Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ա. Ընդարձակօղք եւ աշխարհակալք։
       ԱՐԱՄ
       ՍԱ եղեւ առաջին աշխարհակալ եւ ընդարձակօղ. զորմէ Խորենացին ա. 12. «Արամայ բազում գործք քաջ ութեան պատմին մարտիւք նահատակուե, եւ ընդարձակեալ զսահմանս Հայոց յամենայն կողմանց»։ Զոր Յոհաննէս կաթողիկոս իբրեւ մեկնելով յայս ձեւ փոխագրէ. «Ընդարձակեալ ասի հարստահար ութեամբ զսահմանս Հայոց ընդ չորս ոլորտս երկրի». որ է ասել ընդ չորս կողմանս աշխարհիս։ Իսկ թէ ո՛յր պատճառաւ եղեւ Արամայ այսպէս ընդարձակել, Խորենացին 'ի 13. գլ. յայտ առնէ ասելով. «Սա այր աշխատասէր եւ հայրենասէր եղեալ, որպէս ցուցանէ նոյն պատմագիր (Մարիբաս), լաւ համարէր զմեռեալն 'ի վերայ հայրենեաց՝ քան թէ տեսանել զորդիս օտարածնաց կոխելով զսահմանս հայրենիս, եւ հարազատհից արեան նորա տիրել արանց օտարաց». իմա, արանց օտարաց տիրել 'ի վերայ հարազատից արեան նորա։ Որով բանիւ յայտ առնէ թէ յայնժամ օտար բռաւորք արշաւեալք 'ի ներքս յաշխարհս մեր, ըստ մասին ասպատակուբ, եւ ըստ մասին բռնակալութեամբ գրաւեալ ունէին, յորոց ամենեցուն առ 'ի զերծուցանել Արամայ զաշխարհ մեր, հարկ կալաւ խաղալ 'ի վերայ նոցա. եւ նովին պատճառաւ յաւել առնուլ նաեւ նոր երկիր, եւ յաւելուլ յաշխարհ մեր։
       Նախ՝ յարեւելեան կողմանէ ազատեաց զսահման իւրվանելով զՄարս. զորս Խորենացին բանիւ Մարիբասայ Մեդացիս կոչէ, որոց առաջնորդ լեալ 'ի Նիւքար ոմն Մադէս կոչեցեալ, ասպատակ ութեամբ արշաւեալ զամս երկուս զսահմանս Հայոց ծառայեցուցանէր, եւ ոչ միայն յաշխարհէս Հայոց արտաքս եհան Արամ, այլ եւ զնոյն ինքն զՆիւքար սպանեալ, «Զաշխարհն նորա մինչեւ ցլեառն անուանեալ Զարասպ՝ 'ի ծայառ ութիւն հարկի կալաւ մինչեւ ցթագաւորութին Նինոսի 'ի վերայ Ասորեստանի եւ Նինուէի»։ Վասն Զարասպայ զայս ինչ պարտ է գիտել, զի Ստրաբոն եւ Պլինիոս յիշեն զԶարիասպ քաղաք, որ 'ի համանուն գետոյ ընկալաւ զանուն իւր, ասէ Պլինիոս զ. 16. եւ ապա կոչեցաւ Պագդրում. իսկ Ստեփաննոս յիշէ զԶարիասպս։ Եւ քանզի սոքա յաշխարին բակտրիացւոց են, որ 'ի հարաւոյ պատեալ է Բարօբամիսիս լերամբք յորոց բղխէ Ինդոս գետ, յայտ է թէ եւ այս լեառն Զարիասպ էր յաշխարհին յայնմիկ։ Այսչափ ահա ընդարձակեաց Արամ զտէրութիւն իւր յարեւելից կողմանէ։
       Երկրորդ՝ 'ի հարաւոյ կողմանէ կրկին քաջ ութիւնս գործեաց. խաղաղացոյց զաշխարհ մեր, ընդարձակեալ զնոյն եւ յայլոց աշխարհաց, որպէս ասէ Խորենացին. «Արամ յետ վճարելոյ ճակատոյն՝ որ ընդ արեւելեայս, խաղայ նոյն զօրութեամբ զկողմամբք Ասորեստանի. գտանէ եւ անդ զոմն ապականիչ երկրին իւրոյ□ Բարշամ անուն». որոյ սաստիկ հարկապահանջութեամբ նեղեալ զբնակիչս, անապատ առնէր զբովանդակ շրջակա յս։ Ասելովն Խորենացւոյն զկողմամբք Ասորեստան ի, եւ երկրին իւրոյ, իմանայ զայն երկիրս Մեծին Հայ ոց՝ որք անուանեցան Կորճէք կամ Կորդուք, Մոկք եւ Պարսկահայք. զի եւ այլ ուրեք 'ի գիրս իւր Ասորեստանեայց կողմն կոչէ զսոսա։ Զկնի գրէ. «Արամ հալածական ընդ մէջ Կորդուաց 'ի դաշտն Ասորեստան ի արկանէ, զբազումս 'ի նոցանէ սատակելով». որպէս եւ զնոյն ինքն զԲարշամ։ Ապա ծանուցանէ եւ զընդարձակելն նորա ասելով. «Իսկ զմեծ մասն դաշտանց Ասորեստանի կալաւ 'ի ծառայ ութեան հարկի Արամ բազում ժամանակս»։ Դաշտ Ասորեստանի ասելով իմանայ, որպէս կարծեմ, զՄիջագետս։ Զայսոսիկ երկուս կողմանս զարեւելեանն եւ զհարաւայինն՝ յանձնեաց 'ի պահպան ութիւն երկուց ցեղից, որպէս ասէ, «Սիսակեանցն զԱրեւելս, եւ որք 'ի Կադմեայ տանէն՝ զԱսորեստանին». որ է ասել զհարաւայինն։ Այնուհետեւ անկասկած մնաց Արամ 'ի հրոսակաց երկուց կողմանցս այսոցիկ։ Երրորդ՝ քան զնախայիշեալ կողմանսդ երեւելի է ընդարձակել Արամայ յարեւմտից կողմանէ։ Մի՝ զի որք անդն տիրապետէին, զօրաւորք էին, զորս Տիտանեանս կոչէ. «Այլ որ ինչ յարեւմուտս կոյս ընդ Տիտանեանցն է սորա գործ քաջութեան՝ ասել կայ մեզ առաջի»։ Ուր Տիտանեան ոմն Պայապիս Քաղեայ անուն բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց՝ զՊոնտոսին եւ զՈվկիանուն, յոր անուն կոչէ զմիջերկրական ծովն։ ԶՊայապիս այնպէս հալածական արար Արամ, մինչեւ փախստական էարկ 'ի կղզի ինչ ասիական ծովուն, այսինքն է՝ 'ի կղզի ինչ արշիպեղագեան. որ է ասել, թէ 'ի բաց եհան զնա 'ի փոքր Ասիոյ. եւ ինքն Արամ եղեւ յայնժամ տէր համօրէն փոքուն Ասիոյ։ Երկրորդ՝ երեւելի եղեւ ընդարձակ ութիւն այսր կողման՝ ըստ որում յինքն սեփականեցոյց եւ զմասն ինչ առեալ երկրին, եւ յաւել յիւր առաջին աշխարհն՝ երկու ինչ առնելով զոր չէր արարեալ 'ի միւս կողմանս։ Մի՝ զի յետ դառնալոյ իւրոյ անտի՝ եթող անդ իբր իւր կողմնապահ «զոմն Մշակ անուն յազգէ իւրմէ, եւ բիւր մի 'ի զօրաց իւրոց 'ի վերայ աշխարհին». որոյ զօրանիստ տեղին եղեւ Մաժաք քաղաք, որ զկնի կոչեցաւ Կեսարիա։ Երկրորդ՝ Արամ «ի տեղեացն այնոցիկ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն՝ զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչօք»։ Եւ առ 'ի բովանդակ յինքն սեփականել՝ «Հրաման տայ բնակչաց աշխարհին՝ ուսանել զխօսս եւ զլեզուս հայկական»։ Վասն այսպիսի գործոց այնչափ անուանի եղեւ Արամ յայս կողմն, զի գաւառք երկրիս յանուն Արամայ սկսան կոչիլ. «Վասն որոյ մինչեւ ցայսօր ժամանակի, ասէ, անուանեն զկղիմայն զայն Պռոտին Արմենիան, որ թարգմանի առաջին Հայք»։
       Ի կողմանէ հիւսիսոյ ոչինչ պատմէ Խորենացին ընդարձակեալ Արամայ, այլ առ 'ի ճշգրտիւ հաւատարմանալ առաջին բանից իւրոց՝ ուր ասաց, ընդարձակեաց յամենայն կողմանց, եւ Յոհաննու կաթողիկոսի ընդ չորս ոլորտս երկրի, հարկ է ասել՝ թէ Արամ էր որ կամ մինչ 'ի վերջին սահման 'ի Կուր գետ ընդարձակեաց զՄեծ Հայս, եւ կամ ինքն եղեւ առաջին որ յայնկոյս Կուր գետոյ անցեալ՝ զՎիրս եւ զԱղուանս հպատակ եւ հարկատու կացոյց իւրոյ տէրութեան։

       ՄԵԾՆ ՏԻԳՐԱՆ
       Երկրորդ ընդարձակօղ. զոր է յայն սակս Խորենացին ա. 23. բանիւ Մարիբասայ կոչէ Հուժկու, անուանի, յաղթօղ ընդ այլ աշխարհակալս. զի 'ի մէջ հայկազունեաց ոչ ոք գտաւ հաւասար սմա, զորոյ թողեալ զբարուց կատարելուի, եւ զաշխարհաշէն բնութիւնս, զորս այլուր ունիմք յիշատակել, գրեսցուք միայն զընդարձակութենէ աշխարհիս 'ի ձեռն նորա։ Ասէ զսմանէ Խորենացին ա. 24. «Սա ամենեցուն թագաւորացն մերոց հարստագոյն եւ խոհեմագոյն. եւ արանցն այնոցիկ եւ ամենեցուն քաջ… զսահման մերոյ բնակութեանս ընդարձակեալ, 'ի հինսն մեր հասուցանէ յեզերս ծայրից բնակութեան ց»։ Որով բանիւ յայտ առնէ, թէ յառաջ քան զՏիգրան նուազեալ էր սահման աշխարհիս մերոյ, զոր Տիգրան 'ի հին ծայրս հասոյ, այսինքն է յայն ծայրս՝ որպէս էր 'ի հնումն աշխարհ մեր. զոր եւ քաջ բացատրէ ստորեւ յասելն. «Ար ութիւն ցուցեալ՝ զազգս մեր բարձրացոյց, եւ զընդ լծով կացեալսս լծագիրս եւ հարկապահանջս կացոյց բազմաց»։
       Նախ քան զՏիգրան բազում սահմանք աշխարհիս ընդ լծով այլոց անկեալ էին ասէ, եւ հարկս տային. Տիգրան ձեռնթափ արարեալ 'ի նոցանէ զաշխարհ մեր՝ ազատեաց 'ի լծոյ եւ 'ի հարկաց. եւ ընդ հակառակն զայլս արար մեզ հարկաատուս։ Բայց ո՛յք էին որք հարկս տային մեզ՝ ոչ յիշէ. միայն 'ի գլ. 29. գրէ վասն սորին Տիգրանայ. «Եւ ժողովէ արքայն Հայոց 'ի սահմանացն Կապադովկացւոց, եւ որչափ ընտիրք Վրաց եւ Աղուանից աշխարհին, եւ զամենայն ընտիրս Հայոց մեծաց եւ փոքունց, եւ խաղայ ամենայն զօրութեամբ իւրով զկողմամբք Մեդացւոց». այսինքն է Մարաց, 'ի վերայ Աժդահակայ։ Այս բան յայտ առնէ թէ սոքա ամենեքին էին ընդ տէր ութեամբ նորա. վասն որոյ հակատուս կացուցեալ իմանամ ես յայնժամ Տիգրանայ զՎիրս եւ զԱղուանս, նաեւ զամենայն սահմանս Կապադովկիոյ։
       Բայց չիմանամ զոր ասէ 'ի գլ. 24. «ԶՅոյնս ոչ սակաւ ժամանակս ընդ իւրեւ նուաճեալ հնազանդէր», սակս անորոշ թողլոյ թէ Յոյնք անուամբ զո՛րս կամի նշանակել. ինձ թուի զբնակիչս փոքուն Ասիոյ կամի ասել, առ որ 'ի դէպ գայ զոր զկնի ասէ. «Զսահման մերոյ բնակութեան ս ընդարձակեալ՝ 'ի հինսն մեր հասուցանէ յեզերս ծայրից բնակուեց»։ Այսու յայտ առնէ թէ այն Յոյնք սահմանակիցք էին Մեծին Հայոց. զոր օրինակ է փոքրն Ասիա, եւ ուր 'ի հնումն հասոյց մերն Արամ զեզերս ծայրից բնակութեանց, որպէս նշանակեցաք 'ի վերոյ։
       Այլ յոյժ առաւել մեծ ութիւն եւ ընդարձակ ութիւն տայ Խորենացին Տիգրանայ, յորժամ դաշնակից եւ աջակից Կիւրոսի ասէ զնա լեալ. եւ զնովաւ հանդերձ մեծապէս ընդարձակեալ զիւր տէրութիւն. նմին իրի ասէ 'ի գլ. 31. «Բազումք անուանեալ Տիգրան. (բայց) մի է եւ միայնակ 'ի հայկազանցս (Տիգրան), որ զԱժդահակ սպան եւ զտուն նորա 'ի գեր ութիւն վարեաց եւ զԱնոյշ մայրն վիշապաց։ Օժանդակ կամօք եւ յօժարութեամբ զԿիւրոս ունելով զիշխանութիւնն Մարաց եւ Պարսից յինքն յափշտակեաց»։

       ՎԱՂԱՐՇԱԿ Ա
       Յորժամ մեծն Արշակ թագաւոր Պարսից եւ Պարթեւաց հնազանդեցոյց ասէ Խորենացին ա. 8. «զամենայն տիեզերս ընդ իւրով ձեռամբ, սա թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր զՎաղարշակ 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց, պատեհ իմն համարեալ այսպէս անշարժ իւրոյ թագաւոր ութեանն լինել»։ Կամի ասել՝ թէ գոլով այր ողջախորհուրդ, ծանեաւ թէ յոյժ դժուարին էր նմա զամենայն երկիրն զոր առեալն էր՝ պահել ընդ իւրով հնազանդ ութեամբ զերկար ժամանակս. վասն որոյ խորհեցաւ զՎաղարշակ զեղբայր իւր ուրոյն թագաւոր կացուցանել 'ի վերայ Հայոց, եւ նմին յանձնել զտէր ութիւն կիսոյ աշխարհին իւրոյ. որպէս գրէ 'ի գլ. 9. յասելն վասն Արշակայ. «Ուրախացեալ այսպիսի միտս ունել եղբօր իւրոյ (Վաղարշակայ), որում զկէս թագաւոր ութեան իւրոյ հաւատացեալ էր»։ Իսկ այս կէս թագաւոր ութեան իւրոյ թէ որչափ ինչ սահման էր զոր ետ Վաղարշակայ՝ յիշէ 'ի գլ. 8. «Քաղաք թագաւոր ութեան տայ նմա զՄծբին, եւ սահմանս հատանէ նմա զմասն ինչ յարեւմտեայ Ասորւոց եւ զՊաղեստին եւ զԱսիայ եւ զամենայն միջերկրեայս եւ զԹիտալիա, 'ի ծովէն Պոնտոսի մինչեւ 'ի տեղին՝ ուր Կովկաս յարեւմտեանն յանգի ծով, եւ զԱտրպատական»։ Արեւմտեան Ասորւոց մասն ասելով իմանայ զայն որ Կղեսուր կամ յունարէն Գիլիսիրիա կոչեցաւ, այսինքն Խորին Ասորիք։ Միջերկրեայ ասելով իմանալ զամենայն փոքր Ասիա. այսինքն զայն ամենայն սահմանս որ անկանին 'ի մէջ Պոնտոս ծովու եւ միջերկրական ծովու, որպէս եւ այլուր ծանուցեալ է մեր։ Թիտալիա ասելով՝ իմանայ զՍկիւթիա, որոյ մեկնուին է զոր յաւելու, 'ի Պոնտոս ծովէ մինչ յարեւմտեանն ծով, այն է ծովն Կասպից։ Յայս բան իմանայ զԵգերացիս, զՎիրս, զԱղուանս եւ զայն ամենայն ազգ կովկասային որք բնակեալ կան 'ի մէջ երկուց նախագրեալ ծովուց։ Զիշխող ութիւն Վաղարշակայ 'ի վերայ սահմանացս յայտնի յիշէ Խորենացին բ. 6. յասելն զՎաղարշակայ՝ թէ յետ սատակելոյ զՄորփիւղիկէ, ՐԿարգէ զկողմանս Մաժաքայ եւ զպոնտացիս եւ զեգերացիս. դառնայ առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց»։ Եւ թէ. «Աստ կոչեցեալ (Վաղարշակ) զվայրենի եկամուտ ազգն որ 'ի դաշտին հիւսիսոյ եւ որ զստորոտով մեծի լերինն Կովկասու. եւ որ 'ի հովիտս կամ 'ի ձորս… պատուէր տալով… հրամանաց եւ հարկաց արքունի հպատակ լինել»։
       Բայց թուի թէ Վաղարշակ 'ի վերայ այսոցիկ սահմանաց յաւել գրաւելով եւ զայլ տեղիս. զի զայս ցուցանէ բան Խորենացւոյն բ. 3. յասելն վասն մեծին Արշակայ պարթեւի. «Թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր Վաղարշակ ('ի վերայ) մերոյ աշխարհիս զհիւսիսի եւ զարեւմուտս տալով նմա սահմանս. սա որպէս յառաջնում մերում մատենին գրեցաք. այր քաջ եւ խոհեմ (գոլով) ընդարձակեաց 'ի վերայ սահմանաց իւրոց»։ Յայս բան Խորենացին Հիւսիսի եւ Արեւմտեան սահման կոչէ զնախայիշատակեալ սահմանս. զի մասն Ասորւոց. Պաղեստին եւ փոքրն Ասիա, առհասարակ անկանէին ընդ արեւմուտս մեծին Արշակայ որ նստէր 'ի Բահլ քաղաք. իսկ սահմանն որ 'ի ծովէն Պոնտոսի մինչեւ 'ի ծովն Կասպից՝ անկանէր 'ի հիւսիսոյ։ Արդ այսոքիկ հիւսիսի եւ արեւմտեան սահմանքն էին, զորս տուեալ էր Վաղարշակայ Արշակ եղբայր իւր, եւ զորս կոչէ իւր սահմանք, եւ քանզի ընդարձակեաց ասէ 'ի վերայ սահմանաց իւրոց, տայ իմանալ՝ թէ Վաղարշակ ինչ ինչ եւս յաւել 'ի վերայ։ Եւ չեն ինչ զարմանք. զի որպէս գրէ նա ինքն Խորենացին ա. 8. Արշակ յետ տալոյ Վաղարշակայ զայն ամենայն սահմանս, ասաց նմա. «Եւ այլ որչափ միտք քո եւ քաջ ութիւն հասանեն. զի սահման քաջաց ասէ՝ զէնն իւրեանց. որքան հատանէ՝ այնքան ունի»։
       Յետ իմանալոյ զայս ամենայն, պարտ է մտագիր լինել եւ 'ի բանս անդ՝ յորում Վաղարշակ ընդ սահմանաւ նահանգին Աղձնեաց դնէ ապա զԿղեսուրն, որ է հայկական անուն Գիլիսիրայի։ Բայց Սէն Մառդէն 'ի բանասիրական օրագր ութեան Փարիզու 1828. նոյեմբեր. ոչ ընդունի, զի միայն յայն բան Խորենացւոյն հայի, յորում զսահմանէ Աղձնեաց բդեշխին են բանք. վասն որոյ եւ զարմանայ, թէ զիա՞րդ մարթ էր բդեշխիս այս իշխել եւ սահմանին Աղձնեաց որ էր առ Տիգրիսիւ, եւ միանգամայն իշխել Գիլիսիրիայի որ էր առ Որոնդիս գետով կարի 'ի բացեայ յԱղձնեաց։ Այլ պարտ էր նմա քաջ 'ի միտ առնուլ եւ զվերոյգրեալ բան Խորենացւոյն, ուր ասէ՝ թէ Վաղարշակ իշխէր նաեւ արեւմտեայ մասին Ասորւոց եւ Պաղեստինոյ, եւ այլն, որ յոյժ հեռի են քան զԳիլիսիրիայն, յորոց վերայ հարկ էր նմա դնել իշխան եւ կառավար զոմն, զոր միւս բանիւն յայտ առնէ՝ թէ զբդեշխն Աղձնեաց կացուցեալ էր 'ի վերայ արեւմտեայ մասին Ասորւոց, որ էր միանգամայն եւ զօրագլուխ հարաւային գնդին. իսկ իշխօղն այնչափ հեռաւոր տեղեաց հարկաւ պէտս ունէր բազմութեան զօրաց։
       Զանունս Գէլիսուր զառ 'ի Պրոկոպիոսէ յիշատակեալ ուրեք ուրեք զոր հաւաքեալ նշանագրեցաք 'ի Մեծ Հայ ս, զի մի՛ ընթերցողն ընդ Կլէսուրին շփոթեսցէ զոր յիշէ աստ Խորենացին, ինքն Սէն Մառդէն զէն 'ի ձեռն առնու զնոսին հերքել զբանս մեր. այլ թէ քանի վրիպակ գործէ՝ կորովամիտ ընթերցողն կարէ իմանալ։ Նախ՝ զի Խորենացին զԱղձնիս յիշելով, ապա զԿղէսուրն ամենայն, յայտ առնէ թէ Կղէսուրն ոչ էր յԱղձնիս, այլ արտաքոյ նորա։ Իսկ ասելն Մառդէնի՝ թէ բդեշխին Աղձնեաց ետ իշխել ամենայն Գելիսիրաց կամ կրճից որ էին արտաքոյ Աղձնեաց՝ այլ 'ի Հայաստան, այս ամենեւին ընդդէմ է կառավար ութեան զոր ոչ գիտէ Սէն Մառդէն. զի զիա՞րդ հնար է իշխանի միում նահանգի իշխել 'ի սահմանս ինչ այլում իշխանի. այլ իշխանք իւրաքանչիւր նահանգաց իշխէին նաեւ Գելիսիրաց կամ կրճից որք գտանէին իւրեանց նահանգի։ Երկրորդ՝ եթէ Վաղարշակ սովին բանիւ իշխան էր կացուցեալ 'ի վերայ կրճից, Խորենացին ոչ 'ի գործ ածէր զյունական անունս Կղէսուր, որ անլուր եւ անծանօթ է յամենայն գիրս մեր եւ յամենայն Հայաստան. այլ 'ի գործ ածէր զսովորական անունն յազգիս մերում, որք կոչէին Դուռն. եւ ունէր գրել՝ թէ ետ նմա եւ զամենայն դրունս. եւ ոչ 'ի գործ ածէր 'ի միաւորականն իբրեւ անուն միոյ աշխարհի կամ նահանգի՝ ասելով՝ զԿղէսուրն ամենայն։ Ո՛ւր թողցուք, զի ոչ միայն Գիլիսիր անունն, այլ նաեւ այն դրունք կամ կիրճք անլուր են 'ի մեզ. եթէ զայն կամէր նշանակել Խորենացին. իւիք իրօք բացատրէր։

       ԱՐՏԱՇԷՍ Ա
       Սորա ընդարձակ ութիւն կամ գէթ յօժար ութիւն ընդարձակելոյ զանցոյց զամենեքումբք որ յառաջ քան զինքն, որ զկնի։ Նախ՝ ընդ իւրեւ պահեալ ունէր զսահմանս թողեալս 'ի Վաղարշակայ որչափ ինչ կային նորա. զայս յայտ առնէ բան Խորենացւոյն բ. 11. յասելն վասն Միհրդատայ փեսայի Արտաշէսի, թէ Արտաշէս «հաւատայ սմա (Միհրդատայ) զկողմնակալութիւն հիւսիսային լերանցն եւ Պոնտոս ծովուն»։ Յայտ արարեալ թէ ընդ իւրեւ էին ազգք բնակեալք 'ի հիւսիսային լերինս, յոր անուն կոչէ զԿովկասու լերինս. ընդ իւրեւ էին եւ ազգ ինչ զծովեզերբք Պոնտոսի բնակեալք՝ որպէս էին յաւուրս Վաղարշակայ՝ նաեւ յաւուրս Արշակայ հօր իւրոյ՝ որ «պատերազմելով ընդ պոնտացիս, ասէ բ. 9. եւ նշանակ եթող յեզեր ծովուն մեծի զնիզակն իւր»։ Միայն համօրէն փոքր Ասիա 'ի սկզբան անդ չէր նուաճեալ ընդ իւրեւ, որպէս էր յաւուրս Վաղարշակայ. զի 'ի Լիւդիա որ 'ի փոքուն Ասիա, նստէր յայնժամ ուրոյն թագաւոր Կրեսոս ըստ վկայութեցն զոր բերէ եւ հաստատէ Խորենացին բ. 13. այլ յետ բառնալոյ զԿրեսոս տիրեաց Արտաշէս, «նուաճեալ զցամաքս միջոցաց ծովուցն երկոցունց». բ. 12։ Եւ առաւել գրէ ստորեւ. «Արտաշիսի նուաճեալ զցամաքս միջոցաց ծովուցն երկոցունց, լնու զՈվկիանոս (զՄիջերկրական ծով) բազմութեամբ նաւաց»։
       Յետ պահելոյ զայսոսիկ սահմանս ինքն Արտաշէս յոյժ առաւել քան զՎաղարշակ եւ քան զԱրամ ձգեաց զիւր արշաւանս արտաքոյ իւրոց սահմանաց։ Նախ՝ զԱրշական ընդ իւրով ձեռամբ կացոյց թագաւոր Պարսից, զնախագուհին յինքն առեալ, եւ զերկրորդական գահն նմա տուեալ, մինչ նաեւ զարքունիս իւր 'ի Պարսից աշխարհին շինեաց։ Ապա հրաման տուեալ զօր յարուցանել յարեւելից եւ 'ի հիւսիսոյ բազում յոյժ՝ խաղաց յարեւմուտս. որով յայտ առնէ թէ այսոքիկ արեւելեան եւ հիւսիսային ազգք էին ընդ իւրեւ. եւ բազմութեամբ նաւուց ընդ Ելլեսպոնտոս 'ի Թրակիա անցեալ խաղաց 'ի վերայ յունաստանի ծառայեցուցանել կամելով զբոլոր արեւմուտս։ Նոր էր արշաւանքս այս, զի ոչ ոք յառաջ քան զնա խաղացեալ էր 'ի կողմանս յայնոսիկ, վասն որոյ եւ Խորենացին Տիեզերակալ կոչէ զնա յասելն 'ի վերնագրի 13 գքխոյն. բ. «Վկայ ութիւնք Տիեզերակալ ութեանն Արտաշիսի»։ Զի առաջինս այս Արտաշէս համարի առ ընդարձակելոյ զտէր ութիւն իւր ելեալ 'ի պատերազմ որպէս զՍեսոստր եւ զայլս յաշխարհակալաց. զի Արամ ել ոչ յընդարձակել, այլ առ 'ի զերծուցանել 'ի բռնաւորաց. մեծն Տիգրան առ 'ի զերծանել 'ի դաւաճան ութեանց Աժդահակայ. Վաղարշակ առ 'ի կանգնել զնոր տէր ութիւն, որով հարկ լինէր ջնջել զբռնաւորս որք տիրեալ էին առաջին սահմանացն Արամայ եւ Տիգրանայ։ Այսր Արտաշիսի առեալ կամ 'ի հարկի կացուցեալ տեղիք ըստ չորից հին պատմագրաց, զորոց զբանս բերէ Խորենացին բ. 13. բաց 'ի յիշելոցս են Թերէ, Բաբիլոն, փոկէացիք, լակեդեմոնացիք, զովկիացիք, բիւտացիք, Ելլադայ։ Ամենայն սահմանքս այսոքիկ լայնածաւալք են, եւ սահմանք ազգաց քաջաց հռչակաւորաց 'ի գիրս. բայց Արտաշէս եւ ոչ զմին 'ի սոցանէ կարաց ընդ իւրեւ պահել, զի աղմուկ լեալ յիւրում բանակին, անդ խողխողի յիւրոց զօրաց։

       ՄԻՀՐԴԱՏ
       Զսա եւս 'ի կարգս մերոց աշխարհակալաց դասեմք, զի յանուանէն թուի լինել ազգաւ հայկազուն։ Դարձեալ եւ ազգակց ութեամբ փեսայացեալ էր մերոյն Արտաշէսի, եւ քեռայր լեալ միջին Տիգրանայ թագաւորի, նաեւ գործք նորա խառնեալ ընդ գործս մերոց թագաւորաց. վասն որոյ եւ Յոհաննէս կաթողիկոս զսորա առեալ տեղիս եւս սեփական համարի Հայոց, յասելն վասն Ամասիոյ. «Այս Միհրդատ երթայ ունի եւս զԱմասիա… եւ ընդարձակագոյն զնա պարսպեալ, եւ գրաւելով զնա 'ի Հայս, տիեզերասահման քաղաք զնա յարդարեալ կոչէ»։ Ինքն գոլով թագաւոր Պոնտոսի՝ վեցերորդ Միհրդատ ձայնեալ 'ի կարգս թագաւորաց Պոնտոսի, Եւպատոր մականուամբ կամ հօրամոյն կամ քաջահայր, գրաւեաց զզանազան տեղիս փոքուն Ասիոյ՝ որք 'ի բաց ելեալ էին 'ի տէրուէ Հայոց, զԿապադովկիա, զՓռիւգիա, զՄիւսիա, զԿարիա, զԼիւկիա, զՊամփիւլիա, զՊափղագոնիա, զԿողքիս, եւ գրեթէ զամենայն տեղիս փոքուն Ասիոյ, 'ի մտի եդեալ խաղալ մինչեւ 'ի Հռոմ. բայց 'ի խաղալ Սիղղայի հռովմայեցւոյ 'ի վերայ նորա, կորոյս զամենայն գրաւեալ տեղիս, կացեալ միայն թագաւոր Պոնտոսի։ Դարձեալ միացեալ ընդ Տիգրանայ մերում 140 հազար հետեւակօք. 16 հազար հեծելազօրօք էառ զամենայն Բիւթանիա։ Իսկ 'ի պաշարելն զԿիւղիկոն, որ այժմ կոչի Էրտէկ, վանեցաւ 'ի Ղուկուղղոսէ հռոմայեցւոյ. յորժամ փոխանակ Ղուկուղղոսի եկն Կալպրիոն՝ Միհրդատ անդրէն գրաւեաց գրեթէ զամենայն, այլ դարձեալ յաղթեցաւ 'ի Պոմպէոսէ։ Ի գրաւեալ երկիրսն՝ տեղիք յորոց սակս կարեմք դասել զսա 'ի թիւս ընդարձակողաց՝ եղեն Թրակիա, Յունաստան, Մակեդոնիա, երեւելի քաղաքք բազումք, որպէս եւ Աթենք 87 ամօք նախ քան զՔրիստոս. իսկ 'ի հիւսիսակողմն Պոնտոսի՝ Տաւրիա եւ Կիմմերեանք, կամ անձնատուր լեալք եւ կամ հարկատու։ Այսոքիկ են ընդարձակ ութիւնք աշխարհիս եւ տէր ութեան յիշատակեալք յաւէտ 'ի գիրս մեր եւ մեզ ծանօթք. այլ առ Ստրաբոնի ժա. 528. յիշատակի ընդարձակութիւն ինչ աշխարհիս ամենեւին օտար. զոր եւ ինքն իսկ իբր զրոյցս իմն յառաջ բերէ, եւ ոչ հաստատելով։ Յետ նախայիշատակելոցս ոչ ոք յարեաւ 'ի մերոց ընդարձակօղ աշխարհիս, այլ միայն պահպանօղ. յարեան արդարեւ Ռուբինեանք, որք նոր երկիր զձեռամբ ածին զԿիլիկիա եւ զԻսաւրիա. բայց կորստեամբ բնիկ աշխարհիս. զի զսահմանս Հայաստանեայց թողեալ 'ի ձեռս զօրաւոր թշնամեաց արաբացւոց եւ սկիւթացւոց Թաթարաց, այնպէս գնացեալ առին զայն օտար երկիր. թող զի յայտնի երեւի լեալ երբեմն 'ի ձեռս մերոց աշխարհակալաց՝ որք տիրեցին համօրէն փոքուն Ասիոյ. վասն որոյ զՌուբինեանց տէր ութիւն եւ զաշխարհակալ ութիւն ոչ աստ՝ ա՛յլ ուրոյն 'ի Կիլիկիա ունիմք ստորագրել. աստ միայն զնոցանէ գրել՝ որք զհին առեալսն կարօղ եղեն կամ պահել, եւ կամ ընդ ձեռամբ արկանել։
       Բ. Պահպանօղք կամ անդրէն զբռամբ ածօղք զնախնի ընդարձակեալ սահմանս։
       ՄԻՋԻՆ ՏԻԳՐԱՆ
       Սա հազիւ կարաց ընդդէմ երկուց թշնամեաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց պաշտպանել զմասն ինչ սահմանացն՝ զորս աշխարհակալքն 'ի նախնեաց իւրոց գրաւեալ ունէին 'ի Հայս։ Տիգրան, ասէ Խորենացին բ. 14. «Ժողովեալ զզօրս Հայոց ընդդէմ երթայ զօրացն Յունաց, որք յետ մահուանն Արտաշիսի հօրն իւրոյ եւ ցրուելոյ զօրացն՝ հետամուտ լեալ դիմեալ գային յաշխարհս մեր, որոյ ընդդէմ պատահեալ Տիգրանայ՝ արգելեալ 'ի վերջ նահանջէ, եւ 'ի քեռայր իւր Միհրդատ հաւատացեալ զՄաժաք, եւ զհոգս միջերկրայցն. եւ զօր բազում թողեալ նմա, դառնայ յաշխարհս մեր»։ Ի Յունաց ազատեաց յայնժամ զմիջերկրայս՝ որ է ասել փոքր Ասիա, բայց ոչ կարաց զերծուցանել 'ի հռոմայեցւոց, որք նախ 'ի ձեռն Պոմպէի առին զՄաժաք զգլխաւոր քաղաք միջերկրայց. եւ ապա յորժամ Միհրդատ ապստամբեալ էանց առ հռոմայեցիս, ընդ նմին եւ Մաժաք քաղաք որ է Կեսարիա՝ էանց եւ մնաց բոլորովին ընդ տէրութեամբ հռոմայեցւոց։ Դիմեաց Տիգրան եւ յաշխարհն Պաղեստինոյ. պաշարեաց եւ զՊտղոմայիդ քաղաք Պաղեստիոյ, որ է Աքեա, բայց միայն գերի վարեալ զՀրեայս դարձաւ անտի. որպէս եւ զկնի 'ի ձեռն Բարզափրանայ սպարապետին իւրոյ դարձեալ բազմ ութիւն գերեաց կարաց ածել 'ի Պաղեստինոյ, այլ ոչ ընդ ձեռամբ իւրով պահել որպէս զՎաղարշակ։ Խաղաց եւ յԱսորիս առ 'ի վրէժս պահանջել 'ի հռոմայեցւոց. եւ միայն զզօրս Կրասոսի հռոմայեցւոյ կարաց խորտակել առ Եփրատաւ, որ է նշանաւոր գործ Տիգրանայ առ վիպասանս եւ քերթողս հռոմայեցիս։

       ԽՈՍՐՈՎ Ա
       Յետ միջին Տիգրանայ այն ամենայն սահմանք որք արտաքոյ էին աշխարհին Հայոց՝ հետզհետէ կամ առան կամ հարկատու եղեն այլոց. բայց մինչեւ ցմեծն Խոսրով, որ է առաջին, տակաւին մեծատարած էր իշխողութիւն թագաւորաց Հայոց 'ի վերայ շրջակայից, որպէս յայտ առնէ եւ այս բան Ագաթանգեղոսի թղթ. բ. յասելն վասն մեծին Խոսրովու. «Սկսանէր□ գումարել զզօրս Աղուանից եւ Վրաց, եւ բանալ զդրունս Ալանաց, եւ զիւրոյ պահակին. հանէր զզօրս Հոնաց»։ Եւ սուղ ինչ զկնի գրէ. «Վաղվաղակի 'ի թիկունս հասանէին (Խոսրովու) Աղուանք, ՝ Լփնիք, Ճիղպք, Կասպք, եւ այլ եւս 'ի սմին կողմանց»։ Ուր ցուցանէ հրամանատարութեամբ կամ պարտաւորութեամբ իմն ժողովեալ սոցա առ Խոսրով, եւ ոչ վարձուք։ Պատմի վասն սորա նաեւ խաղալ յերկիրն Պարսից, եւ մինչեւ ցՀնդիկս՝ հալածել զթագաւորն Պարսից, այլ այն էր միայն արշաւանք ասպատակաւորաց, եւ ոչ զերկիր գրաւել, զորմէ է բան մեր։

       ՏՐԴԱՏ
       Վասն սահմանաց տիրապետ ութեանն Տրդատայ գտանեմք ինչ ինչ յիշատակեալ առ Խորենացւոյն, որպէս յասելն բ. 82։ «Իսկ քաջին Տրդատայ երագապէս եւ բազում ճակատս տուեալ նախ 'ի Հայս, եւ ապա 'ի Պարսս, իւրով անձամբ առնէր զյաղթութին□ եւ այսպիսի նահատակութեամբք յամեալ 'ի Պարսս եւ յԱսորեստան, անդր եւս քան զՏիզբոն յարձակի»։ Որք են միայն յիշատակ ութիւնք յարձակման արտաքոյ Հայաստանեայց։ Սոյնպէս եւ 'ի գլ. 85. յիշատակէ զխաղալ նորա 'ի վերայ հիւսիսականաց, որք են ազգք սարմատացւոց, զորոց զթագաւորն միջակտուր արարեալ, եւ «զորոց զհետ մտեալ (ասէ) Տրդատ վարէ մինչեւ յաշխարհն Հոնաց□ ըստ հայր ութեան (հայրենի) օրինաց պատանդս առեալ դառնայ. որով պատճառաւ (ինքն Տրդատ) միաբանեալ զամենայն հիւսիսի, հանեալ զոր բազում, գումարտակ արարեալ խաղայ յաշխարհն Պարսից, դիմեալ 'ի վերայ Շապհոյ որդւոյ Արտաշրի»։ Բայց 'ի բ. 87. յիշատակէ ինչ եւ վասն յինքն սեփականելոյն ասելով. «Բայց Տրդատայ հաստատեալ իւր զեօթնպարսպեանն Եկբատան երկրորդ։, եւ վերակացուս յինքենէ թողեալ՝ դառնայ 'ի Հայս»։ Որով ցուցանէ թէ այս շին ութիւն էր արտաքոյ աշխարհիս Հայոց, յորոյ յաւարտիլն վերակացուս յինքենէ եթող անդ, առ 'ի պահել ընդ իւրով տէրութեամբ. եւ յետ այնորիկ դարձաւ յաշխարհս Հայոց։ Նաեւ առ Ագաթանգեղոսի գտանեմք այսպիսի ինչ յիշատակութիւն արշաւանաց. զոր օրինակ թղթ. խթ. ուր ասէ. «Իսկ թագաւորն Տրդատ զամենայն ժամանակս իւրոյ թագաւոր ութեանն աւերէր քանդէր զերկիրն Պարսից թագաւորութեանն՝ զաշխարհն Ասորեստանի□ վասն այսորիկ պատշաճեցան բանքս այս 'ի բանս կարգի առակաց, թէ իբրեւ զսէգն Տրդատ, որ սիգալովն աւերեաց զթումբս գետոց. եւ ցամաքեցոյց 'ի սիգալ իւրում զյորձանս ծովուց□ որ զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց պատերազմեալ առնէր մարտիցն յաղթուի□ առնոյր աւար բազում 'ի կողմանցն Ասորեստանեայց□ հանէր զզօրս Հոնաց սաստիկ յոյժ, եւ գերէր զկողմանս Պարսից»։ Եւ 'ի թղթ. ձե. ինքն Տրդատ ասէ վասն իւր. «Քաջ գիտեմ եւ զմեր Պարթեւաց կողմանս, վասն զի բնակ ութիւն իսկ է մեր, եւ զԱսորեստան եւ զտաճկաստան եւ զԱտրապատական։ Եւ զի մի ըստ միոջէ թուեմ, զի բազում տեղիք այն են՝ որ իմ խաղաղութեամբ հասեալ է, եւ բազումք այն են՝ որ մարտիւ եւ պատերազմաւ աւարի ասպատակեալ»։ Բայց որոշագոյն յիշատակ ութիւն սեփականեալ սահմանաց տէրութեանն Տրդատայ գտանեմք առ Ագաթանգեղոսի յհե. ուր կամելով յիշել թէ քրիստոնէական վարդապետութիւն սրբոյն Գրիգորի ցորչափ տեղիս ծաւալեալ եղեւ, յիշէ զամենայն սահմանս՝ որ էին սահմանք տէրութեան Տրդատայ. զի արդարեւ քարոզութիւն սրբոյն Գրիգորի՝ էր յայն ամենայն սահմանս՝ յորս իշխէր Տրդատ. «Եւ այսպէս, ասէ, ընդ ամենայն երկիրն Հայոց 'ի ծագաց մինչ 'ի ծագս ձգէր տարածանէր զմշակ ութիւն քարոզ ութեան աւետարանին 'ի Սաղատացոց քաղաքէն մինչեւ առ աշխարհաւն Խաղտեաց, մինչեւ առ Կաղարջօք, մինչ 'ի Սառ 'ի սահմանս Մասքթաց, մինչեւ 'ի դրունս Ալանաց, մինչեւ 'ի սահմանս Կասբից 'ի Փայտակարան քաղաք արքայ ութեանն Հայոց. եւ յԱմդացւոց քաղաքէն մինչեւ առ Մծբին քաղաք քերէր առ սահմանօքն Ասորոց, առ Նոր Շիրական երկրաւն. եւ առ Կորդուօք մինչեւ յամուր աշխարհն Մարաց. մինչեւ առ տամբն Մահքրտեան իշխանին. մինչեւ յԱտրապատական ձկտէր զքարոզ ութիւն իւր»։ Յայս բան՝ ասելովն «Ամենայն երկիր Հայոց 'ի ծագաց մինչ 'ի ծագս», կամի նշանագրել որչափ ինչ սահմանք էին յայնժամ տէր ութեան Հայոց, այսինքն՝ տէր ութեան Տրդատայ։ Նման սմին բան ինչ յիշատակի եւ 'ի թուղթն դաշանց, ուր ասէ մեծն Կոստանդիանոս թղթ. նէ. «Եւ սեփական աշխարհ սահմանեցի նմա (Տրդատայ) զՊռոտոն Արմէնիանն եւ զԿապադովկիա, զոր հանեալ էր 'ի Հայոց Պոմպէի կեսարի։ Եւ այս է բուն հայրենիքն Տրդատայ՝ Արճոյ լեռնէն մինչեւ 'ի լեառն Այրարատ. եւ 'ի Գայլ գետոյն ելեսպոնտացւոց մինչեւ 'ի հզօր գետն մեծ Տիգրիս. իսկ 'ի կողմանց Քոհաստանայ որչափ բազուկ իւր բաւեսցէ, եւ թուրն թափեսցէ»։

       ՄՈՒՇԵՂ ԶՕՐԱՎԱՐ
       Յաւուրս Պապայ արքայի յելս չորրորդ դարուն՝ յորժամ Շապուհ պարսից թագաւոր դադարեցաւ 'ի պատերազմելոյ ընդ Հայս, պատճառաւ մեծի պատերազմին զոր ունէր ընդ Քուշանս, «Այնուհետեւ (ասէ Բուզանդ ե. 8. ) սկսանէր սպարապետն Հայոց Մուշեղ հարկանէր զայնոսիկ՝ որք ապստամբ եղեն 'ի թագաւորութենէ ն Արշակունեաց»։ Ապա մի ըստ միոջէ թուելով զապստամբեալս 'ի բնիկ Հայաստանեայց զորս Մուշեղ նուաճեաց, եդ 'ի վերայ ասէ, հարկս, եւ էառ պատանդս 'ի նոցանէ. զայսոսիկ յիշէ 'ի 10. գլ. եւ 'ի հետեւեալսն. զԿորդուս, զԿորդիս, եւ զՏմորիս, զԱրձախ, զԿասբս, որով իմանայ եւ զՓայտակարան. զՈւտի նահանգ ըստ մեծի մասին՝ զոր առեալ էին Աղուանք. զորս եւ յանուանէ յիշելով ասէ. «Թափէր 'ի նոցանէ (յԱղուանից) բազում գաւառս զոր հատեալ էր նոցա 'ի նոցանէն. զՈւտի եւ զՇակաշէն եւ զձորն Գարդմանայ, զԿողթ եւ… որ շո ւրջ էին զնովաւ սահմանք, գաւառք»։ ԶԳուգարս՝ զորս ըստ մեծի մասին Վրաց էր առեալ, վասն որոյ յանուն Վրաց յիշէ. բայց 'ի ե. 15. նշանագրէ, թէ «Զբդեաշխն Գուգարաց որ յառաջն ծառայէր թագաւորին Հայոց եւ ապստամբեաց, կալեալ գլխատէր»։ Յիշէ եւ զերկիրն Աղձնեաց, զմեծ Ծոփս, զԱնգեղտուն, զԱնձիտ եւ զշրջակայս նորա։ Իսկ յայն երկիրս՝ որք թէպէտ չէին 'ի Հայաստան, բայց յառաջագոյն էին ընդ տէրութեամբ Հայոց, եւ ապա ապստամբեալ, յիշէ 'ի ե. 8. եւ 'ի հետեւեալս, զԱտրպատական, զՆոշիրական, զկողմանս Մարաց. յորոց զապստամբսն կոտորեաց ասէ. զբազումս գերի տարաւ, եւ զմնացեալսն 'ի հարկի կացոյց պատանդ առեալ 'ի նոցանէ։

       ԱՇՈՏ Ա
       Սա որպէս նորոգօղ գտաւ անկեալ թագաւորութեն, նոյնպէս գտաւ նորոգօղ տիրապետ ութեան կորուսեալ սահմանաց աշխարհիս, որ մինչեւ 'ի կովկասային ազգս ձգեաց զիւր տէրուի. «Յորում աւուրս (ասէ Վարդան, այսինքն յաւուրս բ. Գէորգայ կաթողիկոսի) ընդարձակեալ մեծին Աշոտի 'ի Վիրս եւ յԱղուանս եւ զկովկասայինսն հնազանդեալ»։ Զոր Վարդան նախ քան զթագաւորելն Աշոտոյ դնէ, Յոհաննէս կաթողիկոս յետ թագաւորելոյն պատմէ. եւ միայն զկովկասայինսն յիշէ ասելով. «Եւ ապա ձեռն զհիւսսական կողմամբն արկեալ 'ի ծործորս մեծի լերինն Կովկասու, որ 'ի հովիտս եւ 'ի ձորս երկայնագոգս բնակեալ էին ազգք, ընդ իւրեաւ հնազանդեցուցանէր»։ Որ է այնպէս հնազանդեցուցանել, որպէս էին յաւուրս նախնի աշխարհակալաց մերոց, զորոց յիշեցաք 'ի վերոյ։ Վարդան յաւելու՝ թէ «Աշոտ արքայ դնէ իշխան Վրաց զքեռորդի իւր, եւ ինքն կատարի 'ի Քրիստոս եօթանասուն եւ մի ամաց»։ Իսկ Յոհաննէս կաթողիկոս յաւելու, թէ եւ ընդ թագաւորին եգերացւոց այնպիսի սէր միաբանութեան կապէր, «մինչ զի անընդհատ յորդիութեան սակի գոլով, մտերմաբար պարտավճար միշտ նմա 'ի ծառայութիւն բերէր»։

       ՍՄՊԱՏ Ա
       Յաւուրս Բագրատունեաց ոչ ոք հաւասար գտաւ ա. Սմպատայ արքայի 'ի կողմանէ ընդարձակելոյ զտէր ութիւն Հայոց, յոյր սակս բերցուք զնոյն իսկ բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Եւ ինքն (Սմպատ, ասէ) ձեռնթափ լեալ 'ի գիւտս աշխարհաց բազմաց, զամենեսին յանձանձէ. ածէ համագունդ եւ ընդ իւրեաւ նուաճէ, զոմանս հեշտականաւն բանիւ եւ զոմանս արդեամբք յինքն յանգուցեալ. ըստ որում եւ մեծ կուրապաղատն Վրաց՝ եւ համախոհք իւր՝ գեղեցիկ կարգաց ուղղ ութեան հաւանեալք եւ հնազանդեալք լինէին. իսկ զոմանս ձեռներէց զօր ութեամբ հարստահարեալ զընդվզեալսն եւ յոտին կացուցեալ։ Եւ այսպէս ձգեալ աճեցուցանէր զշաւիղ տէր ութեան իւրոյ, յարեւմտից Հիւսսոյ՝ մինչեւ ցԿարնայ քաղաք. եւ անդր եւս քան զԿղարջս քերեալ մինչեւ առ ափն ծովուն մեծի (որ է Պոնտոս ծով. ) եւ մինչեւ ցսահմանս եգերացւոց, եւ մինչեւ ցստորոտ մեծի լերինն Կովկասու, զգուգարացիս, եւ զԾանարս մինչեւ ցդուռն Ալանաց, առեալ եւս յինքն եւ զամրոց դրան պահակի նոցա։ Եւ անտի 'ի հարաւակողմն կոյս՝ զԿուր գետով մինչեւ 'ի քաղաքն Տփխիս, եւ զՈւտի գաւառ մինչեւ 'ի քաղաքն Հունարակերտ, եւ մինչ 'ի Տուս եւ 'ի Շամքոր։ Եւ այսպէս ընդարձակեալ զսահման Տէր ութեան իւրոյ, որք ընդ լծով արքունի սակից եւ բեկարաց եւ մաքսից կացուցեալ, զզէն քաջ ութեան մարտի իւրոյ նշան յաղթութեան կանգնէր»։ Տէրութին ա. Սմպատայ 'ի վերայ կովկասայնոց՝ որք են սարմատացիք՝ յիշատակի եւ յայս դիպուած պատմեալ 'ի նոյն մատենագրէ. «Զայսու ժամանակաւ թագաւորն եգարացւոց Կոստանդին յայլանդակ բարս դժնեայս դաւաճանեալ… գնայ զհիւսիսական կողմամբք որ 'ի ծործորս լերինն Կովկասու, միանգամայն իսկ եւ յաշխարհն գուգարացւոց եւ որ մերձ 'ի դրունս Ալանաց բնակեալ են, զի ընդ իւրով ձեռամբ զնոսա նուաճեսցէ։ Եւ վասն զի ազգքն այնոքիկ հաւանեալք եւ հնազանդեալք եւ նուաճեալք էին ընդ ձեռամբ արքային Սմպատայ, գրէ ապա թագաւորն Վրաց Ատրներսէհ վաղընդփոյթ առ թագաւորն եգերացւոց, վասն զի փեսայ նորա էր, ցրել□ զսնոտի խորհուրդսն»։ Ուր ցուցանէ զտէր ութիւն իմն նորին Սմպատայ նաեւ 'ի վերայ նոյն թագաւորին եգերացւոց, 'ի գրելն թէ յետ հնազանդելոյն նմա եգերացւոց թագաւորին՝ ապա արքայն Սմպատ «զգեստաւորէ զնա թագաւորական զգեստու, եւ դնէ խոյր ոսկի ընդելուզեալ մարգարտով 'ի գլուխ նորա, եւ ականակուռ ոսկի կամար ածէ ընդ մէջ նորա, եւ այլ իմն վայելուչ կազմուածս ըստ ուղեւոր ութեան պիտոյից նմա յարդարէր. եւ զոր 'ի ձեռս նորա գումարեալ առաքէ զնա յաշխարհ տէր ութեան իւրոյ»։ Իսկ թագաւորն եգերացւոց յետ այնորիկ՝ ասէ, «Ի բազում հնազանդ ութիւն եւ մտերմական ծառայ ութիւն համախոհութեան զինքն արքային Սմպատայ բերէր»։
       Արդ այս ամենայն սահմանք են հիւսիսակողմամբք, որք եւ էին ընդ տէր ութեամբ մերոց նախնի աշխարհակալաց զորս յիշեցաք. իսկ զհարաւակողման աշխարհաց ոչինչ յիշէ, որք են Ատրպատական, Մարք, Ասորեստան, եւ Միջագետք, զորոց յիշատակի 'ի պատմ ութիւնս նախնի աշխարհակալաց մերոց իբր զհնազանդելոց նոցա։ Այլ զիարդ եւ իցէ, 'ի Բագրատունիս զայս ա. Սմպատ մարթ էր կոչել ըստ իմիք թագաւոր Տիեզերակալ, որպէս կոչէ Սամուէլ. բայց յետինք կարի իմն յանպէտս ետուն զայս անուն բ. Սմպատայ, որոյ տիեզերակալութիւն ոչ այլ ինչ էր, բայց եթէ ազատել նորա 'ի ձեռաց թշնամեաց քանի մի տեղիս 'ի միջնաշխարհին, որպէս տեսցի 'ի յետագայ յօդուածդ. զոր օրինակ եւ ա. Գագիկ Շահնշահ ազատեաց զբազում տեղիս 'ի ձեռաց թշնամեաց. «Ի սահմանացն Վայոյ ձորոյ (գրէ Ասողիկ գ. 30. ) եւ Խաչենոյ, եւ Փառիսոսոյ, առաւել քան զեղբայր իւր (որ էր բ. Սմպատ), եւ ոչ ոք զարհուրեցուցանէր զՀայաստանեայսս մինչեւ ցօր գրելոյ իմոյ զբան յիշատակիս այսորիկ»։