III. ԲՆԱԳՐԻ ՀԵՏԱԶՕՏՈՒԹԻՒՆԸ, ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԵԱՆ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄԸ, ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ

Ձեռագիր մատեանը կազմում է մշակութային մի բարդ ամբողջութիւն, նրա ուսումնասիրութիւնը կատարւում է տարբեր տեսանկիւններից. գրչագիրը հանդէս է գալիս իբրեւ զանազան գիտական ճիւղերի առարկայ:

Ձեռագիր մատեանները պարունակում են Հայոց միջնադարին վերաբերող հիմնական տեղեկատւութիւնը, դրանց միջոցով է հասել մեզ այդ շրջանի գրականութիւնը՝ բառիս ամենալայն իմաստով: Գրչագրերը արուեստի եւ արհեստի յուշարձաններ են, ընդ որում դրանց մի զգալի մասը միջազգային համբաւ է ստացել: Եւ վերջապէս, ձեռագրերի հետ առնչութիւն ունեցած մարդիկ մի առանձին աշխարհ են կազմում, որն իր հերթին վերլուծութեան առարկայ է մի քանի տեսանկիւններից:

Տարբեր լեզուներով գրուած մատեանները առանձին գրութիւններում կարող են իրենց ծննդեանը եւ հետագայ կեանքին վերաբերող որոշ տեղեկութիւններ պահպանել: Այդ առումով հայկական ձեռագրերը աչքի են ընկնում իրենց ճոխութեամբ: Պատուիրատուն, գրիչը, կազմողը, նորոգողը, յետին ստացողը (այսինքն մատեանի նոր տէրը) գրութիւններ են թողնում, որոնց հիման վրայ շատ դէպքերում հնարաւոր է լինում մանրամասն պատկերացում կազմել տուեալ գրչագրի եւ նրա հետ գործ ունեցածների ճակատագրի վերաբերեալ: Այդպիսի գրութիւններ կան զանազան լեզուներով գրուած մատեաններում, բայց հայերէն գրչագրերի այդ յաւելումները առանձնապէս աչքի են ընկնում իրենց ճոխութեամբ: Դրանք կոչւում են յիշատակարան կամ յիշատակագրութիւն եւ կազմում են հայոց միջնադարեան դպրութեան առանձին մի ճիւղ (աւելի մանրամասն՝ IVբաժնում):

Բայց գրչագրի ծննդեան եւ կեանքի շարունակութեան մասին կարող են գտնուել բազմաթիւ այլ, թէպէտ եւ անուղղակի տուեալներ:

Սոյն բաժնում խօսքը վերաբերում է բնագրերի ուսումնասիրութեան մեթոդաբանութեանը՝ նրան, թէ ինչպէս են մտնում այդ բնագրերը գիտական շրջանառութեան մէջ: Պահպանուած հայերէն ձեռագրերի թիւը դեռեւս ստոյգ որոշուած չէ: Ենթադրւում է, որ մեզ է հասել շուրջ 30. 000ձեռագիր: Դա, իհարկէ, միջնադարում ստեղծած գրչագրերի մի փոքր մասն է: Ներկայումս այդ մատեանները կենտրոնացուած են հետազօտական հաստատութիւններում, թանգարաններում, գրադարաններում (ինչպէս աշխարհիկ, այնպէս եւ վանական), որոշ քանակութիւն էլ պահում են մասնաւոր անձինք: Ամենից մեծ հաւաքածոն Երեւանի Մաշտոցի անուան Մատենադարանի ժողովածոն է՝ աւելի քան 10. 000 միաւոր: Մատենադարանից յետոյ գալիս է Երուսաղէմի հայոց պատրիարքարանին կից Ս. Յակոբեանց վանքի հաւաքածոն (աւելի քան 4. 000 գրչագիր): Շատ հարուստ են Մխիթարեանների ժողովածոները՝ Վենետիկի Ս. Ղազար կղզում գտնուող վանքինը եւ Վիեննայինը: Պակաս քանակութեամբ, բայց դարձեալ կարեւոր հաւաքածոներ են գտնւում Փարիզի Ազգային գրադարանում, Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում, Վրաստանի Գիտութիւնների ակադեմիայի Ձեռագրաց ինստիտուտում (Թբիլիսի), Օքսֆորդի համալսարանի գրադարանում, Սպահանի Ս. Ամենափրկիչ վանքում: Սանկտ-Պետերբուրգի հայերէն ձեռագրերը ամփոփուած են 6 պահոցներում՝ կազմելով 537 միաւոր:

Հայերէն ձեռագրերի գիտական նկարագրութիւնը սկսուել էր XVIII դարում, այժմ դրանց մեծ մասը ցուցակագրուած է, թէպէտ միշտ չէ, որ եղած ցուցակները համապատասխան են ժամանակակից պահանջներին: Տպագիր ու ձեռագիր ցուցակների թիւը (ըստ անցեալ դարի 70-ական թուականների տուեալների) կազմում է 355 միաւոր, դրանք այն ցուցակներն են, որոնք ընդգրկում են 5 կամ աւելի ձեռագիր եւ գրանցուած են Յակոբ Անասեանի կողմից [III. 1, հտ. Ա, էջ LXX-XCV, հտ. Բ, էջ V-XXII]: Անցած տարիների ընթացքում այդ ձեռագրացուցակների թիւը զգալիօրէն աճել է: Երեւանի Մաշտոցի անուան Մատենադարանում, ցաւօք, առ այսօր յաջողուել է հրապարակել Մայր ցուցակի միայն առաջին եւ երկրորդ հատորները [III. 2-3]: Վերջերս լոյս են տեսել Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանի (կազմողներ՝ Յ. Գեւորգեան եւ Ա. Տէր-Ստեփանեան [III. 4]) եւ Սանկտ-Պետերբուրգի (կազմող՝ Կ. Իւզբաշեան) հայերէն ձեռագրաց ցուցակները:

Ցուցակագրութիւնը որոշ իմաստով ստեղծագործական աշխատանք է, որը յենւում է (կամ գոնէ պիտի յենուի) որոշ օրէնքների վրայ: Ցուցակը կարող է բաժանուել առանձին մասերի, որոնցից իւրաքանչիւրը կառուցուած է լինում ըստ ձեռագրի առարկայական պատկանելութեան (ասենք, պատմագրութիւն, մեկնութիւն) կամ պարզապէս ըստ գոյքահամարի: Երկրորդ մօտեցումը աւելի է տարածուած եւ պիտի համարուի նախընտրելի: Գրչագրերի բաժանումը ըստ բովանդակութեան յաճախ պայմանական բնոյթի է, քանի որ ձեռագրերի մի ձգալի մասը խառն նիւթ է պարունակում: Մինչդեռ գիտական ցուցակը պիտի ներկայացնի ձեռագիր մատեանը նախ եւ առաջ իբրեւ ամբողջութիւն:

Նկարագրութիւնը հետեւում է մօտաւորապէս այս կարգի.

1. Նկարագրութեան հերթական (միջանցիկ) համարը

2. Պահպանման միաւորի գոյքահամարը

3. Նկարագրութեան վերնագիրը՝ ըստ ձեռագրի բովանդակութեան

4. Առանձին երկի վերնագիրը՝ ըստ տուեալ գրչագրի, նաեւ՝ ըստ յիշատակարանների կամ այլ գրութիւնների: Եթէ վերնագիրը բացակայում է, ապա այն վերականգնւում է ըստ այլ աղբիւրների համապատասխան նշումների:

5. Երկի սահմանումը: Դիմելով այլ ցուցակների, մասնագիտական գրականութեանը, հրատարակութիւններին եւն՝ նկարագրութեան հեղինակը ձգտում է յարաբերակցել տուեալ երկը արդէն յայտնի յուշարձանի հետ եւ դրանով սահմանել այն՝ ներկայացնելով որպէս յայտնի յուշարձանի տարբերակներից մէկը (աւելի մանրամասն՝ ստորեւ):

6. Նկարագրութիւնը տուեալներ է ընդգրկում ձեռագրի գեղարուեստական ձեւաւորման մասին՝ դիմանկարներ, գլխազարդեր, լուսանցազարդեր եւն:

7. Տուեալներ ձեռագրի ընդօրինակման ժամանակի, գրիչների, ստացողների, կազմարարների եւ այլ անձանց մասին, որոնք առնչութիւն են ունեցել գրչագրի ստեղծմանը եւ հետագայ գոյութեանը:

8. Արտաքին նկարագրութեան մէջ նշւում են ձեռագրի չափերը, թերթերի, սիւնեակների, տողերի քանակութիւնը, նիւթը, գրատեսակը, կազմին վերաբերող տուեալներ:

9. Մատենագիտութիւն, որը նախատեսում է գրչագրի հրատարակութեանը, այլ աշխատութիւններում օգտագործմանը, ուսումնասիրութեանը, նկարագրութեանը, թարգմանութեանը, յիշատակութեանը վերաբերող յղումներ եւն:

Պահանջները ձեռագրի նկարագրութեան նկատմամբ ընդհանրապէս միօրինակեցուած են, այնուհանդերձ ցուցակագրութիւնը ենթադրում է ձեռագրի ուսումնասիրութիւն գիտական լայն հիմքերի վրայ: Ցուցակ կազմողը չի կարող բաւարարուել տուեալ մատեանի առանձնայատկութիւնները ներկայացնելով, նա կարող է (յաճախակի պարտաւոր է) դիմել գրաւոր երկի վերլուծութեանը որպէս այդպիսին: Բնական է, որ այդ ընթացքում կատարուած գործողութիւնների յաջորդականութիւնը պայմանական է:

Աշխատանքը այդ փուլում նախատեսում է մի շարք քայլեր, այն է՝

ա. Բնագրի ընթերցումը: Երբ այն գրուած է բոլորագրով կամ նոտրագրով, ընթերցումը մեծ դժուարութիւններ չի առաջացնում, մինչդեռ երկաթագրի ընթերցումը առանձին վարժութիւն է պահանջում: Դժուարութիւնը կապուած է մասամբ նրա հետ, որ տառերը յաճախակի զանազանւում են միայն առանձին փոքր մասնիկներով: Հեշտ չէ նաեւ բացել պատուի տակ եղած յապաւումները կամ գաղափարագրերի բովանդակութիւնը, իմաստը:

բ. Յաջորդ քայլերը պիտի պարզեն գրչագրի ընդօրինակման հանգամանքները՝ ժամանակը, վայրը, ով է գրիչը կամ գրիչները, ստացողը, ծաղկողը եւն: Ժամանակը որոշւում է ըստ յիշատակարանում եղած տուեալների (երբեմն կարիք է լինում դրանք վերծանել): Յաւելեալ կամ որոշ դէպքերում եզակի տուեալներ են տալիս ձեռագրի գիրը կամ գրերը, ձեւաւորումը, մագաղաթի մշակուածութեան աստիճանը, թղթի ջրանշանը եւն: Դժբախտաբար, տառատեսակները եւ նրանց տարբերակները այդ առումով բաւարար չափով չեն ուսումնասիրուած, տատանումները կարող են տեղի ունենալ անգամ դարերի սահմաններում, եւ այդ դէպքում թուագրումը դառնում է պայմանական: Որոշ դէպքերում ժամանակն ու գրչի ինքնութիւնը կարելի է որոշել համեմատելով տուեալ մատեանը մէկ ուրիշի հետ, որը ստեղծուել է նոյն պայմաններում, եւ որին վերաբերող տեղեկութիւնները ստոյգ են:

գ. Տուեալ երկի բովանդակութեան սահմանումը: Դա ամենից պատասխանատու գործողութիւնն է, կարող է պահանջել աղբիւրագիտական ու բանասիրական լայն գիտելիքներ: Բանն այն է, որ հեղինակի անունը կարող է բացակայել կամ եղծուած լինել, հնարաւոր է՝ ուղղակի չհամապատասխանել իրականութեանը: Նոյնը վերաբերում է նաեւ վերնագրին: Բնագիրը կարող է գտնուել թերի, առանց սկզբի ու վերջի: Պատահում է, որ տուեալ գրական երկը նախապէս ուշադրութեան չի առնուել, այլուր յիշատակուած չէ, փաստօրէն առաջին անգամ է մուծւում գիտական շրջանառութեան մէջ: Լինում են դէպքեր, երբ ընդօրինակութիւնը միւս ձեռագրերում չի պահպանուել, առհասարակ եզակի է: Երկու կամ աւելի երկեր կարող են միանալ իրար առանց որեւէ սահմանագծի:

Յուշարձանի սահմանումը պահանջում է հայոց միջնադարեան դպրութեան եւ նրան վերաբերող մասնագիտական գրականութեան լայն ճանաչում: Դա ամենից դժուար եւ պատասխանատու գործողութիւնն է գրչագրի ուսումնասիրութեան ընթացքում: Ցաւալի է, որ Յակոբ Անասեանը՝ միջնադարեան գրական աշխարհի այդ հոյակապ գիտակը, չհասցրեց աւարտել իր «Հայկական մատենագիտութիւն» աշխատութիւնը (տե՛ս [III, 1]). լոյս տեսած երեք հատորներն ընդգրկում են միայն Ա-Բ եւ մասամբ Գ տառերով սկսուող հեղինակներին ու երկերը:

դ. Յուշարձանի հարազատ, այն է՝ սկզբնական բնագրի վերականգնում: Գրչագրեր, որոնք գրուած են հեղինակի ձեռքով, հազուադէպ են. նոյնը կարելի է ասել նաեւ անմիջապէս հեղինակային բնագրից կատարուած ընդօրինակութիւնների մասին: Ձեռագրագէտը գործ ունի սովորաբար ընդօրինակութիւնների հետ, որոնք ենթադրում են միջանկեալ օրինակի կամ օրինակների գոյութիւն: Միջնադարեան ձեռագրերը մեծ մասամբ ոչ այնքան չքանում էին ծերանալով, որքան ոչնչանում անպատեհ պայմաններում՝ զոհ գնալով թշնամու արշաւանքներին: Զարմանալի չէ, որ գրական յուշարձանները պահպանուել են (եթէ առհասարակ պահպանուել են) որպէս ընդօրինակութիւններ: Այսպէս, Ղազար Փարպեցու հեղինակած «Հայոց Երրորդ պատմութիւնը» գրուել է հաստատապէս V դարի վերջին տարիներին (յամենայն դէպս, ո՛չ ուշ քան 505 թ. ): Մինչդեռ դրա հնագոյն մեզ հասած ընդօրինակութիւնը 1672 թուականից է, եւ մէկ պատառիկ է միայն, որը մնացել X-XI դարի ձեռագրից: Բնական է, որ իւրաքանչիւր նոր ընդօրինակութիւնը նպաստում էր վրիպակների աճին:

Նոյն յուշարձանի ընդօրինակութիւնները, որոնց թիւը կարող էր հասնել տասնեակների, հնարաւորութիւն են ընձեռում որոշել նրանց յաջորդականութիւնը եւ կազմել ճիւղագրութիւնը (ձեռագրածառ), որի սկիզբը հեղինակային՝ սովորաբար մեզ չհասած օրինակն է: Այդ բոլոր հանգամանքները հաշուի են առնւում, երբ որոշւում է, թէ ձեռագրերի որ խումբն է կազմելու բնագրի վերականգնման հիմքը: Այս պարագային ձեռագրերի առանձին՝ յայտնի մայր օրինակներից կատարուած ընդօրինակութիւններ կարելի է անտեսել:

Սկզբնական օրինակը կամ նրանից բխող բնագիրը կարող է ներկայացուել հետեւեալ տարբերակներով.

1. Ձեռագիր մատեանը իր ճշտիւ վերարտադրուած գրութեամբ՝ ձեռագրի լուսանկար պատճէնը, որ ընդունուած է կոչել նմանահանութիւն: Այդ ձեւով է լոյս տեսել այժմ Երեւանի Մատենադարանում պահուող նշանաւոր «Լազարեան աւետարանը»՝ թուակիր հնագոյն գրչագիր մատեանը, որի արտագրութեան ժամանակն անվիճելի է (887 թ. ): Զուգահեռաբար կարող է դրուել նաեւ բնագրի վերծանութիւնը: Գրութեան նկարը կարող է պահպանել բուն ձեռագրի չափերը կամ շեղուել դրանցից՝ փոքրացուելով կամ մեծացուելով:

2. Յուշարձանի հրապարակումը ըստ ձեռագիր այն տարբերակի, որը համարւում է սկզբնագրին ամենից մօտը՝ առանձին վերցուած կամ միւս ձեռագրերում եղած տարընթերցումներով: Դա հնարաւորութիւն է տալիս ընթերցողին սեփական կարծիք կազմել բնագրի վերաբերեալ, թէ որչափ ճիշտ է եղել հրատարակիչը՝ նախընտրութիւն տալով այս կամ այն ընթերցուածքին:

3. Համահաւաք բնագրի հրատարակութիւն: Մնալով այն ընթերցումների սահմաններում, որոնք հրատարակիչը քաղել էր իր կողմից ընտրուած գրչագրերից, նա վերականգնում է բնագիրը այն ձեւով, որը գտնում է առաւել մօտ հեղինակային սկզբնօրինակին: Պարզ է, որ վերականգնուած տարբերակը ամբողջութեամբ չի համընկնում օգտագործուած որեւէ ձեռագրի հետ: Այդպիսի հրատարակութեան տողատակում բերուած են նաեւ այն ընթերցումները, որոնք հրատարակիչը մերժել էր՝ դիտելով դրանք անհարազատ եւ միաժամանակ հնարաւորութիւն ապահովելով ընթերցողին սեփական տեսակէտ կազմել նախօրինակի վերաբերեալ: Հայագիտութեան բնագաւառում ամենից տարածուածը հէնց այս եղանակն է:

Վերեւում շարադրուած հրատարակութեան ձեւերը նախատեսում են նաեւ առանձին ընթերցումների՝ բառերի, նախադասութիւնների, հատուածների շտկում կամ վերականգնում նաեւ այն դէպքում, երբ ձեռագիր նիւթը անմիջապէս դրան չի նպաստում, բայց դա արւում է պատմա-բանասիրական որոշ օրէնքների թելադրանքով:

Բնագրի գիտական հրատարակութեան մէջ (անկախ նրա քննական, համեմատական եւ համահաւաք լինելուց) ընթերցողը կարող է գտնել հաշուի առնուած ձեռագրերի մանրամասն նկարագրութիւն, օրինակների լուսանկարներ, ցուցումներ այն սկզբնաղբիւրների վերաբերեալ, որոնք օգտագործուած են հրատարակուելիք յուշարձանում կամ զուգահեռ են նրան: Այդպիսի հրատարակութեան համար պարտադիր են յղումներ Հին եւ Նոր կտակարանի գրքերից, նաեւ այլ աղբիւրներից կատարուած քաղումների վրայ, երբ դրանք յաջողւում է բացայայտել: Հրատարակութեանը կցւում են անձնանունների, տեղանունների, որոշ դէպքերում՝ յատուկ եզրաբանութեան ցանկեր: Պարտադիր է կցել նաեւ օգտագործած գրականութեան ցանկ, որը նախատեսում է նախորդ հրատարակութիւններին վերաբերող մատենագիտութիւն:

Այս ձեւերն առաջացել էին արդէն Վերածննդի շրջանում, երբ հետաքրքրութիւն ծագեց անտիկ աշխարհի գրաւոր մշակոյթի հանդէպ: Հէնց այդ ժամանակ անհրաժեշտութիւն զգացուեց պահպանուած բնագրերի բանասիրական քննադատութեան, միայն այդ շրջանից յոյն եւ լատին դասական հեղինակները սկսեցին լոյս տեսնել գիտական եղանակով պատրաստուած հրատարակութեամբ: Հայագիտութեան բնագաւառում այդ աշխատաեղանակը կապուած է նախ եւ առաջ Մխիթարեանների գործունէութեան հետ:

XVIII դարի սկզբներին Մխիթար Սեբաստացին եւ նրա մի շարք այլ գիտուն վանական-աշակերտներ հաստատուեցին Վենետիկին մօտ գտնուող Ս. Ղազար կղզում եւ անցան ձեռագրերի հաւաքմանն ու հրատարակութեանը, բառարաններ կազմելուն, առանձին ուսումնասիրութիւններին: Հայոց անցեալի գիտական ուսումնասիրութեան ասպարեզում Մխիթարեանների դերը անհնարին է գերագնահատել [1]: Ճշմարիտ գիտական հրատարակութիւնը բացառում է վրիպակների առկայութիւնը: Մխիթարեանները շարունակում են համբաւ վայելել այդ առումով եւս:

XIX դ. երկրորդ կէսում այդ աւանդոյթը ժառանգեցին, յաճախ՝ աւելի քննական մակարդակով, Պետերբուրգի, Մոսկուայի, Էջմիածնի միաբանութեան հայագիտական հաստատութիւնները: Բնագրի գիտական հրատարակութեան այն ձեւը, որն ընդունուած էր Մխիթարեանների կողմից, իւրացրին Էջմիածնի Հոգեւոր ճեմարանի դասախօս-գիտնականները: Յիշենք, որ XIX-XX դդ. եզրին Ճեմարանը ճանաչուել է իբրեւ հայագիտութեան խոշորագոյն օջախներից մէկը:

Մեր օրերում հայագիտութեան հիմնական բեռը ստանձնել են Հայաստանի ակադեմիական հաստատութիւնները, Մաշտոցի անուան Մատենադարանը եւ համապատասխան ուսումնագիտական ամբիոնները:

Ներկայումս հայալեզու գրաւոր յուշարձանների մի զգալի մասը հրապարակուած է աշխատանքային ընդունելի մակարդակով (որպէս օրինակ յիշենք Մովսէս Խորենացու «Հայոց պատմութեան» 1913 թուականի հրատարակութիւնը [III. 5]): Սակայն հրատարակութեան ձեւը շարունակում է կատարելագործուել, եւ այժմ Երեւանում սկիզբ է առել մի նոր շարք՝ «Մատենագիրք Հայոց» վերնագրով: Լոյս են տեսել առաջին հինգ հատորները, որոնք ընդգրկում են V-VII դարերին պատկանող հեղինակների երկերը [III. 6]: Բնագրի պատրաստման եղանակը ըստ էութեան նոյնն է, յաճախ՝ պարզ վերատպութիւն, սակայն սարուածքը հարստացած է. Ս. Գրքի վկայակոչումները այժմ ամբողջացած են, ամբողջական բնոյթի են նաեւ սուրբգրային, տեղանունների, ցեղանունների, անձնանունների, տոհմանունների ցանկերը: «Մատենագիրք Հայոց» բազմահատոր հաւաքածոն նոր թափ կը տայ հայոց դպրութեան ուսումնասիրութեանը զանազան ուղղութիւններով:

Միջնադարեան վիմագրերի հրատարակութիւնն ունի իր առանձնայատկութիւնները: Արձանագրութիւնները հրատարակւում են լուսապատճէնով, իսկ կողքին դրւում է գրութեան՝ ձեռքով կատարուած ընդօրինակութիւնը (գրչանկարը)՝ պահպանելով առանձնայատկութիւնները, համառօտութիւնները եւն, բայց մի փոքր պարզեցուած: Գիտական սարուածքը որոշ չափով նման է ձեռագրաց ցուցակում եղածին:

Յովսէփ 0րբելու եւ Սեդրակ Բարխուդարեանի առաջաբանները [III. 7, պրակI], ինչպէս նաեւ Գրիգոր Գրիգորեանի ձեռնարկը [III, 8] կարող են ընթերցուել որպէս հայոց վիմագրութեան ներածութիւն: Առանձին օրինակներ վերծանութեամբ տե՛ս [II. 14]: XX դարի սկզբում Կարապետ Կոստանեանցի կազմած «Վիմական տարեգիրը» պարունակում է V-XVIIIդարերիարձանագրութիւնների բազմաթիւ օրինակներ՝ ժողովուած մինչ այդ եղած այլեւայլ հրապարակումներից, բայց առանց բուն ստուգելի գրութեան [III. 9]:

1958 թուականից Երեւանում լոյս է տեսնում «Դիւան հայոց վիմագրութեան» վերտառութեամբ մի շարք, որն սկզբում ընդգրկում էր Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններում եղած արձանագրութիւնները (տե՛ս [III. 7]): Ինչպէս ասուեց վերեւում, բազմաթիւ հայալեզու արձանագրութիւններ կան նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնից դուրս: Վրաստանի Հանրապետութեան տարածքում եղած վիմագրերը հաւաքել, ուսումնասիրել ու հրատարակել է Պարոյր Մուրադեանը [III. 10]: Նիւթի վերլուծութեան ընթացքում յաջողուեց մասնաւորապէս ուրուագծել Քարթլիի եւ Կախէթի հայկական բնակավայրերի գոյացման ու գործունէութեան պատմութիւնը: Պոլսի հայկական վիմագրերի հաւաքումն ու ուսումնասիրութիւնը կատարել է վերջերս Գեւորգ Բամպուքճեանը, իսկ Ռուսաստանինը՝ Գր. Գրիգորեանը:

Միջոցներից մէկը, որով գրական երկը եւ նրա մէջ եղած առանձին տուեալները մուտք են գործում գիտական շրջանառութեան մէջ, յուշարձանի թարգմանութիւնն է ժամանակակից լեզուի: Գոյութիւն ունեն բազմաթիւ թարգմանութիւններ աշխարհաբարի, ռուսերէնի, անգլերէնի, ֆրանսերէնի, գերմաներէնի, իտալերէնի, վրացերէնի եւ այլ լեզուների: Ժամանակակից թարգմանութիւնների հաւաքածոն հարուստ է ու բազմատեսակ: Գլխաւոր տեղն այստեղ գրաւում են պատմական երկերի փոխադրութիւնները: Թարգմանութիւնը միաժամանակ նաեւ բնագրի մեկնութիւն է, մասնաւորապէս՝ նրանում եղած եզրերի: Գոյութիւն ունեն բազմաթիւ պատմական աշխատութիւններ գեղարուեստական գունաւորումով, եւ թարգմանիչը ձգտում է պահպանել ոճը, բառապաշարի առանձնայատկութիւնները: Աչքի են ընկնում ռուսերէնի հնարաւորութիւնները, որոնք թոյլ են տալիս թարգմանչին զարմանալի ճշգրտութեամբ վերարտադրել գրաբարի առանձնայատկութիւնները: Անսպասելի կը թուայ, բայց աշխարհաբարի փոխադրելիս ժամանակակից թարգմանիչը բազում դժուարութիւնների է հանդիպում: Գրաբարի եւ աշխարհաբարի բառամթերքը համարեա նոյնն է, թէպէտ բառերի իմաստը լրիւ չի համընկնում: Ձգտելով հաւատարիմ մնալ բնագրին՝ թարգմանիչը յաճախ շեղւում է դրա իմաստից, անտեսում եղած երանգները:

Գիտական թարգմանութիւնը պիտի ունենայ մշակուած սարուածք, այն է՝ հետազօտական բնոյթի առաջաբան՝ նուիրուած երկին որպէս ամբողջութիւն, անձնանունների, աշխարհագրական անունների, եզրաբանութեան, առանձնայատուկ դարձուածքների բառարաններ: Այստեղ պիտի նշուեն փոխառութիւններ ուրիշ երկերից, զուգահեռ բնագրեր: Հրատարակութեանը կցւում են մանրամասն մեկնաբանութիւններ-ծանօթագրութիւններ: Վերջին թարգմանական հրատարակութիւններից առանձնապէս յաջողուած է Փաւստոս Բուզանդի «Պատմութիւն Հայոց» երկի (V դար) անգլերէն թարգմանութիւնը [IV. 13]։

  Գրական երկը պարունակում է իւրատեսակ տեղեկութիւններ, եւ դրանց օգտագործումը միշտ առանձին մօտեցում է նախատեսում: Բայց նախքան այդ խնդիրներին անդրադառնալը անհրաժեշտ է պատասխան տալ մի շարք հարցերի, որոշել գրութեան ժամանակն ու տեղը, հեղինակի անունը, յուշարձանի ստեղծման պայմանները, որոշել՝ ինքնուրո՞յն է տուեալ երկը, թէ՞ թարգմանածոյ: Այդ հարցերի կամ նրանց մի մասի պատասխանը կարող է տրուել միասնաբար, ուստի հարցադրումների կայուն հերթականութիւն գոյութիւն չունի, յամենայն դէպս, հարցադրման յաջորդականութիւնը պայմանական է: Բայց հէնց այս հարցերից է սկսւում երկի վերլուծութիւնը՝ իբրեւ գրական յուշարձանի:

Առաջին խնդիրը վերաբերում է հեղինակի անուանը: Պատասխանը կարելի է լինում գտնել վերնագրում, առաջաբանում կամ վերջաբանում, յիշատակարանում, բայց երբեմն այն կարող է բացակայել: Լինում են դէպքեր, երբ անունը գտնում ենք մի այլ աշխատութիւնում կամ միջնադարեան մատենագիտական ցուցակում: Անհրաժեշտ է միշտ լինել ուշադիր, հաշուի առնել կեղծանուան հնարաւորութիւնը: Չէ՞ որ որպէս հեղինակ կարող է նշուած լինել մէկ ուրիշ, երբեմն անգամ իրապէս գոյութիւն չունեցած անձնաւորութիւն, ընդ որում կեղծիքը (իմա՛ կարծեցեալ հեղինակը) կարող է լինել պատահական, բայց նաեւ՝ գիտակցուած: Իսկոյն եւեթ ընդգծենք, որ «կեղծիք» բառն այդպիսի դէպքերում միայն եւ միայն գրականագիտական եզր է եւ ոչ մի կերպ չի կարող ընկալուել վիրաւորական իմաստով:

Որոշ դէպքերում հեղինակութիւնը յաջողւում է պարզել համեմատելով անանուն երկը մէկ ուրիշ աշխատութեան հետ, որի ստեղծողը յայտնի է: Ինչպէս ասուեց վերեւում, հեղինակի գրչին պատկանող ձեռագրերը հազուադէպ են. սովորաբար մեզ են հասնում ուշ շրջանի ընդօրինակութիւններ: Զարմանալի չէ, որ դարերի ընթացքում հեղինակին վերաբերող տուեալները վերանում են կամ փոխւում: Միջազգային գրականութեան պատմութիւնից գիտենք, որ դա տարածուած երեւոյթ էր:

Նման դժուարութիւնների ենք հանդիպում նաեւ այս կամ այն երկի ժամանակը կամ ստեղծման տեղը որոշելիս: Եթէ ժամանակը նշուած չէ, ապա գրականագէտը ձգտում է պարզել այն գոնէ մօտաւորապէս՝ ելնելով հեղինակի անունից, աշխատութեան մէջ արտայայտուած դարաշրջանի երանգներից, նմանութիւնից այլ երկերին՝ հաշուի առնելով ձեռագրի ժամանակը, այլ երկերում եղած յիշատակութիւնները, նաեւ այլ՝ ուղղակի կամ անուղղակի տուեալներ:

Կեղծագրերը մի առանձին խնդիր են կազմում: Հայերի դարձը քրիստոնէութեան բովանդակում է «Առաջին (ըստ Ղազար Փարպեցու) Հայոց պատմութիւնը»: Աշխատութեան առաջաբանում հեղինակը՝ Ագաթանգեղոսը, հանդէս է գալիս իբրեւ հռոմէացի, «հռոմայերէն եւ յունարէն դպրութեանը» տիրապետող, դէպքերին ժամանակակից, այսինքն՝ IV դ. սկզբներին ապրող անձնաւորութիւն: Մինչդեռ կասկած չկայ, որ Ագաթանգեղոսի աշխատութիւնը ինքնագիր է, շարադրուել է ի սկզբանէ հայերէն եւ չի կարող լինել IV դարի աշխատութիւն, քանի որ հայոց գրերը ստեղծուել են միայն V դարում: Բայց ո՞վ է թաքնւում «Ագաթանգեղոս» անուան տակ: Առ այսօր համոզիչ պատասխան չունենք:

XIX դարի վերջերից շարունակւում է վէճը Մովսէս Խորենացու «Հայոց պատմութեան» թուագրութեան վերաբերեալ: Այդ աշխատութիւնը կարելի է դիտել իբրեւ հայ պատմական մտքի խոշորագոյն ստեղծագործութիւն: Հեղինակը ներկայացնում է իրեն որպէս Սահակ կաթողիկոսի եւ Մաշտոցի աշակերտ, որոնք վախճանուել են համապատասխանաբար 439 եւ 440 թուականներին, այդ դէպքերով էլ աւարտւում է «Հայոց պատմութեան» շարադրանքը: Այստեղից կարծես կարելի է գալ այն եզրակացութեան, որ այդ պատմական երկը գրուել է V դարում: Մինչդեռ մի քանի տասնեակ ընդօրինակութիւններով մեզ հասած բնագրում կան տուեալներ, որոնք մի շարք հեղինակաւոր գիտնականների կարծիքով անյարիր են V դարին: Աւանդական տեսակէտը հիմնաւորող ուսումնասիրութիւնների հետ մէկտեղ շարունակում են ի յայտ գալ նաեւ աշխատանքներ, որոնց հեղինակները փորձում են ապացուցել երկի թուագրութիւնը յօգուտ VIII դարի:

Առանձին խնդիր է, թէ սկզբնապէս ինչ լեզուով է գրուել աշխատութիւնը: Բնագրում կարող է նշուած լինել, թէ երկը թարգմանուած է մէկ այլ լեզուից, եւ նման դիտողութիւններին անհրաժեշտ է վերաբերուել պատշաճ եղանակով: Բայց այդպիսի նշումները եւս չի կարելի ընդունել առանց քննադատութեան, հեղինակը կարող է անել նման յայտարարութիւն շատ որոշակի նպատակով: Առաջին բաժնում խօսք է եղել յունաբան կոչուած գրականութեան մասին, որտեղ կիրառւում էին հէնց յունարէնի օրենքները: Այդպիսի դարձուածքների առկայութիւնը բնագրում իսկոյն ստիպում է մտածել, որ աշխատութիւնը թարգմանական է: Սակայն այս դէպքում եւս հարկաւոր է խուսափել հապճէպ եզրակացութիւներից եւ ցուցաբերել զգուշաւորութիւն: Կան օրինակներ, երբ հայ հեղինակը յատուկ նպատակով է յունաբան ոճին հետեւելով շարադրում իր մտքերը:

Բնագրի գիտական քննութիւնը չափազանց կարեւոր է, առանց դրա անհնարին է գնահատել գրաւոր յուշարձանի վաւերականութիւնը, որոշել նրա տեղը գրականութեան յուշարձանների շարքում: Նշենք այդուհանդերձ, որ դժուարութիւնները կապուած են մեծ մասամբ վաղ շրջանի հետ, հայ գրականութեան զարգացման ժամանակագրութիւնը ընդհանրապէս որոշւում է առանց աչքի ընկնող տատանումների:

Տեխնիկական հարցերի լուծումը, այն է՝ յուշարձանի ժամանակը, գրութեան վայրը եւ այլն, մասնագիտական գիտելիքներ են պահանջում, այնուհանդերձ իր դերն է կատարում նաեւ գիտնականի բնազդը: Բայց այս դէպքում եզրակացութիւնը առաւել զգուշութիւն է պահանջում:

Գրական եւ աղբիւրագիտական քննութեան առարկան յուշարձանն է իր ամբողջութեամբ, մինչդեռ պատմութեան այս կամ առանձին հարցի վերլուծութեան դէպքում քննութիւնը հնարաւոր է դառնում աւելի նեղ սահմաններում: Վերլուծութեան խնդիր կարող են լինել հասարակական յարաբերութիւնները, քաղաքական շարժումները, երկում յիշուած պատմական անձնաւորութիւնները, օգտագործուած եզրաբանութիւնը եւն: Այս դէպքում ուշադրութիւնը սեւեռուած է լինում դէպի առանձին հատուածներ, առանձին նախադասութիւններ եւ անգամ բառեր ու եզրեր: Ինչ խօսք, պատմագէտը պարտաւոր է հաշուի առնել ամբողջական աղբիւրագիտական վերլուծութեան արդիւնքները եւս, բայց այս դէպքում ուսումնասիրութիւնը այլ ընթացք է ստանում:

Համեմատութիւնը այլ երկերի հետ կարող է կատարուել դարձեալ մի առանձին նպատակով, սակայն նման դէպքերում եւս եզրակացութիւնները կարող են նպաստել յուշարձանի ընդհանուր գնահատականին: Բայց մենք խօսում ենք տուեալ ուսումնասիրութեան լոկ միտումի մասին. իրականում, անկախ հարցադրումից, աղբիւրագիտական եւ զուտ պատմական պրպտումները շատ կէտերում լրացնում են միմեանց: