Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

ԹՈՂԵԱԼ 'ի բաց որ ինչ վասն ժամանակին Հայկազունեաց, տեսանեմք 'ի ժամանակս Արշակունեաց երբեմն զայս եւ երբեմն զայն աշխարհ 'ի բաց հանեալ 'ի տէրուէն Հայոց. զոր օրինակ յասելն Խորենացւոյն բ. 4. վասն բ. Երուանդայ, թէ կուտէր առ ինքն «զզօրս Հայոց եւ զՎրաց եւ զկողմանցն Կեսարու, այլ եւ զՄիջագետացն աղերսիւք եւ տրովք»։ Այս եղանակ բանի ցուցանէ թէ այն աշխարհք ոչ էին յայնժամ ընդ տէր ութեամբ Հայոց այնպէս՝ որպէս էին երբեմն ընդ աշխարհակալ թագաւորօք մերովք. զի վասն նոցա ոչ ուրեք յիշատակի աղերսիւք եւ տրովք զօրս ժողովել, այլ հրամայելով։ Ըստ այսմ տեսանեմք եւ զաշխարհն Կասպից ապստամբեալ 'ի տէրուէն Հայոց յաւուրս բ. Արտաշէսի, զոր Սմբատայ դայեկի նորին անդրէն նուաճեալ ցուցանէ Խորենացին բ. 53. զորոց ունիս գտանել տեղեկ ութիւն 'ի ստորագր ութիւնս իւրաքանչիւր տեղեաց։ Բայց տիրապէս նուազումն աշխարհիս սկիզբն էառ յետ Տրդատայ, զորմէ վկայէ եւ Սամուէլ 'ի յիզ. ասելով. «Մեծազօր արքայն Տրդատ գեղակուր եղեալ 'ի զօրաց իւրոց վախճանի, յորմէ հետէ նուաստանալոյ առին սկիզբն Հայք»։
       Այս նուազումն քանզի հետզհետէ եղեւ, առ 'ի վերայ հասանել այնմ հարկ է առաջի աչաց ունել կարգաւ զանուանս տեղեաց եւ գացաւառ՝ որչափ ինչ նշանակին 'ի պատմագիրս մեր, ընդ դարս դարս բաժանելով։
      
       ԴԱՐ Դ
       Երկու նահանգք Փայտակարան եւ Աղձնիք՝ 'ի մէջն անդ այսր դարու վտարանջեալ հատուածեցան. զորմէ ողբալով գրէ Խորենացին գ. 4. «Որպէս յաստուածայինսն գտանեմք ասացեալ պատմ ութիւնս եբրայական ազգին. յետ դատաւորացն 'ի ժամանակի անիշխանութեանն եւ անխաղաղ ութեան ոչ լինել թագաւոր, եւ առնն ըստ հաճոյից ինքեան գնալ. սապէս եւ 'ի մերումս էր տեսանել աշխարհիս։ Քանզի 'ի վախճանել երանեոյն Տրդատայ՝ մեծ իշխանն Բակուր որ բդեշխն Աղձնեաց կոչիւր, տեսեալ զՍանատրուկ թագաւորեալ 'ի Փայտակարան, զնոյն խորհեցաւ եւ ինքն, թէպէտ եւ ոչ թագաւորել՝ զի ոչ էր Արշակունի, այլ տիրագլուխ կամեցաւ լինել. ճեղքեալ 'ի միաբանուէ Հայոց՝ ձեռն ետ յՈրմիզդ արքայ Պարսից»։ Իսկ վասն Սանատրկոյ այսպէս գրէ Կիրակոս. «Բայց Սանատրուկ որ Պարսից արքային Աղուանից վերակացու կարգեալ էր 'ի Տրդատայ, իբրեւ լուաւ զմահ նորա, սպանանէ զսուրբն Գրիգորիս□ եւ ինքն երթայ առ Շապուհ արքայն Պարսից, եւ ընդունի զկէս թագաւորուե, հատուածէ զաշխարհն Խոսրովայ, եւ Խոսրովու բաւական համարեալ զմնացեալ աշխարհն իւր»։ Այլ ապստամբ ութիւն Բակրոյ 'ի դերեւ ել. զի զկնի 'ի գալ Անտիոքոսի յաշխարհ մեր առաքեալ 'ի Կոստանդեայ կայսերէ յօգն ութիւն մերոց, Մանաճիհր կարգեալ 'ի նմանէ զօրապետ հարաւային զօրուն՝ ասէ Խորենացին գ. 7. «Ճակատ տուեալ ընդ Բակուր բդեշխի սատակէ զնա եւ զզօրս նորա, եւ զՊարսիկս օգնականս նմա հալածական առնէ, եւ զորդին Բակրոյ զՀեշայ ձերբակալ արարեալ՝ հանդերձ երկաթի կապանօք առաքէ Խոսրովու, եւ զգաւառս իշխան ութեան նորա սրով դատի յանխնայ, ոչ միայն զմարտիկս այլեւ զռամիկ շինականս»։ Բայց թէ զինչ փոփոխ ութիւնք եղեն յետ այնորիկ, տես 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 65. միայն յաւելցուք աստ 'ի Բուզանդայ դ. 50. զպատճառն ապստամբելոյ 'ի մերոյս բ. Արշակայ արքայէն. «Զերեսուն եւ զչորս ամս՝ ետուն պատերազմ երկիրս Հայոց ընդ թագաւորին Պարսից, եւ յետ այնորիկ ձանձրացան պարտեցան լքան□ երկոքին կողմանքն. եւ սկսան սորսորել գնալ 'ի բանակէն Հայոց թագաւորին. թողին զիւրեանց արքայն Արշակ. բայց նախ այսմ գնալոյ սկիզբն առնէին մեծամեծ աւագանին. նախ բդեաշխն Աղձնեաց»։ Ահա զձանձրութիւն յերկարութենէ պատերազմին պատճառ դնէ ապստամբուե, ուր եւ յիշէ զմնացեալ ապստամբսն որք են Նոշիրական բդեաշխն, Մահկեր տանն, Նիհորականն, Գուգարք, Ձորոց գաւառ, Կողբ, Գարդմանաձոր, Արցախ, Տմորիք, Կորդիք, աշխարհն Մարաց, (որ ըստ մեզ է Փայտակարան) եւ աշխարհն Կազբից։ Իսկ տէրն Անձտեաց, ասէ, (որ է Հանձիթ), եւ իշխանն մեծ Ծոփաց գնացին առ թագաւորն Յունաց։
      
       ԴԱՐ Ե
       Աղձնիք յաւուրս Պապայ արքայի անդրէն 'ի Հայս գրաւեալ ասէ Բուզանդ ե. 16. 'ի ձեռն Մուշեղայ սպարապետին. բայց յայտ է թէ զկնի դարձեալ մնաց յիւրում ապստամբ ութեան ընդ պաշտպանութեամբ լեալ Պարսից. զի բան Եղիշէի, որ էր յետ վերջանալոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց, յայտնի դասէ ընդ այլ օտար եւ զատուցեալ աշխարհս. որպէս յասելն 'ի թղթ. 86. «Զի առ հասարակ հրաման առեալ էր յարքունուստ, որպէս աշխարհին Հայոց՝ նոյնպէս եւ Վրաց եւ Աղուանից եւ Լփնաց, Աղձնեաց եւ Կորդուաց եւ Ծօդէից եւ Դասան եւ որ այլ եւս ուրեք ուրեք 'ի ծածուկ յիշխան ութեանն Պարսից ունէին զքրիստոնէութի»։ Եւ 'ի թղթ. 234. «Թուղթ մի 'ի Վրաց աշխարհէն, եւ թուղթ մի յԱղուանից աշխարհէն. սոյնպէս եւ թուղթ մի յԱղձնիս»։
       Կորճէք ուր են Կորդիք՝ յաւուրս Խորենացւոյն բ. 64. իբր զատուցեալ 'ի մէնջ համարի. որպէս եւ Եղիշէ 'ի թղթ. 163. ընդ օտար աշխարհս թուէ զՏմորիս, զԿորդիս եւ զԱրցախ. «Սոյնպէս առնէր եւ ընդ ամենայն կողմանս ամրականաց աշխարհին, 'ի Տմորիսն եւ 'ի Կորդիսն, յԱրցախ եւ յԱղուանսն, 'ի Վիրս եւ յաշխարհն Խաղտեաց. յղէր պնդէր զի ասպնջական ութեան ոք արժանի մի՛ համարեսցէ»։
       Գարդման գաւառ Ուտի նահանգին, եւ Տաշիր գաւառ Գուգարաց, իբր արտաքոյ Հայաստան եայց յիշատակին 'ի գիրս Կորեան. զի յետ պատմելոյ զգալուստ սրբոյն Մեսրոպայ յայսոսիկ յերկոսին տեղիս՝ ապա ասէ. «ինքն դառնայր 'ի կողմանս Հայոց մեծաց»։ Իբր թէ այն երկոքին գաւառք չէին համարեալ 'ի Մեծ Հայս։
       Գուգարք համօրէն 'ի բազմաց հետէ 'ի բաց ելեալ էր 'ի մերմէ տէրութենէ. որպէս գրէ եւ Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում, որ եւ միշտ մնաց այնպէս. զոր օրինակ ցուցանէ եւ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Այս Մովսէս զԿիւրիօն սրբոյ կաթուղիկէի վանաց երէց ձեռնադրէ յարքեպիսկոպոսութիւն Վրաց նահանգին եւ Գուգարաց եւ եգերացւոց, ըստ□ կարգացն առաջնոց»։ Ուր զԳուգարս դասէ ընդ օտար աշխարհս. զոր օրինակ էին Վիրք եւ Եգերք. միայն յաւուրս բ. Աշոտոյ հնազանդեցան. զի յետ ասելոյ նորին Յոհաննու կաթողիկոսի՝ թէ էառ Աշոտ զՇամշուդէ բերդ Գուգարաց զապստամբեալն, ասէ. «Եւ այնուհետեւ ապա հիւսիսական ազգքն այնոքիկ ընդ ձեռամբ նորա նուաճեալ հնազանդեցին 'ի ծառայուի»։ Յորմէ յայտ է թէ նուաճելն զսոսա Մուշեղայ՝ զոր 'ի վերոյ յիշեցաք, առ ժամանակ մի տեւեաց. իսկ նուաճելն Աշոտոյ թէ ցորչափ տեկեաց, տես ստորեւ։
      
       ԴԱՐ Թ
       Յելս այսր դարու Գողթն գաւառ Սիւնեաց անկեալ կայր 'ի ձեռս ուրումն ամիրայի. այլ իշխանքն Սիսական տոհմին գժդմնեալ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, 'ի վերայ ամիրային, «որ յայնժամ զգաւառն Գողթան բռնակալեալ պայազատէր, խնդրէին առ 'ի նմանէն յինքեանս դարձուցանել զսեփական իւրեանց ամրոցն Երնջակ, եւ զառ ստորոտով նորա զգաւառն՝ զոր Յուսփայ ոստիկանին առեալ տուեալ էր 'ի ձեռս Գողթան բռնակալին. այլ նա իբրեւ յարքունուստ զայն նմա շնորհեալ համարէր, եւ ոչ առնոյր յանձն նմա տալ»։ Պատմէ ապա զմարտն երկաքանչիւրոց ընդ միմեանս. այլ յորժամ զօրք արաբացւոց յետս կոյս դարձան, այն գունդ Սիսական տոհմին զոր գաբաւոնացի կոչէ, սպանին զՎասակ զմի յիշխանաց նոյն տոհմին։ Նոյնպէս եւ Տարօն եւ Աղձնեաց նահանգ 'ի ձեռս այլազգեաց։
       ԴԱՐ Ժ
       Յայսմ դարու նահանգք որ մնացեալ էին 'ի ձեռս Հայոց՝ էին այսոքիկ եւեթ, Այրարատ, Սիւնիք, Արցախ, Վասպուրական, Տուրուբերան ըստ մասին։ Իսկ Գուգարք, Տայք՝ էին 'ի ձեռս Վրաց. Ուտի եւ մասն ինչ Արցախոյ՝ 'ի ձեռս Աղուանից։ Փայտակարան, Կորճէք կամ Կորդուք եւ Պարսկահայք՝ որ կոչի Հեր եւ Զարուանդ՝ 'ի ձեռս այլազգեաց. Մոկք եւ Աղձնիք նոյնպէս ըստ մեծի մասին 'ի ձեռս այլազգեաց. իսկ ըստ փոքու մասին 'ի ձեռս Հայոց։ Բարձր Հայք եւ չորրորդ Հայք 'ի ձեռս Յունաց, նաեւ մասն ինչ Տուրուբերանոյ, զոր օրինակ են Տարօն եւ Հարք գաւառ, ուր էր Մանազկերտ քաղաք, էին 'ի ձեռս Յունաց. զորոց զիշխանս նոքա դնէին երբեմն 'ի Յունաց եւ երբեմն 'ի Հայոց, զորոց կարես գտանել ինչ ինչ տեղեկ ութիւն յայսմ մատենիս, եւ 'ի Մեծ Հայս 'ի տեղիս իւրեանց. միայն վասն Տայոց արժան է սակաւուք ինչ անցանել բանիւք առ տեղեաւս։
       Յորժամ Դաւիթ կիւրապաղատ տիրէր Տայոց, բոլորովին արտաքոյ ելեալ էր Տայք 'ի տէր ութիւն թագաւորացն Հայոց Բագրատունեաց. եւ յորժամ մեռաւ յելս անդ տասներորդ դարուն՝ էանց 'ի ձեռս Յունաց, ըստ որում չունելով զորդի եւ ոչ զեղբայր՝ կտակաւ թողեալ էր զամենայն երկիր իւր կայսեր Վասլի երկրորդի. որոյ անձամբ եկեալ 'ի Տայս՝ ընդ ձեռամբ իւրով նուաճեաց «զամենայն բերդս եւ զամրոցս Տայոց». որպէս գրէ Ասողիկ դ. 43։ Եւ քանզի 'ի բաժնէ այսր Դաւիթ անիրաւաբար յափշտակեալ էր Գէորգէ թագաւորն Ափխազաց, որպէս ասէ Լաստիվերտցի գլ. դ. Վասիլ կայսրն պատգամ առ առաքեաց առ նա՝ թէ «Զոր քո ոչ է հայրենի ժառանգուի, թող եւ կաց խաղաղութեամբ 'ի քո բաժնիդ□ տուր զիմ հայրենիքն զոր կիւռապաղատն ինձ տուեալ է»։ Որում իբրեւ հաւանեալ յանձն էառ Ափխազն, յայնժամ Վասիլ «իշխանս 'ի վերայ գաւառին կացուցեալ, բաժանեն տուն առ տուն եւ գեօղ առ գեօղ եւ ագարակ առ ագարակ, որպէս յառաջինսն լեալ էր»։
      
       ԴԱՐ ԺԱ
       Վասպուրական նահանգ, որ էր աթոռ թագաւոր ութեան Արծրունեաց՝ էանց 'ի ձեռս նորին բ. Վասլի կայսեր, զոր ետ նմա կամօք իւրովք Սենեքերիմ թագաւոր Վասպուրականի, չհանդուրժեալ բազմութեան ասպատակաւոր թշնամեաց. եւ 'ի 1022 չուեաց բազմութեամբ 'ի Սեբաստիա, զոր փոխանակ այնր առեալ էր 'ի կայսերէն։
       Անի քաղաք՝ աթոռ թագաւոր ութեան Բագրատունեաց հանդերձ շրջակայ գաւառօք իւրովք յանձնեալ եղեւ գրով 'ի ձեռս նորին կայսեր Վասլի երկրորդի 'ի Յովհաննէ թագաւորէն մերմէ, վասն որոյ 'ի մէջն անդ նոյն դարու Յոյնք տիրեցին Անւոյ յաւուրս Կոստանդին Մոնոմախ կայսեր, թողեալ պահապանս 'ի վերայ գրաւեալ տեղեացն, որպէս գրէ Լաստիվերտցի ժգ. «Հեծելազօրք հոռոմք ոչ սակաւք էին յարեւելս պահապանք աշխարհին, որ մինչեւ ցվաթսուն հազար ասեն եթէ էր թիւ բանակին, որոց գլխաւորք էին Կամենաս՝ որ թարգմանի կրակ. որ ունէր զիշխան ութիւն տանն Հայոց. եւ Ահարոն որդի Բուլղարին՝ որ ունէր զկողմն Վասպուրականի. եւ Գրիգոր Հայոց իշխանն հզօր՝ ունէր զպատիւ մաժիստռոսութե»։
       Կարս, աթոռ համանուն թագաւորութեան նոյնպէս էանց 'ի ձեռս Յունաց 'ի նմին ժամանակի. զի Գագիկ թագաւորն Կարուց առ ահի Թուրքաց ետ Յունաց հայրենիս իւր, այսինքն զԿարս հանդերձ Վանանդ գաւառաւն իւրով, փոխանակեալ քանի մի տեղեաց Փոքուն Հայոց։ Գագիկ թագաւոր Վանանդայ եւ Կարուց, ասէ Կիրակոս, «գնաց առ Յոյնս. սակայն գլխաւորն (թագաւորն Անւոյ) դադարեաց յաւուրս Գագկայ, եւ այլք անձնատուր եղեն ընդ ձեռամբ վիշապին (Ալփասլանայ). եւ կէսք փախստական գնացին առ կայսրն Յունաց. եւ նոքա տիրեցին աշխարհիս ամենայն»։
       Բջնի, Կայեան եւ Կայծսն նոյնպէս 'ի մէջն անդ մետասաներորդ դարուս անցին 'ի ձեռս Յունաց, որոց ետ Գրիգոր Մագիստրոս. զի տեսեալ նորա զանկանիլն վերջին Գագկայ թագաւորի 'ի ձեռս Յունաց 'ի Կոստանդնուպօլիս, նախատես լեալ թշուառութեցն որք գալոց էին, ինքն եւս զամենայն երկիր իւր ետ 'ի ձեռս Մոնոմախ կայսեր Կոստանդեայ. զորմէ այսպէս գրէ Լաստիվերտցի ժ. «Եւ 'ի յերկարիլ խնդրոյս այսորիկ՝ Գրիգոր որդի քաջին Վասակայ, ելեալ եւ նա գնաց առաջի թագաւորին (կայսեր). քանզի այր իմաստուն էր□ իբրեւ ետես եթէ ոչ են թողլոց զԳագիկ 'ի տեղի իւր (այսինքն առ 'ի դառնալ 'ի տեղի իւր յԱնի), յառաջ կացեալ տայ զբանալին Բջնոյ ցթագաւորն (Մոնոմախ կայսր), եւ զամենայն զիւր հայրենի ժառանգութին. եւ մեծարեալ 'ի նմանէ առնու զպատիւ մաժիստռոսութեան եւ զտեղիս բնակ ութեան 'ի սահմանս Միջագետաց գեօղս եւ քաղաքս գրով եւ ոսկի մատանեաւ յազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան»։ Իսկ Վարդան գրէ. «Գրիգոր որդի քաջին Վասակայ տայ զԲջնի 'ի Մոնոմախն, եւ զԿայեան եւ զԿայծսն զոր ընդ ձեռամբ իւր ունէր. եւ առնու զդքսութին Միջագետաց»։ Բջնի էր 'ի Նիգ գաւառին Այրարատու, իսկ Կայեան եւ Կայծսն 'ի Գուգարս. այլ 'ի հարկէ կամ ժառանգութեամբ եւ կամ այլով պատճառաւ էին ընդ տէր ութեամբ Մագիստրոսին, զորս ետ Յունաց։ Եւ այսպէս 'ի մետասաներորդ դարուս այս ամենայն տեղիք, ընդ որս եւ Տարօն՝ զոր յանցեալ դարու յիշատակեցաք, էին 'ի ձեռս Յունաց, զոր 'ի հարեւանցի իմն յիշելով Մատթէոս գրէ 'ի թիւն զ. «Յայսմ ամի (նղ. 1041. ) զօրաժողով արար թագաւորն Հոռոմոց Միխայլն զամենայն աշխարհն Յունաց, եւ այլ 'ի Հայոց զօրացն՝ որք ընդ Հոռոմոց իշխանութեամբ էին, Սեբաստիա եւ Տարօն եւ ամենայն Վասպուրական»։ Եւ 'ի սոցունց աստի ժողովեալ զօրօք խաղաց 'ի վերայ Գթաց։
       Սոյնպէս եւ Արճէշ քաղաք Տուրուբերանոյ 'ի նղդ. 1045. էր 'ի ձեռս Յունաց, որպէս գրէ նա ինքն Մատթէոս ղէ. «Եւ հասանէր մինչեւ ցԱրճէշ քաղաք Հայոց, եւ էր անդ զօրավար մի Հոռոմոց, որում անուն ասէին Ստեփան Կատապանն»։ Զի որպէս գրեալ է մեր 'ի Մեծ Հայս յԱրճէշ քաղաք, յոյն տէրն Վասպուրականի առեալ էր եւ զսա։ Ըստ այսմ եւ 'ի Մանծկերտ՝ զօրապետ քաղաքին ըստ նորին Մատթէոսի ճզ. էր իշխանն Հոռոմոց Ապուքապա անուն յորժամ եկն անդ Տուղրիլ. եւ յորժամ եկն Ալփասլան եղբայր Տուղրիլայ եւ էառ զՄանծկերտ, զօրք Յունաց էին 'ի նմա. «Փախեան, ասէ Մատթէոս ճլ. Հոռոմոց պահապանքն. եւ արար զքաղաքն կոտորած վասն առաջին հայհոյ ութեան եղբօր նորա Տուղրիլ սուլտանին. վասն զի զայս անդարձ արարեալ էր նորա 'ի ժամ մահուանն»։
       Խաչենք, Սեւորդիք՝ որք են ուտէացիք, որպէս եւ Դուին, կային 'ի ձեռս Փատլուն ամիրային յաւուրս վերջին Գագկայ թագաւորին Բագրատունեաց, որպէս գրէ Վարդան։ Բաղաց ամուրն 'ի Կապան աւան նոյնպէս առան 'ի զօրաց Փատլնոյ 'ի շխգ. 1094. ըստ նորին Վարդանայ։ Առ տեղեկ ութիւն այսր դարու՝ թէ քանի տեղիք աշխարհիս Հայոց անկեալ էին ընդ տէր ութեամբ արաբացւոց, 'ի թուոյ ամիրայից նոցին արաբացւոց կարես տեղեկանալ։ Զի 'ի Դուին արդէն 'ի վաղուց անտի նստէր գլխաւոր նոցա կոչեցեալ Ոստիկան, ուր այնչափ բազմացեալ էր Տաճկաց, մինչեւ հարկ լինել այլուր փոխադրել զկաթողիկոսարանն. իսկ յայլ քաղաքս տիրապետեալս 'ի նոցունց՝ նստէին ամիրայք նոցա՝ անուանեալք օրինակ իմն, Բատ ամիրայ Ապահունեաց. ամիրայ Գողթան. ամիրայ Հերայ, Խլաթայ, Ամդայ, Նփըրկերտոյ, Գանձակայ եւ այլն։
       ԴԱՐ ԺԲ
       Ի սկիզբն այսր դարու հիւսիսային կողմանք Մեծին Հայոց առ հասարակ էին 'ի ձեռս Վրաց գրաւեալ 'ի ձեռաց Պարսից։ Իբր 'ի շկէ. թուին 1118. ասէ Վարդան. «Զօրանայր Դաւիթ թագաւորն Վրաց որդի Գէորգայ, որդւոյ Բագրատայ. եւ առ զՏփխիս 'ի Պարսից, եւ եհար զՄելիքն զսուլտանն Գանձակայ□ եւ ընդարձակեալ Դաւիթ զսահմանս Վրաց, առեալ զՈւխթիսն եւ զսահմանս իւր եւ զԳագ եւ զՏէրունականն եւ զՏայուշ եւ զԿա յեան եւ զԿայծսն եւ զԼօռէ եւ զՏաշիր եւ զՄահկանաբերդ եւ զբոլոր իշխանութիւնն Հայոց, Կիւրիկէի եւ Աբասայ»։ Սոքա առ հասարակ են տեղիք Մեծին Հայոց՝ սեփականք երից նահանգաց նորա, որք են Ուտի, Գուգարք եւ Արցախ, մինչեւ ասել Կիրակոսի թէ նաեւ «Հաղբատ 'ի Վրաց թագաւորին հաշուին էր յայնմ ժամանակի»։ Այլ Արցախ յայսմ դարու ըստ մեծի մասին մնաց 'ի ձեռս Աղուանից, եւ նոքա տիրէին յայնմ ժամանակի։
       Ի մէջն այսր դարու պարտ է ասել թէ համօրէն Հայաստան էր 'ի ձեռս օտար տէրուեց։ Անի մայրաքաղաք իբր 'ի վաճառ արկեալ 'ի ձեռս զանազանից յածէր. յետ բազում անգամ անցանելոյ 'ի ձեռս արաբացւոց կամ Պարսից, 'ի 1124 Դաւիթ արքայ Վրաց էառ 'ի նոցանէ. 'ի 1126 էառ Փատլուն որդի Աբլսըւարայ. 'ի 1161 դարձեալ Գորգի արքայն Վրաց. 'ի 1163 ետ զնոյն Ասլանայ Պարսից արքայի. 'ի 1174 կրկին էառ Գորգի. այսպէս միշտ 'ի փոփոխ ութեան էր մինչեւ ցյետին կործանումն իւր։ Իսկ հարաւային կողմանք Մեծին Հայոց գրեթէ առհասարակ անկեալ էին 'ի ձեռս արաբացւոց կամ Պարսից. մի միայն այս բան Գրիգորի, որ շարունակօղն է Մատթէի, յայտնի ցուցանէ թէ իբր ժառանգ ութեամբ իշխէին անդր այլազգիք. յասելն 'ի թուականին ոթ. 1160։ «Ամիրայ ոմն անուն Ամիր Միրան, (որ է ասել իշխօղ զանազան միրանաց կամ ամիրայից), որդի Ամիր Աբրէհէմին, որդի Սուքմանին որ էր տէր բազմաց քաղաքաց եւ գաւառաց, Խլաթայ, Արճիշոյ, Մշոյ, Տաղափատայ եւ Մանծկերտոյ»։ Այսոքիկ են տեղիք առ հասարակ Մեծին Հայոց։ Ի սմին դարու 'ի 1166 բարձաւ եւ մնացեալ փոքրիկ հայկական թագաւորութին Բաղաց կամ Կապանին։
       Քանզի յայսմ դարու եղեւ արշաւանք Մուղալ Թաթարաց՝ զորմէ ունիմք պատմել ստորեւ, Մեծ Հայք ըստ մեծի մասին անկաւ 'ի ձեռս նոցա, զոր առնուին ըստ մասին 'ի ձեռաց արաբացւոց, որք արդէն գրաւեալ ունէին որպէս գրեցաք, ըստ մասին 'ի Վրաց, եւ ըստ մասին 'ի Հայոց։ Առեալ տեղիք Թաթարաց ընդ զանազան ժամանակս՝ եղեն Տփխիս 'ի Վրաց. Դմանիս, Շամշողդէ, Խլաթ 'ի ձեռաց Մելիք Աշրաֆայ որդւոյ Բեկթամուրայ, ծովակն Գեղամայ, կողմանք Գետաբակուց, Վարդանաշատու, Շամքոր բերդ որ յՈւտի նահանգին, Տավուշ, Կածարեթ, Տէրունական, Երգէվանք, Մածնաբերդ, Նոր բերդ, Քաւազին, Գագայ բերդ, Լօռի, Կայեան, Անի, Կարս, Տիւրիկէ, Ամիդ, Ուռհայ, Մծբին։ Կործանեցին եւ զբերդս Ջալալ իշխանին Խաչենոյ, զԽոյախան, զԴեդ, զԾիրանաքար եւ զայլս, զորոց ինչ ինչ յիշատակ ութիւն կարես տեսանել 'ի պատմութեան արշաւանաց նոցա։
       Իսկ արեւմտեան մասին Մեծին Հայ ոց եւ Փոքր Հայք գրեթէ ամբորջ էին 'ի ձեռս սուլտանին Հոռոմոց, այն է սուլտանին Իկոնիոյ կամ Ղոնեայու. բայց եւ այն ամենայն տեղիք սուլտանին անցին 'ի ձեռս նոցին Մուղալ Թաթարաց. զի յորժամ սոքա արշաւեցին 'ի ժամանակս Հեթմոյ թագաւորին՝ եւ 'ի զօրավարութեան եղբօր նորա Սմպատայ, եւ 'ի կաթողիկոսութեան Կոստանդնի, փոխանակ Չարմաղանի զօրավարին Մուղալ Թաթարաց «իբրեւ էառ զիշխան ութիւն (Բաջու Ղուրջին, որպէս գրէ Կիրակոս), իսկոյն զոր գումարեաց յամենայն ազգաց որ ընդ ձեռամբ նորա, եւ գնաց յաշխարհն Հայոց՝ որ ընդ իշխանութեամբ սուլթանին Հոռոմոց, եւ հասեալ 'ի Կարին գաւառ պաշարեաց զնա որ այժմ կոչի Թէոդուպօլիս». որ էր պատուականագոյն մասն արեւելեան կողման Մեծին Հայ ոց։ Նոյն զօրք Բաջուին դարձեալ հարին ասէ զզօրս սուլտանին Հոռոմոց կամ Իկոնիոյ, եւ առին 'ի ձեռաց նորա զԵզնկա քաղաք որ 'ի Մեծ Հայ ս, եւ զԿեսարիա, զՍեբաստիա եւ զՏիւրիկէ 'ի Փոքր Հայս. եւ դարձան աւարաւ «'ի կայս ձմերոց իւրոց որ 'ի Հայս եւ որ յԱղուանս»։
       Նոյն յարձակումն է գուցէ՝ զորմէ պատմէ եւ Վարդան յասելն. «Ի չդ. թուին (1255) եկն Հուլաւուն եղբայր Մանկու ղանին անթիւ զօրօք եւ մեծասաստ իշխան ութեամբ 'ի վերայ Պարսից, Ասորեստանեայց, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից. եւ հրաման ետ նախ եկեալ զօրուն ամենայն ախիւն իւրեանց գնալ յաշխարհն (սուլտանին) Հոռոմոց, յորմէ ահէ թողին զվերին աշխարհս, եւ գնացին 'ի հարկէ, եւ կալան զամենայն միջերկրեայս (որ է փոքրն Ասիա) մինչեւ 'ի ծովն, տիրելոյ աշխարհացն որ ընդ իշխան ութեամբ սուլտանացն Հոռոմոց կոչեցեալ»։
       Յետ այսորիկ 'ի չորեքտասան եւ 'ի հինգտասաներորդ դարու գրեթէ ամենայն երեւելի քաղաքք նահանգաց Հայոց աշխարհիս անկան 'ի ձեռս միոյ միոյ 'ի բռնաւորաց կամ ամիրայից, յառաջ քան զերեւելի Լէնկթէմուրայ եւ յետ նորա, զորոց ինչ ինչ յիշատակ ութիւն կարես գտանել առ Թոմայի մեծոփեցւոյ. այլ քանզի յայնժամ բարձեալ էր բնաւին 'ի Հայաստանեայց թագաւոր ութիւն ազգիս, եւ իշխանքն մեր ըստ մեծի մասին ցիր աստ անդ սփռեալ եւ վարատեալ արտաքոյ Մեծին Հայոց, չէ անկ մերում հնագր ութեան 'ի նոսին դեգերել։ Այլ որչափ ինչ յիշեցաք մինչեւ ցարդ 'ի համար ածելով զերկիրս բարձեալս եւ նուազեալս 'ի տէրուէ մերոց՝ այժմ անցցուք 'ի թուել եւ 'ի պատմել զպատճառս յորոց զհետ եկն այն նուազումն։
       ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏՃԱՌ ՆՈՒԱԶՄԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻՍ
       Բաժանումն Հայաստանեայց յերկուս օտար թագաւորութիւնս։
       Յաւուրս Հայկազունեաց ոչ գտանեմք ինչ յիշատակ ութիւն սակս բաժանման թագաւոր ութեան, այլ միայն յաւուրս Արշակունեաց, զորմէ գրէ Խորենացին բ. 34. «Յետ մահուանն Աբգարու բաժանի թագաւորութիւնն Հայոց յերկուս. քանզի Անանուն որդի նորա կապեաց թագ թագաւորեալ յԵդեսիոյ, եւ քեռորդի նորա Սանատրմուկ 'ի Հայս»։ Այս է ահա առաջին բաժանումն թագաւոր ութեան Հայոց. բայց իրօք չեղեւ յառաջանալ սակս մահուան Անանուն որդւոյն Աբգարու, զորմէ պատմէ 'ի գլ. 35։ Եւ այս բաժանումն է 'ի մէջ ազգիս մերոյ. այլ զկնի զհետ եկն բաժանումն աշխարհիս Հայոց 'ի մէջ երկուց օտար թագաւորութեց. այն է՝ Յունաց եւ Պարսից. որոյ առաջին պատճառ եղեւ 'ի մէնջ. զի 'ի մեռանիլ մեծին Տրդատայ՝ Սանատրուկ ոմն արշակունի խորհեցաւ 'ի Փայտակարան թագաւորել. զայն տեսեալ եւ Բակուր բդեշխն Աղձնեաց՝ կամեցաւ ինքնագլուխ լինել դիմելով յՈրմիզդ արքայ Պարսից. յորմէ հարկ եղեւ եւ մերոց դիմել առ կայսրն Յունաց առ 'ի թագաւորեցուցանել զԽոսրով զորդին Տրդատայ զօրինաւոր պայազատ եւ զյաջորդ, եւ աստի սկիզբն կալաւ իշխել տալոյ Յունաց 'ի վերայ մեր, զորմէ տես 'ի կարգս թագաւորաց Արշակունեաց։ Յայնմ հետէ սովոր ութիւն եղեւ յամենայն նուագս թագաւոր կացուցանելոյ դիմել յօգն ութիւն կայսեր. յորմէ գրգռեալ Պարսից ինքեանք եւս ձեռնամուխ լինէին յայնպիսի գործառն ութիւնս թագաւոր կացուցանելոյ Հայոց աշխարհիս. եւ այնպէս երբեմն մին ձեռներէց լինէր յիշխել եւ երբեմն միւսն։
       Եւ քանզի թագաւորք մեր բ. Արշակ եւ Պապ, անհաւատարմ ութիւն ցուցին առ կայսրն՝ նշկահելով եւ անցանելով առ Պարսս, որոց վերջինն եղեւ Վարազդատ, վասն որոյ ասէ Խորենացին գ. 41 «Փոխանակ Վարազդատայ թագաւորեցոյց Հայոց Թէոդոս մեծ զերկուս որդիոն Պապայ զԱրշակ եւ զՎաղարշակ՝. այսպիսի ինչ խորհեցեալ, որպէս թէ ոչ միաբանեսցին երկոքին յապստամբուի… որք եկին կալան զաշխարհս, եւ տիրեցին սմա արիաբար մարտիւք ընդ Պարսս. «Մինչդեռ յայսպիսի վիճակի կայր Հայաստան, երկոքին թագաւորք՝ բ. Շապուհ Պարսից արքայ, եւ Արկադէոս կայսր որդի Թէոդոսի արարին հաշտ ութիւն ընդ միմեանս յելս չորրորդ դարուն. քանզի որպէս գրէ Խորենացին գ. 42 զօրք Շապհոյ հարեալ էին պատերազմաւ 'ի զօրաց մեծին Թէոդոսի հօր Արկադեայ, իսկ զօրք եւ զօրագլուխք Արկադեայ վաստակեալ ձանձրացեալ էին յանընդհատ պատերազմելոյ։ Այլ այս հաշտութիւն նոցա եղեւ յերկուս բաժանելով զՀայաստան, «Վասն որոյ (ասէ երկոքեան եւս) հաւանեալ կամաւ յանձն առին բաժանել զՄիջագետս, եւ զՀայոց աշխարհս կրկին սահմանադրութեամբ». այսինքն 'ի կրկին սահմանս հատանելով։ Թէ զինչ խորհելով այսպէս յերկուս բաժանեցին զաշխարհ մեր՝ ցուցանէ Բուզանդ զ. 1. ասելով. «Այնուհետեւ առնէ խորհուրդ միաբան ութեան հաւան ութեան ընդ միմեանս թագաւորն Յունաց եւ թագաւորն Պարսից. եւ լաւ համարեցան զաշխարհն Հայոց նախ ընդ երկուս 'ի մէջ իւրեանց բաժանել, զի ասէին թէ 'ի միջի մերում բնակեալ է այս հզօր եւ հարուստ թագաւոր ութիւն լաւ է զի այսու եղծանել եւ խանգարել կարասցուք զայս թագաւորուիս. նախ ընդ երկու բաժանել երկու թագաւորօքս արշակունօք՝ զորս կացուցաք, ապա եւ ընդ նոսա կրծել ջանասցուք, աղքատացուցանել, 'ի մէջ արկանել 'ի ծառայուի, զի մի կարասցեն 'ի մէջ մեր ամբառնալ զգլուխս. եւ հաստատեցին զայս խորհուրդ. ըսն երկու զարշարհն բաժանեցին»։ Այս եղեւ ահա տիրապէս յերկուս բաժանումն աշխարհիս եւ նուազումն, որպէս եւ գրէ անդէն Բուզանդ. «Բաժին կողմանն Պարսից՝ էր թագաւորին Խոսրովու, եւ բաժին մասինն Յունաց՝ էր թագաւորին Արշակայ. բայց եւ 'ի նոցանէ բազում գաւառք կրծեալք հատեալք այսր անդր, եւ մնաց սակաւ մասն յաշխարհաց երկոցունց առ երկոսեան թագաւորսն□ Եւ բազում գաւառք յերկոցունցն հատան. նուազեաց բաժանեցաւ ցրուեցաւ թագաւորութին Հայոց. պակասեաց յիւրմէ մեծութենէն յայն ժամանակն եւ յապայ»։ Սահման կամ բաժինն Յունաց առ մատենագիրս մեր յայնժամ կոչեցաւ Արեւմտեան, իսկ սահմանն կամ բաժինն Պարսից՝ կոչեցաւ Արեւելեան. «Թագաւորք Յունաց եւ Պարսից. ասէ Սամուէլ, զաշխարհս Հայոց յերկուս բաժանեցին յաւուրս Արշակայ, որ երթեալ բնակէր առ Յունօք. Արշակ տիրէր Արեւմտային մասինն, (բայց ընդ գլխաւոր տէր ութեամբ Յունաց, ) եւ Շապուհ Արեւելայնոյս՝ զԽոսրով թագաւորեցուցեալ»։ Եւ Ղազար 'ի թղթ. 17. «Ի բաժանելն թագաւոր ութիւն Արշակունւոյն յերկուս՝ առ 'ի հնազանդեցուցանելն զկողմն Արեւմտից աշխարհիս Հայոց՝ թագաւորին Յունաց□ եւ զկողմն Արեւելից խոնարհեցուցանելով□ արքային Պարսից»։ Սոյնպէս եւ Ասողիկ յասելն բ. 1. «Թագաւորէ մասինն Արեւելից Խոսրով արշակունի»։ Որպէս եւ երբեմն զմին կոչեն Կողմն կամ Բաժին Յունաց. իսկ զմիււսն Աշխարհ Հայոց, ըստ որում բնիկ Մեծ Հայ ք եւ հին թագաւորանիստ նահանգն Այրարատ՝ էր 'ի բաժնին Պարսից. «Գագիկ արքայ Հայոց, գրէ Ասողիկ, ժողով եպիսկոպոսաց արարեալ՝ որ յաշխարհէս Հայոց, եւ որ Յունաց կողմանէն»։ Յայսմ բաժանման ժամանակի ել եւ առ Յունաց մատենագիրս անունս Բէռսառմէնիա, որ է Պարսկահայք. զի ըստ ասելոյ Յոհաննու կաթողիկոսի՝ արդարեւ «յերկուս ճեղքեալ բաժանեալ էր Հայք 'ի մէջ կայսեր եւ Պարսից»։ Վասն որոյ զբաժինն իւրեանց Յոյնք կոչեցին յայնժամ սոսկ Առմէնիա, որ է Հայք. իսկ զհամօրէն բաժինն Պարսից կոչեցին Պարսկահայք։
       Ի սահմանին Յունաց էր Փոքր Հայ ք ողջոյն, նաեւ այն նահանգ Մեծին Հայոց՝ որ կոչէր Բարձր Հայք. զի պատմագիրք մեր զԿարին նաեւ զԴերջան գաւառս բարձր Հայոց ցուցանեն լինել ընդ տէր ութեամբ Յունաց. Ղազար զՇաղագոմ գաւառ բարձր Հայոց յայտնի դնէ 'ի Հոռոմ տան, որ է ասել 'ի սահմանին Յունաց. իսկ զգիւղն Բասենոյ գաւառին Այրարատու՝ Դու կոչեցեալ՝ դնէ 'ի սահմանակց ութեան Յունաց եւ Պարսից. նաեւ չորրորդ Հայք նահանգ Մեծին Հայոց զկնի գ. Արշակայ թագաւորի 'ի յետագայ ժամանակս ընդ Յունօք էր անկեալ, որպէս ցուցանեն պատմագիրք։ Այլ բաժինն Յունաց նուազ էր քան զբաժինն Պարսից. «Լաւ համարեալ (ասէ Խորենացին գ. 42. վասն գ. Արշակայ թագաւորի) նուազ կողմանն տիրել եւ ծառայել քրիստոնեայ թագաւորաց, եւ ոչ յոլովից իշխել, եւ մտանել ընդ լծով հեթանոսաց»։ Սոյնպէս դնէ եւ Բուզանդ զ. 1. «Երկոքեան թագաւորքն արշակունիք 'ի մէջ երկու բաժնացն սահմանս արկեալ հաստատէին խաղաղութեամբ. եւ երկիրն Հայոց երկոքեան բաժինքն, երկուց թագաւորացն հնազանդէին իւրաքանչիւր բաժնի իւրաքանչիւր թագաւորի. բայց սակայն մեծ էր Խոսրովու բաժին նորա քան զԱրշակայ»։ Խոսրովուն էր բաժինն Պարսից որ մեծ էր. իսկ Արշակայն՝ բաժինն Յունաց որ նուազ էր։ Բայց այնչափ բազմ ութիւն Հայոց կային եւ 'ի բաժնին Յունաց, մինչեւ Կորիւն Կէս ազգին կոչէ զբնակեալս 'ի նմա. «Խորհուրդ առնէր այնուհետեւ (սուրբն Մեսրոպ) վասն կէս ազգին Հայոց։ որ էր ընդ իշխան ութեամբ թագաւորին Հոռոմոց□ վասն մանկտւոյն յաշակերտուին առ 'ի կէս ազգին Հայոց ժողովելոյ□ եւ հրեշտակս արձակեալ այնուհետեւ 'ի գաւառս Կէս ազգին Հայոց յիշխանուեն կայսեր»։ Եւ զյոյն սպարապետն 'ի կայսերէն կարգեալ 'ի վերայ համօրէն բաժնին Յունաց՝ կոչէ Սպարապետ Հայոց։ Այլ ունէր անդ կայսրն Յունաց եւ ուրոյն զօրս 'ի Հայոց ժողովեալ. զորոյ զհեծելագունդն յիշէ Ասողիկ գ. 14. «Եւ իբրեւ թագաւորեաց Վասիլ 'ի նիէ. թուականին (978) որպէս յառաջն ասացաք, Վարդ՝ որ ըստ աւելաձայն ութեան Սիկլառոս կոչիւր, ապստամբեալ թագաւորէ 'ի կողմանս Ջահանայ եւ Մելտինոյ□ եւ միաբանեալ ընդ ինքեան զհեծելագունդ զօրն Հայոց՝ որ ընդ Յունաց թագաւորուբն. եւ բաժանեալ զթագաւորութին Յունաց հասանէ մինչեւ ցԲիւթանիա, ճակատ տալով ընդ թագաւորին Վասլի զամս չորս□ յորում քաջապէս մարտուցեալ զօրն Հայոց, որպէս որդիք իշխանին Գրիգորի, եւ Բագարատ եւ Զափրանիկ իշխանի մոկացի, ահաբեկ արարեալ զզօրսն Յունաց՝ զօրէն փոթորկեալ մրրկի շփոթեն, զյոլովս սրախողխող արարեալ եւ զբազումս ձերբակալս. ուր սպանեալ եղեւ ներքինին Պետշռանոս գլուխ զօրուն»։ Այս բաժանումն աշխարհիս յերկուս՝ 'ի յունականն եւ 'ի պարսկականն՝ միշտ տեւեաց նաե յաւուրս Բագրատունեաց. մասն պարսկական թէպէտ ընդ զանազան փոփոխ ութեամբ անկաւ, այլ ըստ մեծի մասին ունէր կամ իշխան զոք հրամանատար հայկազուն, եւ կամ թագաւոր հայկազուն հարկատու Պարսից. նա մանաւանդ Վռամշապուհ արքայն մեր երկուց բաժնից եւս եղեւ իշխօղ հարկատուութեամբ. «Վռամշապուհ, ասէ Խորենացին գ. 51. ունէր զաշխարհս մեր. եւ ծառայէր երկոցունց թագաւորացն՝ տալով զհարկս. զմասինն Պարսից՝ Վռամայ (թագաւորին Պարսից), եւ զմասինն Յունաց՝ Արկադեայ» կայսեր յունաց։ Այլ մասն յունական փութով ել 'ի տէրուէ Հայոց. յետ մեռանելոյ բ. Արշակայ թագաւորին մերոյ, «Այնուհետեւ, ասէ Խորենացին գ. 46. ոչ եւս կացուցին Յոյնք 'ի բաժնի իւրեանց թագաւոր, այլ□ աշխարհի ն իւրեանց մասինն կացուցին Յոյնք Կոմէոս իշխանս»։ Իսկ Պարսիկք յետ զբռամբ ածելոյ զկէս Հայաստան ի 'ի դաշնադրուեն Արկադեայ եւ Շապհոյ՝ այնուհետեւ ջանահնար լինէին եւ զամենայն Հայս զբռամբ ածել. զորմէ վկայէ Թոմա Ա րծրունի 55. 57. «Վռամ եւ Յազկերտ զկէս աշխարհիս (Հայոց) յինքեանս յանգուցեալ, զբոլոր ապա աշխարհիս զտիրելն յոխորտային»։ Յորմէ զհետ գայր ստէպ կռիւ եւ մարտ 'ի մեզ. որով Հայաստան լինէր իբր նախապարիսպ սահմանաց տէր ութեան կայսերաց Յունաց յայնմ մարզէ. զի այն պատերազմն եւ աւերումն Պարսից եւ Յունաց՝ որ ունէր լինել 'ի բնիկ սահմանին Յունաց, լինէր 'ի սահմանին Հայաստանեայց։
       ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՏՃԱՌ ՆՈՒԱԶՄԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻՍ
       Ա. Արշաւանք զանազան թշնամեաց 'ի Հայաստան ընդ զանազան ժամանակս։
       Աշխարհս Հայոց գրեթէ հանապազորդեան իւր թշնամի ունէր զիւր դրացի տէր ութիւնս հիւսիսականս, եւ մանաւանդ զպարսկականն՝ որոց արշաւանք 'ի Հայս գրեթէ անընդհատ էր. եւ անընդհատ ոտնակոխութիւն եւ աւերումն աշխարհիս, եւ յայնմանէ անընդհատ պատերազմ 'ի մէջ երկուց, մինչեւ բարձաւ եւ թագաւոր ութիւն մեր 'ի ցեղէն Արշակունեաց։ Բայց նախ քան զսոսա եղեւ արշաւանք հզօր ազգին հռոմայեցւոց. որք թէպէտ հեռաւորք, բայց երկայնամտութեամբ եւ կենցաղագիտութեամբ իւրեանց հարկատու կացուցին զազգ մեր։ Յետ Պարսից 'ի սկիզբն եօթներորդ դարուն յաջորդեաց արշաւանք արաբացւոց. որոց տիրեալ եւ 'ի վերայ Պարսից, միանգամայն ընդ նոսա արշաւէին 'ի Հայս առաւել բազմութեամբ։ Յորում ժամանակի առաւելապէս աղարտեալ ապականեալ եղծաւ աշխարհս, եւ ոյժ եւ զօր ութիւն նախարարաց տկարացաւ։ Զի բաց 'ի հարստահարութեց եւ յաւարառուեց՝ զզօրաւորս եւ զկարօղս 'ի մանկական հասակի յիւրեանց կրօնս եւ յիւրեանց ազգս դարձուցանէին։ Եւ այնպէս 'ի միոյ կողմանէ զաշխարհն աւերէին, եւ 'ի միւս կողմանէ զբնակիչսն նուազեցուցանէին՝ կոտորելով եւ դարձուցանելով։
       Թագաւորութիւնն որ 'ի ցեղէն Բագրատունեաց՝ որպէս յաւուրս արաբացւոց ել եւ սակաւ մի ժամանակ փայլեալ երեւեցաւ, նոյնպէս եւ յաւուրս արաբացւոց յանդադար հարստահար ութեանց նոցա եւ յարշաւանաց 'ի վերջին տկարութիւն հատեալ՝ բոլորովին շիջաւ։ Ընդ թագաւորութեան ն եւ բազում իշխանք ոչ կարացեալ զդէմ ունել յաճախ արշաւանաց նոցա, թողեալ զերկիր իւրեանց որ 'ի Մեծ Հայս՝ անցին 'ի սահմանս Յունաց։ Այսպէս եղեն իշխանն Վասպուրականի, իշխանն Կարուց կամ Վանանդայ, եւ այլն։ Սոցա արշաւանաց եւ ոչ Յոյնք, եւ ոչ եւրոպացւոց խաչակրաց բազմ ութիւնք կարացին տեւել յընդդիմամարտուե։
       Առաւել զարհուրելի գտաւ արշաւանք սկիւթացւոց կամ Մողալ Թաթարաց 'ի սկիզբն երեքտասաներոդր դարուն. որոց եւ ոչ արաբացիք կարացին զդէմ ունել։ Մերքն յայնժամ առաւել տկարացեալ գոլով յարշաւանաց յերկուց առաջնոցն, բոլորովին անկան ընդ սրով եւ ընդ լծով Թաթարաց, եւ Հայաստան աշխարհ 'ի սպառ ապականեալ եղծաւ։ Միայն քաջ ութիւն անհատից ոմանց, եւ ամր ութիւն կողմանց ինչ Հայաստանեայց զդէմ կալան առ ժամանակ մի. բայց եւ նոքա ապա կամ կոտորեցան, եւ կամ անկան ընդ տէրութեամբ Թաթարաց, որպէս եւ աշխարհն համօրէն։
       Ահա արշաւանք երից այսոցիկ թշնամեաց հասուցին զաշխարհ Հայաստանեայց յայս սահման թշուառութե՝ յորում գտանի այժմ։ Եղեն եւ արշաւանք Յունաց, բայց առ ժամանակեայ եւ սակաւ ինչ վնասակար։ Եղեն եւ արշաւանք հիւսիսական ազգաց սարմատացւոց, բայց հինաբար։ Զորոց զամենեցունց մի ըստ միոջէ պատմեսցուք համառօտիւ ուրոյն ուրոյն նշանագրելով զարշաւող թշնամիսն եւ ուրոյն զժամանակսն յորս արշաւեցին. որով ընթերցօղք մեր իբրեւ 'ի պետկերի տեսցեն զորս սփռեալ կան 'ի զանազան տեղիս պատմագրաց մերոց, ըստ այսմ կարգի եդեալ զամենայն.
       Ա. Արշաւանք Հռոմայեցւոց։
       Բ. Արշաւանք Հիւսիսայնոց։
       Գ. Արշաւանք Պարսից։
       Դ. Արշաւանք Արաբացւոց։
       Ե. Արշաւանք Յունաց։
       Զ. Արշաւանք Թուրքաց Տուղրիլեանց։
       Է. Արշաւանք Սկիւթացւոց, կամ Մուղալ Թաթարաց։
       Ա. Արշաւանք եւ հարկապահանջ ութիւնք Հռոմայեցւոց։
       Ի պատմ ութիւնս մեր չիք ընթեռնուլ առշաւանս հռմայեցւոց 'ի բնիկ երկիր Հայոց Մեծաց. այլ որ ինչ կռիւք պատմին ընդ հռոմայեցիս յաւուրս միջին Տիգրանայ եւ Արտաւազդայ՝ են արտաքոյ աշխարհիս Հայոց, որք եւ արտաքոյ են մերում առաջարկ ութեան։ Իսկ 'ի գիրս հռոմայեցւոց եւ Յունաց գտանին պատմութիւնք ճոխաբանք վասն արշաւանաց հռոմայեցւոց 'ի բնիկ մայրաքաղաքս Հայոց մեծաց. զոր օրինակ էր Արտաշատ. նաեւ գրաւել տեղիս տեղիս ընդ իւրեանց տէրուբ. մինչեւ նաեւ թագաւոր Հայոց կացուցանել, յորդւոց յորդի պայազատելով զկնի միմեանց, զորոց եւ զդրամս հատեալս գտանեմք բազում ուրեք 'ի հանդիսարանս հնուեց, յանուն Աբգարու, Տիգրանայ, Արտաւազդայ, եւ այլն, դրոշմեալ յունարէն 'ի վերայ Թագաւոր Հայոց։ Որպէս եւ Փրաատ արքայ Պարթեւաց գտանի 'ի դրամս ինչ դրոշմեալ 'ի գուճս, յանձնելով Օգոստոսի զՀայաստան։ Զորոց քանզի եւ ոչ զյիշատակս ինչ մարթ է գտանել 'ի պատմութեան Խորենացւոյն, ես համարիմ վասն կողմանց ինչ Հայաստանեայց իմանալ զամենայն. զոր օրինակ եւ 'ի պատմ ութիւնս օտար ազգաց է տեսանել զնման նորին. որք թէպէտ 'ի փոքր ինչ կողմն աշխարհին տիրեն, բայց այնր աղագաւ նաեւ համօրէն այնր աշխարհին թագաւոր զինքեանս անուանեն, իրաւունս իմն համարելով նաեւ պայազատից նոցա կրել զնոյն անուն։ Զոր օրինակ եւ այժմ է տեսանել առ թագաւորս Սառտէնեայի, որք թագաւոր Կիպրոսի կոչեն զանձինս. եւ զի թագաւորն Կիպրոսի կրէր մականուն եւ Հայաստան եայց թագաւորի, այնորիկ աղագաւ եւ նա կոչէ զինքն մինչեւ ցայժմ Թագաւոր Հայաստանեայց, որոյ եւ ոչ իսկ տեսեալ է զՀայաստան կամ զԿիլիկիա, որ առ նոսա Հայաստան անուանի։ Սոյնպէս եւ Կատարինէ Գօռնար վենետկեան կրէ 'ի վերայ տապանագրի իւրոյ՝ թագուհի Հայաստանեայց, ըստ նոյն կարծեցեալ իրաւանց։ Եւ այսպէս 'ի բաց թողեալ զայն ամենայն որ ընդդէմ եւ մերոց պատմագրաց, գրեսցուք միայն զհարկապահանջութենէ հռոմայեցւոց՝ զորմէ գրեն պատմութիւնք ազգիս։ Առաջին հարկատուութիւն զոր սկսան թագաւորք մեր՝ եղեւ յաւուրս Արշամայ թագաւորի հօր Աբգարու, եւ այն եւս հարկ ոչ էր յաշխարհէս Հայոց. «Ոչ ոք էր, ասէ Խորենացին բ. 24. որ օգնէր Արշամայ՝ ընդդէմ կալ հռոմայեցւոց. խօսի ընդ նոսա 'ի հաշտ ութիւն խաղաղուե, տալով հարկս 'ի Միջագետաց եւ 'ի կողմանց Կեսարու 'ի ձեռն Հերովդի։ Այս եղեւ սկիզբն Հայոց մասնաւոր մտանել ընդ հարկաւ հռոմայեցւոց»։ Իսկ յաւուրս որդւոյ նորա Աբգարու համօրէն աշխարհս Հայոց եղեւ հարկատու հռոմայեցւոց յաշխարհագիր առնելն Օգոստոս կայսեր. զորմէ Խորենացին բ. 26. «Ի սորա երկրորդ ամի թագաւորութեանն հարկին հռոմայեցւոց բոլորովիմք ամենայն կողմանքն Հայոց… վասն որոյ եւ 'ի Հայս առաքեալ գործակալք հռոմայեցւոց բերելով ըզպատկերն Օգոստոսի կայսեր՝ կանգնեցին յամենայն մեհեանս»։
       Աբգար եդ 'ի մտի ապստամբիլ 'ի հռոմայեցւոց սակս ձաղելոյ նոցա զիշխանս իւր զառաքեալս 'ի Հռոմ, բայց ոչ յաջողեցաւ սակս խռովուեն եղելոյ 'ի թագաւոր ութեան պարսից որ էին ազգականք իւր։ Եւ թէ քանի ակնած ութիւն եւ երկիւղ գոյր 'ի մերսն առ ահի գերագոյն տէր ութեան հռոմայեցւոց՝ յայտ առնէ այն՝ զի յորժամ Աբգար լուաւ զհռոմայեցւոց 'ի կասկածանս անկեալ վասն գնալոյ իւրոյ 'ի Պարսս, առաքեաց առ Մառինոս հազարապետ կայսեր երկուս 'ի գլխաւոր իշխանաց իւրոց ծանուցանել զպատճառս գնալոյ իւրոյ. իսկ Մառինոս պատասախնի առաքեաց առ Աբգար ըստ Խորենացւոյն բ. 30. «Մի կասկածիր 'ի կայսերէ սակս այնր, միայն զի զհարկելն լիով փութասցիս»։ Այնչափ վրէժխնդիր էին հռոմայեցիք 'ի պահանջումն հարկաց, մինչեւ 'ի յապաղելն յաւուրս բ. Արտաշէսի՝ զօրօք եկին հռոմայեցիք 'ի պահանջել ըստ գրելոյ անդէն Խորենացւոյն. «Անցանէ (Սմբատ դայեակ Արտաշէսի) 'ի Պարսս ընծայատար Դարեհի, ոչինչ փոյթ առնելով զհռոմայեցւոց իշխանուէն. իսկ 'ի գնալն Սըմբատայ 'ի Պարսս՝ հասանեն հարկահանք կայսեր, եւ սպայ ծանր 'ի սահմանս Հայոց, զորս մաղթեալ Արտաշիսի եւ կրկին տուեալ զհարկսն՝ հաշտեցուցանէ»։ Այլ յորժամ յաւուրս Դոմետիանոսի կայսեր աղմուկ յուզէր յարեւմուտս, «Վստահացեալ ասէ Խորենացին բ. 54 Արտաշէս՝ նշկահեալ ընդդիմանայ հռովմայեցւոցն ոչ տալով հարկս»։ Յայնժամ Դոմետիանոս առաքեաց զորս 'ի վերայ Արտաշէսն, եւ եղեւ մարտ սաստիկ 'ի կողմանս Կեսարիոյ, այլ քանզի 'ի նմին ժամանակի մեռաւ Դոմետիանոս, նաեւ յաջորդ նորին Ներուաս, Առաւել հպարտացեալ, ասէ, զօրացն Հայոց եւ Պարսից ասպատակ եւս 'ի Յոյնս արարին (որ էր սահման հռոմայեցւոց) ընդ սոսա հայելով եգիպատցւոց եւ կողմանցն պաղեստինացւոց՝ արգելուն եւ նոքա զկարկիլն հռոմայեցւոց»։ Այլ Տրայիանոս կայսր խաղաց ապա 'ի վերայ եգիպտացւոց եւ պաղեստինացւոց եւ պաղեստինացւոց. յորմէ «աճապարեալ (Ասէ բ. 55) Արտաշէս մեծապէս ընծայիւք իջանեն ընդ առաջ նորա, եւ թողութիւն 'ի նմանէ գտեալ դառնայ յաշխարհս Հայոց… յայնմ հետէ անսայթաք հարկեաց Տրայիանու, եւ յետ նորա Ադրիանոսի կայսեր զամենայն աւուրս իւր»։
       Զկնի այնորիկ ա. Տիրան թագաւոր մեր, որպէս գրէ բ. 62. «Մտերմութեամբ ծառայեաց հռոմայեցւոց»։ Նոյնպէս եւ յաւուրս փոքուն Խոսրովու յիշատակի գ. 6. գալ Անտիոքոսի ժողովլ զհարկն, եւ գնալ առ կայսրն։ Իսկ յաւուրս բ. Արշակայ՝ Վաղենտիանոս կայսր 'ի թըղթին իւրում դ. 19 հրամայելով գրէ առ նա. «Առաքեսցես զհարկս աշխարհիդ»։ Ի բանից աստի յայտ է, թէ սկսեալ յաւուրց անտի Աբգարու մինչեւ ցվախճան տեւեաց այս հարկատուութիւն հռոմայեցիս, նախ 'ի Հռոմ առաքելով, ապա 'ի Բիւզանդիա՝ յետ անդանոր փոխադրելոյն կայսերական գահուն. բայց հետզհետէ առաւելուլ կամ նեղել ոչ լսեմք, որպէս ունիմք լսել ստորեւ'ի հարկապահանջութիւնս Պարսից եւ արաբացւոց։
       Բ. Արշաւանք սահմանակից ազգաց հիւսիսայնոց կամ Սարմատացւոց, մանաւանդ Խազրաց, նաեւ Վրաց։
       Քանզի եւ սոցա արշաւանք 'ի վաղեմի ժամանակաց անտի սկսեալ պատմին, անկ համարեցաք զկնի հռոմայեցւոց դնել եւ զսոցայն. որք թէպէտ ազգք են փոքունք, այլ շուրջ զմեօք, յորս ստէպ եղեն արշաւանք Խազրաց, որք 'ի գիրս Տաճկաց գրին Հազարք, Խասսարք։ Երեւելի արշաւանք սոցա եղեւ յաւուրս մերոյ Վաղարշայ թագաւորի. «Ի սորա աւուրս, ասէ Խորենացին բ. 65 միաբանեալ անբոխ ութիւն հիւսիսականացն՝ զԽազրաց ասեմ եւ զԲասլաց, արտաքս քան զդուռն Ճորայ ելանել. առաջնորդ եւ թագաւոր ունելով ինքեանց զՎնասեպ ոմն Սուրհապ, որք անցեալ վտարին այսր զԿուր գետով»։ Վաղարշ փախոյց զսոսա անցեալ ընդ կապանն Ճորայ. բայց անդ միւսանգամ ճակատ տուեալ սոցա, թէպէտ եւ անդէն փախստական լինէին, բայց զՎաղարշ թագաւոր սպանին։ Միայն մեծն Խոսրով որդի նորա վրէժս պահանջելով 'ի սոցանէ, ամենայնիւ վանեալ, ապա առ յապահովութի՝ «Մի 'ի հարիւրոց յամենեցունց պիտանեացն առնու պատանդս»։
       Յաւուրս Տրդատայ թագաւորին որդւոյ մեծին Խոսրովայ յանդգնեցան անդրէն արշաւել 'ի Հայս. զոր Խորենացին բ. 85 յիշատակէ Հիւսիսականաց ճակատ կոչելով. եւ զահագին քաջ ութիւն Տրդատայ ստորագրէ, զոր արար 'ի վերայ թագաւորին Բասլաց. բայց Զենոբ թղթ. ձզ 'ի նմին պատմ ութեան կոչէ զնա Թագաւոր հիւսիսոյ, եւ անուն տայ նմա Գեդռեհոն, եւ այնպէս ցուցանէ թէ առնոյր նա հարկս յաշխարհէս Հայոց. զի ասէ. «Առաքեաց թուղթս առ Տրդատ… զի կամ տացես զիշխանս իմ յիս, եւ զհարկսն հնգետասան տարւոյ, ապա թէ ոչ քանդեմ զերկիրդ քո սրով եւ գերուբ»։ Զիարդ եւ իցէ, Տըրդատ չարաչար խորտակեալ զնոսա 'ի բաց վարեաց մինչեւ յաշխարհն Հոնաց, ըստ գրելոյ նորին Խորենացւոյ։
       Սոքա դարձեալ յաւուրս փոքուն Խոսրովու արշաւեցին 'ի միջոց աշխարհիս Հայոց, զորս Խորենացին գ. 7. կոչէ «Բնակիչք հիւսիսոյ Կովկասու»։ Իսկ Բուզանդ գ. 7 զայն արշաւանս տայ արքային Մասքթաց Սանէսան անուն, որ ժողովեաց զամենայն զօրս Հոնաց, եւ ազգաց հիւսիսայնոց կամ կովկասայնոց, զորս յանուանէ յիշէ անդէն, որք եւ քանդէին եւ աւերէին զամենայն երկրին Հայոց ասէ։ Բայց եւ զսոսա քաջապէս վանեալ հալածեցին յայնժամ Հայք սպանեալ զթագաւորն նոցա։ Ունէին արշաւել եւ յաւուրս բ. Տիրանայ, որդւոյ փոքուն Խոսրովուբայց Շապուհ Պարսից արքայ՝ որ յայնժամ սէր մեծ ունէր ընդ Տիրանայ. «Զօրավիգ օգնական ութեան եղեալ, ասէ Խորենացին գ. 12 թափէ զնա յարձակմանէ հիւսիսականացն ազգաց, որ միաբանեալ ելին արտաքս քան զկապանն Ճորայ, եւ բնակեցան 'ի սահմանս Աղուանից ամս չորս»։
       Յորժամ յաւուրս Ապտիւլմէլիք ամիարապետին որդւոյ Մրուանայ անկաւ խռով ութիւն յարաբացիս մինչեւ զմիմեանս կոտորել, յայնժամ Հայք՝ որպէս եւ Վիրք եւ Աղուանք, ասէ Ղեւոնդ գլ. գ. դադարեցան 'ի տալոյ նոցա հարկս, բայց յորժամ անցին ամք երեք, «Ի չորորդում ամի, ասէ, տիրեցին 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց հիւսիսային ազգն որ ասին Խազիրք, եւ սպանին 'ի պատերազմի զիշխանն Գրիգոր (Մամիկոն եան՝ որ էր հրամանատար) եւ զբազումս 'ի նախարարացն, եւ զիշխանն Վրաց եւ Աղուանց, եւ ինքեանք ասպատակեալ սփռեցան 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց. առին զբազում գաւառս եւ զաւանս. եւ առեալ զաւար եւ զգերութի՝ գնացին յաշխահն իւրեանց»։ Այս արշաւանք Խազրաց է՝ զորմէ գրէ Ասողիկ բ. 2. յաւուրս Աշոտոյ Բագրատունւոյ որդւոյ Բիւրատայ՝ որ եղեւ հրամանատար Հայոց. «Յայսմ ժամանակի հալածումն եւ աւերումն սաստիկ եհաս աշխարհիս Հայոց. զի 'ի ճլգ. թուին (685) տիրեցին հիւսիսային զօրքն, որք են Խազիրք, Հայոց, Վրաց Աղուանից, եւ սպանին զիշխանն Հայոց եւ զՎրաց 'ի պատերազմին»։
       Ի մէջն անդ տասներորդ դարուն պատմի արշաւանք Բէր անուն թագաւորին Ափխազաց յարձակեալ 'ի վերայ Աբասայ թագաւորին, բայց եւ կոտորեալ 'ի նմանէ. Յերկոտասաներորդ դարուն ընդարձակօղ Սամուէլի յիշէ զարշաւանս ուրուք ելուզակի, որ պարտի լինել 'ի դրակից ազգաց, գրելով 'ի ոժբ. թուին 1163 «Եկն ելուզակ Աթաբակն բազում զօրօք 'ի դաշտն Գագկայ, եւ հուր արկեալ կամէր այրել զսուրբ խաչն զԳագկայ սուրբ Սարգիսն»։
       Ի սկիզբն երեքտասաներորդ դարուն եղեւ այն արշաւանք Հոնաց. «Զոր Խուչախն անուանեն» ասէ Կիրակոս։ Սոքա եկեալ ընդ աշխարհն Վրաց առ թագաւորն Լալա, եւ առ հազարապետն Իւանէ, զի տացէ նոցա բնակուի, եւ նոքա ծառայեսցեն նմա միամտուբ. իսկ նոքա ոչ առին յանձն լինել նոցա ասպնջական»։ Նորին աղագաւ գնացին առ բնակիչս քաղաքին Գանձակայ, որք էին այլազգիք. սոքա յօժար ութեամբ ընկալան զնոսա, զի նեղեալ էին յոյժ 'ի Վրաց. եւ անդ դադարեցան ասէ զօրքն Հոնաց։ Ի վերայ սոցա խաղաց հազարապետն Իւանէ բընաջինջ առնել կամելով, բայց խուժքն, ասէ ընդ առաջ ելեալ 'ի բերան որոյ կոտորեցին, եւ զբազումս ձերբակայ արարեալ զարս պատուականս վաճառէին ընդ դոյզն հանդերձից կամ ընդ կերակրոց. յորոց վերայ դարձեալ յարձակեալ մեծ հազարապետն Իւանէ՝ կոտորեաց զխուժադուժսն եւ թափեաց զգերեալսն։ Այս պատմ ութիւն Կիրակոսի է նոյն՝ զորմէ պատմէ Վարդան ասելով. «Ի նոյն ամի զոր բազում հատուածեալ 'ի Հոնաց՝ զոր Խւչաղն կոչեն, եկեալ 'ի Գանձակ միաբանեցան ընդ նոսա, եւ 'ի գընալն մերոցս վստահ ութեամբ եւ անզգուշաբար 'ի վերայ նոցա հարուածեալք դարձան փախստեամբ՝ զբազումս որոյ ճարակ տուեալ, եւ զոմանս կենդանի կալեալ 'ի փառաւոր ազատացն եդին 'ի բանտի»։
       Յայսմ երեքտասաներորդ դարու կրեաց Հայաստան եւ 'ի Վրաց արշաւանս եւ հինահարուիս. «Ի բազում հինահարուեց, ասէ Սամուէլ 'ի չհգ. 1124 եւ իսպառ սպուռ ջնջելոյ՝ ասպատակ արձակելով յաշխարհս մեր երբեմն 'ի Վրաց, երբեմն 'ի սկիւթացւոց, անհնարին նեղ ութեամբ տարակուսեալ տառապեալ բնակիչք քաղաքիս Անւոյ եւ Շիրակ գաւառի, խորհեցան ելս գտանել մրրկին»։ Խորհուրդ նոցա այն եղեւ, զի զԱնի ետուն 'ի ձեռս թագաւորին Վրաց։
       Այս ամենայն արշաւանք Խազրաց, Հոնաց, որպէս եւ այլ ամենայն հիւսիսայնոց, զոր մինչեւ ցայժմ յիշատակեցաք, միշտ եղեւ ըստ օրինակի ասպատակաւորաց, որպէս եւ սովոր ութիւն է նոցա յափշտակելով զառ եւ զաւար երկրին, թողուլ եւ գնալ անդրէն յաշխարհն իւրեանց, որիշ յարաբացւոյն եւ 'ի Թուրքացն՝ որք յետ ասպատակելոյ՝ ընդ ձեռամբք իւրեանց նուաճեալ ունէին զաշխարհ մեր եւ հարկս հանէին. ոպ ունիս տեսանել ստորեւ։
       Գ. Արշաւանք Պարսից.
       Յետ թագաւորելոյ Պարթեւաց 'ի վերայ Պարսից՝ որպէս եւ 'ի վերայ Հայոց, ցեղ երկոցունց թագաւորաց նոյն գոլով խաղաղ ութիւն էր 'ի մէջ Հայոց եւ Պարսից, բայց խռովուին որ եղեւ 'ի Պարսս՝ սակս բառնալոյ զթագաւորուին 'ի ցեղէն Պարթեւաց եւ դարձուցանելոյ 'ի ցեղն սասանեան, խռովեաց նաեւ զաշխարհ մեր, եղեւ պատճառ սպանման մեծին Խոսրովայ արքային մերոյ, եւ յարձակելոյ Պարսից յաշխարհ մեր։ Յայնժամ նախարարք Հայոց զզօրս Յունաց ածին 'ի Փռիւդիոյ առ 'ի ընդդէմ կալ Պարսից, բայց կայսրն Վաղերիանոս զբաղեալ գոլով 'ի պատերազմունս իւր ոչ ժամանեաց գալ յօգն ութիւն մերոցն. Վասն որոյ համարձակաբար արշաւեալ 'ի մեզ Արտաշրի (Պարսից թագաւորի, ասէ Խորենացին բ. 76) եւ զզօրս Յունաց փախստական արարեալ, գերելով զյոլով մասն աշխարհիս յաւեր դարձուցանէ»։ Ահաւասիկ առաջին արշաւանք Պարսից յետ թագաւորելոյ Արշակունեաց, այլ յոյժ վնասաբեր. յորում ժամանակի եւ նախարարք Հայոց փախստական եղեալ 'ի Յոյնս ապաւինէին, որպէս գրէ անդէն Խորենացին։ Բայց Արտաշիր ոչ կամեցեալ զաւերումն աշխարհին Հայոց, զի վնասէր շահուն իւրոյ. «Գեղեցկապէս յարդարեալ, ասէ բ. 77 զաշխարհս Հայոց 'ի կարգ առաջին հաստատէր»։ Բայց առաջին ազատութիւն Հայաստանեայց բարձաւ. զի Արտաշիր արքայ Պարսից կալաւ զաշխարհս մեր որպէս զմի յաշխարհացն իւրոց հանդերձ պարսիկ գործակալօք ամս քսան եւ վեց. եւ յետ նորա որդի նորին որ անուանեցաւ Շապուհ որ լսի՝ արքայի մանուկ. ցԹագաւորելն Տրդատայ, ամ մի»։ Յայնմ ժամանակի պարսիկ գործակալք իշխէին 'ի վերայ Հայոց աշխարհին. վասն որոյ յորժամ Մամգուն 'ի Ճենաց փախըստական եկն առ Շապուհ, յայնժամ Շապուհ որպէս ասէ բ. 81 «առաքէ զնա իբրեւ վտարանդի առ գործակալս իւր որ 'ի Հայս»։
       Ազատարարն յայսպիսի բռնուէ Պարսից եղեւ Տրդատ, որ «Երագապէս եւ բազում ճակատս տուեալ նախ 'ի Հայս՝ եւ ապա 'ի Պարսս՝ իւրով անձամբն առնէր զյաղթուին… եւ այսպիսի նահատակուբք յամեալ 'ի Պարսս եւ յԱսորեստան, անդր եւս քան զՏիգրան յարձակի». Խորենացին բ. 82 Բայց 'ի գնալն Տրդատայ 'ի Հռոմ պարապ գտեալ Շապուհ, գրգռէ զհիւսիսայինսն ամենայն յարձակիլ 'ի Հայս. ինքն եւս ժամ եդեալ 'ի միւս կողմանէ խաղայ պարսիկ զօրօք։ Տրդատ զնոսա եւս ցրուեալ, եւ բազմութեամբ զօրաց հռոմայեցւոց ընդ Ասորեստան յարձակեալ, եւ ընդ հիւսիսային կողմանս իշխան ութեան Պարսից դիմեալ, փախստական արար զՇապուհ որոյ նեղեալ յոյժ՝ զմեծն Կոստանդիանոս միջնորդ կալեալ արար հաշտ ութիւն եւ խաղաղութիւն մշտնջենաւոր ընդ Տրդատայ, բայց իրօք չեղեւ մշտնջենաւոր։
       Զի 'ի չորրորդ դարուն յաւուրս փոքուն Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ դարձեալ արշաւեցին Պարսիկք 'ի Հայս. «Ոչ դադարէին, ասէ Բուզանդ գ. 8. Պարսք 'ի տալ պատերազմ ընդ Խոսրովու արքային»։ Այլ Հայք 'ի ձեռն Վաչէի զօրավարին եւ Վահանայ ամատունւոյն միշտ ընդդէմ կային, եւ ոչ տային թոյլ անխտիր արշաւել եւ աւերել զերկիր Հայոց, որով «Կայր արքայ 'ի հանգըստի, եւ աշխարհ 'ի շին ութեան եւ 'ի խաղաղ ութեան զամենայն աւուրս կենաց նոցա»։ Բայց 'ի գլ. 11. միւսանգամ արշաւեալ ասէ Պարսից. «Կուտեցան առնուլ զաշխարհն Հայաստան երկրին»։ Եւ թէպէտ Հայք ընդդէմ ելին 'ի ձեռն Վաչէի սպարապետին՝ այլ 'ի նոյն պատերազմին անկաւ Վաչէ, եւ եղեւ սուգ անհնարին ամենայն աշխարհին։ Յաւուրս բ. Արշակայ արքային մերոյ խաղաղ ութեամբ էր ընդ մեզ բ. Շապուհ Պարսից արքայ. որում եւ վկայեն նախարարք Հայոց առ Եղիշէի 'ի բ. յեղանակին, ասելով առ բ. Յազկերտ արքայ Պարսից. «Յիշեցուցանեմք քեզ զժամանակն Շապհոյ արքայից արքայի, որ էր հայր հաւուն քո Յազկերտի. եւ ետ նմա Աստուած զերկիրն Հայոց 'ի ժառանգութիւն սովին օրինօք, որով եւ մեք իսկ վարիւք այժմ. եւ հարքն մեր եւ հաւքն հարցն մերոց կացին նմա 'ի ծառայ ութեան վաստակս, եւ սիրով կատարէին զամենայն հրաման բանի նորա. եւ բազում անգամ 'ի նմանէ մեծապարգեւք լինէին»։ Այլ պատմութիւնն ցուցանէ անհաւատարմ ութիւն իմն լեալ 'ի կողմանէ Հայոց առ նա, եւ վասն այնորիկ սկսեալ նորա յարձակիլ յաշխարհ մեր, եւ հալածել զքրիստոնեայս. եւ 'ի ձեռն ուրացողաց չարաչար աւերել զՀայաստան , զորմէ տես 'ի գլուխն Կրօնի։
       Իսկ յաւուրս բ. Յազկերտի 'ի մէջ հինգերորդ դարուն՝ յորում ժամանակի բարձեալ էր թագաւոր ութիւն Արշակունեաց, եւս առաւել յաճախեաց արշաւանք Պարսից, եւ համաշխարհական աւերումն Հայաստանեայց ոչ միայն 'ի կողմանէ Պարսից՝ որոց առաջնորդք էին ուրացողք ոմանք. այլ նաեւ 'ի կողմանէ մերոց ուխտապահ նախարարաց, որք յարձակէին եւ աւերէին զայն տեղիս աշխարհիս Հայոց՝ որք գրաւեալ կային 'ի ձեռս Պարսից կամ 'ի ժամանակաց անտի բ. Շապհոյ, եւ կամ նորոգ 'ի ժամանակս բ. Յազկերտի, զորս թուէ Եղիշէ 'ի գ. յեղանակին «Յայնմ ժամանակի դարձեալ յարձակեցան (նախարարք Հայոց) 'ի վերայ բերդիցն եւ աւանաց զոր ունէին Պարսիկքն 'ի տեղիս տեղիս յամրոցս աշխարհին. տապալէին քանդէին զբնակ ութիւնս նոցա. առաջին զմեծն Արտաշատ հանդերձ աւանօք իւրովք, եւ առնուին զանմատոյց ամուրսն զԳառնի քաղաքն…։ Զամենեսին զայս իւրաքանչիւր գեղիւք եւ ագարակօք, զորոք եւ զօրագլխօք 'ի նմին ամի առեալ տապալեցին, եւ 'ի գեր ութիւն վարեցին զարս եւ զկանայս ընչիւք եւ ստացուածովք, հանդերձ պատուական գանձիւք եւ նոցին սպասուք, տապալէին քանդէին զշինուածս նոցա… որ եւ երկու մեծամեծ բերդացն պարիսպքն առանց ուրուք մերձենալոյ անկեալ կործանեցան»։ Եւ քանզի յայնմ ժամանակի որ կոչի՝ ժամանակ Վարդանանց որ ինչ չարիք եւ աւերմունք եղեն՝ 'ի պատճառս կրօնի եղեն, անդ ունիմք պատմել զնոցունց։
       Կատարեալ դադարումն արշաւանաց՝ եւ խաղաղ ութիւն ընդ մեզ եւ ընդ Պարսս՝ եղեւ 'ի ձեռն քաջին Վահանայ Մամիկոնայ, զորմէ ստորեւ. բայց եւ այն ոչ տեւեաց ընդ երկար. զի յետ Մժեժի Գնունւոյ՝ պարսիկ մարզպանք եկեալք յաշխարհս մեր 'ի կողմանէ թագաւորին Պարսից յոյժ նեղէին զաշխարհս մեր. յորս Սուրէն ազգական գոլով ա. Խոսրովու Պարսից արքայի Նուշրէվան կոչեցելոյ յոյժ հարստահարէր զնախարարս Հայոց. «Ընդ որ զայրացեալ, ասէ Ասողիկ բ. 2. Վարդանայ բդեշխի որդւոյ Վասակայ որ էր յազգէն Մամիկոնէից, սպասեալ դիպօղ ժամանակի՝ սուսերահար առնէ զՍուրէն մարզպան… Եւ իշխանքն Հայոց համօրէն ապստամբեալք 'ի Պարսից՝ ձեռն ետուն յունականին. նոքոք ընդդէմ կալով սաստիկ մարտիւ. իսկ Վարդանայ առեալ զընտիրս իւր եւ զայլ պայազատսն փախստեայ անկանի յաշխարհն Յունաց 'ի թագաւորեալ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս»։ Եո յայնմանէ բազում աղէտք եւ հարուածք զհետ եկին։
       Զկնի այնր ժամանակի՝ զոր ինչ յիշատակեն գիրք վասն մերոյ աշխարհին կրեալ 'ի Պարսից զարշաւանս եւ զաւերմունս խառն են ընդ արշաւանս արաբացւոց, զի 'ի մեռանել գ. Յազկերտի Պարսից արքայի՝ արաբացիք տիրեցին Պարսից 'ի սկիզբն եօթներորդ դարու. վասն որոյ զյիշատակ ութիւնս նոցա գտցես յարշաւանս արաբացւոց եւ մանաւանդ Տուղրիլեանց Պարսից։
      
       Հարկապահանջութիւնք Պարսից.
       Յաւուրս Կիւոսի եւ Կամբիւսեայ, ասէ Երոդոտոս չէր ինչ սահմանեալ առ Պարսս սակս հարկաց, այլ ընծայս մատուցանէին. իսկ սահմանօղ այսր կարգադր ութեան հարկաց եւ այլոց այսպիսեաց՝ զԴարեհ զորդին Վշտասպայ ասեն լինել Պարսիկք. զորմէ գրէ նոյն Երոդոտոս գիրք գ. գլ. 89 'ի քսան նահանգս բաժանեալ զամենայն սահմանս իւր, զոր Պարսիկք Սադրաբ ութիւնք կոչեն, ասէ եւ 'ի վերայ իւրաքանչիւրոց տարեկան հարկս կարգեալ, զորս թուէ անդէն, ուր 'ի գլ. 93 զերեքտասաներորդ նահանգն յիշատակեալ՝ ասէ. «Ի Բաքդնքայց եւ 'ի Հայոց եւ 'ի նոցունց սահմանակցաց մինչեւ 'ի Պոնտոս ծով քառասուն տաղանդս» սահմանեաց վճարել։ Բայց այլ ինչ յիշատակ ութիւն չունիմք վասն այնր հնոյ ժամանակին Պարսից. իսկ 'ի ժամանակս յետագայ Պարսից՝ յաւուրց անտի լինելոյ մեր ընդ տէրութեամբ նոցա, գտանեմք զաշխարհ մեր միշտ հարկատու լեալ. զի Արտաշիր թագաւոր նոցա ընդ սպանելն զԽոսրով թագաւոր մեր Զերկիրս գրով ընդ հարկաւ իւրով արկանէ, ասէ Խորենացին բ. 77 եւ ամենեւիմք զիւր անունն հաստատէ»։ Ուր ասելովն՝ գով, տայ իմանալ՝ թէ առ 'ի հաստատուն կացուցանել զհարկատուուին միշտ նաեւ յապագայ ժամանակս 'ի գիր արձանացոյց։ Զնոյն հաստատէ եւ բան Թոմայի Արծրունւոյ ա. 15. ուր ասէ վասն Արտաշրի վերջին թագաւորի Արշակունեաց. «Ի թագաւորել Արտաշրի՝ խաղաղանայր երկիրս առ վայր մի 'ի շփոթմանց պարսկական գնդի. եւ հարկացն արքունի կանգնեցան դիւանք. զի այն հինգ ամ (էր) բեկեալ հարկք եւ զօրք 'ի յարքունէ Պարսից»։ Ապա յառաջ քան զհինգ ամս հանապազորդէին մերքն 'ի տալ հարկս Պարսից. զկնի անդրէն սահմանեցան դիւանք 'ի համար առնուլ արձանագրել զհարկս։
       Յետ վերջանալոյ Թագաւոր ութեանն մերոց Արշակունեաց՝ առաւել աճեաց հարկապահանջութիւն Պարսից, որպէս գրէ Թոմա Արծրունի բ. 1. «Յետ բառնալոյ թագաւոր ութեանն Հայոց 'ի տանէն Արշակունեաց, ապա մարզպանք Պարսից կալեալ տիրէին աշխարհիս. եւ գըլխաւորք Հայոց մեծաց ամրանային 'ի քարանձաւս ամրաշէն բերդից ըստ տեղիս տեղիս. եւ ըստ աշխարհս աշախրհս, եւ պարսկական բռնութին զորացեալ աճէր, եւ հարկապահանջ գունդքն ելեւէջս առնէին սաստիկ խոշտանգանաց։
       Բայց Յազկերտ բ. ընդ հալածանացն միանգամայն սաստկացոյց եւ զհարկապահանջութին առաւել յոյժ. սովին մտօք առաքեաց յաշխարհ մեր զոմն Դենշապուհ որ սկսաւ, ասէ Եղիշէ 'ի յեղանակն բ. «խաղաղասէր կեղծաւորութեամբ աշխարհագիր առնել ամենայն երկրին Հայոց 'ի թող ութիւն հարկաց, եւ 'ի թեթեւութիւն այրուձիոյ, թէպէտ 'ի վերին երեսս (այսպէս) կերծաւորէր, այլ 'ի ներքոյ խորհուրդք չարագոյն ցուցանէին»։ Զի բաց յայլոց չարեաց՝ նաեւ զմիայնակեացս որ բնակեալ էին 'ի վանորայս՝ ընդ նովին աշխարհագրաւ էարկ, եւ «զհարկ աշխարհին առաւել ծանրացոյց»։ Եւ թէ զիարդ, սուղ ինչ զկնի նշանագրէ ասելով. «Քանզի ուստի արժանն էր առնուլ հարիւր դահեկանաւ չափ՝ կրկին առնուին, նոյնպէս եւ եպիսկոպոսաց եւ երիցանց դնէին, ոչ միայն շինաց՝ այլ եւ աւերակաց, նա՝ բնաւ ով իսկ կարէ պատմել վասն ծանր ութեան մտից եւ սակից, բաժից եւ հասից, լերանց եւ դաշտաց եւ մայրեաց (զոր) ոչ ըստ արքունի արժանաւոր ութեանն առնուին, այլ հինաբար յափշտակելով, մինչեւ ինքեանք իսկ մեծապէս զարմանային, թէ ուստի այս ամենայն գանձ ելանէ, զիարդ չէն կայցէ աշխարհն»։
       Զայսմանէ դարձեալ բան առեալ զկնի, ասէ. «Իսկ զմտից եւ զսակից, եւ որ այլ եւս էին հարկ աշխարհին՝ բազմագոյն քան առ հարբն նորա երթայր յարքունիս»։ Զի բաց 'ի յառաւելլոյ զչափ հասարակ սակից եւ բաժնից, զոր 'ի վերոյ յիշեաց, նաեւ յեկեղեցեաց սկսաւ առնուլ Յազկերտ. վասն այնորիկ նախարարք մեր բողոք բարձին առաջի նորա ասելով. «Նա եւ 'ի սուրբ եկեղեցւոյն, էր ազատ 'ի Քրիստոս ըստ կարգի նախնեացն մերոց… եւ դու ընդ հարկաւ եդիր, եւ մեք առ սէր քոյոյ տէրութեդ ոչինչ ընդդիմացաք քեզ»։ Այլ յետ նահատակելոյն մեծին Վարդանայ քանզի յոյժ աւերեալ էր աշխարհս Հայոց 'ի պատճառս պատերազմաց ընդ Հայս եւ ընդ Պարսս, հազարապետն Պարսից այնր ժամանակի՝ որպէս արար փոքր ինչ թուլ ութիւն 'ի կողմանէ կրօնի՝ նոյնպէս արար եւ 'ի կողմանէ հարկաց. «Եւ քանզի բազում գաւառս առեալ եւ աւերեալ էր զօրականին (ասէ 'ի յեղանակին է. ) թողուլ հրամայէր զհարկս աշխարհին եւ զայրուձին եւս զարքունի թեթեւացոյց առ ժամանակ մի»։ Այս հարկատու ութիւն նաեւ յաւուրս Խոսրովայ Պարսից արքայի յիշատակի առ Յոհաննու Մամիկոնենոյ որ 'ի խաղալն ասէ երկրորդ անգամ 'ի վերայ Յունաց, առաքեաց զՎախտանկ 30. հազարաւ 'ի Հայս որոյ «եկեալ 'ի գաւառն Ապահունեաց, արձակէր հարկապահանջս 'ի Հարք եւ 'ի Հաշտեանք եւ 'ի Տարօն, առ որ գրեն գաւառապետքն եթէ Վահան տայ՝ եւ մեք. ապա թէ ոչ՝ ունայն գնայք 'ի մէնջ»։
       Գիտելիք վասն ժամանակի արշաւանաց Պարսից։
       Սկզբնաւոր ութիւն նուաճելոյ Պարսից զմեզ չեղեւ որպէս արաբացւոցն եւ Թաթարացն, զի սոքա յիւրեանց կողմանէ արշաւեցին եւ գրաւեցին. այլ Պարսիցն, զորոց զարշաւանս տիրապէս պարտ է դնել յետ բառնալոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց, 'ի մէնջ եղեւ. զի նախարարք մեր անկան յոտս թագաւորին Պարսից, աղաչելով բառնալ զԱրտաշիր թագաւոր Հայոց, եւ թագաւորին Պարսից տիրել 'ի վերայ մեր, առաքելով պարսիկ մարզպանս։ Աստի յանչափ համարձակեցան Պարսիկք ոչ միայն բառնալոյ զթագաւոր մեր՝ զոր ցանկային նախարարքն վատանալոյ զթագաւոր մեր՝ զոր ցանկային նախարարքն վատա խորհուրդք այլ եւ իշխելոյ եւ տիրելոյ 'ի վերայ համօրէն ազգիս. եւ քանզի խտիր կրօնի կայր 'ի միջի՝ զայն պատճառ առեալ համարձակեցան զամենայն չարիս ածել 'ի վերայ աշխարհիս. զբարեկամաբար տիրապետելն 'ի թըշնամ ութիւն դարձուցանել որում ամենեւին չեղեն նախատես իմաստուն կարծեցեալքն արդար եւ անմեղ երեւեալքն նախարարք մեր այրն ժամանակին. վասն որոյ զոր ինչ հալածանս եւ աւերմունս կրեաց աշխարհ մեր 'ի Պարսից՝ յանմտութենէ մերոց նախարարացն եղեւ։
       Գիտել արժան է եւ զայս վասն ժամանակի Պարսից, զի բաց 'ի դրամոց զոր տային 'ի հարկ՝ 'ի ժամանակս պատերազմի տային նաեւ զորս. զի ընդ կոչելն թագաւորին Պարսից 'ի պատերազմ, իւրաքանչիւր 'ի նախարարաց, որ ընդ տէր ութեամբ նորա էին, իբրեւ պարտականք առեալ զայրուձին կամ զհեծելազօրս իւրեանց գնային յարքունիս պատերազմել ընդդէմ թշնամեաց նոցա, որպէս եւ բազում ուրեք գտանեմք յիշատակեալ 'ի գիրս մեր, այլ բաց յայսմանէ ամի ամի յարքունիս տալ այրուձի որոշեալ ինչ թուով, որպէս ակնարկել թուի բան Եղիշէի զոր բերաք 'ի վերոյ, ոչ յիշեմ ուրեք նշանագրեալ։ Բայց յաւուրս արաբացւոց ոչ գոյր այս պարտական ութիւն. զի ոչ գտանեմք յիշատակ ութիւն ինչ 'ի գիրս՝ ամիրայից արաբացւոց կոչել զզօրս մերոց նախարարաց, եւ վարել 'ի պատերազմ ընդդէմ թշնամեաց իւրեանց։ Զհարկ աշխարհիս՝ մարզպանին էր գործ ժողովել եւ առաքել յարքունիս. եւ զի նաեւ ուրացեալն Վասակ մարզպան էր կացեալ առ ժամանակ մի, վասն որոյ դիւրին եղեւ նմա գողանալ անտի. «Եւ 'ի վերայ այսր ամենայնի վնասու՝ (որպէս գրեալ է առ Եղիշէի յեղանակն է. ) եւ գող եւս գտանէր հարկի աշխարհին որ յարքունիսն երթայր»։ Վասն այսր ամբաստան եղեն եւ մոգք եւ փշտիպանք առաջի թագաւորին Պարսից ասելով. «Ամենայն անցք չարչարանաց որ անցին ընդ մեզ, եւ բազում հարուածք որ եղեն 'ի զօրքն արքունի, եւ աւեր եւ գեր ութիւն աշխարհին Հայոց, եւ կորուստ հարկացն արքունի, սկիզբն եւ առաջնորդ չարեաց՝ այրդ այդ եղեւ», այն է Վասակ։ Պատճառ այսչափ յաճախ ութեան եւ սաստկ ութեան արշաւանաց Պարսից, թողեալ զանմիաբան ութիւն մերոցն՝ որ է ընդհանուր պատճառ ամենայն թշուառութեանց, էր նաեւ չուելն մերոց մտատեւ միօրինակ կառավարութիւն ընդ այլ տէրութիւնս, կամ ընդդէմ արտաքին թշնամեաց։ Եւ առաւել գլխաւոր պատճառ եղեն ուրացեալքն առ 'ի մէնջ. յաւուրս Շապհոյ Մերուժան, եւ յաւուրս բ. Յազկերտի Վարազվաղեն եւ Վասակ. եւ զի Պարիկք զուրացեալսն նաեւ 'ի վատ արանց յառաջադէմ առնէին, իսկ զերեւելիս 'ի մերոց քաջ արանց կամ հալածէին եւ կամ սպանանէին միայն վասն քրիստոսական կրօնից, նորին աղագաւ վատթարքն եղեն տէր եւ իշխան, իսկ ընտիրքն կամ փախեան եւ կամ 'ի մահ վարեցան։
       Այս էր որ շարժեաց զսիրտ մեծի առն Վահան Մամիկոնէի առաջարկել Պարսից յորժամ նոքա ստէպ կոչին զնա գալ 'ի հնազանդ ութիւն, զի կալցեն յիւրեանց ծառայ ութիւն զայնպիսի այր քաջ՝ որ իւրով անլուր քաջագործութեամբք զարմացուցեալ էր զամենեսին։ Վահան յանձն էառ մտանել 'ի հնազանդ ութիւն նոցա՝ եթէ Վաղարշ թագաւոր Պարսից Խոստասցի կատարել զերիս զայսոսիկ. առաջին՝ թողուլ ամենեցուն պաշտել համարձակ զքրիստոնէ ութիւն. երկրորդ՝ ճանաչել եւ ընտր ութիւն առնել 'ի մէջ պիտանի եւ անպիտան արանց, առ լաւսն ունել զայր պատուական թէպէտ եւ քրիստոնեայ, եւ առ ոչինչ համարել զայր անպիտան թէպէտ եւ ուրացեալ. եւ երրորդ՝ զի թագաւորն ինքնին աչօք իւրովք եւ ականջօք իւրովք տեսցէ եւ լուիցէ, եւ ոչինչ գործեսցէ 'ի բերանոյ այլոց լսելով, որով յոլով ստ ութիւնք իբրեւ ճշմարիտ ճանաչին, կառավարութիւնն այլ ընդ այլոյ լինի, աշխարհ եւ բնակիչք նորա կորնչին։ Երեքին այսոքիկ կարեւոր պարտք են թագաւորաց, եւ հիմունք ամենայն կառավարութեան, արժանիք յընթեռնուլ առ Ղազարայ 'ի թղթ. 281։
       Դ. Արշաւանք Արաբացւոց։
       ԴԱՐ Է
       Զարաբացիս մերքն ստէպ կոչեն Հագարացիք, Իսմայելացիք, Տաճիկք. ըստ որում մի 'ի գաւառացն Արաբիոյ ըստ աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն կոչէր Տաճկաստան. այլ Սարակինոս կոչել զարաբացիս՝ որ հասարակ է առ մատենագիրս Յունաց՝ չեղեւ սովորուծի առ մերսն։ Առ յետագայ պատմագիրս ստէպ կոչին եւ Պարսիկք, որովհետեւ յետ գ. Յազկերտի բարձաւ թագաւոր ութիւն Պարսից 'ի տոհմէ Սասանեան. եւ արաբացիք տիրեցին 'ի վերայ Պարսից յամին 637. յորոց յարշաւանս լինէին պարսիկ զօրք, կամ մանաւանդ խառն, բայց տէրութին եւ հրամայօղն էր արաբացի. վասն որոյ 'ի պատմելն անդ զառումն Բերկրի քաղաքին Լաստիվերացին՝ Պարսիկ անուանէ. իսկ ընդարձակողն Սամուէլի՝ Տաճիկ։ Պատմագիրք մեր յիշատակեն զանազան արշաւանս արաբացւոց՝ որք դժնդակագոյն եղեն քան զամենայն թըշնամեաց զարշաւանս, յորոց զգլխաւորսն յիշատակեսցուք աստանոր բանիւ նոցին իսկ զանազան պատմագրաց առաւել Ղեւոնդայ, որպէս զի մի շփոթեսցեն ընթերցօղք մեր 'ի գտանելն զմին այլ ազգ 'ի միւսոյն, այլ իբր բացատրութեամբ նոցին ընթերցցին։ Արդ Ղեւոնդ զառաջին արշաւանս զայն ասէ, որ յաւուրս Ապուպէքրի յաջորդին Մահմէտի. զի յորժամ ասէ 'ի գլուխ բ. հարին սպանին զթագաւորն Պարսից գ. Յազկերտ, եւ յաւարի առեալ կործանեցին զթագաւորուին Պարսից, «Որոց եղեւ թիւ իշխան ութեան ամք չորս հարիւր ութսուն եւ մի… (այնուհետեւ ասէ) մեծ մասն զօրուն հատեալ ասպատակէին յաշխարհն Հայոց ընդ կողմն Պարսից, եւ առնուին 'ի գեր ութիւն զաւանս Մարաց (իմա զՓայտակարան նահանգին) եւ զգաւառն Գողթան եւ զդաստակերտս Նախջաւանու. եւ զբազումս յարանց ընդ սուր անցուցանէին, եւ զայլս գերի վարեալ կանամբք եւ մանկտեաւ անցուցանէին ընդ գետն Երասխ… եւ գունդ մի հատեալ ասպատակէին ընդ գաւառն Արտազ 'ի վերայ զօրավարին Յունաց՝ որում անունն էր Պռոկոպ, որ էր բնակեալ 'ի գաւառին Կոգովտի, 'ի սահմանս Բազուձորոյ եւ Մարդուձայից»։ Ապա պատմէ թէ զիարդ Թէոդորոս ռշտունի զօրավար Հայոց՝ ազգ առնէր Պռոկոպայ յոյն զօրավարի զգալուստ հինից արաբացւոց, եւ յորդորէր ընդդէմ ելանել նոցա, իսկ յոչ անսալն նորա՝ ինքն Թէոդորոս զօրօք իւրովք դարանամուտ լինելով կոտորէր զնոսա, եւ գնայր 'ի Գառնի 'ի քսաներորդ երկրորդ ամին Ապուպէքրայ, Ասողիկ բ. 3. յայսմ յարձակման յերիս մասունս բաժանեալ ասէ արաբացւոց զզօրս իւրեանց, յորոց մեծ մասն ասպատակեցին յայն երկիրս Հայոց՝ զորս յիշեաց 'ի վերոյ Ղեւոնդ։
       Երկրորդ անգամ արշաւեցին արաբացիք յետ դադարելոյ զամս երիս 'ի քսաներորդ վեցերորդ ամի իշխանութեան իւրեանց ըստ ասելոյ Ղեւոնդայ, եւ յերկրորդ ամի Կոստանդնի կայսեր որ էր թոռն Հերակլի, հասեալ 'ի Դուին եւ թափուր գտեալ զայն 'ի պատերազմօղ արանց, զի ամենեքին զհետ Թէոդորոսի ռշտունւոյն գնացեալ էին, զարս գտեալս 'ի նմա կոտորեցին. «Եւ զկանայս եւ զմանկտին վարեցին 'ի գեր ութիւն ոգիս երեսուն եւ հինգ հազար»։ Ասողիկ բ. 3. յաւելու եւ զայլ պարագայս, «Ել ասէ զորն Իսմայէլի յԱսորեստանէ ընդ ճանապարհ ձորոց յերկրին Տարօնոյ, ընդ Բերկրոյ ձորն, յԱյրարատ թափեցին, եւ առին զԴուին քաղաք, եւ զգտեալ արս 'ի նմա կոտորեցի, եւ զկանայս եւ զմանկունս 'ի գեր ութիւն վաերցին ոգիս երեսուն եւ հինգ հազար, որ օր քսան էր Տրէ ամսոյն 'ի կութս այգեստանի։ Ըզպատճառ այսպիսի յանդուգն յարձակման նոցա նշանակէ Յոհաննէս կաթողիկոս ասելով. «Եւ վասն զի նախարարք ազգիս մերոյ անմիաբան լեալք, եւ ոչ ոք էր որ սմա զօրավարէր, յայնժամ ապականիչ զօրն Հագարու համարձակ ութիւն առեալ յԱսորեստան կողմանէ ասպատակ 'ի Հայս սփռէին»։
       Երրորդ անգամ արշաւեցին յետ դադարելոյ զամս 10. յերեսուն եւ վեցերորդ ամի իշխան ութեան իւրեանց ըստ գրելոյ Ղեւոնդայ. գլխաւոր իւրեանց ունելով զՕթման եւ զՈգբայ, եւ յերիս առաջս բաժանելով, որոց մին խաղայր ընդ կողմն Վասպուրականի, առեալ զաւանս եւ զամրոցս մինչեւ 'ի Նախջաւան քաղաք, երկրորդն 'ի կողմն Տարօնոյ, իսկ երրորդն 'ի Կոգովիտ հասեալ՝ զամրոցն Արծափ գիշերայն գաղտագողի առնուին. «Եւ այն որ (գրէ Ասողիկ բ. 3. վասն արաբացւոց) յանհոգս եղեալ զազրալի պղծութեամբ կային. յորոց վերայ հասեալ իշխանն Թէոդորոս (ռշտունի) վեց հարիւր արամբք, եւ զամենեսին 'ի սուր սուսերի մաշեաց որք էին երեք հազարք, եւ զգերեալսն դարձոյց եւ զկապուտսն, եւ մեռան Ապուրաքր եւ Օթման»։
       Չորրորդ անգամ յամին 646. արշաւեցին արաբացիք 'ի Բզնունիս , յԱղիովիտ եւ յԱյրարատ, եւ յայնժամ Թէոդորոս ռշտունի զօրավար՝ եւ Սմբատ կիւրապաղատ՝ պակուցեալ յահէ հինիցն, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս հնազանդեցան արաբացւոց 'ի բաց կացեալք 'ի կայսերէն. կայսրն Կոստանդին բազում զօրօք ել 'ի նուաճել զՀայս. Որում ոչ ոք թերեւս գտաւ հնազանդեալ բաց 'ի Վրաց աշխարհէն», որպէս ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս։ Յայնմ ժամանակի զբարկ ութիւն կայսեր զիջոյց եւ հաշտեցոյց գ. Ներսէս կաթողիկոս։ Իսկ արաբացիք առ 'ի անքոյթ կալ 'ի վերայ տիրապետ ութեան Հայոց՝ յայլ իմն գործ ձեռնարկեն, զի որպէս գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «Յետ միանգամ եւ երկիցս ասպատակի իսմայէլեան զօրու 'ի Հայս՝ եւ սպառսպուռ տիրելոյ առին պատանդ յամենայն գլխաւորաց աշխարհին զկանայս եւ զուստերս եւ զդստերս. բայց Թէոդորոս Ըռշտունեաց տէր գնաց ընդ իսմայէլական զօրուն յԱսորեստան իւրայովքն համազգօք եւ անդ մեռաւ» 'ի 654 ամի տեառն։
       Հինգերորդ անգամ լինի արշաւել արաբացւոց ըստ գրելոյ Ասողկայ բ. 3. յորում ժամանակի «Սմպատ Բագրատունին եւ զօրավարն Յունաց հրամանաւ Կոստանդնի (կայսեր) երթեալ պատերազմեցան ընդ նոսա, անցեալ ընդ կողմն Եւփրատայ, եւ պարտեալ 'ի փախուստ դարձան»։ Ի պարտութենէ եւ 'ի կոտորածէ աստի լքաւ, ասէ Ղեւոնդ, սիրտ Կոստանդնի կայսեր, եւ ոչ եւս յաւել ընդդէմ ելանել արաբացւոց. այլ այնչափ ծանրացաւ լուծ արաբացւոց՝ մինչեւ, որպէս գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «Սակս անհնարին եւ ծանրաբեռն ծառայ ութեանն 'ի բաց կացեալ Հայք յիսմայէլեան բռնակալացն հնազանդէին 'ի ծառայութիւն կայսեր. եւ մեծին Ներսէսի խնդրեալ յարքայէ առնել կուրապաղատ զՀամազասպ, եւ հրամանատար Հայաստանեայց. զոր ապա լուեալ ամիրապետին՝ զամենայն պատանդսն Հայոց առ հասարակ կոտորէ հոգիք իբրեւ հազար եօթն հարիւր եօթանասուն եւ հինգ»։ Յետ այսորիկ անկաւ ոգի խռով ութեան յարաբացիս ըստ նորուն գրելոյ, որով զմիմեանս կոտորէին. յայնմ խռով ութեան ժամանակի զօրացեալ Միւավիէ ինքն նստաւ ամիրապետ, եւ եհաս հարկ 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց. բայց եւ այնու չեղեւ անդորր ութիւն աշխարհիս. զի յորժամ Խազրիք սպանին զԳրիգոր հրամանատար Հայոց, «Յայնմ հետէ ապա խաղաղ ութիւն վրդովեցաւ, եւ սասանումն սաստիկ զՀայաստանեայսս պատեալ պաշարեաց»։ Եւ 'ի չորրորդում ամի իշխան ութեան Աշոտոյ պատրկի՝ որ եղեւ հրամանատար Հայոց յամին 685. գունդ մի իսմայէլացւոց՝ ըստ ասելոյ Ղեւոնդայ գլ. դ. յարձակեցան յաշխարհս Հայոց. յորոց վերայ 'ի խաղալն Աշոտոյ մարտիւ պատերազմի, մեռանի։
       Վեցերորդ անգամ, յետ վեշտասաներորդ ամի իշխան ութեան Ապտիւլմէլիք ամիրապետին դարձեալ գրգռեալ սիրտ նորա 'ի չարախորհուրդ արանց՝ հրամայեաց, ասէ Ղեւոնդ գլ. զ. զօրաց իւրոց արշաւել 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց, որոց զօրագլուխ եղեւ Մահմէտ ոմն այր արիւնարբու. «Որոյ դաշինս անօրէն ութեան ուխտեալ էր առ իշխանն իւրեանց երդմամբ, չդարձուցանել զսուրն 'ի պատենս մինչեւ 'ի մէջ աշխարհիս»։ Մի 'ի մեծամեծ չարեացն այն էր՝ զի եւ զամրացեալս 'ի բերդորայս, սուտ ազատ ութիւն խոստանալով խաբէութեամբ առ ինքն իջուցանէր, ապա կամ կոտորէր եւ կամ գերի վարէր. յայն վայր թշուառ ութեան հասեալ էր յայնժամ Հայաստան, «մինչեւ երանել զմեռեալսն, որք խաղաղական հանգստեամբ յաշխարհէ փոխեցան, քան այնպիսի նեղութեամբք զկենդանութիւն կրել»։
       Բայց քան զամենայն չարիս արաբացւոց դժնդակագոյն այն էր, զի խորհուրդ վատ 'ի մտի եդեալ վճռեցին, ասէ Ղեւոնդ, «բառնալ զազատախումբն տոհմն յաշխարհէս Հայոց հանդերձ հեծելովք»։ Զմտաւ ածեալ թէ 'ի բառնալ զսոսա միանգամ, այնուհետեւ ինքեանք անաշխատ տիրեցին բոլորովին 'ի վերայ ժողովրդեան համօրէն աշխարհիս Հայոց։ Զայս իմացեալ Սմպատայ Բագրատունւոյ որ էր հրամանատար Հայոց, խորհուրդ կալեալ ընդ նախարարսն սկսան փախչել առ Յոյնս, եւ 'ի հետամըտել արաբացւոց զկնի նոցա՝ եղեւ անուանի պատերազմն այն 'ի Վարդանակերտ 'ի 694. յորում հինգ հազար զօրք արաբացւոց կոտորեցան 'ի զօրաց Հայոց՝ որք նուազ էին քան զերկուս հազարս։ Այլ այս յաղթ ութիւն Հայոց 'ի միոյ կողմանէ եղեւ վնասակար, լի լուեալ ամիրապետին զայսպիսի բեկումն զօրաց իւրոց՝ առաքեաց զոմն Մահմէտ Ոգբայ անուն զօրավար 'ի կոտորել զՀայս. իշխանք Հայոց զՍահակ գ. կաթողիկոս առաքեցին առ Մահմէտ 'ի հաշտեցուցանել. եւ քանզի Սահակ 'ի ճանապարհի մեռաւ յամին 703 եւ 'ի մեռանել իւրում գրեալ էր գիր աղաչանաց առ նա ասելով. «Ունիմ զգիր 'ի ձեռին՝ Մահմէտի օրէնստ ութիւն քո, որ պարտին քեզ հարկս տալ ազգատոհմն իմ, եւ ծառայել միամտութեամբ եւ հնազանդել որպէս վայել է տերանց, եւ քեզ զարժանն առնուլ զհարկսն եւ զհնազանդ ութեան, եւ մի բարկանար եւ աւերեր զազգատոհմին իմոյ աշխարհ որպէս թշնամեաց. Եւ արդ հոգալ պարտիս զաշխարհս մեր որպէս զաշխարհն քո… եւ զհարկսն եւ զմաքսն որ տացեն ձեզ՝ խաղաղութեամբ վայելես դու եւ զօրք քո»։ Սոյն այս Մահմէտ յընթեռնուլն զայս գիր՝ անդէն խոստացաւ գրով կատարել զխնդիր կաթողիկոսին զայս օրինակ. «Այժմ հաստատեցից զգիրս Մահմետայ օրէնսդրին իմոյ, եւ զերից ամաց զհարկս թողեալ եմ յաղագս մահուան սրբոյ հայրապետին»։
      
       ԴԱՐ Ը
       «Իբրեւ տեսին (ասէ Ղեւոնդ գլ. է) բնակիչք աշխարհիս (Հայոց) զբան երդման խոստման գրոյն՝ վստահ եղեն 'ի նա. եւ ծառայեցին յայնմ հետէ իսմայէլացւոցն 'ի ծառայութիւն ստրկի»։ Բայց նա ինքն Մահմէտ զօրավար երկրորդ անգամ ել յաշխարհս Հայոց զօրու ծանու յաւուրս Ապտիւլմէլէք ամիրապետին. «Եւ զամս երիս հանդարտեալ դադարէր, ասէ 'ի գլ. ը եւ ոչինչ չարեացն յուշ լինէր վասն անցիցն զոր էանց ընդ զօրն Տաճկաց 'ի Վարդանակերտն յաւանի. այլ հաստատուն պահէր զերդումն գրոյն զոր տուեալ էր, եւ միայն ընդ ակամբ հայէր նախարարցն Հայոց»։ Զայն խորհուրդ զոր կալան 'ի սկզբան անդ յետ կոտորածի զօրաց իւրեանց 'ի քաջութենէ նախարարացն Հայոց, հանապազ երկնէին 'ի սրտի յաւուր միում 'ի գործ դնել եւ կոտորել զամենայն նախարարս, որպէս զի համօրէն Հայաստան 'ի ձեռս նոցա լիցի, 'ի մեռանիլ Ապտիւլմէլէքի յորժամ Վլիթ կամ Վալիտ եկաց ամիրապետ. Սա յառաջնում ամի իշխանուեն իւրոյ, ասէ խորհեցաւ բառնալ յաշխարհէս Հայոց զտոհմն նախարարաց նոցին հեծելօք վասն քինուն զոր ունէին առ Սմպատ կուրապաղատ. զի ասէր թէ միշտ խոչ եւ գայթակղ ութիւն լինելոց են իշխան ութեան մերոյ»։ Սմպատ օգն ութիւն խնդրեաց յայնժամ 'ի կայսերէն Յունաց. եւ նա առաքեաց նմա զօրս յօգնութիւն 'ի գաւառն Վանանդայ, ուր հասեալ Մահմէտ ճակատեցան ընդ իրեարս սաստիկ կռուով. եւ եհար Մահմէտ զզօրս Յունաց «աւելի քան զհինգ բիւր արանց սուսերամերկաց (որ է 50 հազար) եւ զսակաւ մնացորդս փախստական առնէր յաշխարհէս Հայոց. եւ իւր (Մահմէտի) դողովեալ զզօրս բանակին դառնայր 'ի քաղաքն Դուին»։
       Իբրեւ ետես ասէ Վլիթ ամիրապետն 'ի սկիզբն ութերորդ դարուն, «թէ առաջնորդք եղեն զօրացն Յունաց իշխանք Հայոց, դարձեալ զնոյն խուրհուրդ խորամանկ ութեան հրամայէր Մահմէտի կատարել»։ Իսկ Մահմէտ իբր ոչ կամելով անձամբ ընդդէմ իւրոյ երդմանն առնել, Կասմոյ ումեմն հրամայէր զայն խորհուրդ 'ի գործ դնել, որ էր հրամանատար ընդ ձեռամբ նորա 'ի կողմանս Նախջաւան քաղաքի, այս Կասմ առ ինքն կոչէր, ասէ 'ի գլ. թ. «զնախարարս Հայոց նոցին հեծելօք իբրեւ պատճառանօք եթէ անցուցանել 'ի համարու արքունի առնուլ հռոգ եւ դառնալ»։ Իբրեւ սոքա պարզմտութեամբ գնային, անդէն վաղվաղակի յերկուս բաժանեալ զկէսն յեկեղեցին Նախջուանու, եւ զկէսն յեկեղեցին Խրամու տայր ժողովել. անդ 'ի բաց որոշեալ 'ի նոցանէ զազտազգիսն զմնացեալսն հրկէզ առնէին յեկեղեցւոջ. իսկ զազտասն 'ի տանջանս արկեալ պահանջէին դրամս. զորմէ ստորեւ. Այս այրումն որ 'ի Նախջուան եւ 'ի Խրամ, մեծ փոփոխ ութիւն էած 'ի Հայաստան թէ 'ի կողմանէ կառավարութեան, եւ թէ 'ի կողմանէ նուազման ազգիս. զի յետ այրելոյ զնոսա սկսան կոտորել զնախարարս. եւ բազումք յիշխանաւորացն սկսան փախչել։
       Ի վախճան ութերորդ դարուս այնչափ սաստկացաւ բռնաւոր ութիւն արաբացւոց 'ի վերա աշխարհիս Հայոց, մինչեւ առանց պատճառաց եւ զեկեցիս կողոպտել։ Աղէտալի դիպուած է այն՝ զոր բազումք 'ի մերոց պատմագրաց պատմեն. Եզիտ ոստիկան յետ նահատակելոյ յիշխանսն Արծրունեաց զՍահակ եւ զՀամազասպ, առաքեաց 'ի Բագրեւանդ գաւառ զոմն յիւրոց իբր գործակալ Ալի անուն. որոյ տեսեալ զվայելչ ութիւն սպասուցն ուխտի սըրբոյն Գրիգորի 'ի գեօղն Բագուան, 'ի բազմաց հետէ ամբարեալ 'ի նմա 'ի պարգեւելոյ թագաւորաց եւ իշխանաց, հնարս յափշտակելոյ խորհելով՝ զմի յանարգ ծառայից իւրոց խեղդամահ արարեալ, ետ ընկենուլ 'ի ծածուկ 'ի խորափիտ նորին մետաստանի, որով որպէս թէ զմիաբանսն ուխտին նիւթօղ գտեալ նորին սպման, նախ զամենեսին ծայրակտուր արարեալ 'ի ձեռաց եւ յոտից, ապա ետ կախել զփայտէ յամին 787, եւ զամենայն ինչս եկեղեցւոյն յաւարի առեալ կողոպտեաց։
       Ի կոտորածից աստի արաբացւոց՝ թէ յինչ վիճակ աղէտից կայր աշխարհս մեր 'ի վախճան այսր դարու, յանդիման առնէ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Եւ վասն զի սպառսպուռ հագարացիք տիրեցին կալան զՀայաստանեայսս, եւ մեծամեծք աշխարհիս նուազեցան, եւ մնացեալքն ղօղեալ դադարեալ կային ընդ լծով ծառայ ութեան նոցա, սակս այսորիկ իսկ յայսմ վայրի պակասեցան 'ի պատմութենէ աստի զրոյցք իշխանաց մերոց»։ Այնչափ էր բռնացեալ արաբացւոց 'ի վերայ ամենայն երկրիս Հայոց՝ զի ոստիկանն Խուզիմայ համարձակ բրածեծ առնէր զկաթողիկոսն բ. Յովսէփ որ նստաւ յամին 795. զի զդաստակերտսն կաթողիկոսարանին որ 'ի Դուին՝ ինքեան տացէ իբր վաճառելով. որոյ յընդդիմանալն՝ էառ ապա բռնութեամբ զԱրտաշատն՝ որ էր մի 'ի դաստակերտից. եւ առ մախանացն սպան նաեւ զեղբայր կաթողիկոսին։
      
       ԴԱՐ Թ
       Յաւուրս արաբացւոց դժնդակագոյն քան զամենայն աւերս աշխարհիս՝ եղեւ յաւուրս Բուղայի ոստիկանին. զորոյ զպատճառն թէպէտ բազումք պատմեն, այլ ճոխագոյն քան զամենեսին Թոմա Արծրունի ժամանակակից, սկսեալ 'ի բ. 5. գլխոյն. յորոց բանիցն առեալ համառօտելով պատմեսցուք, որովհետեւ սորայս չեւ եւս գոլով անցեալ 'ի գիրս տպագրեալս՝ յայտնի լինին ինչ ինչ տարբեր ութիւնք որք գտանին յայլ պատմագիրս։
       Ջափր ամիրապետ ըստ սադրելոյ ոմանց զոմն յաւագ նախարարաց իւրոց Ապուսէթ անուն առաքեաց 'ի վերակաց ութիւնս աշխարհիս Հայոց. սա յորժամ եկն մերձ 'ի սահմանս Տարօնոյ, նշխանն Տարօնոյ Բագարատ՝ ոչ «ունէր, ասէ, յայնժամ զգլխաւոր ութիւն բարձակց ութեան իշխանաց Հայոց՝ որ էր 'ի տոհմէն Բագրատունեաց, առաքեաց առ նա զոմանս 'ի մեծամեծաց իւրոց պատարագօք, աղաչելով մի ելանել յերկիրս Հայոց. բայց քանզի արաբացիք 'ի մտի եդեալ էին թերեւս պատիր խաբէութեամբ կարասցեն բառնալ զնոսա յիւրաքանչիւր տէրութենէ». վասն որոյ չունէր ամենեւին անսալ աղաչանաց նորա. այլ իբրեւ ծանեաւ թէ անլոյծ միաբան ութիւն է Բագարատայ ընդ Աշոտոյ իշխանին Վասպուրականի, որ էր այր քաջ եւ զօրաւոր, ոչ 'ի վեր հանեալ զմիտս իւր Ապուսէթ, այլ առեալ միայն զհարկն դարձաւ առ ամիրապետն 'ի Սամառայ, եւ ծանուցեալ նմա զմիաբան ութիւն իշխանաց Հայոց՝ ամբաստան լինի յոյժ զԱշոտոյ հանդերձ թղթովք Տաճկաց. թողեալ զվերակաց ութիւն աշխարհիս Հայոց 'ի ձեռս Մուսէի։
       Սորա յոյժ հակառակութեամբ լեալ ընդ Բագարատայ պատճառաւ հարկաց՝ ամենայն զօրօք իւրովք եմուտ յերկիրն Տարօնոյ պատերազմել ընդ Բագարատայ. իսկ Բագարատ օգնութեամբ նորին Աշոտոյ խորտակեաց զզօրս Մուսէի, եւ փախստական արար մինչեւ 'ի Բաղէշ. ուր տիկինն արտաքս ելեալ հետիոտս այնպէս աղաչէր խնայել, որ էր, ասէ, քոյր Բագարատայ։ Մուսէ ամօթահար դարձեալ՝ գուժկան առաքեաց առ ամիրապետն. իսկ Ապուսէթ առաքեաց զոմն Ովայ անուն 'ի Վասպուրական, պատուիրելով մնալ անդ զօրօք մինչեւ 'ի ժողովել զհարկս ամենայն կողմանց Հայոց. այլ նա եկեալ 'ի գաւառն Վասպուրականի յԱղբագ՝ ասպատակ սփռելով աւերէր զամենայն երկիրն։ Աշոտ իշխան Վասպուրականի պատգամ առաքեաց առ նա, թէ դու առաքեցար ժողովել զհարկս երթ նիստ 'ի միումն 'ի քաղաքացն Հայոց որպէս օրէն է, եւ մեք տացուք քեզ զսովորական հարկսն. զի մեր չէ ինչ գործեալ գործ ապստամբութենէ. դու ընդէ՞ր ասպատակելով աւերես զաշխարհս։ Ովայ եւ ոչ պատասխանւոյ անկելով աւերես զաշխարհս։ Ովայ եւ ոչ պատասխանւոչ անգամ արժանի համարեալ, դարձեալ ասպատակէր. յայնժամ Աշոտ ժողովեալ զիշխանս Վասպուրականի իւրաքանչիւր զօրօք իւրեանց՝ այնպէս յարձակեցաւ 'ի վերայ նորա, մինչեւ ինքն Ովայ հազիւ զերծաւ 'ի կողմանս Բերկրոյ։ Այլ այս յաղթ ութիւն պատճառ եղեւ ամբաստանելոյ զԱշոտոյ. մանաւանդ կանայք կոտորելոցն կական բարձեալ այնպէս բողոք բառնային 'ի դուռն ամիրապետին եւ որ առաւել չար էր՝ Վասակ Արծրունի, որ կայր առ ամիրապետին, քս ութիւն առնելով յոյժ առաւել քան զՏաճիկս գրգռեաց ընդդէմ ամենայն նախարարաց Հայոց։
       Յայնժամ ամիրապետին խորհուրդ 'ի մէջ առեալ 'ի թուականին յ. 851 որոշեաց «Զի զիշխանս աշխարհին Հայոց 'ի բաց բարձցէ յիւրաքանչիւր տէրութենէ, զի մեր լիցի ժառանգ ութիւն նոցա. եւ նախ ձեռս արկցէ յԱշոտ եւ 'ի տուն նորա. զի ասեն՝ թէ նոքա 'ի միջոյ բառնայցեն, ոչ ոք կարասցէ կալ 'ի կայի իւրում ունել զդէմ մեր»։ Եւ այնպէս բազմ ութիւն զօրաց ժժողովեալ ետ 'ի ձեռս Յովսեփու կամ Յուսփայ ումեմն որդւոյ Ապուսէթի, քանզի Ապուսէթ մեռեալ էր 'ի ճանապարհի 'ի կողմանս Ասորւոց խոստանալով նմա եթէ 'ի լրումն տարցէ. «Քեզ եւ զաւակի քում տաց զերկիրն 'ի ժառանգութի». այսինքն է Հայաստան ։
       Սա եկեալ 'ի Վասպուրական՝ դիմօք սիրոյ առ ինքն կոչէր զԱշոտ. բայց քանզի ոմն 'ի նոյն գնդէն Տաճկաց բարեկամ ութեամբ ծանուցեալ էր Աշոտոյ զմիտս նորա, Աշոտ ոչ գնաց, այլ գիր գրեաց յորդորական, եւ փոխանակ իւր՝ գնաց «մայր իշխանին Աշոտի քոյր Սահակայ եւ Բագրատայ իշխանին Տարունոյ, որ էր կին իմաստուն 'ի բանս եւ յիրս եւ յոյժ խոհեմագոյն»։ Սա երթեալ առ Յովսէփ ընծայիւք խնդրէր հաշտ ութիւն որ չունէր ունկն դնել. բայց առաւել դիպող ժամու սպասելով 'ի կորուսանել զամենայն զիշխանս Հայոց, առ ժամն 'ի վերին երեսս հաշտութիւն ցուցեալ գնաց 'ի Խլաթ, եւ անդ առ ինքն կոչեաց զԲագարատ, որպէս թէ նմա հաւատալով զաշխարհս՝ ինքն ունէր յարքունիս երթալ պատճառելով զխստ ութիւն ձմեռնային օդոյն՝ որում ոչ էր ընտրել։ Բագարատ ոչինչ խորհուրդ 'ի մէջ առեալ որպէս արժան էր, եւ ոչ կասկածանս ինչ 'ի մտի եդեալ, ել եւ գնաց 'ի կոչ նորա բազմութեամբ. զոր կապեալ երկաթի կապանօք խաղացոյց 'ի Սամառա. եւ ինքն եկն ձմերել 'ի Մուշ քաղաք Տարօնոյ. «Զբնակիչս աշխարհին վարեաց 'ի գեր ութիւն վաճառակուր առնել 'ի կողմանս Ասորոց, եւ յամենայն սահմանս տէրուեն Տաճկաց. եւ կէս գերւոյն ընդ իւրեանց ունելով 'ի քաղաքին՝ լինել իւրեանց ջրկիրս եւ փայտակոտորս. եւ չարչարէին զնոսա 'ի գործս խիստս սաստկասառոյց ձմերանն դառն ութեան, եւ զերծեալքն փախստեայ անկանէին 'ի կողմանս կողմանս աշխարհաց, յաւեր դարձեալ զբնաւ աշխարհն բաց 'ի լեռնայնոցն». որք են Սասունք։ Սոքա լեռնայինք տեսեալ թէ 'ի գարնան եւ ինքեան ունին կրել զայն ամենայն անցս զոր կրեցին դաշտայինք, ժամ դիպօղ գտեալ զժամանակն ձմեռնային, մտեալ 'ի քաղաքն կոտորեցին զզօրս նորա. եւ զՅովսէփ որ ղօղեալ էր 'ի գմբէթ բարձր եկեղեցւոյ Փրկչին՝ աշտէիւ հարեալ սպանին. զոր Սամուէլ դնէ 'ի թուին մղգ. 844։ Զայն լուեալ ամիրապետին 'ի խուրհուրդ եմուտ ընդ մեծամեծս իւր. նոքա խորհուրդ ետուն բազմ ութիւն զօրաց ժողովել եւ այնպէս մտանել յաշխարհն Հայոց. մի պահանջել վրէժս վասն վնասու եւ խափանելոյ հարկաց։ «Այլ ստիպեսցուք, ասեն, զըմբռնեալսն 'ի բաց կալ 'ի հաւատոցն քրիստոնէութեն□ խոշտանգեսցես զնոսա գանիւ եւ բանտիւ եւ պէսպէս տանջանօք, սպառնալեօք եւ ողոքանօք, եւ ընչից պատրանօք արկցուք զնոսա 'ի ներքոյ կամաց թագաւոր ութեան մերոյ. եւ 'ի բաց բարձցուք զանուն քրիստոնէութեան 'ի միջոյ նոցա։ Եւ յոյժ հաճոյ թուեցաւ խուրհուրդս այս առաջի թագաւորին (ամիրապետին), եւ մեծապէս ուրախ լինէր»։ Որ եւ ժողովեալ զօրս յամենայն ազգաց՝ զօրագլուխ կացոյց նոցա զոմն Բուղայ՝ ազգաւ Թուրք, որ էր հրամանատար ամենայն տէր ութեանն Տաճկաց. այլ եւ ինքն ամիրապետն հրամանի նորա անսայր. այս Բուղայ եկն 'ի Վասպուրական եւ պաշարեաց զՆկան բերդ, ուր ամրացեալ կայր Արծրունի իշխանն Աշոտ. որ եւ ըստ քաջ ութեան իւրում ոչինչ համարէր զայնչափ բազմ ութիւն եւ զմարտս թշնամեաց, համախոհ իւր կարծելով զզօրս եւ զզօրագլուխս եւ զգունդ ազատացն որք ընդ նմա մտեալ էին բերդն Նկան. այլ ոչ գիտէր թէ նոքա 'ի ծածուկ խուրհուրդ առնէին կատարել զամենայն զոր խնդրէ Բուղայ, տալ նմա գեօղս եւ հարկս արքունիս եւ պատանդս». իսկ այլք ոմանք բոլորովին քակեալ 'ի միաբանութենէ՝ 'ի ձեռն Վահրամայ ուրումն տան տանել հրովարտակ առ Բուղայ՝ գրելով այսպէս. «Միայն թէ ընդարձակեսցես մեզ եւ տոհմի մերոյ բնակաց երկրի մերոյ մնալ յիւրաքանչիւր տունս բնակութեց կալ խաղաղութեամբ. մեք տացուք զԱշմտ 'ի ձեռս քո առանց զինու եւ մարտից»։ Նաեւ մատն ութիւն առնելով յայտ առնեն Բուղայի, թէ Գուրգէն եղբայր Աշոտոյ բազմութեամբ ազատաց Արծրունեաց գնացին 'ի կողմն Ատրապատականի, եւ արք քաջք ընդ նմա, զգոյշ լեր ասեն՝ գուցէ գիշերայն 'ի վերայ քո յարձակեսցին։ Իբրեւ ծանեաւ զայս Աշոտ, լուաւ եւս 'ի բերանոյ նոցա որք բռնադատէին զնա ինքնակամ գնալ առ Բուղայ, ակամայ ել եւ գնաց. զոր եւ ընդ այլ ազատան կապեալ եւ բարձեալ 'ի վերայ ուղտուց առաքեաց Բուղայ 'ի Սամառա. ուր 'ի հասանելն՝ ամիրապետն եւս կրկին շղթայիւք կապեալ զոտս նոցա ետ դնել 'ի բանտի։ Յետ այնորիկ Բուզայ զհետ եղեւ 'ի ձեռս բերել զԳուրգէն խոստանալով տալ 'ի ձեռս նորա զբնիկ տէր ութիւն Վասպուրականի. եւ զայս գրով եւ երդմամբ հաստատէր. որում հաւատացեալ Գուրգէն՝ ինքնին գնաց առ Բուղայ սուտ յուսով թէպէտ եւ նախարարք իւր բազում անգամ գուն գործեցին խափանել։ Զկնի երից աւուրց ետ տանել Բուղայ առ Գուրգէն թուղթ սուտ՝ կնքեալ մատանեաւ ամիրապետին՝ իբր 'ի նմանէ եկեալ. ուր պատուիրէր Բուղայի զաղատս Վասպուրականի եւ զԳուրգէն կապեալ առ ինքն առաքել. զոր եւ արար իսկ։
       Յետ այսպէս բառնալոյ զզօրաւորս 'ի Վասպուրականէ՝ ամենայն ինչ յաջողեցաւ Բուղայի ըստ կամաց իւրոց, արաբացիք ամենայն համաձակութեամբ սփռեցան 'ի Հայաստան ընտանեօք իւրեանց. լարս ձգէին, վիճակս արկանէին 'ի բաժանել զաշխարհն Հայոց. եւ ամենայն նախարարք մեր ցան եւ ցիր եղեն։
       Յոհաննէս կաթողիկոս սովին կարգաւ դնէ զարշաւանս Բուղայի 'ի Հայաստան. նախ 'ի Տարօն վրէժ առեալ 'ի բնակչաց Տօրոս լերին՝ որ են Սասունք կամ խութացիք. ապա 'ի Վասպուրական, 'ի Դուին, ուր 'ի յբ. թուին. 853 բաց յայլոց արք ըիտրեալք հարիւր յիսուն թուով որք ոչ կամեցան դառնայ 'ի կրօնս նոցա՝ կատարեցան նահատակութեամբ. եւ այնպէս Բուղայ 'ի նմին քաղաքի սպան զբազմութիւն մարդկան, եւ զբազումս դարձոյց 'ի կրօնս իւր. եւ զայլ բազմութիւն՝ էր զոր առաքեաց, եւ էր զոր ընդ իւր տարաւ առ ամիրապետն. ուր տանջանօք բազումք յազգէս Հայոց դարձան 'ի կրօնս եւ յազգ արաբացւոց՝ սակաւուց եւեթ կացեալ հաստատուն, ընդ որս եւ սպարապետն Սմպատ, որոյ անկեղծ ծառայ ութիւն առ 'ի շահել զսիրտ Բուղայի՝ անպտուղ եղեւ ամենեւին, մանաւանդ թէ վնասակար։ Եւ այսպէս բոլորովին ապականեալ անմարդացան յայնժամ Տարօն, Վասպուրական, Սիւնիք, Գարդման եւ Ուտիք։ Առ 'ի յայտ առնել զանհնարին խորամանկ ութիւն Բուղայի, եւ զծայրայեղ միամտ ութիւն մերոցն՝ յառաջ բերցուք զդիպուածն Սահակայ քաղաքապետի Տփխեաց, զոր կարծեմ 'ի մերոց հայկազանց լինել, որոյ մարթ էր փախչել, 'ի պաշարմանէ՝ բայց ինքնակամ մատնեաց զանձն իւր 'ի ձեռս նորա. «Իսկ քաղաքապետն (Տփխեաց, ասէ Թոմա գ. 8. ) ելեալ ընդ դուռնն՝ որ ելանէ 'ի բերդն Շամշղատայ, սամոյր զինքեամբ արկեալ եւ գաւազան 'ի ձեռին առեալ, յիմարեալ մտօք կորոյս զփախուստն իւր՝ որ կարող էր գնալ յով եւ կամիցի. յղեաց առ զօրավարն ծիրաք ասէ. փութա 'ի հանդիպումն իմ. եւ նա ոչ հաւատայր երթելոցն կոչնականաց մինչեւ կրկնեաց եւ երեքկնեաց եւ գնացեալ ծիրաքն՝ առնու զնա ածէ կացուցանէ առաջի Բուհայի, (որ) եւ քան ընդ ապստամբելն 'ի նմանէ՝ ընդ յոյժ անմտ ութեամբ գալն առ նա զարմացաւ»։ Ի վերոյ այսորիկ եւ կին նորա զառաւելագոյնն յաւել զանմտութիւն. «Լուեալ կնոջն Սահակայ, ասէ թէ ըմբռնեցաւ, եւ քանզի էր կին գեղեցիկ՝ փութացաւ գնաց եկաց առաջի Բուհայի, թերեւս կարասցէ ըստ պատշաճ գեղոյն եւ ըստ բազմաձեռն գանձուց ապրեցուցանել զայրն իւր, որ առաւել մահու քան թէ կենաց պատճառ եղեւ նմա. եւ հրամայեաց Բուհայ գահճացն բառնալ զգլուխ նորա։ Իսկ կինն ճիչ բարձեալ ասէ. առ թագաւորն (ամիրապետն) հասցէ գոյժ իմ, շրջելով ընդ բանակն հոլանի՝ զոր չէր օրէն տաճկական ազգի կանանց, բայց ոչինչ օգնեաց, այլ հատեալ զգլուխն Սահակայ ետ տանել յարքունիս (ամիրապետին) եւ զկինն՝ առ իւր Բուհայ կնուե։ Կինն դարձեալ ճիչ բարձեալ ասէ. վասն իմ սպանէր զտէր իմ. ես ոչ վայել եմ քեզ կին, այլ մեծի թագաւորին. իսկ զկինն կալաւ ընդ իւր Բուհայ. ապա յղէ առ թագաւորն (ամիրապետն) լինել նմա կին. եւ կինն անցեալ պատմեաց թագաւորին որ ինչ եղեւն… որ եղեւ իսկ պատճառ կորստեան Բուհայի, զոր ցուցանեմ յիւրում կարգի»։ Պատմէ ապա գ. 14 թէ սակս բողոքելոյ կնոջն առ Ջափր ամիրապետ, զոր էառ 'ի կն ութիւն իւր, ամիրապետն յղեաց զԲուղայի 'ի Խորասան՝ նմա հաւատալով զվերակաց ութիւն աշխարհին, անդ ապա գաղտնի ետ սպանանել։
       Յետ զայս ամենայն տեսանելոյ զարմանք են թէ զիարդ ապա մնացեալ իշխանքն, որք ամրացեալ կային յամուրս իւրեանց՝ հաւատալով սուտ խոստման Բուղայի ամենեքին եկին առ նա. «Եւ եղեւ իբրեւ արար եւ կատարեաց ասէ գ. 10 Բուհայ զոր ինչ խորհեալն էր 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց զբարձումն յաշխարհէս մեծամեծացն Հայոց յաւել եւ զայս եւս զի մի ամենեւին ոք կայցէ յակաստանի, մանաւանդ զի ոչ ոք տեւեաց ընդդիմանալ ձեռին նորա, գրէ յականէ յանուանէ առ որ մնացեալն էին յաշխարհս յամուրս իւրեանց զի փութով յիւրաքանչիւր տեղեաց առանց կասկածանաց եւ երկիւղի առ նա հասանիցեն եւ կալցին զիւրաքանչիւր իշխանուի, եւ վայելեսցեն 'ի պարգեւս եւ 'ի պատիւ արքունի, եւ կացցեն 'ի հնազանդ ութեան թագաւորին։ Եւ ելեալ յիւրաքանչիւր տեղեաց (փութային) յառաջանալ 'ի կոչումն Բուհայի, եւ ժողովեցին 'ի մի վայր. եւ եկին կացին առաջի զօրավարին Տաճկաց. իսկ նա փոքր ինչ ժամանակ ներեաց նոցա դիմօք սիրոյ խաղաղուե, մինչեւ 'ի գլուխ ելին որ ինչ յաղագս Ապումուսէին էին հանդէսք. իսկ իբրեւ նա ըմբռնեցաւ եւ գիտաց զօրավարն (Բուհայ) եթէ ոչ ոք այնուհետեւ յիշխանացն Հայոց մնաց որ ոչ համագունդ ժողովեալ էին առ նա, մերկացաւ յայնժամ զպատրուակ կեղծաւոր ութեան զոր սերմանեալ էր սատանայ 'ի սիրտ առնն»։ Ապա պատմութենէ թէ յանկարծ զոտս նոցա յերկաթի կապանս արկեալ խաղացոյց ուղտուք 'ի Սամառա։ Ոչ սակաւ աւերումն ունէր առնել եւ Ափշին ոստիկան, բայց ա. Սմպատ թագաւոր գոլով յայնժամ 'ի զօր ութեան իւրում, ոչ եթող նմա առնել զոր կամէրն. որպէս եւ Ահմատ ոմն որ բռնակալեալ ունէր զՄիջագետս մինչեւ 'ի Պաղեստին, ոտն առ ոտն յառաջ մատուցեալ յինքն գրաւէր զԱղձնիս նաեւ զմասն ինչ Տուրուբերանոյ. եւ առաւել եւս ունէր յառաջ խաղալ, այլ ոչ եթող Սմպատ արքայ։ Եւ թէ ոչ լինէր դաւաճանեալ յիւրոց նախարարաց ոմանց, զորմէ պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս ըստ ամենայնի ունէր զերծուցանել 'ի ձեռաց նորա,
      
       ԴԱՐ Ժ
       Սամուէլ 'ի թուին յծ. 901 տայ ինչ տեղեկութիւն սակս տիրապետելոյ արաբացւոց 'ի թագաւորութեանն Բագրատունեաց։ Թէպէտ արաբացիք ունէին ասէ զմեծ մասն աշխարհիս, բայց ոչ ընդ միով ամիրապետիւ՝ որպէս եղեւ յառաջնոյ Մահմէտէն մինչեւ զՋափր եւ ցորդիս նորա. այլ ըստ կամի զո եւ կամէին զայն կացուցանէին, եւ յայնմանէ 'ի բազոկմ բաժանէր տէր ութիւն նոցա զի Սօփարն տիրէր աշխարհին Խորասանայ, Ալաւիկն Ապութուրապ 'ի Պասրա։ Յիսէ որդին Շեխայ 'ի Պաղեստին, եւ որդին Ապըլտլփոյ 'ի Դեղմաց աշխարհին, եւ այլք ոմանք 'ի տեղիս տեղիս. յայնմանէ բռնութեամբ ջանային տիրել 'ի վերայ միմեանց. վասն որոյ զանուանս նոցա դժուարին է ընդ գրով փակել։ Ի սոցանէ եւ ոստիկանք չարք, ասէ, յարձակեցան յաշխարհս մեր. որպէս գազանաբարոյն Բուղայ, անօրինագոյն Ափշին որդի չարագործին Ապուսիճթայ։ Յուսուփ եղբայր Ափշնի, Նըսըր որ Սըրքի կոչիւր. որք մինչեւ ցբառնալ ամիրմումնեացն (եւ մինչեւ) ցիշխել եւ ցտիրելն սկիւթական ազգին որ արդ եւս է՝ ոչ պակասեցին յաւար հարկանել զաշխարհս Հայաստան եայց»։
       Արդարեւ դժնդակ եղեւ յայսմ դարու աղէտք աշխարհիս զոր ած Յուսուփ ոստիկան, զի եւ զնախարարն որք անձնատուր լինէին կորուսանէր, որպէս ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Եւ գրեթէ 'ի պատուականաց անտի 'ի մեծամեծացն՝ յանձնատուր նմա եղելոցն՝ եւ ընդ ձեռամբ անցելոցն՝ ոչ ոք ապրեցաւ 'ի չարախտավատ եւ 'ի խարդաւանական մահուն տուգանաց»։ Վասն որոյ ասէ զկնի. Եւ ապա սարսեալ ամենայն աշխարհն սորեցին յայրս, թաքեան յանտառս»։ Այսմ ամենայնի դարման տանել գուն գործեաց ա. Սմպատ թագաւոր՝ զմեծ զիշխանն Հայոց զԳրիգոր առաքելով առ ամիրապետն խնդրել զխաղաղուի. բայց դուռն ամնրապետին շփոթեալ գոլով յայնժամ յեգիպտացւոց ապստամբաց ոչինչ կարաց գործել։ Վասիլ կայսր լուեալ զաղէտսն՝ ժողովեաց զօր գալ յօգն ութիւն Սմպատայ, բայց յանկարծ մեռաւ։ Աղէքանդր եղբայր նորա յաջորդ Վասլի շփոթեալ յապստամբաց ոչ կարաց ժամանել։ Էին եւ ոմանք 'ի նախարարաց որք կարօղ էին օգնել, բայց եւ վասն նոցա գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Առանց հարկի պատճառանաց մերձաւորք եւ հեռաւորք յաւէտ հեռի եղեն 'ի նմանէ ('ի Սմպատայ) արդեամբք եւ խորհրդեամբք. եւ ծանեան զօտարս քան զնա. եւ զոր նայն սիրէր բարեկամուբ՝ քեցեալ 'ի բաց բերան 'ի նմանէ խառնեալք ընդ թշնամիսն. իսկ ոմանք ընդվզեալք եւ 'ի վերայ յարուցեալք արձակէին ընդդէմ նորա նախատանօք առ 'ի սահ ըստ սադրելոյ հագարացւոյն, որպէս երբեմն առ մերոյն Տրդատայ»։
       Այսոքիւք եւ այլ եւս բազմադիմի աղէտիւք լցաւ աշխարհս մեր. զի բաց 'ի կոտորածէ զոր առնէր Յուսուփ 'ի մտի դնելով զամենայն նախարարս սպառել, նաեւ մերձակայ ազգք սկսան քանդել զերկիրն յորոց բազումք էին քրիստոնեայք. սոքա զմտաւ ածեալ՝ մի գուցէ ոստիկանն յետ հարկանելոյ զՀայս՝ հարցէ եւ զնոսա, իւրաքանչիւր ձեռօք իւրեանց սկսան աւերել զայն քաղաքիս աշխարհիս Հայոց որք մերձ էին առ նոսա, որպէս զի մի գտցէ չէն ինչ, այսմ զհետ եկն եւ այլ աղէտք զի զայն տեսեալ սրիկայք երկրին. ինքեանք եւս 'ի նոյն մխցեան գործ. «Դրացիք մեր, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, եւ ազգք որ շուրջ զմեօք են, յունականք եւ եգերացիք եւ գուգարացիք եւ ուտէացիք եւ հիւսիսական ազգք բնակեալք առ ոտամբն Կովկասու 'ի մտի եդեալ եթէ գուցէ յինքեանս հետի աղագս գտանել մարթասցէ ոստիկանն չար թէ երբէք չէն գտցէ զքաղաքս եւ զաւանս եւ զգեօղս, վասն այսորիկ 'ի խլել եւ 'ի բրել, կորուսանել եւ յատակել ջանացն առ ստորոտով իւրաքանչիւր աշխարհաց իւրեանց։ Եւ ապա խառն ընդ նոսին աւազակք եւ սրիկայք ելին 'ի մարտս ընդ երկրի մերում. եւ բազում ինչ այն էր որ 'ի նմանէ անցք ընդ աստուածաշէն եկեղեցիս անցանէին յեղծումն եւ 'ի խոպանումն եւ յապականումն վարակեալ»։
       Յայն վիճակ եհաս յայնժամ Հայաստան աշխարհ. զի ըստ ասելոյ նորուն, «Մեծամեծք աւագանւոյն ձորոց եւ լերանց եւ անապատից եւ քարաժայռից եւ ամրոցաց պարապէին. եւ այլ եւս խառնիճաղանջքն բոկոտն մերկանդամ եւ թափառական՝ 'ի սով եւ 'ի ծարաւ եւ 'ի լքումն հարեալք եւ հաշեալք, ցան եւ ցիր լերանց եւ դաշտաց բերէին»։ Յետ այնորիկ տիրեաց սովն, զորոյ զկոտորածն գրեալ եմք 'ի գլուխն Սակաւամարդութե։
       Ի յետագայ մետասաներորդ դարու վասն արշաւանաց արաբացւոց երեւելի ինչ յիշատակ ութիւն ոչ գտանեմք, բայց միայն վասն Փատլուն ամիրային առ Վարդանայ յաւուրս բ. Գագկայ վերջին թագաւորին Անւոյ, զորմէ գրէ. «Գնացեալ առ նա (առ Փատլուն) Փիլիպէ որդին Գրիգորոյ սիրոյ աղագաւ, ըմբռնէ (Փատլունն) զնա 'ի կալանս զկնի մահուն հօրն, եւ առնու 'ի նմանէ զՇաշուաղ եւ զՇօթս, եւ կոչեցեալ առ ինքն զԳագիկ որդի Համամայ զտէրն Տանձեաց՝ սպանանէ, եւ առնու զերկիր նորա։ Եւ այսպէս զօրացեալ տիրէ Խաչենոյ եւ Գորոզայ եւ Սեւորդեացն. եւ գոռ դնէ ընդ Գագկայ թագաւորին Ձորոյ գետոյ, եւ ընդ Կիւրիկէի թագաւորին Աղուանից եւ ընդ Բագրատայ թագաւորին Վրաց. եւ նեղէր զնոսա»։
      
       Հարկապահանջութեանք Արաբացւոց
       Մինչեւ ցայսր գրեցաք զերկուց վնասուցն արաբացւոց զոր գործէին յարշաւանս իւրեանց, այսինքն է զտիրելոյ եւ զքանդելոյ քաղաքաց, եւ զկոտորածէ բնակչաց. իսկ զերրորդ վնասն աստանօր որոյն թողաք արձանագրել, որ էր հարկապահանջութիւն նոցա։ Քանզի 'ի դառնաութեան ժամանակին առաջի կայր Հայաստանեայց ընտրել զմի յերից աստի, տալ հարկս ծանունս, կամ գերի վարիլ եւ կամ մեռանել. «Ածեալ իբրեւ զոչխարս 'ի սպանդ իսմայէլեան երկաթոյն՝ որ ոչն եւս առնու յագուրդ» ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս։
       Զառաջին հարկել աշխարհիս Հայոց՝ Սամուէլ 'ի ժամանակս նորին իսկ Մահմէտի դնէ, գրելով 'ի թուին ղե. 646. «Մահմէտս այս արգել զսուրն, եւ բանիւ խրատու նորա հնազանդեցուցին զմեծ մասն տիեզերաց, եւ անմոռաց երդմամբ կնքեաց մուրհակ Հայոց աշխարհիս համարձակ ունել զքրիստոնէութին, եւ վաճառեաց նոցա զհաւատս նոցա, յամենայն տանէ առեալ չորս դրամ եւ երեք մոթ խորբալ եւ ձիատօպրակ մի եւ պարան մի մազէ եւ ձեռնարար մի։ Իսկ 'ի քահանայից եւ յազատաց եւ 'ի հեծելոց ոչ հրամայեաց առնուլ զհարկն»։ Բայց Ղեւոնդ զառաջին հարկել աշխարհիս յիշէ յաւուրս Միւավիէի ամիրապետին, յորում ժամանակի Գրիգոր Մամիկոնեան էր հրամանատար Հայոց. գրելով գլ. գ. «Հատին 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց հարկս հինգ հարիւր դահեկան 'ի միում ամի հատուցանել նոցա, եւ աներկիւղ մնալ 'ի բնակ ութիւնս իւրեանց□ Եւ եղեւ բազում խաղաղ ութիւն յաւուրս նորա իշխանութեն. եւ յետ նորա Իզիտ որդի Մաւեայ. եւ ապրի ամս երկու եւ ամիսս հինգ եւ վախճանի. եւ նա վարեաց զաշխարհս Հայոց 'ի նոյն սակ հարկի»։ Զայս յիշէ եւ Վարդան։ Յութերորդ դարուն Աբդլլայ կամ Ապտիւլմէլիք ծանրացոյց զհարկն, զորմէ գրէ Ասողիկ բ. 4. «Տիրեաց փոխանակ Մրուանայ Աբդլայ, եւ առաքէ զեղբայր իւր զմիս Աբդլայ շրջիլ ընդ ամենայն աշխարհս իւրոյ իշխան ութեանն, առնուլ հարկս 'ի կենդանեաց եւ 'ի մեռելոց ըստ մարդաթուի։ Բազում վշտօք եւ նեղութեամբք վշտանգէր զամենեսին եւ հասուցանէր 'ի չքաւորութիւն. ստիպէր զքահանայս յայտ ածել զթիւ մեռելոցն՝ զի զհարկն ընտանիքն հատուսցեն, եւ դնէր կնիք կապարեայ 'ի պարանոցս ամենեցուն»։ Յորժամ Մահմէտ զօրավար էառ զթուղթն 'ի գ. Սահակայ կաթողիկոսէ հանգուցելոյ, որովհետեւ խնդրեալ էր նա չառնել չարիս, այլ միայն հարկս առնուլ, յայնժամ, ասէ Կիրակոս, «ոստիկանս առաքեաց Հայոց հարկ եդեալ 'ի վերայ նոցա»։ Իսկ յորժամ հրկէզ արարին զզօրս Հայոց յեկեղեցիս Նախջուանու եւ Խրամու, յայնժամ ասէ Ղեւոնդ գլ. թ. Զնախարարս ազատացն եդին 'ի կապանս բանտի, եւ յանհանդուրժելի տանջանս խոշտանկէին, եւ պահանջէին 'ի նոցանէ բազում ոսկի եւ կշիռս արծաթոյ. եւ խոստացան նոցա թէ յորժամ հատուցանեն նոցա զսակ արծաթոյն՝ արձակեսցեն զնոսա կենդանիս. վասն որոյ երդմամբ դաշինս արարեալ հաւատարմացուցանէին զերդումն ստութեան. եւ նոքա առ վտանգի նեղ ութեանն զբազում մթերս գանձուց իւրեանց, զորս 'ի պահեստի եդեալ յերեսաց նեղչացն 'ի ծովու եւ թէ 'ի ցամաքի, տային 'ի ձեռս թըշնամեացն, զի թերեւս ապեսցեն զանձինս իւրեանց։ Եւ իբրեւ ունայնացեալք 'ի գանձուցն եղեն, ձեռնամուխ եղեալ անօրինացն բառնային զկենդան ութիւնս նոցա եւ զփայտէ առեալ դատապարտէին զնոսա. անդ ըմբռնեցան Սըմպատ որդի Աշոտի 'ի Բագրատուն ի տոհմէ, եւ Գրիգոր եւ Կորիւն 'ի տոհմէ Արծրունեաց, եւ Վարազշապուհ եւ եղբայր իւր 'իտոհմէ ամատունեաց. եւ բազում այլ 'ի նախարարացն Հայոց, զոր ոչ բաւեմ մի ըստ միոջէ պատմել, զնոսա զամենեսին բարձեալ 'ի կենացն անժառանգ առնէին զաշխարհս 'ի նախարարացն»։
       Դարձեալ Աշամ կամ Հեշմ ամիրապետ որ զկնի բ. Եգիտի նստաւ յամին 742. ծանրացոյց զսակ հարկի աշխարհիս Հայոց. որպէս գրէ Ասողիկ բ. 4. Իսկ Վարդան ասէ. «Զկնի Հէշմայ նստաւ Վլիթ զազրագործ (որ է Վլիթ բ. ) որ եւ հրամանաւ կուռայիցն սպանաւ, եւ եդաւ Սուլիման, եւ սպան զնա Մրուան եւ ինքն տիրեաց. եւ տային Հայոց զօրուն ամի ամի հարիւր հազար դահեկան խածիթայս»։ Առաւել ծանրացաւ 'ի նմին ութերորդ դարու, ըստ պատմելոյ նորին Ասողկայ անդէն. Այլ յիշխան ութեանն Աբդլայի միւսոյ (որ է Ջափր կամ Ճաֆար Աբդլա) եւ 'ի հրամանատար ութեանն Իզիտի յոյժ ծանրացաւ անուր լծոյ հարկապահանջուեն 'ի վերայ երկրիս Հայոց, զի ոչ ըստ երգ պահանջումն այլ ըստ գլուխս արանցն. մինչեւ նախարարքն եւ մեծամեծքն 'ի չքաւոր աղքատ ութիւն անկան. զորմէ թէպէտ եւ բազում անգամ բողոքէր իշխանն Սահակ եւ հայրապետն Տրդատ, ոչինչ օգտէին»։ Իսկ ընդարձակօղ Սամուէլի գրէ 'ի թուին մ. 751. «Այս Ջաֆարս այնքան ճշդիւ ժողովեաց 'ի բրիստոնէից զոսկի եւ զարծաթ, մինչեւ զգերեզմանս մեռելոցն բանային, եւ զոսկին առեալ տային 'ի նա»։
       Առաւել եւս ծանրացաւ զկնի յաւուրս Եսայեայ կաթողիկոսի, որ նստաւ 775 787 յետ Մուսէի ամիրապետի, գրէ Ասողիկ, տիրեաց Ահարոն եղբայր նորա, որ է Հարսն Բէշիտ. «Սա տայ զԱտրպատական եւ զՀայս հանդերձ Վրօք եւ Աղուանիւք եղբոր իւրում Օբեթլայ. սա զԻպն Դօկլ յազգէ Հոռոմ առաքէ հարկահան 'ի Հայս։ Որոյ եկեալ 'ի քաղաքն Դուին սաստիկ հարկապահանջութեամբ խոշտանկէր զբնակիչս երկրին. առ որ ժողովեալ ամենայն նախարարքն եւ կաթողիկոսն Եսայի՝ աղաչէին թեթեւացուցանել զան ութեամբ ծանրութեան հարկին զոր պահանջէր եւ ոչինչ օգտէին։ Այլ անդրէն յղէր պահանջօղս կրկին քան զառաջինսն ժողովել, եւ տայր կնիք կապարեայ դնել յամենեցուն պարանոցս եւ առ մի մի պահանջէր բազում զուղէս, մինչեւ հասանել մարդկանն յետին սնանկութիւն յանհամբեր նեղութեանցն առ 'ի չարաշուք դահճէն»։ Յայնժամ լինէր բազմութեան Հայոց թողուլ զերկիր իւրեանց եւ փախչել զորմէ գրեալ եմք 'ի գլուխն Սակաւամարդ ութեան. «Իսկ սինլիքորքն որ մնացին, ասէ յաշխարհս մեր՝ առ սաստիկ կարօտուեն անձնատուրք եղեն 'ի ծառայ ութիւն որդւոցն Իսմայէլի, փայտակոտորք եւ ջրաբերք նոցին եղեալք»։ Յայն չարութիւնեհաս Իպն Դօկլ՝ զի զամենայն գանձս եւ զսպասս եկեղեցւոյն սպառնալեօք եւ ահիւ տայր բերել առաջի իւր, եւ առնոյր որ ինչ թուէր անձին իւրոյ»։
       Յելս իններորդ դարուն Յուսուփ ոստիկան որ նախ ապստամբեալ էր յամիրապետէն՝ յորժամ անդրէն ընդ հնազանդ ութեամբ նորա եմուտ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «Այնուհետեւ ապա յերկոցունց կողմանց յամիրայապետէ անտի եւ Յուսփայ ոստիկանէն բան պատգամաց առ արքայ (ա. Սմպատ) սաստկանայր, կրկին ուժգնապէս հայցեալ տալ զսակն արքունի, այլ եւ զանուր լծոյ ծառայ ութեանն ծանրաբեռն գրեալ»։ Ստիպեալ Սմպատայ հինգերորդ հրամայեաց զտուրս, եւ նովին վճարեաց զմիոյ ամին զսակ. բայց այս յաչս նախարարաց «յաւէտ իմն ծանր համարեալ թուէր» ասէ, ոչ խորհելով զի 'ի չտալն՝ զամենայնն ունէին կորուսանել. եւ այնչափ չարացն՝ մինչ նաեւ Հասան անուն այրն հաւատարիմ հրամանատար բոլոր տէր ութեան Սմպատայ՝ 'ի մտի եդ եւ միաբանեցոյց զոմանս ընդ իւր սպանանել զՍմպատ, յորմէ հազիւ զերծաւ։ Յուսուփ ոչ դադարէր յառաքելոյ պատգամ 'ի Դըւնայ առ Սմպատ արքայ, «Զի թէ բոլորապէս զսակ ամին հատուսցէ, զխաղաղ ութեան պայման անշուշտ նմա պարգեւեալ անցեալ գնասցէ. իսկ նա□ տայր վաղվաղակի զխնդիրն իբր եւ կշիռս վաթսուն հազար դահեկանաց»։ Այսպէս զՍմպատ մտադիւր տեսանեմք 'ի տուրս հարկաց առ Յոհաննու կաթողիկոսի։ Բայց Թոմա Արծրունի ըստ ոգւոյ Գագկայ ոսոխին Սմպատայ խօսելով, այնպէս ցուցանէ՝ թէ Սմպատ թագաւոր առ կարճելոյ զհարկսն՝ գրգռեաց զՅուսուփ զայրն խրոխտ եւ ահարկու, որ զայնչափ չարիս անցոյց ընդ աշխարհս Հայոց. զի ասէ ե. 3. «Սա շարժեալ բազմ ութեամբ մեծաւ 'ի վերայ Սմպատայ վասն բեկանելոյ նորա զհարկս արքունի, եւ խաղացին 'ի մէջ նոցա դեսպանք հրովարտակաւորք ոչ սակաւք, եւ ոչինչ իրք խաղաղ ութեան առ նոսա պատշաճէր»։ Սուղ ինչ զկնի պատմեալ զերթալն Գագկայ առ Յուսուփ՝ ստգտանելով գրէ. «Բայց 'ի հասանել համբաւոյն յականջս Սմպատայ՝ եթէ միաբանեաց Գագիկ վասպուրական իշխան ընդ Յուսփայ Պարսից արքայի (փոխանակ գրելոյ՝ ամիրայի), մախացեալ գոռայր ընդ նմա խորին չարուբ. եւ ինքն Սմբատ ոչ խնդրեաց երթալ զհետ խաղաղ ութեան, տալ զհարկս արքունի որպէս հրամայեաց տէր□ Զայս հրաման տէրունեան յետս հարեալ Սմբատայ՝ շարժեաց զբազում չարիս 'ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ ժողովրդեանն տեառն. վասն որոյ սրտմտեալ սաստկութեամբ Յուսուփ յարձակեցաւ 'ի վերայ Հայաստանեայց անհուն զօրու եւ զինու, եւ բազում անցս աղետից 'ի վերայ մեր հասին»։
       Բայց ըստ ճշգրիտ պատմութեան Յոհաննու կաթողիկոսի կամակար լեալ տեսանեմք զՍմպատ 'ի վճարումն հարկաց ոչ միայն յաւուրս Յուսփայ զորմէ պատմեցաք, այլ նաեւ յաւուրս Ափշնի ոստիկանին. զի ընդ պահանջելն Ափշնի տալ ցնա զհարկն արքունի… արքայն (Սմպատ ասէ) տնօրինեալ աշխարհի զխաղաղուի, անյապաղ զխնդիրսն կատարէր եւ երեւելի պատուական օժտ ութիւնս ընծայից նմա մատուցաներ»։ Նոյնպէս եւ յորժամ վասն արձակելոյ զկաթողիկոսն 'ի կապանաց գանձս ոսկւոյ, եւ արծաթոյ պահանջէր Ափշին՝ վաղվաղակի, ասէ յոհաննէս կաթողիկոս, «ըստ հրամանի արքային Սմպատայ» ժողովեալ առաքեցաք։ Ապա եթէ յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին յետս եկաց 'ի տալոյ, զոր գուցէ ոչ պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս, յայտ է թէ էին առաւել պահանջմունք Յուսփայ քան զսովորականն, եւ գուցէ կրկնապատիկ եւ եռապատիկ աւելի։
       Նաեւ յելս տասներորդ դարուն յաւուրս բ. Սմպատայ արքայի յիշատակի առ Ասողկայ գ. 18. հարկատու ութիւն. «Ի նլզ. թուին (987, ասէ) Ապլհաճայ որդի Ռովադայ ամիրայ Ատրապատականի… գայ հասանէ 'ի Դուին քաղաք եւ առնու զնա, խնդրէ հարկսն զանցեալ ամացն 'ի Հայոց, զոր ընդդէմ (այսինքն ընդ առաջ) յուղարկեալ զհարկսն թագաւորն Սմպատ (որ է բ. Սմպատ) մեծամեծ ընչիւք դարձոյց»։ Ի մէջն անդ մետասաներորդ դարուն յաւուրս վերջին Գագկայ թագաւորին գրէ Վարդան վասն Փատլուն ամիրային թէ տիրեաց Խաչենոյ, Գորոզոյ եւ Սեւորդեացն. «Տիրեաց եւ Դըւնայ, եւ եդ հարկս 'ի վերայ Հայոց երեք հարիւր հազար դրամ»։
       Յերկոտասաներորդ դարուն 'ի շհգ. թուին 1124. գրէ Սամուէլ՝ թէ Հայք հարկադրեալ զԱնի քաղաք յանձնեցին առ Փատլուն ամիրայն. «յորոց իշխանակալ ութեանն թէպէտ եւ խաղաղանայր երկիրս 'ի սովորական հինից, այլ յաղագս վերոյգրեալ նեղութեց եւ վասն հարկապահանջ յափշտակ ութեանց եկն եհաս 'ի վերայ մեր յետին աղքատ ութիւն եւ տառապանք անհնարին, որ յառաջագոյն ժամանակօք ունէր զաշխարհս Հայոց. եւ աստանօր յաւելաւ յաճախապէս մի ըստ միոյ մինչեւ յաւուրս յայսոսիկ յորում եմքս»։
       Ուրոյն տայր հարկս եւ թագաւորն Վասպուրականի. զի գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս թէ Յուսուփ յորժամ կրկին անգամ եկաց ոստիկան, «դեսպան առ թագաւորն (Վասպուրականի Գագիկ) առաքէր մօտալուտ եւ դիւրագորով հաշտուե. սակայն ըստ ընչաքաղցն լինելոյ եւ օգտածարաւ՝ 'ի բանտի անդ զբազում ամաց հարկս արքունականս, այլ եւ զօժտ ութիւնս եւս ընծայից անձին առանձին հայցէր տալ նմա»։ Զոր խորհեալ, ասէ, թագաւորն Գագիկ, «Ընտրելի առնէր զերկրորդն՝ տալ կրկին կամ երեքկին զսակ հարկին, եւ զամենայն բեկարս արքունի, եւ ոչ հարկանիլ ընդ միմեանս□ եւ այնուհետեւ անխնայ զիւրն ստացուածս առաջի արկանէր. եւ առհասարակ յամենե ցուն 'ի մերձաւորաց եւ յազատաց եւ յռամկաց ժողովեալ արծաթ եւ ոսկի եւ կարասիս բազումս եւ ձիս եւ ջորիս տայր տանել նմա առատ ձեռաձրիւքն»։ Սոյնպէս եւ յորժամ Փարկինի ոստիկան թագ բերեալ ընդ իւր յամիրապետէն երեքկին պսակեաց զԳագիկ 'ի վերայ Հայաստանեայցս՝ Գագիկ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, առաքէր առ ամիրապետն «գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, զկէսն 'ի սակն արքունի, եւ զայլսն եւս 'ի նպաստ օժտուե»։ Ուրոյն տային հարկս եւ նախարարք՝ գէթ ոմանք որպէս կարծեմ. զի տեսանեմք առ Յոհաննու կաթողիկոսի վասն իշխանին Անձեւացեաց Ատոմայ տալ հարկս։ Յուսուփ, ասէ, «դեսպանս առ իշխանն Ատոմ առաքէր տալ նմա զսակ հարկացն արքունի. եւ ըստ սովորակի հրահանգացն տուեալ տալ զօժտ ութիւն նորա, որպէս զի ընկալեալ երթայցէ գնասցէ 'ի բաց□ իսկ նա□ հատուցանէր նմա ըստ ձեռին բաւականի զմնասս հարկին կրկին յաւելուածով. այլ եւ ընծայս ձեռաձիրս առատապէս պարգեւէր, եւ մնացելոցն հարկաց ըստ ծանունս խնդրողին՝ պատանդս յազատատոհմէ տուեալ լինէր»։ Բայց պարտ է գիտել, զի Անձեւացեաց իշխանք յայնմ ժամանակի 'ի մեծի աստիճանի պատուոյ էին քան զիշխանս միւս գաւառաց, մինչեւ ոմանց նաեւ թագաւոր կոչել զնոսա։
      
       Ապստամբութիւն մերոց յԱրաբացւոց։
       Այսչափ բռնաւոր ութիւն կրեալ մերոց յարաբացւոց անտի՝ զօրս մինչեւ ցարդ յիշատակեցաք, ընդ ժամանակս ժամանակս արիացան ընդդէմ ելանել նոցա, բայց ոչ որպէս պարտն էր, այսինքն մի միայն բանակ մեծ կազմել միաբանութեամբ նախարարացն բազ մութեան. զի եւ մոռացեալ էր նոցա զայն կարգաւոր ութիւն զինուորական զոր սահմանեցին նախնի թագաւորքն մեր արշակունիք՝ ընդ չորս կողմանս աշխարհիս չորս բանակս կացուցանել, այլ իւրաքանչիւր յիշխանաց ջանայր զիւր առանձին երկիր պաշտպանել միայն, եւ իւրաքանչիւրոց գոլով սակաւաւորք՝ իւրաքանչիւրքն՝ եւս տկարանային եւ հալածական լինէին 'ի բազմութենէ արշաւողաց։ Օրինակ լիցի ասելոցս պատերազմն Վարդանակերտի զոր 'ի վերոյ յիշեցաք. մեծ էր արդարեւ այն քաջ ութիւն Հայոց, բայց սակաւուց ոմանց ընդ ձեռամբ Սմպատայ հրամանատարի, եւ 'ի մի կողմն աշխարհի. մեծ էր 'ի նմին ժամանակի եւ արարք Ներսէհի կամսարականի, բայց եւ այն յայլ կողմն աշխարհի։ Առ 'ի քաջ նմանալ յառաջ ածցուք զոր պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Զայսու ժամանակաւ ('ի 694) ապա լինի կռիւն 'ի Վարդանաւկերտի եւ բնաջինջ կոտորումն իսմայէեան բանակին, վասն որոյ ցարդ եւս բան առ հագարացիսն ըստ իւրեանց աղխատրոյզ բառին պատմի, թէ Վարդանակերտ առիւ մի՛ շինեսցի մեզ։ Եւ վասն զի յոյժ տագնապեալ տարակուսեալ տառապեալ նեղեցան մեծամեծք Հայոց (յարշաւանաց իսմայէլացւոց), ապայասացեալք յերկնային այցելութին ընդդէմ դարձան ասպատակաց հինից իսմայէլեան զօրուն։ Եւ վասն զի Ոգբա ոմն զօրապետ մեծ հանդերձ զօրօք բազմօք շրջէր ընդ կողմամբ Վանանդայ, անդ ապա հասեալ 'ի վերայ Կամսարականն հանդերձ ազատօքն Վանանդայ՝ կոտորեցին սպառսպուռ զզօրս նորա»։ Ահա երկու յաղթութիք, բայց չարարին ինչ օգուտ համօրէն աշխարհին առ 'ի խափանել զարշաւանս թշնամեաց, զի չէին կարգաւորեալք 'ի պաշտպան ութիւն աշխարհին, այլ առանձին քաջ ութիւնք ոմանց յայլեւայլ տեղիս. վասն որոյ եւ արդիւք քաջ ութեանն ոչ մշտաձեւ եւ ոչ համօրէն։
       Միաբանեցան երբեմն եւ իշխանքն ապստամբել 'ի մէջն անդ ութերորդ դարուն, այլ Աշոտ պատրիկ որդի Վասակայ որ հրամանատար էր՝ ոչ միաբանեցաւ յայնժամ թերեւս վասն չմիաբանելոյ ընդ նմա միահամուռ ամենայն նախարարացն՝ զոր օրինակ էին Արծրունեացն եւ Սիւնեացեւ այլոց նախարարաց, որով նախատես լինէր այրն աշխարհատես՝ թէ այն միաբան ութիւն սակաւուց միայն նախարարաց՝ չէր բաւական յետ ապստամբելոյ զդէմ ունել յարձակմանց արաբացւոց. որպէս արդեամբք ել 'ի գլուխ յետագայ դիպուածովն. զի թէպէտ եւ յետ այնորիկ առանց Աշոտոյ ապստամբեալ յարեան 'ի վերայ արաբացւոց, բայց 'ի վնաս իւրեանց։ Զայսոսիկ Վարդան ասելով. «Զայսու ժամանակաւ ապստամբ ութիւն խորհեցան իշխանքն Հայոց, եւ ոչ կամեցաւ պատրիկն Աշոտ. եւ կալեալ կուրացուցին զնա Մամիկոնեանքն Գրիգոր եւ Դաւիթ□ Եւ սպանաւ Մրվան, եւ տիրեցին Աբդլայքն, եւ մեռելոցն եւս պահանջէին հարսկ. եւ առաքեցին 'ի Հայս զԻզիտ դառն նեղիչ, եւ ապա զԲաքր, ապա զՀասան կատաղի, ընդ որ դառնացեալ Մուշեղ Մամիկոն եան՝ ապստամբեալ յԻսմայէլէ երկու հարիւր այր, եւ ապա չորեք հազար. եւ ապա խաբեալք 'ի մոնոզոնէ միոջէ որ տեսիլ սուտ պատմէր, եւ ասէր թէ կատարեալ են ժամանակքն Իսմայէլի, ժողովեցան հինգ հազար, որոց գլխաւորք Մուշեղ եւ Սմբատ, որք մարտեան ընդ երեսուն հազարաց. եւ մեռան երեք հազարքն, եւ Մուշեղ եւ Սմպատ»։ Զոր եւ Յիշէ Սամուէլ 'ի թուին միբ. 773. ասելով. «Մուշեղ Մամիկոնեան եւ Սամուէլ այլօք բարեկամօք եւ ազատագունդ զօրօքն Հայոց կոտորեցան յաւուրս զատկացն յազգէն իսմայէլացւոց»։
       Այս անխուրհուրդ միաբան ութիւն էր Սմպատայ սպարապետի եւ Սահակայ Սիւնեաց տեառն եւ այլոց նախարարաց ոմանց միաբանիլ ընդ Սեւանդայի առ 'ի սպանանել զՀոլ ոստիկան, որպէս պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. զի ոչ օգուտ ինչ էր համօրէն աշխարհիս մերոյ, այլ միայն Սեւադայի այլազգւոյն եւ ազգականաց նորա. ըստ որում կին նորա գոլով Բագրատունի Արուսեակ անուն, զերկիրս Բագրատունեաց կամէր 'ի բաց հանել յիշխանութենէ ոստիկանին եւ յինքն գրաւել։ Յայս գործ մեծ այնչափ սակաւ էր պատրաստ ութիւն սոցա, զի ոչ կարացին երից հազար զօրաց ոստիկանին Հոլայ զդէմ ունել. Սմպատ ընդ նմին եւ Սեւադայ մազապուրծ փախեան. իսկ Սահակ սիւնի մեռաւ 'ի սկիզբն իններորդ դարուն։ Կարի անխորհուրդ էր եւ միաբանութին որ 'ի մէջն անդ իններորդ դարուն յառնել սակաւուց ոմանց բնակչաց Սիմ լերինն 'ի վերայ Ապուսէթայ ոստիկանին միայն եւ սպանանել ոչ առ օգուտ ինչ աշխարհիս, այլ առ առանձին վրէժխնդր ութիւն իւրեանց, որ եւ պատճառ եղեւ ածելոյ զԲուղայ 'ի Հայս զառաւել չարագոյնն, ընդ նմին եւ զանհնարին հարոածս զօրս յիշեցաք 'ի վերոյ։
      
       Դիւրութիւնք յաւուրս Արաբացւոց։
       Ընդ ժամանակս ժամանակս լինէր եւ դոյզն ինչ դադարել կամ մեղմանալ բռնաւորութեց արաբացւոց, զորս յիշել արժանի համարիմք աստանօր։ Զառաջինն յիշատակեալ գտանեմք առ Ղեւոնդեայ գլ. գ. յաւուրս Մամիկոնեան Գրիգորի առ եղեւ հրամանատար Հայոց 'ի 660-682. զորմէ գրէ. «Իսկ Գրիգոր իշխանն Հայոց յաւուրս իւրոյ իշխան ութեանն խաղաղացոյց զաշխարհս Հայոց յամենայն հինից եւ յարձակմանց»։ Երկրորդ դիւր ութիւն եղեւ 'ի խնդրոյ Յոհաննու կաթողիկոսի 'ի սկիզբն ութերորդ դարուն. զի սա ըստ գրելոյ Կիրակոսի, զերիս շնորհս խնդրեաց յամիրապետէն, յորող մին էր, ասէ, «Զազատ ութիւնս եկեղեցւոյ ընդ հարկաւ մի՛ դնիցես, եւ մի՛ ինչ առցես յերիցանց եւ 'ի սարկաւագաց». որում, ասէ, «Վաղվաղակի հրամայեաց գրել գիր ըստ խնդրոյ նորա, եւ կնքեաց մատանեաւ իւրով»։ Զերրորդ դիւր ութիւն պատմեալ գտանեմք առ Ղեւոնդեայ գլ. ժ. յաւուրս Վլիթ ամիրապետին. առ որ հասեալ բողոք Հայաստանեայցս սակս անիրաւութեց գործելոց 'ի Մահմէտ զօրավարէ նորա, փոխանակ Մահմէտին առաքէր յամին 732 զԱպտլազիզ. որոյ երդմամբ խոստանալով զխաղաղ ութիւն եւ զապահովուի՝ ետ բերել զնախարարս Հայոց, որոց հատուածեալ փախստեայ գնացեալ էին 'ի սահմանս Յունաց։ «Այնուհետեւ, ասէ, Ապտլազիզ տիրեալ 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց՝ խաղաղացոյց զամենայն արձակմունս անիրաւ ութեան յաշխարհէս, զխրոխտացեալ անզգամ ութիւն որդւոցն Իսմայէլի սաստիկ կշտամբութեամբ ցածուցանէր. շինէր վերստին զքաղաքն Դուին»։ Չորրորդ դիւր ութիւն պատմի ըստ Ղեւոնդեայ գլ. գ. յաւուրս Ապտիւլմէլիքայ որդւոյ Մրուանայ, յորժամ եղեւ սաստիկ պատերազմ 'ի մէջ արաբացւոց զմիմեանս կոտորելով. յայնմ «ժամանակի պատերազմին, ասէ, որ 'ի մէջ Տաճկաց (արաբացւոց), դադարեցան 'ի հարկատուութենէ նոցա Հայք, Վիրք, Աղուանք, ծառայել նոցա ամս երեսուն»։ Այլք դնեն զխռովուին նոցա յորժամ պատերազմէր Մրուան սակս պայազատ ութեան յամիրապետուե, եւ յորժամ Աշոտ Բագրատունի պատրիկ Մսակեր ձայնեալ իշխէր 'ի մէջ ութերորդ դարուն. «Յայնմ ժամանակի, ասէ Վարդան, աղմկեալ Իսմայէլի ընդ միմեանս՝ հանգչէր երկիրս Հայոց, եւ սկսան զօրանալ իշխանքն մեր յիւրաքանչիւր տեղիս. եւ տայր իշխանն Իսմայէլի՝ Աշոտոյ որդւոյ Ատրներսեհի՝ որդւոյ Վասակայ՝ որդւոյ Աշոտոյ Հայոց իշխանի զերկիրն Վրաց. որոյ երթեալ հնազանդեցուցանէ ինքեան. եւ կայսրն առաքէ նմա պատիւ կիւրապաղատուե»։ Այս է յիշատակեալն Յոհաննու կաթողիկոսի. «Յաւուրս նորա (ա. Տրդատայ կաթողիկոսի) ասպատակք չար հինից յամենայն ուստեք դադարեալ լինէին»։ Զնոյն կրկնեն եւ Սամուէլ եւ Կիրակոս։ Հինգերորդ եղեւ յաւուրս ա. Աշոտոյ արքայի, եւ ա. Զաքարիա կաթողիկոսի որ 'ի մէջն իններորդ դարու, զորմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Բայց իշխանք եւ նախարարք Հայոց որք ըմբռնեալ գերեցան 'ի Բուղայէ, զայսու ժամանակաւ մի ըստ միոջէ 'ի կարգ անկեալ չուէին յաշխարհ տէր ութեան իւրեանց, եւ 'ի սեպհուկական ութիւնս եւ 'ի տունս□ եւ բնակեցան իւրաքանչիւրօք 'ի ժառանգ ութեան իւրեանց եւ այց արար տէր նոցա եւ յաջողեաց 'ի բազմութիս»։ Վեցերորդ եղեւ՝ յորժամ 'ի թուին յխէ. 898. մեռաւ, ասէ Թոմա Արծրունի դ. 8. արիւնարբուն Ափշին, հարեալ անբուժելի կեղով հ անդերձ բանակաւն իւրով, յայնժամ Հայաստան աշխարհ ոգի առեալ խաղաղացաւ։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի ե. 2. ասելով. «Յետ այսորիկ խաղաղանայր երկիրս Հայոց 'ի հինից չարահնար իսմայէլեան բանակին»։ Եօթներորդ եղեւ յաւուրս ա. Սմպատայ արքայի եւ Յուսփայ ոստիկանին. յորժամ ըստ պատմելոյ Յոհաննու կաթողիկոսի «Աշխարհս Հայաստանեայց յաւուրսն յայնոսիկ այց արարեալ տեառն եւ պարսպեալ եւ յաջողեալ 'ի բոլոր բարութիս՝ բնակեցան իւրաքանչիւրօք 'ի ժառանգ ութիւնս իւրեանց, եւ սեպհականեալ զերկիր՝ տնկեցին այգիս□ եւ կթեցին պտուղս հարիւրաւորս. զեղան շտեմարանք ցորենոյ 'ի ժամանակի լր ութեան հնձոց□ եւ գլխաւոր նախարարք մեր ապահովացեալք 'ի հինից ասպատակաց՝ շինէին եկեղեցիս»։ Ութերորդ դիւր ութիւն ինչ լեալ յիշատակի եւ 'ի մէջն անդ երկոտասաներորդ դարուն, բայց ոչ վասն համօրէն Հայաստանեայց, այլ միայն 'ի կողմանս Մանազկերտոյ եւ Խլաթայ, ուր տիրէր ամիրայ ոմն որ նախ Միրան կոչիւր՝ ապա տիրեալ 'ի վերայ բազում քաղաքաց զոր էառ յայլոց ամիրայից՝ Շահի Արմէն կոչեցաւ. զորմէ գրէ Վարդան. «Շահի Արմէն տիրեաց երկրին Խլաթայ եւ այլ բազում քաղաքաց□ որ եւ զերծեալ Աստուծոյ յաջողելովն եւ տիրեալ երկոտասան քաղաքաց՝ կոչեցաւ թագաւոր Հայոց, որ է Շահի Արմէն ըստ իւրեանց լեզուին. որ եւ փեսայացոյց ինքեան զՍալդոխն, եւ խորհեցաւ նովաւ բարի առնել աշխահհի, յորում ժամանակի էր եւ Ելակուզ Աթապէկն նովին բարի կամօք, յԱստուծոյ եղեալ երեքեան սոքա քրիստոնէասէր եւ աշխարհաշէն»։
       Մի 'ի պատճառաց դիւրելոյ քրիստոնէից՝ եղեւ երբեմն կին առնուլն ամիրայից նոցա 'ի քրիստոնէից, այս գործ թէպէտ անկարգ՝ բայց եւ երբեմն պատճառ լինէր մեղմանալոյ հալածանաց եւ հարկաց 'ի միջնորդելոյ կնոջն. զոր օրինակ եղեւ յորժամ յելս երկոտասաներորդ դարուն ետ Իւանէ զդուստր իւր 'ի կն ութիւն ամիրային. «Բազում օգուտ եղեւ, ասէ Կիրակոս, գալ կնոջն 'ի տան սուլտանայ. զի դիւրեցին քրիստոնէից որ ընդ իշխանութեամբ էին, եւս առաւել երկրին Տարօնու. զի վանորայքն որ անդ էին՝ ընդ հարկաւ էին, թեթեւացուցին զսակ հարկին, եւ կիսոց զամէն իսկ թողին։ Եւ հրամայեցին այնոցիկ որ ընդ իշխանութեամբ իւրեանց էին՝ ոչ զրկել կամ նեղել զճանապարհորդս՝ որք աղօթից աղագաւ երթային յԵրուսաղէմեւս առաւել ընդարձակեցին ազգին Վրաց»։
       Ե. Արշաւանք Յունաց
       Վասն նախնեաց ժամանակի Յուստինոս պատմագիր գիրք լը. գլ. 6. 'ի յիշելն զմեծ եւ զՓոքր Հայ ս՝ ասէ, ոչ մեծին Աղէքսանդրի եւ ոչ ուրուք 'ի յաջորդաց նորա անդր հասեալ կամ տիրեալ։ Բայց նա ինքն Յուստինոս 'ի ժդ. 4. ասէ՝ թէ 'ի մեռանել մեծին Աղէքսանդրի՝ նախարարք բաժանեցին 'ի մէջ իւրեանց զամենայն գրաւեալ աշխարհ նորա, եւ յայնժամ Փրատափերնէսի անկաւ ժառանգել զՀայս։ Յայտ է՝ թէ որպէս Աղէքսանդրի հնազանդ եղեւ Հայաստան, այլ ոչ մնաց ընդ տէրութեամբ նորա, նոյնպէս եւ յաւուրս յաջորդաց նորա ոմանք ոմանք ոմանք առ ժամանակ մի եւեթ ունէին իշխանութիւն 'ի կողմանս ինչ Հայոց։
      
       ԴԱՐ Է
       Ի ժամանակս քրիստոնէ ութեան 'ի գիրս մերոց պատմագրաց գտանին յիշատակ ութիւնք արշաւանաց Յունաց, որոց առաջին յիշատակեալն է Յուստինիանոսի բ. կայսեր, զորմէ գրէ Ասողիկ բ. 2. «Ի յերրորդ ամի թագաւորուէ իւրոյ (687) զօր սաստիկ առաքեաց 'ի Հայս, եւ հրով եւ գերութեամբ քանդեցին գաւառս քսան եւ հինգ, եւ ութ հազար երգ գերեալ վաճառեցին, եւ 'ի միւս ամին այլ զօր առաքեաց քառասուն հազար, եւ էր խռով ութիւն մեծ յաշխարհիս Հայոց»։ Պատմէ ապա թէ 'ի գալ չորրորդ ամին ինքն Յուստինիանոս եկն 'ի Հայս. եւ յերիս բաժանեալ զզօրս իւր, առաքեաց 'ի Հայս, 'ի Վիրս եւ յԱղուանս. առ ինքն կոչեաց զիշխանս նոցա, յորոց զոմանս ընդ իւր տարաւ եւ զոմանց զորդիսն պատանդ էառ, ընդ որս եւ զՍահակ կաթողիկոս հինգ եպիսկոպոսօք. 'ի ցասմանէ յայս բերեալ թէ ընդէր Հայք մատնեն ընդ լծով արաբացւոց. զորմէ պատմեն եւ 'ի Յունաց՝ Թէոփանէս եւ Կեդրենոս։
      
       ԴԱՐ Թ
       Ապա Թէոփիլոս կայսր. զորսէ գրէ Ասողիկ բ.. «Ի սորա աւուրս եղեւ գալուստ հոռոմի դիէրոյն 'ի գաւառն Բասեան եւ զբազումս խողխողեցին սրով՝ 'ի վերայ յարուցեալ գեղաքաղաքին Գոմաձորոյ… ապա եկեալ հոռոմդի արանցն 'ի Վանանդ 'ի գիւղն Կաճկաքար, կոտորեցան 'ի ձեռն Սահակայ որդւոյ Իսմայէլի… Սա (Թէոփիլոս կայսըր) 'ի խաղալն իւրում յարեւելս կոյս 'ի սահմանս Հայոց՝ առնու զծմու բերդն Հայոց, զԱսաղին եւ զՄեծկերտ եւ զԱլբերդ 'ի գաւառին Գեղամայ, եւ զԽոզան եւ զչորրորդ Հայս անապատ առնէ 'ն մարդոյ եւ յանասնոյ»։
      
       ԴԱՐ Ժ
       Որ ինչ եղեն յաւուրս Վասլի եւ Կոստանդին կայսերաց՝ եւ յաւուրս Սարգսի կաթողիկոսի, պատմին առ Մատթէոսի ծէ. 'ի թուին նխդ. 994. «Ելանէր (ասէ, մեծ տունն Հոռոմոց), եւ գայր բազում զօրօք 'ի վերայ աշխարհին Հայոց սրօք եւ գեր ութեամբ անողորմ յարձակեցաւ 'ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի, եւ գազանաբար սպանմամբ ընթանայր իբրեւ զօձ թիւնաւոր, որ ելից զտեղի անհաւատ ազգաց. եւ եղեւ մտանելն նորա յաշխարհն Հայոց՝ ժողովեցան ընդ առաջ նորա զօրք Հայոց ազատացն, եւ 'ի դիպելն ընդ միմեանս՝ բախեցին գազանաբար. եւ քաջք ընդ քաջի ելանէին, եւ անպարտելի հանդիսանային յերկոցունց կողմանցն. եւ յայնժամ 'ի սաստկանալն մեծի պատերազմին՝ եղեն պարտեալ զօրքն Հոռոմոց առաջի զօրացն Հայոց, եւ դարձան 'ի փախուստ»։
      
       ԴԱՐ ԺԱ
       Յետ մեռանելոյ Յոհաննու թագաւորին 'ի թուին նղ. 1041. ըստ Մատթէոսի, որ է յաւուրս ե. Միքայէլ կայսեր, 'ի պատճառս քաղաքին Անւոյ եղեւ սաստիկ արշաւանք Յունաց 'ի Հայս։ «Յայսմ ամի (թիւ ձզ. ) յարեան Հոռոմք կրկնակի 'ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ առ 'ի չգոյէ գլուխ զօրացն Հայոց՝ բազում տեղիք հաւանեցան Հոռոմոց. եւ վասն զի էր կատարած մեծ 'ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ յայնժամ ժողովեցան զօրք Հոռոմոց 'ի վերայ թագաւորաբնակ քաղաքին Անւոյ հարիւր հազարաց. եւ բանակ հարկանէին 'ի դուռն քաղաքին Անւոյ։ Յայնժամ ժողովեցան մնացեալ զօրքն Հայոց առ մեծ սպարապետն Վահրամ պալհաւունին, եւ խնդրէին ելանել 'ի պատերազմ 'ի վերայ զօրացն Հոռոմոց. վասն զի զօրքն Հոռոմոց սաստիկ հայհոյ ութեամբ եւ բազում նախատանօք գային 'ի վերայ պատերազմել»։ Պատմէ ապա թէ զօրք Հայոց յոյժ սրտմտեալ յարձակեցան եւ կոտորեցին, մինչեւ ջուր Ախուրեան գետոյն դարձաւ յարիւն. զորս հազիւ դադարեցոյց Վահրամ. Եւ այլ ոչ եւս խնդրէին ասէ զօրքն Հոռոմոց զքաղաքն Անի. եւ դարձան ամօթով եւ գնացին 'ի Կոստանդնուպօլիս առ Միխայէլն»։ Ի թուին շը 1059. յորում ժամանակի Կոստանդին Տուկիծ վարէր զկայսերուի, եւ Խաչիկ զկաթողիկոս ութիւն Մատթէոս յետ պատմելոյ զառումն եւ զաւերումն Սեբաստիոյ 'ի զօրաց Տուղրիլեանց, այսպէս բողոք բառնայ զՅունաց 'ի թիւն ճժբ. «Ով կարասցէ մի ըստ միոջէ պատմել զկորուստ բարկ ութեանն եւ զլաց ապաշաւանաց տանս Հայոց՝ զոր յանօրէն եւ արեանարբու գազանացն զօրացն Թուրքաց կրեաց, յանտիրուէ, 'ի սուտ պահապանացն, 'ի տկար եւ 'ի թուլամորթ վատ ազգէն Յունաց. վասն զի մի առ մի քակեալ հանին զզօրականսն 'ի տանէն Հայոց, զորս հանին յարկաց եւ 'ի գաւառաց, եւ բարձեալ խափանեցին զաթոռ թագաւոր ութեանն Հայոց. քակեցին զցանկ պահպան ութեան զօրացն եւ զօրաւորացն, եւ ազգն Հոռոմոց իւրեանց անուն քաջուե՝ զանդարձ փախչելն արարին պարծանք□ ներքինի զօրօք զՀայք պահել ջանային. մինչեւ Պարսիկք անտէր տեսին զամենայն արեւելք. եւ յայնժամ մեծաւ զօրութեամբ այլազգիքն, որ 'ի մէկ տարոյ հասան մինչեւ 'ի դգուռն Կոստանդնուպօլիս. եւ առին զամենայն աշխարհն Հոռոմոց, քաղաքս ծովեզերեայ եւ զկղզիս նոցա»։
      
       ԴԱՐ ԺԲ
       Ըստ այսմ բողոք բառնայ եւ Գրիգոր երէց շարունակօղ Մատթէի, սկսեալ 'ի թուոյ մղա. ուր 'ի պատմելն զտիրապետելն Թորոսի իշխանի քաջուբ, պատմէ եւ զզընդդիմ ութիւն Յունաց. որոց ոչ կարացեալ զդէմ ունել, զսուլտանն Հոռոմոց գրգռեցին ելանել 'ի վերայ Թորոսի։ Եւ 'ի թիւն յգ. 'ի պատմելն զայլ գործս Յունաց, ասէ. «Քանզիլ յառաջ ժամանակաց գիտեմք եւ 'ի ժամանակագիր պատմագրաց, որ Յունաց թագաւորքն ոչինչ փրկ ութիւն չեն գործեալ քրիստոնէից, այլ մանաւանդ խլումն եւ առումն քաղաքաց եւ գաւառաց, եւ նոցա շնորհիւ ելան Հայք յերկրէն իւրեանց, եւ այլազգիք զօրացն, եւ եկեալ տիրեցին ամենայնի»։ Միաբանին ընդ մերսն նաեւ 'ի Յունաց պատմագրաց Կուրապաղատ եւ Զոնարաս 'ի ստգտանել զՅոյնս եւ զկայսրն Տուկիծ սակս անփոյթ լինելոյ նոցա եւ թողլոյ 'ի ձեռս աւարառու թշնամեաց զՀայս, յաւէտ զնահանգն Վասպուրական։
       Յոյնք առնուին եւ հարկս 'ի ժամանակս վերջին թագաւորաց Արշակունեաց. զոր օրինակ Խորենացին գ. 11. գրէ վասն Տիրանայ արքայի. «Հարկելով Յունաց, այլ եւ մասնաւոր ինչ Պարսից»։ Յիշատակին 'ի գիրս զկնի եւ այլ հարկք, բայց նորին չեն հարկք առեալք 'ի թագաւորաց մերոց, այլ 'ի բաժնէ աշխարհիս՝ որ էր ընդ տէրութեամբ նոցա, երբ չգոյր թագաւոր. Ըստ այսմ է զոր յիշէ Ասողիկ բ. 6. վասն Թէոփիլոսի կայսեր որ յիններորդ դարու. «Եւ ինքն առեալ հարկս 'ի թէոդուպօլսեցեաց դարձաւ անդրէն». ըստ այսմ յիշէ եւ Լաստիվերտցի բ. «Իսկ 'ի նկէ. ամի թուականիս մերոյ (1018) առաքէ ինքնակալ թագաւորն (Հոռոմոց) զնիկոմիտացի իշխան ոմն, որ եկեալ մարդհարկ արկանէ յերկիրս. եւ ժողովեալ բազմ ութիւն մարդկան սկիզբն առնէ վերստին շինելոյ զԹէոդոսուպօլիս»։
       Զ. Արշաւանք Սկիւթացւոց, այսինքն Թուրքաց Տուղրիլեանց, որք կոչին Սելճուգեան, նաեւ յանուն Պարսից։
       ԴԱՐ ԺԱ
       Զարհուրելի եղեւ յայսմ դարու արշաւանք Տուղրիլեանց, զորս ուրեք Թուրք անուամբ կոչեն պատմագիրք մեր եւ ուրեք Պարսիկք. զի Տուղրիլ՝ թէպէտ ազգաւ էր Թուրք Սէլճուգեան՝ բայց սիրելի լեալ ամիրապետին արաբացւոց՝ թագաւորեաց 'ի վերայ Պարսից։ Իսկ հին անուամբ կոչեն Սկիւթացիս, որպէս կոչեն Սամուէլ եւ Կիրակոս. ըադարձակօղն Թոմայի Արծրունւոյ կոչէ «Զարմն Ելիմայ որ են ազգք Թուրքաց». եւ ստորեւ «Ազգն ելիմացւոց□ գազանամիտ ազգին Ելիմայ□ արքայն ելիմացւոց որ կոչէր սուլտան անուամբ Տուղլուփ». փոխանակ գրելոյ Տուղրուլ։ Այս Տուղրիլ եւ արք իւր իրազեկ լեալ թէ աշխարհս Հայոց յետ տալոյ զԱնի քաղաք առ Յոյնս, քանզի նուաստ արամբք կառավարեալ լինէր 'ի Յունաց, հորդան տուեալ յարձակեցան 'ի Հայս 'ի նղը. թուին. 1049. «Զարթեաւ (ասէ Մատթէոս 'ի թիւն ճա. ) աստուածասաստ բարկուին 'ի տանէն Պարսից հրամանաւ Տուղրիլ սուլտանին… եւ անթիւ բազմ ութեամբ գան 'ի յաշխարհն Հայոց. վասն զի 'ի ձեռացն Հոռոմոց գիտացին (լինել) անտէր եւ անպահապան զամենայն աշխարհն Հայոց»։ Զոր առաւել ընդարձակեալ Լաստիվերտցոյն գլ. ժա. ասէ. Ի նղէ. 1048. բազմ ութիւն 'ի սոցանէ ահագին ծփանօք «եկեալ հեղաւ յընդարձակ դաշտն Բասենոյ եւ Կարնոյ եւ Յայտուկս հեղեղատին. կալաւ զչորս անկիւնս երկրին. յարեւմուտս՝ մինչեւ 'ի Խաղտեաց գաւառն, իսկ 'ի հիւսիսի (կողմն) մինչեւ 'ի Սպեր, եւ մինչեւ յամուրսն Տայոց եւ Արշարունեաց. իսկ 'ի հարաւ մինչեւ 'ի Տարօն եւ մինչեւ 'ի գաւառն Հաշտենից, մինչեւ յանտառսն Խորձենոյ. եւ զետղ առեալ դադարեաց աւուրս չորեքտասան. եւ ծովացեալ ծածկեաց զլերինս եւ զմացառ վայրս եւ կալաւ բնաւ զաշխարհս»։ Ուրանօր Մատթէոս յետ պատմելոյ զառումն Արծն քաղաքին՝ որ յայնմ ժամանակի էր փարթամ յոյժ եւ բազմամարդ՝ ողբալով ասէ. «Որպէս լալով ասացից զանցումն իշխանացն, եւ զքահանայիցն, որ անթաղք՝ կերակուր գազանաց լեալք, եւ փառաւոր կանայք հանդերձ տղայօքն վարեցան 'ի գեր ութիւն յաշխարհն Պարսից (տուղրիլեանց) յանգին ծառայուի. եւ ահա այս սկիզբն եղեւ Հայոց կորստեան»։
       Տուղրիլ 'ի շբ. 1053. դարձեալ ել 'ի Բերկրի, զոր առեալ գերի վարեաց. եկն յԱրճէշ, որոյ բնակիչք յետ ութ աւուրց բացին զդուռն առաջի նորա եւ առաքեցին 'ի Մանծկերտ, որ ընդդէմ եկաց եւ ոչ կարաց առնուլ զնա. զորմէ ճոխագոյն գրելով Լաստիվերտցին ժզ. ասէ. «Խաղաց գազանն մահաշունչ (որ է Տուղրիլ սուլտան), արիւնարբուն եւ մարդախոշոշն անհամար զօրօք փղօք կառօք եւ երիվարօք, կանամբք եւ որդովք, եւ բազում պատրաստութիք, զանց արարեալ զԱրճիշաւ եւ զԲերկրորվ, եկեալ բնակեցաւ շուրջ զքաղաքաւն որ կոչի Մանազկերտ 'ի գաւառն Ապահունեաց, եւ կալաւ բովանդակ զընդարձակ վայրս դաշտացն, եւ արձակեաց ասպատակս յերեսին կողմանս աշխարհիս՝ 'ի հիւսիսի մինչեւ յամուրսն (Տայոց), եւ մինչեւ 'ի լեառն որ կոչի Պարխար, եւ մինչեւ ցստորոտն Կովկասայ. եւ յարեւմուտս՝ մինչեւ յանտառսն Ճանեթոյ. իսկ 'ի հարաւ՝ մինչեւ ցՍիմն կոչեղեալ լեառն, եւ բովանդակ կալեալ զաշխարհս իբրեւ հնձօղք ոճոյ ագարակի։ Արդ զայնմ ժամու զչարիսն զոր նոքա աշխարհիս հասուցին՝ ով կարէ ընդ գրով արկանել, կամ ոյր միտք բաւեն 'ի համար ածել□ եւ այսպիսի ձեռնարկութեամբ ապականեցին զաշխարհս ամենայն՝ ոչ միանգամ՝ այլ երիցս անգամ մի 'ի վերայ միոյ դարձ արարեալ, մինչեւ առ հասարակ հատաւ երկիրս 'ի բնակչաց, եւ բարձաւ կառաչ անասնոցն… զԽորձեան եւ զՀանձէթն յորժամ յիշեմ, եւ որ 'ի նոսա գործեցաւ, հատկլիմ, արտասուօք փղձկի սիրտ իմ… բազում եւ անհամար հոգիք 'ի վերագոյն գաւառացն վասն տեղւոյն ամր ութեան անդր ժողովեալ էին. յորոց վերայ հասեալ անօրինացն… անյագաբար կոտորեցին զորս եւ գտին… 'ի միում վայրկենի երկիրն որ իբրեւ զքաղաք մարդախիտ առատութեամբ խոճողեալ էր՝ եղեւ անմարդ ամայի յերկուս բաժանեալ, կամ սրակոտոր՝ կամ գերի□ իսկ զոր 'ի Դերջան եւ յԵկեղեաց եւ 'ի միջասահմանս նորա եղեւ կոտորումն՝ եւ ընդ գրով արկանել չէ ոք բաւական… իսկ որ 'ի Տայսն մտին՝ առեալ զերկիրն եւ հասեալք մինչեւ 'ի գետն մեծ որ կոչի Ծորոխ, եւ զկնի գետոյն դարձեալ իջին յաշխարհն Խաղտեաց. եւ առեալ զառ եւ զգերի գաւառին դարձան»։
       Մատթէոս 'ի ճժբ. գրէ եւ վասն արշաւանացն զոր գործեցին 'ի շը. 1059. ասելով. «Շարժեցաւ առ հասարակ ամենայն տունն Պարսից (տուղրիլեանց). եւ յարուցեալ գային ահագվին բազմութեամբ առանց համարոյ որպէս զաւազ ծովու. եւ խաղայր գայր հասանէր 'ի վերայ հաւատացելոց տանն Հայոց. եւ բազում գաւառք մաշեալ լինէին սրով եւ գեր ութեամբ յերից ամբարիշտ գազանացս այսոցիկ, որք ելին 'ի տիւանէն Տուղրիլ սուլտանին ամիրայք երեք□ հասանէին 'ի բազմամբոխ եւ 'ի նշանաւոր քաղաքն Սեբաստիոյ□ մանաւանդ խորհեցան 'ի միտս իւրեանց ձեռբակալ առնել զորդիսն Սենեքերիմայ, զորդիս թագաւորին Հայոց զԱտոմ եւ զԱպուսահլ, զոր յառաջագոյն նոցա լուեալ զգալ զօրացն այլազգեաց՝ եւ փախեան 'ի Խաւատանէքն, եւ այլ բազում իշխանքն գնացին զհետ»։
       Յետ պատմելոյ աստանօր զհարուածս զոր արարին արք Տուղրիլ սուլտանին 'ի Պաղին, յԱրկնի, 'ի Թլխմոյ գաւառ՝ գոչէ ողբալով Մատթէոս 'ի թիւն ճժդ. «Արդ ով կարասցէ պատմել զկոտորածս եւ զանցումն կոտորածիս տանս Հայոց. զի արեամբք ծածկեցաւ առհասարակ ամենայն արարածք□ եւ 'ի բազմութենէ դիականցն լցաւ ամենայն տունն Պարսից (տուղրիլեանց). եւ արեամբ արբեալ եղեն ամենայն ազգ գազանաց□ խաղացուցին զբազմ ութիւն գեր ութեանն յաշխարհն Պարսից, եւ տանէին զնոսա երամ երամ որպէս զբազմ ութիւն թռչնոց. եւ տեսեալ զնոսա ազգն այլազգեաց՝ հիանային»։
       Զսաստկ ութիւն ահին Տուղրիլայ ընդ ամենայն Ասիա՝ Լաստիվերացին սովին բանիւ ծանուցանէ 'ի գլ. ժը. ասելով, թէ թագուհին Յունաց առ երկիւղին այնչափ տրոց առատութեամբ յագեցուցանէր զՏուղրիլ սուլտանն՝ մինչ զի մոռանալ նմա զի վերայ մեր զյառնումն»։ Այլ 'ի Բաբիլոն եւ զկողմամբք նորա գրգռէր զմարտն. «Քանզի յոյժ պատերազմասէր էր այրն (ասէ վասն Տուղրիլայ) բայց որ մերս էին սահմանակիցք եւ դրակիցք՝ խանձեալ ոչ դադարեցին զամառն եւ զձմեռն յապականելոյ զաշխարհս Հայոց. քանզի գիտօք որոնէին. եւ ուր լսէին զմարդաբնակ տեղեաց՝ գիշերագնաց եղեալ յանկարծուստ 'ի վերայ անկանէին, եւ նորանշան հարուածովք անողորմաբար զամենեսեան առհասարակ սատակէին. եւ անհոգացեալ յերկիւղից՝ աւուրս առնէին 'ի տեղւոջն, մինչեւ խնլ արկեալ տանցն եթէ ուրուք կայր ինչ 'ի թագըստեան զամէնն հանեալ եւ բնաբարձ աւերմամբ քանդեալ զվայրն՝ առեալ զառ եւ զգերի յաշխարհն իւրեանց դառնային»։ Այս աւերումն ոչ սակաւ ժամանակս տեւեաց. Զի այս երեքտասան ամէ, ասէ անդէն, որ զայսպիսի անհանդուրժական կիրս կրեն ազգ քրիստոնէից»։ Առ դիւրութիւն իւրեանց՝ թշնամիք սովորաբար 'ի ձմերայնի զտօն աստուածայայտն ութեան, կամ զոր ճրագալուցին ընտրէին արշաւելոյ 'ի քաղաքս ըստ գրելոյ Լաստիվերտցոյն. յորժամ քաղաքացիք ժողովեալ գտանէին յեկեղեցիս։ Առաւել զարհուրելի եղեւ արշաւանքն Ալբասլանայ, որ 'ի գիրս Տաճկաց գրի Էլպ Արսլան. «Ի թուականութես Հայոց շժգ. (1064. ասէ Մատթէոս ճժզ) զօրաժողով արար թագաւորն Պարսից Ալբասլան… եղբայրն Տուղրիլ սուլտանայ, որ զկնի մահուան եղբօրն նստաւ յաթոռ թագաւոր ութեանն, զօրաժողով արարեալ զՊարսիկս եւ զազգս Թուրքաց եւ զամենայն խուժաստան աշխարհն մինչեւ 'ի սագաստան, եւ շարժեալ մեծաւ ցասմամբ… գայր հասանէր 'ի Հայաստան աշխարհս, եւ անհամար բազմ ութեամբ զօրօք մտանէր յաշխարհն Աղուանից, եւ մատնեաց զնոսա 'ի սուր 'ի գերութի… 'ի կատաղեալ չարագոյն ազգէն Թուրքաց՝ եւ 'ի բազմ ութեան զօրացն ծածկեալ եղեւ ամենայն երեսք դաշտացն… Անտի յարուցեալ սուլտանն ահագին բազմութեամբ իւրով մտաւ յաշխարհն Վրաց, եւ մեծաւ սրտմըտութեամբ մատնեաց զնոսա 'ի սուր եւ 'ի գեր ութիւն, եւ իջեալ բանակեցաւ 'ի գաւառն որ կոչի Ջաւալխս եւ պատերազմաւ մեծաւ պատեաց զքաղաքն որ կոչի Ախալ, եւ ուժգին զօրութեամբն առաւ Ախալ քաղաքն, եւ առհասարակ զամենայն քաղաք սրով կոտորեաց, զայր եւ զկին՝ անողորմ. եւ զամենայն քահանայսն եւ զկրօնաւորսն եւ զիշխանսն սրախողող արարեալ. եւ լցաւ ամենայն քաղաքն արեամբ եւ անհամար մանկունս եւ աղջկունս տարան 'ի Պարսիկս 'ի գեր ութիւն. եւ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ ականց եւ մարգարտացն որ ոչ գոյ թիւ»։ Ապա պատմէ զխաղալ նորա 'ի վերայ Անի քաղաքին, զորմէ գրեալ եմք 'ի Մեծ Հայ ս։
       Դիւրութիւնք յաւուրս Տուղրիլեանց Պարսից։
       Յաւուրս տէր ութեան սոցա՝ միայն վասն Մէլիք շահին գտանեմք 'ի գիրս դիւր ութիւն արարեալ աշխարհիս, որ թագաւորեաց յելս մետասաներորդ դարուն զկնի Ալբարսլանայ։ Զսա Վարդան կոչէ «Այր ողորմած եւ բարեմիտ, առաւել ազգիս մեր»։ Բայց ոչ միայն ազգիս այլեւ առհասարակ ամենեցուն. որովհետեւ տէր ութիւն նորա ձգեցաւ ընդարձակ յոյժ. զի ասէ Վարդան. «Այլ սուլտան Մէլիք շահն խաղաղասէր եւ քրիստոնէասէր բարուք տիրեաց 'ի Կասբից ծովէն մինչեւ ցծովէն մինչեւ ցծովն Պոնտոսի երկոտասան թագաւորութեց. եւ բարձեալ աւազ յՈվկիանու՝ տարաւ 'ի Պարսս եւ էարկ 'ի վերայ գերեզմանի հօր իւրոյ եւ ասաց. ահահայր աւետիք քեզ. զի որդի քո թողեր տղայ, տիրեաց մինչեւ 'ի ծագս երկրի»։
       Սա դիւրացոյց զհարկս աշխարհիս, զորմէ գրէ Մատթէոս 'ի ճկբ թէ 'ի շլթ. 1090 «Նեղէին զհաւատացեալսն Քրիստոսի 'ի տեղիս տեղիս, եւ հարկս պահանջէին յեկեղեցեացն Աստուծոյ եւ յամենայն ժառանգաւորաց նորա. եւ զվանորայսն եւ զեպիսկոպոսունսն հարկիւ չարչարէին. եւ յայնժամ կաթողիկոսն տէր Բարսեղ… առեալ ընդ իւր նուէրս սուլտանին իբրեւ բիւրս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ դիպակաց, եւ հանդերձ ազատօք եւ եպիսկոպոսք եւ քահանայիւք առեալ վարդապետս զհետ իւր եւ գնաց 'ի Պարսիկս առ աստուածասէր՝ սուլտանն։ Եւ տեսեալ սուլտանին (տիեզերակալ Մէլիք շահի, զոր յոյժ գովէ, ) զտէր Բարսեղ, յոյժ մեծարեաց զնա, եւ կատարեաց զամենայն խնդրուածս նորա. եւ արարեալ զամենայն կամս տէր Բարսեղի, եւ ազատեաց զամենայն եկեղեցիս եւ զվանորայս եւ զքահանայս, եւ առեալ գիր ազատ ութեան, եւ հրովարտակօք եւ մեծարանօք արձակեաց զհայրապետն Հայոց. եւ ահա ելեալ գայր արքունական հրամանօք տէր Բարսեղ մեծաւ ուրախութեամբ, եւ որք փաաւորք 'ի սուլտանէն զհետ իւր»։
       Յետ մեռանելոյ Մէլիք շահին 'ի շխա. 1092. ըստ դնելոյ Մատթէոսի 'ի ճկէ. զաւագ որդի նորա զՊարկիարուխն եդին սուլտան ամենայն Պարսից. եւ զԱմիր իսմայէլն զքեռին իւր կացուցին ասէ երեսփոխան «Ի վերայ ամենայն աշխարհին Պարսից. զի էր այր բարի եւ յոյժ ողորմած եւ շինօղ աշխարհի. այս Իսմայէլ տիրեալ էր իբրեւ զթագաւոր 'ի վերայ ամենայն աշխարհին Հայոց. եւ սա արար սկիզբն շինման ամենայն աշխարհին Հայոց. եւ զամենայն վանորայսն ազատ պահէր 'ի չարեացն Պարսից»։ Զոր գովէ եւ 'ի թիւն ճհբ. ասելով. «Էր սա յամենայն կողմանց քաղցր եւ ողորմած եւ շինօղ ամենայն աշխարհին Հայոց. զարդարիչ վանորէից եւ մխիթարիչ կրօնաւորաց. եւ ազատ պահէր զհաւատացեալսն յամենայն չարեացն Պարսից. եւ ամենայն ոք տիրեալ էր հայրենեաց իւրոց յաւուրս նորա. եւ 'ի ժամանակս սորա կայր ուրախ ութեամբ լցեալք ամենայն Հայք»։ Բայց յետ սակաւուց սպանին իւրքն զնա։ Այլովք մասամբք պատմէ զայս Վարդան ասելով. «Թաղեցաւ Մէլիք շահն 'ի Մարանդ առ հօր իւրում Արփասլանայ□ եւ Դուդուշն եղբայր Մէլիք շահին սուլտանացաւ 'ի կողմանս Յունաց։ Եւ Բեգիարուխն 'ի վերայ Պարսից եւ Հայոց, որ եւ զքեռին իւր զԻսմայիլն արարեալ հեջուպ՝ կարի քաղցր եւ բարեմիտ առ Հայս, վասն որոյ խնամ ածեալ ազգիս շինեցաւ աշխարհս. ազատս թողեալ զվանորայս եւ զամենայն եկեղեցականս»։ Բայց Սարկաւագ վարդապետ առ Սամուէլի 'ի թուականիս շիա. նմին Մէլիք շահի տայ զայս խաղաղութի՝ այսպէս գովելով. «Իբրեւ առնոյր զփառս իշխան ութեանն բարեբախտն Մէլիք շահ զկնի մահուանն Ալբասլանն կոչեցելոյն՝ մեծապէս կարգօք յօրինէր զթագաւորութին. ըստ անուան արդարեւ եղեալ արքայ արքայից… իմաստաբար քաղաքավարութեան կարգօք պատրաստէր զամենայն□ ոչ այնքան տանէր հոգ՝ որքան արդար ութեամբ առ ամենեսին վարիլ, զի մի՛ ոք լիցի տրտում 'ի զրկելոց, եւ հպարտ 'ի գոռոզաց. էր եւ ազատաբարոյ եւ մեծախորհուրդ. այլ եւ հեսիլ մարմնոյն արժանի թագաւորութեն. ընդ որում հեզ ութիւն 'ի քաղցր ութիւն բարուցն լծակցեալ առնէր սիրելի ամենեցուն, զոր միայն կոչեցից թագաւոր եւ փարթամ»։
       Է. Արշաւանք Մուղալ Թաթարաց, զորս եւ կոչեն մերքն Ազգ նետողաց։
       ԴԱՐ ԺԳ
       Մինչդեռ յայս վիճակ թշուառ ութեան կայր Հայաստան ըստ պատմելոցս մինչեւ ցարդ՝ նախ յարաբացւոց, ապա 'ի տուղրիլեանց, եւ ահա յայսմ երեքտասաներորդ դարու նոր աղէտք հասին 'ի հիւսիսոյ արեւելից, յազգէն Մուղալ Թաթարաց, դժնդակագոյն քան զայլ ամենայն ազգաց արշաւանս։ Յորժամ գունդ հրոսակաց սոցա հորդան ետ 'ի Հայաստան, աշխարհս մեր չունէր եւ ոչ զկէս առաջին իւրոյ զօր ութեան, որչափ ինչ ունէր յաւուրս Վարդանանց, ծիւրեալ եւ վաստակաբեկ լեալ յամենայն կողմանց 'ի հինից արաբացւոց. սակայն եւ այնպէս համարձակեցաւ որչափ ինչ հնար էր զդէմ ունել նորատեսիլ ասպատակողացս այսոցիկ։ Սոցա արշաւանք եղեւ 'ի սկիզբն երեքտասաներորդ դարու, յորժամ յետ Ճինկիզ խանին յաջորդեաց որդի նորա. որ զզօրս իւր յերիս բաժանեալ, առաքեաց ընդ երիս կողմանս աւերել զամենայն եւ նուաճել. որով 'ի սկսանել այսր դարու՝ սկիզբն լինէր եւ վերջին աւերման աշխարհիս Հայոց. «Երկեցուցանեն զմեզ, ասէ Կիրակոս, յայտն ութիւնք սրբոց արանց□ այլեւ սրբոյն Ներսէսի հայրապետին մերոյ. զոր մարգարէաբար ազգեաց վասն կործանման աշխարհիս Հայոց յազգէն նետողաց (Թաթարաց), զոր աչօք մերովք տեսաք զաւեր եւ զտառապանս զոր անցուցին։ Եւ եղեւ պատճառ ելից նոցա այսպէս. քանզի աշխարհն հեռաւոր հիւսիսոյ արեւելից զոր կոչեն 'ի խժական լեզուն Ղարաղրում 'ի սահմանս Ղատիայ, բարբարոս ազգացն բազմ ութիւնք որ անդ՝ են անգիտելիք անթուելիք. բազմաց գլուխ թագաւորացն ունելով ազգն որ կոչի Թաթարք»։ Զառաջին արշաւանս Թաթարաց դնէ Վարդան 'ի ոկթ. թուին. 1220. յետ երկրաշարժուեն լինելոյ՝ եւ նիզակաձեւ գիսաւոր աստեղն երեւելոյ. «Որք երկոքեան ցոյցքն նշանակէին, ասէ, զշարժումն խաղաղ ութեան աշխարհի 'ի խռովութիւն նիզակաւոր թշնամեաց, որպէս եւ եղեւն իսկ։ Ի գալ թուականին ոկթ (1220) զոր ինչ օտարադէմ ՛եւ այլալեզու շարժեալ 'ի Չին եւ 'ի Մաչին աշխարհէն, Մուղուլ եւ Թաթար անուն կոչեցեալ, եկին մտին յերկիրն գուգարացւոց առ դաշտավայրօքն 'ի կողմանց Աղուանից իբրեւ թէ քսան հազար, եւ կոտորէին զամենայն կենդանի զորս գտանէին, եւ փութով դառնային»։
       Ի նոյն ոկթ. թուականին դնէ եւ Կիրակոս, բայց այլովք մասամբք պատմէ ասելով, թէ մինչդեռ յուրախ ութեան կային զորք Իւանէի հազարապետին Վրաց սակս յաղթութեանն զոր արարին ընդդէմ Տաճկաց կամ արաբացւոց, յինքեանս կորզելով զբազում գաւառս Հայոց, ահա յեղակարծում ժամու եհաս աղէտք 'ի սկիւթացւոց որք են Թաթարք։ Զի ելեալ նոցա ընդ դուռն Դարբանդայ՝ եւ անցեալ յաշխարհն Աղուանից՝ եկին յաշխարհս Հայոց եւ Վրաց. եւ զոր ինչ գտին 'ի ճանապարհի՝ զամենեսին սրոյ ճարակ ետուն զմարդ եւ զանասուն, մինչեւ զշունս անգամ, ոչինչ փոյթ ունէին մեծագին հանդերձից եւ ընչից՝ բայց միայն ձիոյ։ Արշաւեցին մինչեւ 'ի քաղաքն Տփխիս դարձեալ եկին յաշխարհն Աղուանից 'ի Շամքոր քաղաք, եւ զի սուտ համբաւ հանեալ էր նոցա, թէ քրիստոնեայ են եւ եկեալ 'ի վրէժխնդր ութիւն քրիստոնէից առ 'ի զերծուցանել 'ի բռնութենէ Տաճկաց. ունին եկեղեցի վրանեայ եւ խաչ սքանչելագործ, վասն որոյ եւ բնակիչք աշխարհին ոչինչ զգուշանան. «Եւ այսպէս, ասէ անհոգս տեսեալ՝ զբազումս կոտորեցին, եւ աւերեցին զյոլով տեղիս, եւ ինքեանք ամրացուցին զաղխս իւրեանց որ կայ 'ի մէջ երկուց քաղաքաց Պարտաւայ եւ Բելուկումայ, յամրագոյն տեղիս զոր Բեղամէջն կոչեն. եւ ինքեանք յանդուգն յարձակմամս աւերէին զբազում գաւառս»։ Զորոց զգլխաւորի զանունն կոչէ Սաբա Սաբահատուր, միայն յայսմ պատմ ութեան պարտ է որոշումն առնել, զի աշխարհ Վրաց կոչէ նաեւ զԳուգարս, եւ Աղուանք կոչէ նաեւ զՈւտի եւ զԱրցախ նահանգս Մեծին Հայոց։ Ապա պատմելով զմեռանել Ճինկիզ խանին՝ զոր դնեն՝ 'ի 122. այլք դնեն 'ի 1229. եւ զնստիլ 'ի տեղի նորա կրտսեր որդւոյն ասէ անդէն. «Զսբ գումարեաց անթիւ բազմութեամբ իբրեւ զաւազ ծովու անհամար 'ի բազմ ութեան զիւր սեպհական ազգն՝ զոր Մուղալ Թաթար անուանէին… եւ բաժանեաց զնոսա յերիս առաջս… զերրորդն ընդ արեւելս հիւսիսոյ, 'ի վերայ կարգեալ զայր մի որում անուն էր Չարմաղան, այր խորագէտ եւ իմաստուն եւ յաջողած 'ի գործ պատերազմի. պատուէր տուեալ նոցա աւերել քանդել զամենայն աշխարհ եւ զթագաւորութիս»։
       Սոքա խաղացին 'ի վերայ Ջալալատին սուլդանին Խորասանայ, եւ գաւառացն որ շուրջ զնովաւ, ապա հասին յաշխարհն Աղուանից 'ի դաշտն Մուղանդ. առին քանդեցին զքաղաքն Գանձակ 'ի ոձգ. 1235։ Իսկ զկնի ասէ, Ամաց ինչ անցելոց աւերման քաղաքին Գանձակայ՝ այս զօրք մոլեկան եւ խորամանկ իբրեւ վիճակաւ բաժանեալ զաշխարհս Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից՝ իւրաքանչիւր գլխաւորի ըստ մեծութե՝ զքաղաքս եւ զգաւառս զաշխարհս եւ զբերդս առնուլ քանդել եւ աւերել, եւ չոգան յիւրաքանչիւր մասն բաժնի կանամբք եւ որդւովք եւ ամենայն աղխիւք բանակի իւրեանց, ուղտից եւ անասնովք իւրեանց… եւ նոքա սփռեալք առհասարակ ընդ երեսս դաշտաց լերանց եւ ձորոց իբրեւ զմարախ բազմութեամբ… անդ էր տեսանել զսուրս յանխնայ կոտորելոցն զարս եւ զկանայս, զերիտասարդս եւ զմանկունս, զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս եւ զսակաւագունս. մանկունք սանդիեայք զքարի հարեալք, եւ կուսանք գեղեցիկք խայտառակեալք եւ գերեալք։ Ահագին էր տեսիլ կերպարանաց նոցա… 'ի սպան ութիւնս ուրախութեամբ ընթանային իբր 'ի հարսանիս կամ 'ի գինարբուս. լցաւ երկիրն ամենայն դիակամբք մեռելոց եւ ոչ ոք էր որ թաղէր զնոսա… երկիր թափուր մնաց 'ի բնակչաց իւրոց, եւ շրջէին 'ի նմա օտարաց որդիք… շրջէին այսր եւ անդր անդադար արագութեամբ իբրեւ զայծեմունս եւ կեղեքէին պատառէին իբրեւ զգայլս. երիվարք նոցա ոչ վաստակէին յընթացս (որպէս է տեսանել եւ զարդիս յերիվարս Ղազախ Թաթարաց) եւ ոչ ինքեանք ձանձրանային 'ի ժողովել զաւարս□ Իբրեւ առին զստացուածս եւ զգերիս բազմութեամբ որ յարձակ վայրս՝ սկսան այնուհետեւ մարտնչել ընդ ամրոցս ամենայն, եւ ընդ քաղաքս բազումս եւ ազգի ազգիս, զի յոյժ խորամանկ եւ հնարաւորք էին»։ Այս զօրք էին որք զվերջին աւերումն բերին Անի քաղաքին եւ Կարուց բերդին՝ զորմէ պատմէ անդէն։
       Յայնմ ժամանակի երկու զօրավարք էին Թաթարաց երեւելիք, ասէ Կիրակոս, մին 'ի կողմանս հիւսիսոյ որում անուն էր Բաթու, մօտեւոր ազգական Ղանի՝ որ ամենեցուն իշխէր, այլ եւ Ղանն առանց հրամանի նորա ոչ նստէր յաթոռն. իսկ միւսն կոչէր Բաչու. «Որք ընդ Բաչուին էին, ասէ, 'ի կողմանս արեւելից, որք ըմբռնեալ էին զամենայն աշխարհս Հայոց եւ Վրաց», յարձակեցան 'ի թուին ողբ. 1243. տիրել աշխարհին Հոռոմոց. այսինքն է՝ որոց իշխէր սուլտանն Հոռոմոց, որ նստէր յԻկոնիոն. եւ առին «զամենայն գաւառս իշխան ութեան նորա մինչեւ 'ի ծովն Ովկիանու (միջերկրական ծովու) եւ Պոնտոսի, կոտորելով զնոսա եւ յափշտակելով զնոսա. կոտորեցին եւ զԿարնոյ քաղաք եւ զԵզնկայն եւ զՍեւաստ եւ զԿեսարիա»։ Վասն որոյ 'ի քանդելն զերկիր սուլտանին Հոռոմոց՝ քանդեցին եւ զարեւմտեան կողմն Մեծին Հայոց եւ զՓոքր Հայս։ Այս յարձակումն Թաթարաց այսպէս պատմի 'ի պատմ ութեան Թաթարաց. նախ յարձակեցան 'ի Կարին. յետ պաշարելոյ զամիսս երկուս առին, եւ անխնայ կոտորեցին զբնակիչս. զվանորայս եւ զեկեղեցիս աւերելով անմարդաբնակ արարին, յորոց գնոյ առնուին ապա իշխանքն Հայոց եւ Վրաց «բազում գրեանս՝ Տօնական եւ Մարտիրող, Առաքեալ եւ Ընթերցուածք, Գործք եւ ոսկէգիր Աւետարանք աննման փարթամութեամբ»։
       Զկնի ամի միոյ 'ի ոձթ. դարձեալ յարձակեցան 'ի վերայ աշխարհին Հոռոմոց. անուն գլխաւորի նոցա Բադու Նուին. սուլտանն պատերազմէր ընդդէմ Թաթարաց հարիւր հազար զօրօք. եւ երբեմն վաթսուն հազար զօրօք. այլ Հայոց եւ Վրաց իշխանքն որ ընդ Թաթարսն էին՝ քաջապէս մարտուցեալ, մանաւանդ Աղբուղայ որ էր որդի մեծին Վահրամայ, թոռն Բլու Զաքարիէին. եւ բազում կոտորածս ածեալ 'ի վերայ, մինչեւ սուլտանն եւ այլ զօրավարք նորա թողեալ զվրանսն ամենայն ռոճկօք իւրեանց գիշերայն փախեան. Թաթարք մտեալ 'ի բանակն՝ որ էր 'ի դաշտավայրին որ ընդ մէջ Կարնոյ քաղաքին եւ Եզնկայի, «Զվրան սուլտանին, ասէ, տեսին բազում գանձիւք զարդարեալ ներքոյ եւ արտաքոյ, եւ գազանք վայրենիք կապեալք՝ ինձ եւ առիւծ եւ յովազ առ դուրս վրանի սուլտանին»։
       Յետ այնորիկ յարձակեցան Թաթարք 'ի վերայ մնացեալ աշխարհի սուլտանին Հոռոմոց. առին զԵզնկայն եւ զԿեսարիայն՝ առ հասարակ կոտորելով զբնակիչսն եւ գերելով. զի կեսարացւոց ընդդէմ կացեալ էր նոցա կռուով. առին զԿօնն, եւ զաշխարհն հանդերձ մեծամեծ գեօղք եւ վանորէիւք, եւ զՍեբաստիա. զորոյ զինչս յաւարի առեալ եւ զմարդիկ 'ի համար արկեալ եդին հարկս 'ի վերայ նոցա ըստ սովոր ութեան իւրեանց՝ մալ եւ թաղար։
       Հարկապահանջութիւնք Թաթարաց։
       Ըստ պատմելոյ Կիրակոսի՝ յետ առնլոյ զօրաց Չարմաղանին զԱնի քաղաք եւ զԿարուց բերդն՝ ժողովուրդք առ խանն կամ առ մեծ արքայն Թաթարաց առաքեցին զԱւագն, որ էր որդի Իւանէի հազարապետին. առ որ խանն սէր ցուցեալ, պատուով դարձոյց յիւր աշխարհն, որպէս զի նովին եւ զայլ ամենայն ապստամբսն նուաճեսցէ. «Որ եւ եղեւ իսկ, ասէ, զի իբրեւ եկն նա յաշխարհն իւր, եւ արարին զօրագլուխք զհրամանս արքային իւրեանց. եւ եկին 'ի հնազանդ ութիւն ծառայ ութեան Շահնշահ որդի Զաքարէի, եւ Վահրամ իշխան, եւ որդին իւր Յաղպուղայն, եւ Հասան որ Ջալալն կոչէին իշխան կողմանցն Խաչենոյ, եւ այլք բազումք. եւ զիւրաքանչիւր երկիր տային նոցա, եւ առ ժամանակ մի ներումն. եւ ապա սկսան հարկապահանջութեամբ եւ երթեւեկութեամբ եւ զինուորութեամբ նեղել զնոսա. սակայն այսու ամենայնիւ՝ եւ որ առաւել քան զայս էր նեղէին զնոսա, բայց ոչ զոք սպանանէին։ Եւ իբրեւ անցին ամք ինչ՝ նեղացաւ 'ի նոցանէ իշխանն (Աւագ). զի կարի ջլատք էին. եւ ոչ զամենեսին զնոսա հաճել (կարէր զԹաթարսն), զի ոչ բաւականանային միայն ուտելով կամ ըմպելով, այլ եւ պահանջէին երիվարս եւ հանդերձս մեծագինս. զի կարի յոյժ ձիասէրք էին։ Վասն այսորիկ եւ քաղեցին զձի յամենայն երկրէ. եւ ոչ ոք իշխէր համարձակ պահել զձիս եւ զջորիս, բայց 'ի ծածուկ ուրեք վասն հարկին զինուոր ութեան. զի ուր եւ գտանէին՝ յափշտակէին, եւ աւելի եւս՝ յորում գտանէին զնշանն իւրեանց. եւ զոր առնուին իւրաքանչիւր զօրագլխովն՝ իւրով նշանաով կնքէր խաբելով 'ի մի անդամսն□ մանաւանդ աւելի առնէին զայս՝ յորժամ մեռաւ զօրավար զօրուն (Թաթարաց) որում անուն էր Չաղատա»։
       Իսկ ա. Հեթում թագաւոր վասն աշխարհին Կիլիկիոյ հոգացեալ, առաքեաց զեղբայր իւր զՍմպատ՝ որ էր սպարապետ Հայոց առ Սային ղանն՝ որ էր յաջորդ Ճինկիզ ղանին. եւ էառ 'ի նմանէ ազատ ութիւն քրիստոնէից երկրին իւրոյ, եւ վանորէից, զորմէ տեսցես 'ի Կիլիկիա։ Այլ հարկապահանջ ութիւն Թաթարաց վասն Հայոց մեծաց օր ըստ օրէ առաւելեաւ, զորմէ ասէ Կիրակոս. «Իբրեւ էառ զմեծ թագաւոր ութիւն թաթար զօրուն որ յաշխարհն իւրեանց Զանգեգիուգ, իսկոյն առաքեաց զարս հարկապահանջս 'ի զօրս իւր որ 'ի կողմանս եւ յաշխարհս՝ զոր հնազանդեցան նոքա, (տալ) տասնորդս ամենայն ատացուածոց զօրուն, եւ հարկս 'ի գաւառացն եւ թագաւորութեց որք նուաճեալ էին նոցա, 'ի Պարսից, 'ի տաճկաց Թուրքաց, 'ի Հայոց, 'ի Վրաց, եւ յԱղուանից։ Եւ հարկահանք արք խիստք եւ յափշտակօղք, անուն միոյն Արղուն՝ որ ամենեցուն իշխէր. եւ երկրորդին Բուղա որ չարագոյն եւս էր□ եկեալ 'ի զօրսն թաթար՝ մտանէր 'ի տունս աւագանոյն, եւ զոր ինչ ախորժ թուէր՝ առնոյր անխնայ. եւ ոչ ոք իշխէր ասել ինչ նմա, զի ժողովեալ էր առ իւր արս սրիկայս 'ի Պարսից եւ 'ի Տաճկաց»։ Սա կալաւ զբարեպաշտ իշխանն Ջալալ Հասան. քակեաց զանմարտնչելի բերդս նորա. բազում ոսկի արծաթ առեալ 'ի նմանէ, հազիւ եթող զնա։ Եւս առաւել ծանրացաւ հարկապահանջ ութիւն Թաթարաց՝ յորժամ 'ի չգ. թուին 1254. Մանգու խանն նոցա հրաման եհան աշխարհագիր առնել ընդ ամենայն ազգս որք ընդ ձեռամբ Թաթարին էին, եւ առնուլ հարկս ըստ մարդ ութիւն։ Այս հարկապահանջք հասին եւ յաշխարհս Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից. զի ասէ Կիրակոս. «Սկսեալ 'ի տասնամենից եւ 'ի վեր գրելով՝ համարս արկանել զամենեսին, բաց 'ի կանանց ամենեցուն պահանջել խստագոյն հարկս աւելի քան զկար մարդոյն, եւ սկսան չքաւորիլ եւ նեղիլ անհնարին կտտանօք եւ չարչարանօք եւ գելոցիւք. եւ որ թագչէր՝ ըմբռնեալ սպանանէին. եւ որ ոչ կարէր հատուցանել զհարկն՝ զմանկունս նորա առնուին ընդ պարտուցն. քանզի պարսիկ տաճկահաւատ սպասաւորք շրջէին։ Այլ եւ իշխանք տեարք գաւառաց՝ (որով իմանայ զՀայ իշխանս) նոցուն գործակից լեալ 'ի նեղելն եւ 'ի պահանջելն վասն իւրեանց շահելոյ. եւ այսու ոչ բաւականացան, այլ եւ զամենայն արուեստագէտս՝ եթէ 'ի քաղաքս եւ եթէ 'ի գիւղս զամենայն 'ի հարկի կացուցին. (կամի ասել թէ ոչ շատացեալ հարկօք ըստ մարդաթուոյ, նաեւ ըստ որում արուեստաւոր՝ ուրոյն հարկ առնուին)։ Այլ եւ զծովակս եւ զլիճս ձկնորսաց եւ զերկաթահանս եւ զդարբինս եւ զպաշարս, եւ զի՞ պիտոյ է մանրաբար ասել, զամենայն դուռն շահից հատին 'ի մարդկանէ, եւ ինքեանք միայն շահէին. եւ զամենայն աղահանս առնուին որ 'ի Կողբ, եւ որ յայլ կողմանս։ Նաեւ 'ի վաճառականաց բազում ինչ առեալ եւ շահեալ կուտեցին բազում գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ ականց պատուականաց□թողին չար ոստիկանս 'ի վերայ աշխարհացս զնոյն պահանջել յամենայն ամի նովին համարով եւ գրով□ բայց յեկեղեցականաց ոչինչ առնուին հարկս, զի չունէին հրաման 'ի Ղանէն»։ Զայս հարկապահանջ ութիւն համարգրով առաւել եւս հաստատեաց Հուլաւուն եղբայրն Մանկու խանին՝ որ տիրէր ամենայն կողմանց արեւելից. զորմէ գրէ Կիրակոս. «Եդաւ հրաման 'ի Հուլաւունէն (վասն) պահանջման հարկին զոր Թուրղանն ասէին. յամենայն գլխոյ որ մտեալ էր 'ի գիրն արքունի՝ պահանջէին հարիւր լիտր ցորեան, յիսուն լիտր գինի, երկու լիտր բրինձ եւ ծնծատ, երեք տոպրակ, երկու չուան, եօթն հարիւր սպիտակ (որ է դրամ), մի նետ, մի նալ, թող զայլ կաշառս. եւ քսան անասնոցն մէկ անասուն, եւ քսան սպիտակ։ Եւ ոյր ոչ գոյր՝ զուստերս եւ զդստերս առնուին ըստ պահանջմանն. եւ այսպէս նեղեցաւ եւ տառապեցաւ երկիրն ամենայն»։ Ի պատմ ութեան Թաթարաց պատմելով զնեղ ութիւնս զոր կրէին 'ի հարկապահանջից՝ ասէ, թէ բաց 'ի հարկացն, զորս կոչէ ըստ լեզուի նոցա Մալ, Թաղար, Խալան, յամենայն ժամ պահանջէին յիշխանաց. յոմանց ոսկի կտաւ, յոմանց բազայ, եւ յայլոց ընտրեալ շուն եւ ձի։ Ապա գրէ անդէն. «Եւ այս եղեւ 'ի թուականութեանն Հայոց չ. (1251). եւ զկնի ցասմանս այսորիկ եկն գլխաւոր մի թաթար Արգուն անուն՝ հրամանաւ Մանկու ղանին. եւ համարեաց զերկիրն արեւելից վասն հարկի. եւ առնուին այնուհետեւ զհարկն 'ի գլխաթուոյ մարդկան, քանզի որ գրեալ լինէր 'ի դաւթարն. եւ այսպէս այլ աւերեցին զաշխարհն արեւելից. զի 'ի մի փոքր գեղն՝ յիսուն մարդ համարէին կամ երեսուն. 'ի հնգետասան տարեկանէն 'ի վերն զամէնն համարէին մինչ 'ի վաթսուն տարեկանն, եւ յամէն գլխոյ որ համարէին՝ վաթսուն սպիտակ առնուին□ Եւ թէ ոք փախչէր կամ թագչէր, յորժամ ըմբռնէին՝ կապէին անողորմ ձեռս 'ի յետս, եւ դալար գաւազանօք ծեծէին՝ մինչ զի մարմինն ամենայն տրորէր, եւ յարենէն շաղախէր. եւ ապա անողորմաբար զկատաղի շներն իւրեանց՝ զոր սովորեցուցեալ էին ուտել միս մարդոյ՝ 'ի ներքս թողուին, եւ ուտել տային զտառապեալ եւ զչունեւոր քրիստոնեայս»։ Զայսոսիկ լուեալ Հեթում թագաւոր՝ գնաց առ Ղանն 'ի միջնորդել։
       Դիւրութիւնք 'ի ժամանակս Թաթարաց։
       Առաջին դիւր ութիւն եղեւ 'ի խնդրոյ Աւագ իշխանին Հայոց, որ էր որդի Իւանէի. որոյ յոյժ նեղեալ եւ հալածական լեալ 'ի Թաթարաց՝ դեսպանս արձակեաց առ մեծ խանն աղաչելով. յորմէ եկն հրաման առ մեծամեծսն Թաթարաց մի՛ ինչ չար առնել, այլ միայն զհարկսն ժողովել եւ դիւրել նոցա։ Երկրորդ եղեւ 'ի ձեռն Սիմէոնի Ռապանայ. որ էր վարդապետ ասորի ազգաւ. որոյ գոլով հաճոյ եւ ընդունելի առաջի մեծի խանին Թաթարաց, հրովարտակաւ նորին եկն յաշխարհս քրիստոնէից, պատուէր տուեալ մի՛ զոք նեղել 'ի հպատակելոցն, այլ Թողուլ յազատութեան նաեւ 'ի հաւատոյս առ 'ի յայտնի պաշտել զքրիստոնէութիւն. որով խաղաղութլիւն մեծ եղեւ քրիստոնէից, որք համարձակ կատարէին զպաշտամունս եկեղեցւոյ նաեւ յայն քաղաքս՝ յորս բազմ ութիւն կային Թաթարաց. զոր օրինակ 'ի Նախջուան եւ 'ի Գանձակ։ Երրորդ՝ յաւուրս Մանգոյ կամ Մանկու խանին՝ որ թագաւորաց 'ի չ. թուին 1251. առաւելաւ դիւրութիւն քրիստոնէից 'ի պատճառս Սարթախին՝ որ էր որդի մեծի զօրավարին Թաթարաց Բաթու անուանելոյ. եւ 'ի մանկութենէ գոլով ընկալեալ զքրիստոնէ ութիւն, բազում դիւր ութիւն արար եկեղեցեաց եւ քրիոտնէից, զի յորժամ Բաթու գնաց յաշխարհն իւր 'ի նստուցանել նոր խան կամ թագաւոր՝ զորդին իւր զՍարթախ կացոյց զօրագլուխ զօրաց փոխանակ իւր. որ եհան գիր ազատ ութեան նաեւ վասն քահանայից եւ եկեղեցեաց ընդ ամենայն կողմանս՝ չառնուլ հարկ 'ի նոցանէ. վասն այնորիկ, ասէ Կիրակոս, «համարձակ ութիւն առեալ չոգան առ նա վարդապետք, եպիսկոպոսք եւ երիցունք. եւ նա սիրով ընդունէր զամենեսին եւ կատարէր զխնդրուածս նոցա□ ընդ որս չոգաւ առ նա եւ մեծ իշխանն Խաչենոյ, եւ 'ի կողմանցն Արցախոյ Հասան՝ զոր Ջալալն կոչէին գգուանօք, այր աստուածապաշտ եւ երկիւղած եւ պարկեշտ՝ Հայզ ազգաւ. եւ նա սիրով ընկալաւ զնա»։ Ըստ այսմ ետ գիր ազատ ութեան եւ առ կաթողիկոսն Աղուանից տէր Ներսէս։
       Այս Մանկու ղան՝ ըստ գրելոյ 'ի պատմութեան Թաթարաց՝ զեղբայր իւր զՀուլաւուն կացոյց ղան յաշխարհին արեւելից. յորոյ յաւուրս եղեւ դիւր ութիւն մեծ առ քրիստոնեայս. զի որպէս ասէ, էր «սիրօղ քրիստոնէից եւ եկեղեցւոյ եւ քահանայից. նոյնպէս եւ օրհնեալ կինն իւր Տավուտ խաթունն. զի յամենայնի բարի էր ողորմած առ աղքատս եւ կարօտեալս, եւ յոյժ սիրօղ ամենայն քրիստոնէից, Հայոց ՞ Ասորոց, մինչ զի վրանէ եկեղեցի եւ ժամահար շրջեցուցանէր ընդ ինքեան, եւ բազում քահանայս Հայ եւ Ասորի։ Իսկ լուեալ զայս բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Հեթում՝ (որ է ա. Հեթում՝) թէ Հուլաւուն ղան նստաւ, եւ այնպէս բարեսէր է եւ քրիստոնէասէր, ապա եւ ինքն Հայոց թագաւորն գնաց յարեւելք բազում ընծայիւք, եւ ետես զՀուլաւուն ղանն։ Եւ տեսեալ զՀայոց թագաւորն յոյժ սիրեաց եւ պատուեաց զնա. եւ կրկին ազատ ութիւն գրեաց թագաւոր ութեան նորա. եւ առաւել եկեղեցեաց եւ եկեղեցականաց եւ ամենայն քրիստոնէից երկրիս. եւ այսպիսի պատուով եւ մեծաւ հարկօք առաքեաց զթագաւորն Հայոց յաշխարհն իւր»։ Յետ արշաւանաց եւ աւերմանց Մուղալ Թաթարաց զհետ եկին արշաւանք եւ աւերումն Լէնկթէմուրին յելս չորեքտասաներորդ դարուն եւ 'ի սկիզբն հնգետասաներորդին. բայց յայսոսիկ դարս վիճակ Հայաստանեայց կորուսեալ էր զամենայն վայելչութիւն իւր եւ զհնութիւն. աթոռ թագաւոր ութեան եւ կաթողիկոս ութեան 'ի բազմաց հատէ բարձեալ եւ հաստատեալ յայլ աշխարհ, այսինքն է 'ի Կիլիկիա, նախարարքն եւ իշխանք առ հասարակ ցիրուցան աստ եւ անդ յօտար աշխարհս՝ զորմէ ճառեցաք յառաջագոյն, եւ փոխեալ իբր յայլ իմն նոր կերպարան, նկարագրեալ ըստ մասին 'ի պատմութեան Թոմայի մեծոփեցւոյ՝ որ ուրեք զիւր աշխարհէն խօսելով ասէ. «Եւ եկեալ տեսաք զաշխարհս մեր աւերակ, թափուր եւ դատարկ յամենայն ընչից, եւ պակասեալ 'ի հոգեւոր առաքինութեց. ոչ ժամ եւ ոչ պատարագ. եւ դարձեալ սկիզբն արարին շինութեանց□ եւ միւս ամին եկն Եուսուֆ Թուրքման, եւ վերստին ա ւերեաց զաշխարհս մեր»։ Վասն այնորիկ իբր արտաքոյ վիճակի հին Հայաստանեայց, եւ արտաքոյ մերոյ առաջարկ ութեան համարեալ 'ի բաց թողումք. այլ զառանձին քաղաքաց եւ զտեղեաց առմունս եւ աւերմունս՝ գտցեն ընթերցօղք 'ի ստորագր ութեան մեծին եւ Փոքուն Հայոց։
       Վախճան առաջին հատորոյ։