Պատմութիւն Տարաւնոյ

  Է դարի երկրորդ կէսի պատմիչ Յովհան Մամիկոնեանի « Պատմութիւն Տարօնոյ » երկն իր բնոյթով եւ շարադրանքի ոճով եզակի է վաղ միջնադարեան հայ մատենագրութեան մէջ։ Օգտագործելով Տարօն գաւառում հաւաքուած գրաւոր եւ բանաւոր բազմաժանր նիւթերը՝ հեղինակը Հայաստանում առաջին անգամ ստեղծել է իր երկրամասի պատմութեան որոշակիօրէն համակարգուած շարադրանքը լայն պատմական ֆոնի վրայ։

Երկի վերջում զետեղուած բաւական ընդարձակ յիշատակարանում Յովհանը ներկայանում է որպէս Մամիկոնեան եպիսկոպոս, նշում, որ իր « շարադրութիւնը » կատարել է « ի վանսն Գլակայ, ի դուռն սրբոյ Կարապետին », որտեղ գաւառի առաջին եպիսկոպոս Զենոբ Ասորուց յետոյ եղել է քսանհինգերորդ ( առկայ ձեռագրերում՝ ԼԵ - երորդ ) առաջնորդը ( ըստ այդմ՝ ենթադրելի է, որ Գլակավանքը եղել է Մամիկոնեան եպիսկոպոսութեան նստոցը ) ։ Յիշատակարանի՝ մեզ հասած գրչագրերի աւանդած մի արտայայտութեան համաձայն՝ աշխատութեան համակարգումը կատարուել է Հերակլ կայսեր (610-641 թթ. ) եւ Ներսէս Տայեցի կաթողիկոսի (641-661 թթ. ) օրօք, Խոսրով Բ Պարսից արքայի մահից յետոյ (628 թ. ), « յիշխանութեանն Մամիկոնեան Վահանայ, զոր մայրենեաւք Կամսարական կոչեն » ։ Իրականում պարզ է, որ երկն ստեղծուել է մի քանի փուլով ( նոյն կերպ, առնուազն երկու փուլով է գրուել նաեւ « Մատենագիրք Հայոց »- ի սոյն հատորում ներառուած 684 թ. Անանունի Պատմութիւնը ) եւ վերջնականապէս ձեւաւորուել Է դարի երկրորդ կէսում, բոլոր դէպքերում՝ մինչեւ Հայաստանի վերջնական ենթարկումը Արաբական խալիֆայութեանը, ամենայն հաւանականութեամբ՝ 680- ական թթ. ։ Ըստ երեւոյթին՝ պատահական չէ Հայոց ՃԼ թուականի (681 թ. ) յիշատակութիւնը երկի Ժ գլխի աւարտական հատուածում եւ ( ըստ Ն ենթախմբի ձեռագրերի ) հեղինակի յիշատակարանի բնագրում, թէկուզ եւ վերջին հատուածում առկայ է նաեւ աւելի վաղ ժամանակաշրջանով ( գուցէ՝ հետագայում աւելացուա՞ծ ) թուագրումը։

Յովհանը նաեւ նշում է, որ իր « շարադրութիւնը » ամբողջացրել է տարբեր տեղերից հայթայթուած « ԼԸ պատճեան … ի մի գիրս հաւաքելով » ։ Իրականում հաւանաբար պատճէններ են կոչուել նրա ունեցած գրաւոր սկզբնաղբիւրներից մէկի կազմում հաւաքուած նիւթերը։ Դա ըստ ամենայնի՝ Ե դարի վերջում կամ Զ դարի ամենասկզբում ստեղծուածի կամ խմբագրուածի տպաւորութիւն թողնող, Դ դարի սկզբի հոգեւորական Զենոբ Ասորի եպիսկոպոսին վերագրուած մի գործ էր, որում արդէն հաւաքուած էին Գլակավանքին ու Տարօն գաւառին վերաբերող պատմական եւ վանական բանահիւսութեանը հանգող, աղբիւրագիտական տեսակէտից յաճախ եզակի եւ անգնահատելի տեղեկութիւններ։ Մէկ ուրիշ գրաւոր սկզբնաղբիւրում՝ Է դարի առաջին կէսում համախմբուածի տպաւորութիւն թողնող եւ ամենայն հաւանականութեամբ Պարսից պատմութիւն վերտառութիւնը կրած երկում հատուածները գլուխներ են կոչուել, եւ այդ անուանումը ներթափանցել է Յովհանի երկի երեք այլ հատուածների ( Զ - Ը ) գլխագրեր (« Գլուխ Պարսից պատմութեան. գալոյն Միհրանայ …», « Գլուխ գալոյն Վախտանգայ …», « Գլուխ երրորդ պատճէնի. վասն գալոյն Տիգրանայ …») ։ Ինքը՝ հեղինակը, նախընտրում է պատճէն եզրը, սակայն իրականութիւնն այն է, որ նա ըստ երեւոյթին չի հասցրել միասնականացնել երկի հատուածների անուները, ուստի հնարաւոր է, որ երկի միւս հատուածները եւս առնուազն մասամբ պահպանել են գրաւոր սկզբնաղբիւրների վերնագրերը։ Սակայն միեւնոյն ժամանակ որոշ եզրեր եւ իւրայատուկ արտայայտութիւններ թոյլ են տալիս մտածել, որ արտագրելով դրանք իբրեւ իր « շարադրութեան » գլխագրեր, Յովհան Մամիկոնեանը գոնէ ինչ - որ չափով փոփոխութիւններ կատարել է։ Օրինակ՝ Պարսից պատմութեան առաջին մասերի գլխագրերում թողնելով գլուխ բնորոշումը, չորրորդն արտագրելիս նա, կարծէք, լրիւ վերյիշել է իր նախընտրած պատճէն եզրը (« Պատճէն չորրորդ. գալոյն Վարդուհրայ …») ։ Ընդհանուր առմամբ, հիմնաւորուած չեն թւում Պատմութիւն Տարօնոյ - ն աւելի համակարգուած գլուխ - պատճէն - ների բաժանելու մի շարք ուսումնասիրողների փորձերը, ուստի մեր բնագրում հետեւել ենք ձեռագրերի գլխակարգութեանը, որով երկը բաժանւում է 11 հատուածի։ Ընդ որում, ձեռագրերում բացակայող դրանց թուահամարները, իբրեւ պայմանական, տուել ենք քառակուսի փակագծերով՝ [ Ա ]-[ ԺԱ ] ։

Աշխատութեան ընդհանուր վերնագիրը՝ ըստ յիշատակարանում առկայ եզրերի պէտք է լինէր Ժամանակագրութիւն կամ Շարադրութիւն։ Եթէ գրչագրերի ճիւղագրութեան տրամաբանութեանը հետեւելով ընդունենք, որ Յովհանի գրած վերտառութիւնը պահպանել են Ա ձեռագրախմբի ԲԼ եւ Ն ենթախմբերը ( Սկիզբն պատմութեան Չորրորդ Հայոց եւ ժամանակագրութեանն Զենոբայ Ասորոյ, որ ձեռնադրեցաւ առաջին եպիսկոպոս ի սրբոյն Գրիգորէ երկրին Մամիկոնենից ), ապա նշելի է, որ նրա եզրաբանութիւնը բաւականին համահունչ է յիշատակարանի հետ։ Ի դէպ, այս վերտառութեան « Չորրորդ Հայոց » եզրը պարզապէս նշանակում է Տարօնոյ կողմն - Տուրուբերան նահանգը ըստ Մովսէս Խորենացու Աշխարհացոյցում առկայ նահանգաթուարկման հերթական համարի (« Արդ՝ ունի առաջին աշխարհ [ Բարձր Հայք ] գաւառս ինն … Երկրորդ աշխարհ Հայոց՝ Չորրորդ Հայք, որ է Ծոփաց կողմն … Երրորդ աշխարհ՝ Աղձնիք … Չորրորդ աշխարհ՝ Տա [ ւ ] րուբերան …»), ինչպէս որ եզակի ձեւով այն ներկայացուած է քիչ անց, Ա գլխում՝ ոչ մի կապ չունենալով Չորրորդ Հայք - Ծոփք նահանգի հետ։ Իսկ դա նաեւ ցոյց է տալիս, որ Յովհանը բաւականին ուշադիր է եղել իր աղբիւրներն ընթերցելիս եւ արտագրելիս։ Միւս ձեռագրերի պահպանած Պատմութիւն Տարօնոյ, զոր թարգմանեաց Զենոբ Ասորոց եպիսկոպոսն անուանումն անկասկած ԺԳ դարից ոչ ուշ կատարուած « մեծ խմբագրման » արդիւնք է։ Բացի Բ խմբից, այն պահպանուել է նաեւ Ա խմբի ԲԼ ենթախմբի c, r եւ t գրչագրերում, որը պէտք է համարել հաւանաբար Բաղէշի դպրոցում ԺԷ դարի կէսերին ստեղծուած նրանց մայր օրինակի գրչի գիտական մօտեցման արդիւնք։ Բոլոր դէպքերում, այդ վերտառութիւնը ( համառօտ՝ Պատմութիւն Տարօնոյ ) քաղաքացիութիւն է ձեռք բերել, ուստի այն պահպանել ենք տիտղոսաթերթում եւ սոյն առաջաբանում։

Իր ընդգրկած նիւթերի համակարգման որակով Յովհան Մամիկանեանը թերեւս զիջում է հայ պատմիչներից շատերին, եւ հէնց նոյն պատճառով՝ դրանք շահում են աղբիւրագիտական հաւաստիութեան տեսանկիւնից։ Միաժամանակ, հեղինակի ձեռքը նկատւում է գրեթէ բոլոր հատուածներում, յատկապէս նրանց վերջին մասերում, ուր կատարուած են տարբեր սկզբնաղբիւրների տեղեկութիւնների շաղկապման եւ համադրման առաւել ակնյայտ փորձերը, նաեւ՝ առաւել մեծ սխալներով։ Այդ սխալներից աւելի ակնառու են, օրինակ, Զենոբ Գլակի երկի անուանումն Ասորւոց պատմութիւն ներկայացնելը ( իրականում դա ամենայն հաւանականութեամբ Զենոբի մատնանշած աղբիւրներից մէկի՝ վերականգնուող « Գիր զԱրշակունի եւ զքաջ թագաւորաց տանս Հայոց » վերնագրով երկի միւս անուանումն է ), Պարսից պատմութիւն կիսավիպական ժողովածոյի ( իբրեւ թէ Ուռհայում յայտնաբերած, սակայն « ի նոյն Իննակնեան վանս … գրած ») տուեալները Գլակավանքի վանահայրերի գաւազանագրքի ( գլուխ Ե ) հետ համաձայնեցնելիս առաջացած անհամապատասխանութիւնները, եւ այլն։

Ընդհանրապէս, քննական նոր բնագրի հրատարակութեան առիթով նշելի է, ցաւօք, որ ժամանակին երկի թուագրումը մինչեւ Թ - Ժ դարեր հասցնող հետազօտողների եւ նրանց հետեւորդների գերքննադատական մօտեցման արդիւնքում ( վերջին անգամ Լ. Աւդոյեանի անգլերէն թարգմանութեան մէջ ) Յովհանի աղբիւրների հիմնաւոր ուսումնասիրութիւնը ինչ - որ չափով կանգ է առել։ Մեծ ծաւալով օգտագործելով Պատմութիւն Տարօնոյ - ի բազմատեսակ տեղեկութիւնները, բանասէրներից շատերը, միաժամանակ, նրա աղբիւրներից եւ առկայ ձեռագրերից եկող հակասութիւնները թեթեւաբար վերագրում են Մամիկոնեան պատմիչին՝ հաշուի չառնելով նրա յիշատակարանի անմիջականութեամբ տոգորուած խոստովանութիւնները եւ յորդորները։ Նշենք, որ հակասութիւնների մի մասը լուծում է ստանում նոր քննական բնագրում ի յայտ եկած հաւաստի ընթերցումների շնորհիւ։ Աղբիւրագէտի խնդիրը համարելով հեղինակի սխալների տրամաբանութիւնը գտնելը, այլ ոչ թէ նրա երկը պարզապէս ուշ դարաշրջան տեղափոխելը ( ճշմարիտ աղբիւրագիտութեան հետ ոչ մի կապ չունեցող այն մտայնութեամբ, թէ ինչքան աւելի վաղ է հեղինակը, այնքան աւելի հաւաստի պէտք է լինեն նրա շարադրած նիւթերը ) ՝ մեր բնագրի տողատակի ծանօթագրութիւնների սուղ հնարաւորութիւնների շրջանակում փորձել ենք նաեւ ներկայացնել այդպիսի մեկնաբանութիւնների մի մասը։

Իսկ  երկի առանձին մասերի աղբիւրների համար գնահատման չափանիշերի փոփոխութիւնը դէպի վանական բանահիւսութեան եւ ուշ Սասանեան աւանդոյթին համահունչ, գրեթէ աշխարհիկ վիպական յուշարձաններ, ամբողջապէս հնարաւորութիւն է տալիս ըստ արժանւոյն գնահատել Պատմութիւն Տարօնոյ - ն՝ իբրեւ վաղ միջնադարեան գրականութեան աչքի ընկնող կոթողներից մէկը։ Միաժամանակ, կարեւոր է նշել, որ երկի՝ տարբեր սկզբնաղբիւրների հանգող մասերը լեզուաոճական մեծ նմանութիւն են դրսեւորում, ուստի դրանք չի կարելի դիտել իբրեւ բառացի արտագրուած եւ այդպիսով անխաթար պահպանուած բնագրեր։ Հետեւելով նաեւ բանաւոր աւանդոյթին՝ Մամիկոնեան պատմիչն անշուշտ շատ դէպքերում հարստացրել է իր արտագրածը անձնական ներդրումով։ Ի տարբերութիւն աւելի վաղ երկերի՝ նրա մօտ լաւ է պահպանուել նաեւ լեզուաոճական հասարակաբանութիւնը։

Երկի քննական բնագիրը պատրաստուել է նախկին հրատարակութիւններում օգտագործուած եւ նոր գրչագրերի վերլուծութեան արդիւնքում։ Մաշտոցի անուան Մատենադարանում պահուող բոլոր, ինչպէս նաեւ դրսի գրչագրերի մեծ մասի հրատարակուած կտորների առանձնայատկութիւնների քննութեամբ կազմուել է ձեռագրերի ճիւղագրութիւնը, որից պարզ է դառնում, որ 1941 թ. Աշ. Աբրահամեանի հրատարակութեան պատկերացումները իրականութեան հետ ոչ մի կապ չունեն։ Վերջինիս օգտագործած եւ քաղաքացիութիւն ստացած տառանիշերը ( Բ, Լ, Հ, Մ, Պ, Ս, Վ, Օ ) մեր կողմից պահպանուել են, սակայն բոլոր միւսների նման տրուած են լատինատառ։  Մեր կողմից բաց են թողնուած միայն Պոլսի եւ Վենետիկի հրատարակութիւններից ընդօրինակուած ԺԸ - ԺԹ դդ. մի քանի գրչագրեր, ինչպէս նաեւ Պատմութիւն Տարօնոյ - ին հանգող, սակայն էական խմբագրումների ենթարկուած ( փաստօրէն նոր երկեր դարձած ) յայսմաւուրքային հատուածները։ Ցաւօք, հետազօտուած գրչագրերի մի մասի ընթերցումները հնարաւոր չի եղել նշել տողատակերում ( չենք նշել նաեւ Աշ. Աբրահամեանի հրատարակութեան վրիպակները՝ մեր տողատակերի ծաւալը չկրկնապատկելու համար ) ։

Երկի պահպանուած շուրջ երեք տասնեակ ձեռագրերը բաժանւում են երկու հիմնական խմբի ( պայմանականօրէն անուանում ենք Ա եւ Բ ), ընդ որում քննութիւնից պարզ է դառնում, որ Բ խումբը ԺԳ դարի կէսերից ոչ ուշ կատարուած մի մեծ եւ իւրատեսակ խմբագրման արդիւնք է։ Ա խմբում պահպանուած բնագրի հետ այդ խմբագրման տարբերակների ( ենթախմբերի ) իւրօրինակ յարաբերութիւնը ցոյց է տալիս, որ անյայտ խմբագիրը մեզ չհասած մի գրչագրում գծիկներով եւ խաչանշաններով ջնջումներ ու յաւելումներ է կատարել, ապա այդ օրինակից արուել են մի քանի արտագրութիւններ։ Բազմաթիւ տարբերութիւնների համեմատութիւնից երեւում է, որ առնուազն երեք արտագրողներ ինքնուրոյն են եղել անյայտ խմբագրի կողմից « առաջարկուած » փոփոխութիւններն ընդօրինակելիս եւ դրա շնորհիւ առաջացել են Բ խմբի երեք ենթախմբերը։

Ամենից շատ փոփոխութիւններ են անցել Բ խմբի պայմանականօրէն Օ եւ ՀՄ կոչուած ենթախմբերի ձեռագրեր (o, v ₇, w եւ h, m, u, v ₁, v ₂, ՄՄ թիւ 1885, 1887, 2560, 6724, Սանկտ - Պետերբուրգի Արեւելագիտութեան ինստիտուտի հայերէն ձեռ. թիւ B 29, Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի թիւ 1149, Փարիզի Ազգային գրադարանի թիւ 184), որոնք մասնաւորապէս բաց են թողել երկի վերջին երկու հատուածները ( Յովհան Մամիկոնեանի յիշատակարանով հանդերձ ). m գրչագրում երկի նախավերջին գլուխն առկայ է, հաւանաբար, նրա նախօրինակի գրչի նախաձեռնութեամբ։ Շատ աւելի պակաս է փոփոխութիւններ կատարել այն մայր օրինակի գրիչը, որից արտագրուել եւ մեզ են հասել ՍՎ կոչուած ենթախմբի ձեռագրերը (s, v ₃, v ₅, ՄՄ թիւ 2748) ։ Այս ենթախումբը պէտք է իր հերթին բաժանել երկու խմբի. s գրչագրում երկի վերջին երկու գլուխներն առկայ են, իսկ միւսներում՝ ոչ։ Հնարաւոր է խմբաւորել նաեւ ՀՄ ենթախմբի գրչագրերը. m- ին նման են ( առանց նախավերջին գլխի ) v ₁, v ₂, ՄՄ թիւ 1885, 1887, Սանկտ - Պետերբուրգի B 29 եւ Երուսաղէմի 1149, իսկ h- ին՝ u, ՄՄ թիւ 2560 եւ 6724 գրչագրերը։ Մեծ խմբագրումից յետոյ Ա եւ Բ խմբերի միջեւ որոշ չափով միջանկեալ դիրք են գրաւում Բ խմբի Օ կոչուած ենթախմբի երեք պահպանուած ձեռագրերը (o, v ₇ եւ w. բնորոշ ընթերցումներից երեւում է, որ այս ենթախմբին է պատկանել նաեւ Սեբաստիայի պահպանակի պատառիկի գրչագիրը ) ։ Գերակշռող մասով դրանց ընթերցումները նման են ՀՄ ենթախմբի ձեռագրերին, սակայն շատ ընթերցումներ էլ համընկնում են Ա խմբի բնագրին, որը նրանց մայր օրինակի գրչի կողմից մեծ խմբագրման որոշ « առաջարկներ » չընդունելու արդիւնք է։

Ա խմբի ձեռագրերը եւս հնարաւոր է բաժանել երեք ենթախմբերի, որոնց տարբերութիւնները, սակայն, անհամեմատելի են Բ խմբի ենթախմբերի տարբերութիւնների հետ։ ԲԼ եւ Ն ենթախմբերի գրչագրերը անխաթար են պահպանել երկի՝ Յովհան Մամիկոնեանից եկող վերտառութիւնը. « Սկիզբն պատմութեան Չորրորդ Հայոց եւ ժամանակագրութեանն Զենոբայ Ասորոյ …» ( հնագոյն՝ 1220 թ. ընդօրինակուած b գրչագրում առաջին թերթերը կորսուած են, ուստի նրա մասին ասուածը ենթադրութեան մակարդակով է ) ։ ԲԼ ենթախմբի (b, l, v ₄, ՄՄ թիւ 1665 ) բնագրից չնչին շեղումներ ունեցող c, r եւ t գրչագրերի մայր օրինակում մի գիտակ գրչի նախաձեռնութեամբ վերնագիրը դարձուել է Բ խմբի նման՝ « Պատմութիւն Տարաւնոյ, զոր թարգմանեաց Զենոբ Ասորոց եպիսկոպոսն » ։ Ն ենթախումբը (n, q, v ₆ ) ստեղծուել է մի վաղ ձեռագրում երկի նիւթերի հերթականութիւնը եւ գլխագրերը որոշ չափով փոփոխելու ճանապարհով ( Արծրունեաց իշխանների մասին նիւթերը շեշտելու նպատակադրումով ) ՝ փաստօրէն վերածուելով մի նոր խմբագրութեան։ Սակայն չհանգելով մեզ հասած մնացեալ ձեռագրերից որեւէ մէկին՝ բնագրի գերակշիռ մասով այդ խմբագրութիւնը զերծ է ԲԼ ենթախմբի մայր օրինակի գրչի թոյլ տուած որոշ շեղումներից, ուստի էական դեր է կատարում Ա խմբի մայր գրչագրի կամ ուղղակի՝ Յովհան Մամիկոնեանի բնօրինակային ընթերցումների վերականգնման խնդրում։