձեռագրաց զՀուլն անուանէ Օդրոս, եւ զբնակ ութիւն նորա դնէ 'ի Հայաստան ։ Զայս Օդրոս անուն Պօշար բ. 9. հաւանական կարծէ լինել Օդում, այսինքն Օդինի որ է Ուտի գաւառ աշխարհիս Հայոց. զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս. յորմէ յայտ է թէ տեղին անուանեցաւ Օդինի կամ Ուտի՝ յանուն նահապետին որ էր թոռն Սեմայ, որ գուցէ այլով անուամբ կոչէր Հուլ, կամ Հուշ. զի եւ մի 'ի գաւառացն Ուտի նահանգին կոչէր Ուշանատակ։
      
       ԱՐՓԱՔՍԱԴ
       Կալմէտ Ծննդոց. ժ. 25. 'ի խօսելն զՅեկտանայ՝ գրէ վասն Արփաքսադայ որ էր նախահաւ նորա՝ կամ յԱսորեստան եւ կամ 'ի Հայաստան բնակեալ։
      
       ՅԵԿՏԱՆ
       Ըստ սուրբ գրոց ծննդ. ժ. 25. սա էր որդի Եբերայ, որդւոյ Սաղայ, որդւոյ Արփաքսադայ, որդւոյ Սեմայ, ուր երեքտասան որդիս Յեկտանայ յիշէ յանուանէ. ապա զտեղի բնակ ութեան նոցա ցուցանելով ասէ 'ի 30. «Ամենեքեան սոքա որդիք Յեկտանայ, եւ եղեւ բնակ ութիւն նոցա 'ի Մասեաց մինչեւ 'ի գալ 'ի Սովփերայ լեառնն արեւելեայց»։ Պօշար ըստ իւրում սովոր ութեան յԱրաբիա յուզէ գտանել զտեղի բնակ ութեան որդւոց Յեկտանայ, բայց Կալմէտ արժանապէս մերժեալ զայդ՝ ցուցանէ թէ չէ պարտ իմանալ զայն վասն այսր առաջին Յեկտանայ, այլ վասն միւս Յեկտանայ, որ էր որդի Աբրահամու եւ Քետուրայ, զոր յիշատակեն սուրբ գիրք ծննդ. իե. 2 եւ 6. եւ ինքն Կալմէտ զառաջին զայս Յեկտան զորդին Եբերայ եւ զսերունդս նորա բնակեալ եւ սփռեալ ասէ յարեւելեան երկիրս 'ի Մեսսեայց մինչեւ 'ի լեառն Սէփար, ոպ եդեալ կայ 'ի թարգմանութեան իւրեանց, զորս տառապի գտանել։ Բայց 'ի ծննդ. բ. 11. յայտնագոյն եւս խօսելով յայս կնքէ զբան իւր, թէ տեղի բնակ ութեան սերնդոցն առաջնոյն Յեկտանայ եղեւ Հայաստան եւ Միջագետք եւ սահմանակից երկիր։ Իսկ 'ի մերում թարգման ութեան քանզի որոշագոյն եդեալ կան անուանք տեղեաց, եւ զի են անուանք տեղեաց մերոյ աշխարհին, ծանօթագոյն գոլով մերոց՝ գրեցաք 'ի ստորագր ութեան Մասիս լերին, որպէս եւ 'ի գլուխն Վաճառական ութեան, թէ սուրբ գիրք կամին յայտ առնել, թէ բնակ ութիւն սերնդոց առաջնոյն Յեկտանայ եղեւ յայն ամենայն սահմանս՝ որ սկսեալ 'ի Մասեաց լեռնէն Հայաստանեայց ձգի մինչեւ 'ի Սպեր, որ 'ի սուրբ գիրս գրի Սովփեր։
      
       ՈՒՓԻՐ
       Էր մի յերեքտասան որդւոց նախագրեալն Յեկտանայ, զորոց զբնակ ութիւն սուրբ գիրն որոշեաց 'ի Մասիս լեռնէ մինչեւ յարեւելեան լեառն Սովփեր, որպէս տեսեր 'ի վերոյ։ Եւ քանզի մինչեւ ցայժմ գտանեմք տեղի նովին անուամբ կոչեցեալ, այն է Սպեր, որ գուցէ կոչէր եւ Սոպեր կամ Սովփեր, նոյնպէս յարեւելս՝ այն է 'ի Հայաստան, զի աստ եւս Արեւելք անուամբ պարտ է իմանալ զՀայս, նմին իրի յանուն այսր նահապետի համարիմք յորջյորջեալ։ Այլ զի վասն այսր ըստ բաւականին ցուցեալ է մեր 'ի գլուխն Վաճառականուե, տես անդ, ուր եւ գտանես թէ ո՛րպէս Ուփիրն գրի եւ Սովփեր։
      
       ԵԻՒԼԱ
       Էր նոյնպէս մի յերեքտասան որդւոցն Յեկտանայ, զոր կից ընդ նախագրեալ նահապետին Ուփիրայ յիշատակեն սուրբ գիրք. ծննդ. ժ. 29։ Արդ որպէս տեղին Ուփիրայի եղեւ Սպեր, 'ի դէպ իսկ յարմարի եւ տեղի բնակ ութեան սորին նահապետի լինել 'ի մերձակայս անդ. որպէս եւ արդեամբք իսկ գտանեմք անուն ինչ 'ի Կողքիս, մերձ յոյժ անուանս Եւիլա. զորմէ քանզի գրեալ եմք 'ի ստորագր ութեան դրախտին՝ տես անդ։ Այլ աստ յաւե՛լ եւ զայս, թէ որովհետեւ այս անուն յաստուածաշունչ գիրս Հրէից գրի Խաւիլատ, յոյժ հաւանական թուի՝ թէ Խաղտիք էր որ առ նոսա յայնժամ Խաւիլատ կոչէր, եւ առ այլս առանց խ տառի Աւիլա կամ Եւիլա. մանաւանդ զի ունիմք վկայ ութիւն եւ յարտաքնոց՝ որք գրեն թէ Խաղտիք նախ կոչէին Խաւիլք. այն է Ստրաբոն, որ գիրք ժբ. գրէ. «Որք այժմ Քաղդիք (Խաղտիք) կոչին՝ երբեմն Քալիվք կոչեցան»։ Ուր մարթ է լինել վրիպակ գրչուե. փոխանակ գրելոյ Քավիլք կամ Խավիլք՝ գրեալ Քալիվք։ Եւ այսպէս չէ հարկ ճգնիլ եւ անկանիլ 'ի բազմաբան ութիւնս առ 'ի նոյնացուցանել ընդ այլ Եւիլատ տեղիս յիշատակեալս 'ի սուրբ գիրս, ընդ որս չիք ինչ կապակցութի
      
       ՌԵՆԱ
       Ի դիցաբան ութիւնս օտար ազգաց Ռէա է անուն կնոջ Սատուրնոսի, որ է Նոյ. բայց կամելով զդիցաբան ութիւնս նոցա 'ի ճշմարտ ութեան ինչ կերպարան մուծանել, յանուանէ տեղեաց ուր բնակեցաւ Նոյ եւ կին եւ սերունդ նորա, անկ է իմաստասիրել, որոց բնակ ութիւն եղեւ Հայաստան։ Արդ 'ի Պարսկահայք նահանգի Հայաստան եայց որպէս գտանեմք տեղի Զարուանդ եւ Զարեւհաւան՝ նոյնպէս անդանօր գտանեմք եւ Ռենա, յիշատակեալ առ Թոմայի Արծրունւոյ յասելն դ. 11. «Ելեալ 'ի Հադամակերտ քաղաքէ□ եւ անցեալ□ ընդ Վարազի Զարեւհաւանի եւ□ յՌենայ եւ յԱմաց գեօղ»։ Յայսմանէ հաւանեալ եմք ասել, թէ որպէս Զարուանդ եւ Զարեւհաւան էին տեղիք բնակ ութեան Սեմայ՝ որ էր առաջին Զրուանն, սոյնպէս եւ Ռենա էր տեղի բնակ ութեան կնոջ Սեմայ եւ ոչ Նոյի. զի զտեղի կնոջ Նոյի՝ մերքն որոց անկ էր յոյժ առաւել գիտել քան զօտար ազգս առասպելասէրս՝ այլուր ցուցանեն, որ է Մարանդ, եւ զանուն նորա կոչեն Նոյեմզար։ Այս Ռենա տեղին է նոյն որ առ Խորենացւոյն գրի Ըռնա կամ Առնա։ Առ հեթանոսս օտար ազգաց Ռէա չածուհին զանազան անուամբ կոչի, ոպ Օբ, եւ Կիւբեղէ եւ այլն։ Իսկ զոր Դիոդորոս դուստր արքային փռիւգացւոց կացուցանէ զՌէա, յառասպելեաց սակի պարտ է գրել։ Կոչեն զՌէա նաեւ Մայր, որով 'ի դէպ է կոչել կամ զկին Նոյի, եւ կամ զմին 'ի դստերաց նորա՝ 'ի մայրական խնամոցն անուանեալ. այլ որ զարմանք է՝ նաեւ սոսկ Մա կոչեն զՌէան. որ է աղճատեալն հայկական բառիս Մայր. թէպէտ եւ նոքա այլուր տանին զպատմութին այլայլելով զամենայն. բայց հայկական բառն վկայէ եւ ցուցանէ զբնիկ տեղին եւ զանձն։ Համարին զՌէան պատճառ անձրեւոյ, ջահս եւ լապտերս առ նմա եդեալ, զփայլակն կամելով նշանակել, որ է նշան անձրեւոյ. այլ ճշմարտութին է ոչ սակս անձրեւ պատճառելոյ, այլ 'ի յիշատակ զերծանելոյ նորա յանձրեւոյ ջրհեղեղին։
       Դ. Բնակութիւն Յաբեթի որդւոյ Նոյի, եւ սերնդոց նորա 'ի Հայս։
      
       ՅԱԲԵԹ
       Յարտաքին մատենագրաց, զորս յիշէ Խորենացին, ոմանք փոքր մի այլայլ ութեամբ գրեցին Յապետութենէ, այսինքն՝ եւ Յաբեթ. իսկ այլ Նեպտունոս, որ է նոյն անուն առաւել այլայլ ութեամբ հնչեալ. յայտ է թէ առաջին բնակ ութիւն սորա եղեւ 'ի Հայաստան. այլ ուրոյն տեղի ինչ բնակ ութեան ոչ յիշատակի՝ որպէս յիշատակի Սեմայն, ոչ 'ի Խորենացւոյն, եւ ոչ յայլոց. այլ զբնակ ութեան սերնդոց նորա յիշատակեն սերեալ եւ սփռեալ 'ի փոքրն Ասիա, 'ի կղզիս միջերկրեայ ծովուն, ընդ ամենայն Եւրոպէ, եւ ընդ հիւսիսակողմն Ասիոյ, որ է հին աւանդ ութիւն արեւելեայց։ Մեք յայսմ վայրի նշանակեսցուք միայն զնոսա՝ զորոց պատմին բնակեալ 'ի Հայս եւ 'ի շրջակայս նորա։
      
       ԳԱՄԵՐ
       Ըստ այլ թարգման ութեան դնի Գոմէր, որ է առաջին որդի Յաբեթայ, զորմէ Յովսեպոս բնակեալ ասէ 'ի Գաղատիա, ըստ որում նախնի բնակիչք նորա կոչէին Գոմարք, ապա կոչեցան Գաղատացիք։ Արաբացւոց թարգմանութին զԳամեր կացուցանէ հայր Թուրքաց. որում նպաստէ, ասեն մեկնիչք, բան Եզեկիէլի լը. 6. զի յետ յիշելոյ անդէն զԳոմեր՝ յարէ զկնի զտունն Թորգոմայ։ Պօշար ըստ իւրում սովոր ութեան ստուգաբանելով զբառսն՝ զՓռիւգիա բնակարան նորին ասէ լինել. զի Փռիւգիա յունարէն, եւ Գոմեր եբրայեցերէն եւ ասորերէն զմի եւ զնոյն նշանակ ութիւն ունին, ասէ, որ է ածուխ։ Ի Գամերայ աստի սերեալ համարին եւ զԿիմմերեան ժողովուրդս, եւ Բէզրոն 'ի հնախօս ութեան Կեղտաց զտիտանեանս համարի սերեալ. յորոց Աքմոն ձայնեալ՝ բնակեցաւ 'ի փոքրն Ասիա. երկրորդն Ուրանոս ձայնեալ, որ յունարէն նշանակէ երկին՝ խաղաց մինչեւ 'ի ծագս Եւրոպիոյ. երրորդն Սատուրնոս՝ եղեւ առաջին թագաւոր. չորրորդն Դիոս (Եօվիս) իւրով քաջ ութեամբ կանգնեաց զտէր ութիւն տիտանեանց։ Բայց առաւել հնագոյն վիպագիրն առ Խոր. ա. 6. զանունս Տիտան տայ Քամայ որդւոյ Նոյի։ Այսչափ ինչ յառաջ բերաք յարտաքին մատենագրաց վասն բնակ ութեան սոցա. այլ մերքն զհետ երթեալ Եւսեբեայ՝ զԿապադովկիա ասեն տեղի բնակ ութեան Գամիրայ, որպէս եւ Յոհաննէս կաթողիկոս յայտ առնէ յասելն. «Ի նորուն անուն աշխարհ կալուածոց նորա կոչեցաւ Գամիրք»։ Իսկ Գամիրք կոչեն մերքն ընդ Եւսեբեայ զԿապադովկիա. որով եւ լինի բնակիչ Փոքուն Հայ ոց. զի մասն Կապադովկիոյ, ուր էր Կեսարիա, էր սահման Փոքուն Հայոց։
      
       ՄԱԳՈԳ
       Երկրորդ որդի Յաբեթայ, զորոյ զտեղին Պօշար համարի լինել Կոկարինի գաւառ Հայոց յիշատակեալ 'ի Ստրաբոնէ, 'ի Ստեփաննոսէ եւ 'ի Պլինիոսէ. զի Գոգ է ասէ նոյն իսկ Մագոգ։ Արդ Կոկարինի, ոպ գրեալ էր մեր այլուր, եւ նոյն իսկ Գուգարք գաւառ Մեծին Հայոց, յանուն նորա կոչեցեալ իբր Գոգ հարք. իբր տեղի, ուր բնակեցան առաջին հարք Գոգայ եւ Մագոգայ. վասն որոյ Պօշար վայրապար 'ի բարբառս Պարսից կամ արաբացւոց խնդրէ գտանել զստուգաբան ութիւն սորին. միայն թէ զսերունդս սորա պարտ է ասել յետոյ սփռեալ 'ի լերինս Կովկասու, որում 'ի դէպ գան յայնժամ եւ բանք արաբացւոց, որք զԳոգն եւ զՄագոգն (ըստ նց Եէճիւճ եւ Մէէճիւճ) դնեն 'ի լեառն Քաֆ. յոր անուն կոչեն զԿովկաս, որ եւ է կրճատ ութիւն անուանս Կաւկաս, եւ անտի փոխադրեալ ապա 'ի վերջին եզերս Թաթարաց։ Վասն որոյ գտանին առ նոսա եւ անուանք զանազան ժողովրդոց մերձ յանունս Մագոգ. զոր օրինակ են Մանչուք, Մողոլք կամ Մուղալք։ Այն զի՝ ըստ Պօշարայ պարտ է համարել փոխադրեալ նոցա նաեւ 'ի Ռուսս. զի բանն Եզեկիէլի, ասէ, որ 'ի լը. 2. 3. զԳոգ եւ զՄագոգ կոչէ իշխան Ռովսմեսովքայ եւ Թովբելայ, ըստ այլ թարգմանուե՝ Ռոսայ, Մեսոքայ եւ Թուպալայ, ցուցանէ լինել իշխան Ռուսաց եւ Մոսկովաց եւ Թուպալաց. նա զի Թոբէլ եւ Մոսոք՝ էին վեցերորդ եւ եօթներորդ որդիք Յաբեթայ ըստ Ծննդոց. ժ. 2։ Ոմանք նաեւ զՎիրս 'ի Կոկարաց կամ 'ի Գուգարաց սերեալ համարին հայելով յանունս Ճէորճիա, որով կոչին 'ի նոցունց Վիրք. ածանցեալ դնելով զայս անուն 'ի Եէճիւճ անուանէս որ է Գոգ եւ Գուգարք, այլ այն առեալ է 'ի սովորական անուանէ յոլովից յիշխանաց Վրաց՝ Գորգի կամ Գէորվ կոչեցելոց։
       ՄՈՍՈՔ
       Սա է եօթներորդ որդի Յաբեթայ։ Ի զանազան կարծեաց այն է առաւել ընդունելի, որ զբնակ ութիւն առաջին նահապետաց ոչ հեռացուցանէ 'ի Հայաստան եայց, ուրանօր բնակեալ կային որդիք Յաբեթայ 'ի ժամանակին. վասն որոյ ընտրելի է կարծիք նոցա, որ զՄոսոք բնակեալ ասեն 'ի Մոսքիքան լերինս։ Այս լերինք զՎիրս բաժանեն 'ի Հայաստանեայց, եւ զԿողքիս բաժանեն յերկոցունց. զորս եւ Պտղոմէոս եւ Ստրաբոն ձգեն 'ի ծագաց վրաստանի մինչեւ 'ի կողմն Պոնտոսի Կապադովկիոյ. իսկ Քսենոփոն, Դիոդորոս սիկիլիացի եւ Պլինիոս 'ի կողմն Պոնտոս ծովու։ Ի սոսա Պլինիոս զ. 4 եւ 10. առաւել ճշգրիտ որոշելով զտեղին, դնէ զՄոսքս յակն անդ Փասիս գետոյ եւ Իպէր վտակին՝ որ զեղու 'ի Կուր։ Այս ամենայն սահմանք զոր ստորագրեն սոքա՝ յարմար կացուցանեն զՄոսքիքեան լերինս լինել տեղի բնակ ութեան Մոսոքայ որդւոյն Յաբեթայ եւ որդւոց նորա. զոր եւ անունն հաստատէ, եւ դրից մերձաւորութին։ Ի լեռնականաց աստի Մոսքիքեանց պարտ է ասել թէ սերեալ եւ սփռեալ իցեն յետ ժամանակաց այլ ժողովուրդք՝ որք կրեն զանունս Մոսոք, կամ Մոսք, բնակեալք յօտար աշխարհս. նոյնպէս եւ լիւրիկեցիք, զորս Մոսոքայ տայ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Եւ զՄոսոք որ պայազատէր զԼիւրիկիա». զհետ երթեալ յայսմ Եւսեբեայ։ Նա զի անգղիացի հեղինակք ընդհանուր պատմութեան հատոր ա. գլ. 2. յօդ. զ. 'ի խօսելն զՄագոգայ՝ հաւանեալ են ասել, թէ 'ի սկզբան անդ առ Երասխ գետով էր ժողովուրդ ինչ Ռօս անուն, 'ի գետոյն ընկալեալ զանունն. զի Յոյնք զԵրասխ կոչէին Արաս. կամ աղաւաղանօք Ռաս եւ Ռօս, որ է Ռօշ, զոր յիշեցաք 'ի ստորագր ութեան Երասխայ. եւ այլ ժողովուրդ ինչ Մոսքիք յորջյորջեալք, բնակեալք 'ի վերայ Մոսքիքան լերանց։ Վասն սոցունց կարծեն հնագիրք, թէ յերկուց ժողովրդոց աստի՝ որք գաղթեալ անկան յայնկոյս Կովկասու, ունին զծագումն այժմեան Ռուսք եւ Մոսկովք, եւ վասն սոցա իմանան զիշխանն Ռովսմեսովքայ 'ի բանն Եզեկիէլի լը. 2. ուր զերկուս ժողովուրդս Ռովս եւ Մեսովք 'ի մի յօդէ։
      
       ԱՍՔԱՆԱԶ
       Ըստ սուրբ գրոց է որդի Գամերայ. այլ Յոհաննէս կաթողիկոս ասէ զնա լինել որդի Թիրասայ, որ է եղբայր Գամերայ. «Իսկ որդիք Թիրասայ, ասէ, Ասքանազ, յորմէ Սարմատք»։ Բազումք տեսեալ թէ 'ի Բիւթանիա գտանի լիճ, գետ եւ ծոց Արքանիզ անուամբ, համարեցան տեղի բնակութեան Ասքանազայ լինել զԲիւթանիա. իսկ Պօշար զտեղի նորա 'ի փոքրն Փռիւգիա ասէ լինել. զի են անդէն քաղաքք եւ կղզիք Ասքանիա անուանեալք, յորմէ համարի Ասքանազ գաղթական ածեալ 'ի հարաւային կողմանս Պոնտոս ծովու, եւ սփռեալ մինչեւ ցնահանգն Պոնտոս. եւ յայնմանէ ծովն Ասքենօզ յորջյորջեալ, եւ ապա յԵւքսինոս փոխեալ, որպէս կոչեն նախնիք զծովն Պոնտոս։ Ապողոդորոս եւ Ստրաբոն յիշատակեն գաւառ ինչ լեալ Ասքանիա անուամբ բացակայ 'ի տեղւոջէ անտի փոքուն Ասիոյ ուր էր Տրովադա, ուստի իբր 'ի հեռաստան աշխարհէ Փորկոս եւ Ասքանիոս յօգնութիւն եկին տրովացւոց, որպէս պատմէ Հոմերոս յերկրորդ գիրս Եղիականին։ Զայս յառաջ բերեալ Կալմէտի, եւ 'ի խնդիր ելեալ գտանել 'ի հեռակայս Տրովադայ զերկիր ինչ Ասքանազ անուամբ, 'ի Սարմատիա գտանէ զԱզախն կամ զՕքսակովն յարմար այսմ։
       Այլ պատմ ութիւն ազգիս զստոյգն այսր ամենայնի 'ի լոյս հանէ, ուսուցանելով նախ՝ թէ Ասքանազն ոչ էր անուն տեղւոյ, այլ անուն համօրէն մերոյ ազգիս. յոր անուն նախ առաջին կոչեցաւ Ասքանազեան. զայս յայտնի ծանուցանէ Յոհաննէս կաթողիկոս յասելն. Նախ Ասքանազ իսկ էր յիւր անուն սահմանեալ զմերազնեայսս ըստ երից ութեանն սակի»։ Եւ ստորեւ զնոյն կրկնելով բացատրէ, «Իսկ Թորգոմայ զմերազնեայսս սեպհականեալ, որում տիրեալ։ զԱսքանազեանն նախ անուանեալ՝ յիւր անուն նուաճէր տունն Թորգոմայ. արդ այսպէս իմա Ասքանազեան զմեզ,
       եւ տուն Թորգոմայ, եւ այսպէս քեզ հաւատարմասցին որ վասն նահապետ ութեան ազգիս մերոյ է բան»։
       Երկրորդ՝ ուսուցանէ պատմ ութիւն ազգիս՝ թէ եւ մերս Զարմայր եկն յօգն ութիւն տրովադացւոց, որպէս գրէ Խորենացին ա. 19 եւ 32 նբրու 'ի Հոմերոսէ բերելով։ Ապա ուրեմն յայտ է թէ Հայաստան աշխարհ, ուստի եկեալ էր Զարմայր, հեռի գոլով 'ի Տրովադայ, մարթ էր 'ի Հոմերոսէ 'ի հեռաստան աշխարհէ եկեալ դնել, եւ Ասքանազեան կոչել զայն չէր ինչ օտար, այլ մանաւանդ յարմար նախնի ժամանակացն Հոմերոսի։ Եւ այսպէս զմեր աշխարհ պարտ է իմանալ անդէն առ Հոմերոսի, թէ եւ այլուստ ինչ ինչ գտցին բանք մթինք, քանզի եւ առ այլս բազումս 'ի նախնեաց գտանեմք մթին իմն օրինակաւ պատմեալ՝ առ անծանոթ լինելոյ նոցա աշխարհիս մերոյ։ Զասացեալն մեր հաստատէ եւ բան Երեմիոյ մարգարէի՝ ուրանօր ծա. 27. ասէ. «Պատուէր տուր յինէն այրարատեան թագաւոր ութեանն եւ Ասքանազեան գնդին»։ Ուր իբր մի թագաւոր ութիւն յիշատակին երկոքին, որպէս նաեւ առ մեր մատենագիրս է տեսանել ուրեք ուրեք։ Այս բան Երեմիայ բռնադատէ զԿալմէտ յարարատեան աշխարհի կամ 'ի Հայաստան յուզել զԱսքանազն անուն, այլ անտեղեակ գոլով անունս այս տամօրէն ազգին է սեփական, վայրապար ճգնի զՇակաշէնն անուն մերձեցուցանել յանունս Ասքանազ։
       Յասացելոցս ցայս վայր զհետ գայ, թէ բնակութիւն Ասքանազայ եղեւ միշտ 'ի Հայս, յորմէ անուն նորա մնաց 'ի վերայ ազգիս եւ աշխարհիս. զի զայս ցուցանեն նախադրեալ բանք Յոհաննու կաթողիկոսի։ Իսկ եթէ նաեւ ըզսարմատացիս համարեսցուք սերեալս 'ի նմին Ասքանազէ ըստ նմին մատենագրի, պարտ է որդւոց կամ յաւէտ թոռանց նորա ընծայել զհատուածիլն 'ի Հայաստանեայց, եւ ածել գաղթականս մինչեւ 'ի Սարմատիա։
      
       ԹՈՐԳՈՄ
       Է երրորդ որդի Գամիրայ, կոչեցեալ 'ի Յոհաննու կաթողիկոսէ Մերն Թորգոմ, որոյ անուն առաւել 'ի գործ ածի 'ի վերայ ազգիս քան զԱսքանազն անուն. յարտաքնոց Եւսեբիոս, Թէոդորետոս, եւ ուրբն Իսիդորոս իսբալացի, զԹորգոմ ճանաչեն հայր Հայաստանեայց. իսկ Յովսեպոս եւ Հերոնիմոս հայր փռիւդացւոց. զոր Պօշար պաշտպանէ։ Մեկնութին արաբացւոց զաշխարհն թորգոմացւոց իմանայ վասն մասին ինչ Վրաց. բազմուք յարդեաց իմանան վասն Թուրքոմանաց որ 'ի Թաթարս եւ 'ի Սկիւթիա. եւ զբան Եզեկիելի իէ. 14 իմանան վասն նոցա. զոր եւ Պօշար մեկնելով՝ զթորգոմացիս յայն բան Եզեկիէլի համարի լինել կապադովկացիս, իբր զի ձիք եւ էշք նորա յիշատակեալք յԵզեկիէլէ՝ էին բազումք։ Նոյն ինքն Պօշար երբեմն զԹորգոմս համարի լեալ ժողովուրդս ինչ Գաղղիոյ, որք Թրոգմ կոչէին ասէ. եւ ըստ Ստրաբոնի ժբ. սոքա զԹորգմոս ունելով իւրեանց առաջնորդ՝ խաղացին եկին բնակել 'ի սահմանս Պոնտոսի եւ Կապադովկիոյ. բայց այս է ասէ Կալմէտ ծն. ժ. 3 «հեռի յանուանէս Թոկորմ, հեռի եւ 'ի ժամանակաց Մովսէսի, եւ չէ մարթ ցուցանել ոչ միայն զողջոյն իսկ զազգ կապադովկացւոց՝ այլեւ ոչ զմասն ինչ նորա կոչեցեալ անուամբ իւիք՝ որ մերձեսցի առ անունս Թոկորմ»։
       Այս ամ յառաջ գայ 'ի սակաւ ծանօթուէ պատմութեան ազգիս մերոյ, որ յայտնի ծանուցանէ զԹորգոմ լինել հայր մերոյն Հայկայ. եւ ոպ յանուն Հայկայ՝ նոյնպէս եւ յանուն Թորգոմայ սովոր ութիւն եղեւ կոչիլ ազգիս, վասն որոյ եւ այն բան Եզեկիէլի նշանագրել կամի ոչ զկապադովկացիս՝ այլ զազգ մեր եւ զաշխարհ, որոյ երիվարք ազնիւ են եւ բազումք, զոր եւ արտաքին մատենագիրք յիշատակեն, որպէս յառաջ բերաք 'ի գլուխն Բերոց 'ի խօսելն զձիոց։ Բայց պարտ է ընդունել թէ նաեւ Թիարքմէն կոչեցեալ ազգն. որք եւ այժմ գտանին 'ի Հայաստան սերեալ են 'ի Թորգոմայ. զայս ցուցանէ եւ անունն, եւ ընդհանուր աւանդուին որ կայ 'ի նոսա, լինել եղբօրորդիս ընդ Հայս 'ի նախահաւուց անտի սերեալ։ Եւ այսպէս պարտ է ասել թէ սերունդն Թորգոմայ է 'ի Հայաստան. որում է յարմարի նաեւ բան Եզեկիէլի լը. 6 ուր »Զտունն Թորգոմայ 'ի ծագացն հիւսիսոյ» ասէ գալ, յոր կողմն անկանի արդարեւ Հայաստան եւ 'ի Հայաստանեայց անտի սերեալ եւ սփռեալ իցէ նաեւ 'ի հեռաստանեայս, ուր է աշխարհն Թուրքօմանաց եւ Թուրքաց, ուստի վերստին ելեալ ընդ ժամանակս ժամանակս սփռեցան եւ եկին յայսոսիկ կողմանս Ասիոյ, զորս յիշեն պատմագիրք։
       Մինչեւ ցաստ եդաք զբնակ ութիւն սերնդեան երկուց որդւոց Նոյի 'ի Հայաստան՝ որչափ ինչ 'ի գրոց ստուգել մարթացաք, այլ զոր գրեն մեկնիչք եւ հնագիրք վասն սերելոյ եւ սփռելոյ երից որդւոցն Նոյի՝ կարծեօք միայն գրեն. զի չունին ինչ յարտաքնոց պատմութիւն հաւաստի վասն այսր իսկ կարծիք հիմնեալ է յաւէտ 'ի նմանաձայն ութեան անուանց։ Ամենայն անուանք տեղեաց եւ գաւառաց, որ նմանաձայն ութիւն ինչ ունին առ միմեանս՝ բաւական լինի նոցա առ 'ի համարձակ վճռել եւ որոշել՝ թէ այս ոք յորդւոց եւ 'ի սերնդոց Նոյի յայս ինչ աշխարհ գընացեալ, եւ անդ բնակաւորեալ իցէ։ Այլ քանզի ըստ սուրբ գրոց 'ի մերու աշխարհի եղեւ բազմանալն այն եւ սփռիլ, եւ զի ունիմք դարձեալ զարտաքին պատմութիւն Մարիբասայ սկսեալ յորդւոց Նոյի համաձայն սուրբ գրոց. առաւել քան զնոցայն ընդունելի ընդէ՞ր չիցէ զոր մեքս խօսիմք. զի եւ ոմանք 'ի տեղեաց աշխարհիս մերոյ վկայեն. քանզի առաւել մերձաւորք են անուանց նշանակելոց 'ի սուրբ գիրս՝ քան զոր օտարք յուզեն յօտար աշխարհս։ Մի 'ի պատճառացն յորմմէ սխալեցան բազումք յեւրոպացւոց 'ի պատմութեան ցրուելոյ ազգաց 'ի նախնի ժամանակս անդ՝ այն է, զի զորդիս երից որդւոց Նոյի իսկ եւ իսկ համարեցան սփռեալ արտաքոյ Հայաստանեայց, իբր անբանկ թողեալ զայն լայնածաւալ աշխարհ եւ զշրջակայ սահմանս։ Այսմ 'ի վերայ հասեալ եւ Կալմէտ, ասէ 'ի մեկն ութեան ծննդ. 'ի սկիզբն ժ. գլխոյն. «Յայտ է թէ բազում որդիք Յաբեթի եւ Քամայ բնակեցան յԱսիա. եւ մարթ է լինել՝ զի նախնի ազգատոհմք Սեմայ, Քամայ եւ Յաբեթի, որք անդ կալան զբնակ ութիւն իւրեանց նախ քան զշին ութիւն աշտարակին, ոչ թողին զայս լայնածաւալ սահման. այլ յետ այնորիկ միայն 'ի զանազան գաղթականս բաժանեալ սփռեցան յԱփրիկէ եւ յԵւրոպա՝ ըստ բազմանալոյ ազգատոհմի իւրեանց։ Մինչեւ սփռումն ազգաց որ եղեւ զկնի խառնակ ութեան Բաբիլոնի՝ առ սակաւ սակաւ եղեւ, եւ 'ի միջոցի հարուստ ժամանակաց»։ Իսկ վասն բնակ ութեան Քամայ միւս որդւոյ Նոյի՝ թէ յո՛ր կողմն աշխարհիս Հայոց եղեւ նորին բնակ ութիւն յետ յելիցն 'ի տապանէն, չունիմ ասել. զի եւ չիք ինչ յիշատակ ութիւն 'ի գիրս, այլ որչափ ինչ ակնարկեն հն ութիւնք ազգիս՝ յիշեցաք 'ի վերոյ խօսելն զդրախտէն։ Եւ այսպէս տեղի բնակ ութեան առաջին նահապետաց նոյեան ժամանակին, որչափ ինչ իմանամք 'ի գրոց եւ յանուանէ տեղեաց, եղեւ այսպէս։ Նոյ եւ կին իւր բնակեցան յԱյրարատ նահանգի 'ի միջնաշխարհի Հայաստան եայց։ Իսկ 'ի հարաւոյ արեւելից բնակեցաւ Սեմ նախ 'ի Սիմ, ապա եւ Զարեւանդ։ Որսիր, որ ըստ արտաքնոց թուի լինել եղբայր Սեմայ, բնակեցաւ 'ի Պարսկահայս. որ եւ յանուն նահապետաց կոչեցաւ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառ։ Ռէա 'ի Կորճայս։ Աստղիկ քոյր Սեմայ եւ Որսիրայ բնակեցաւ նախ 'ի Տարոն մերձ առ Սեմ եղբայր իւր, ուր է Աստղնաբերդ տեղին կոչեցեալ յանուն իւր. ապա 'ի Փոքր Հայ ս յԱստղիկ լեառն, եւ 'ի կողմանս Իսիս գետոյ։ Մագոգ բնակեցաւ 'ի հիւսիսակողմն 'ի Գուգարս։ Քամ բնակեցաւ յՈւտի գաւառի, որոյ բնակիչք յանուն Քամայ Սեւորդիք կոչեցան, որպէս գրեալ եմք։ Իսկ 'ի Փոքր Հայս՝ Գամեր եւ Աստղիկ։ Ուփիր, որ եւ Սուփիր, բնակեցաւ 'ի բարձր Հայս 'ի Սպեր։ Թարշիշ 'ի Կիլիկիա։ Եւ 'ի տեղեաց աստի սփռեցան ապա ընդ զանազան աշխարհս։ ԶՔուշն 'ի Քուստի ասեմք բնակեալ, զոր իւր անունն ցուցանէ. եւ աստի սփռեցան բնակիչք 'ի Սկիւթիա, 'ի Քուշանս, 'ի Գութս. զի այլուր ունիմք ցուցանել՝ թէ երրեակ անուանքս այսոքիկ նոյն են, եւ ելանեն 'ի Քուշ կամ 'ի Գութ բառէս, յորմէ ելանէ եւ Մաղքութք, որ է ըստ մեզ մեծ Գութք։ Եւիլա բնակեցաւ 'ի Խաղտիս, որ նախ յիւր անուն կոչեաց զնա Խաւիլք կամ Աւիլք։