ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՆԵՐԱԾՈՒԹԻՒՆ

V. ՄԻ ՔԱՆԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴԻՏՈՂՈՒԹԻՒՆ

Հայագիտութիւնը լրիւ պահպանում է իր այժմէականութիւնը եւ իբրեւ առանձին գիտական բնագաւառ՝ շարունակում զարգանալ թէ՛ Հայաստանում եւ թէ՛ բազմաթիւ այլ երկրներում: Հայագիտական հետազօտական եւ ուսումնական օջախներ ցրուած են աշխարհով մէկ. Հայաստանից դուրս նրանք, թէպէտ եւ ընդհատումներով, գործում են Ֆրանսիայում, Իտալիայում, Աւստրիայում, Գերմանիայում, Բելգիայում, Միացեալ Նահանգներում, Վրաստանում, Լիբանանում, Շուէյցարիայում, Իսրայէլում, Իրանում (հերթականութիւնը պատահական է): XIX դարից այդ բնագաւառը մեծ թափ էր ստացել Ռուսաստանում, վերջերս այն (վրացագիտութեան հետ միասին) լրիւ վերականգնուել է նաեւ Սանկտ-Պետերբուրգի պետական համալսարանում: Իրենց ընդգրկումով այդ կենտրոններից ոչ մէկը, անշուշտ, չի կարող համեմատուել Հայաստանի հետ, սակայն բոլորն էլ աչքի են ընկնում սեփական առանձնայատկութիւններով եւ լրացնում միմեանց:

Հայագիտական մի շարք պարբերականներ իրական միջազգային ճանաչում են ստացել. յիշենք միայն «Բազմավէպ»-ը (Վենետիկ), «Հանդէս ամսօրեայ»-ն (Վիեննա), «Պատմա-բանասիրական հանդէս»-ը (Երեւան), Revue des études Arméniennes-ը (Փարիզ):

Անգամ դուրս գալով սոյն գրքոյկի համեստ ծաւալից՝ անհնարին կը լինէր թուարկել հայագիտութեան գոնէ գլխաւոր խնդիրները, այնուամենայնիւ, փորձենք որպէս օրինակ նշել դրանցից մի քանիսը:

Հայոց միջնադարի ուսումնասիրութեան գլխաւոր սկզբնաղբիւրը հայալեզու գրաւոր բնագրերն են, որոնք մեզ են հասել գրչագրերում: Ձեռագիր մատեանների ցուցակագրութիւնը դրանց ուսումնասիրութեան ճանապարհին կազմում է անհրաժեշտ գործողութիւններից մէկը: Գիտական ցուցակագրութիւնը փաստօրէն սկիզբ է առնում XIX դարից, եւ Վիեննայի մխիթարեան Յակոբոս Տաշեանի կազմած՝ իր միաբանութեան պահոցում գտնուող գրչագրերի ցուցակը մնում է առ այսօր օրինակելի [V. 1]: Գիտական ցուցակագրութեան աշխատանքը շարունակւում է ամենուրեք, III բաժնում յիշեցինք Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, Փարիզի Ազգային գրադարանի, Պետերբուրգի պահոցներում գտնուող հայոց ձեռագրերի ցուցակները:

Ձեռագրերի նկարագրութեան նպատակներից մէկը մատենագրական յուշարձանների գիտական հրատարակութեանը նպաստելն է: III բաժնում խօսուեց այդ ընթացքի ընդհանուր սկզբունքների մասին, որոնք յաջող կերպով կիրառւում են նաեւ հայագիտութեան բնագաւառում: Մինչեւ վերջին ժամանակներս գրչագիրը գիտական ձեւով հրապարակելու չափանիշ է ծառայել «Պատմագիրք Հայոց» շարքը, որն սկսուել է 1904 թ., Ղազար Փարպեցու երկերի յաջողուած հրատարակութեամբ [V. 2]: Այժմ այս բնագաւառում եւս կան նոր նուաճումներ։

2003 թուականին Անթիլիասում լոյս տեսան «Մատենագիրք Հայոց» նոր շարքի առաջին երկու հատորները [III. 3]: Մատենաշարի ծրագիրն իրականացւում է Հայաստանի ամերիկեան համալսարանի «Հայ դասական մատենագրութեան թուային գրադարանում»՝ Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան հովանաւորութեամբ:

«Մատենագիրք Հայոց» շարքը ձգտում է, բնականաբար, հետեւել յուշարձանների գիտական հրապարակման ձեւերին (տե՛ս III բաժնում), նախ եւ առաջ «Պատմագիրք Հայոց»-ի աւանդոյթին: Ընդգրկուած նիւթերից որոշ բնագրեր մինչ այժմ հրապարակուել են անբաւարար մակարդակով, կամ առհասարակ լոյս չեն տեսել: Լրացուած են եւ սրբագրուած նաեւ դասական հրատարակութիւնների բնագրերը: Կատարելագործուած է գիտական սարուածքը՝ ի մի են բերուած տարբեր բնագրերին վերաբերող անուանացանկերը, հատորներին կցուած է Ս. Գրքի՝ բնագրերում եղած ընթերցումների միացեալ բառացանկ:

Որոշ չափով բարդացնելով տուեալ յուշարձանի օգտագործումը՝ այդ ձեւը հնարաւորութիւն է տալիս աւելի լայն պատկերացում կազմել շրջանառութեան մէջ մտած ընթերցումների տարածման մասին: Այսպիսով, կասկածի չենթարկելով դասական ճանաչուած հրատարակութիւնների ընդհանուր արժէքը, նոր շարքն այդուհանդերձ մի քայլ է դէպի առաջ:

Գրչագրերի հրատարակութիւնը մի վսեմ նպատակ է հետապնդում, այն է՝ պահպանել ազգային գրաւոր ժառանգութիւնը, միաժամանակ մտցնելով այն գիտական շրջանառութեան մէջ իբրեւ Հայոց պատմութեանը, Հայոց քաղաքակրթութեանը վերաբերող սկզբնաղբիւրներ:

Մինչ այժմ խօսել ենք միայն բնագրերի հրատարակութեան մասին իբրեւ գրաւոր նիւթի պահարանի: Բայց սոյն ձեռնարկի ընթերցողները գիտեն, անշուշտ, թէ ինչ գանձարան են կազմում հայոց գրչագրերի մանրանկարները: Մեզ հասած հնագոյն օրինակները պատկանում ենVI-VIIդարերին, սակայն այդ արուեստը ծնունդ է առնում, անշուշտ, գրչագրերի գոյութեան առաջին իսկ պահից եւ վախճանւում դրանց հետ միասին: Հայոց մանրանկարչութեան (ինչպէս նաեւ գեղարուեստական արժէք ներկայացնող կազմերի) ուսումնասիրութիւնը գիտական առանձին մի ճիւղ է, որը պահանջում է յատուկ մասնագիտական վերլուծութիւն, եւ սոյն գրքոյկում մենք գիտակցաբար շրջանցեցինք այն:

Հայոց միջնադարի ուսումնասիրութիւնը հասել է բարձր մակարդակի. ինչպէս ասացինք, գիտութեան այդ բնագաւառը մեծ նուաճումներ ունի թէ՛ Հայաստանում եւ թէ՛ նրա սահմաններից դուրս [1]: Աւարտելով ձեռնարկը՝ կանգ առնենք գիտական երկու-երեք առանձին խնդիրների վրայ, որոնք թւում են արդիական:

Այդ խնդիրներից մէկն է՝ համակարգչի մէջ անցկացնել հրապարակուած բնագրերը, դիմելով անշուշտ լաւագոյն հրատարակութիւններին, միաժամանակ կազմել դրանց բառացանկը՝ թէ՛ առանձին-առանձին եւ թէ՛ ի մի բերելով։ Այդ ծրագիրը կը հեշտացնի աղբիւրների համատեղ օգտագործումը: Գործիքի միջոցով աւելի հեշտ է ի մի բերել աղբիւրներում արձանագրուած, տուեալ խնդրին վերաբերող տեղեկութիւնները, քան դա կանի մարդը՝ նիւթը հաւաքելով տպագիր հրապարակումներից: Բացի այդ, անանուն ձեռագիր պատառիկի պատկանելութիւնը այս կամ այն բնագրին յաճախ մեծ դժուարութիւններ է առաջացնում: Իսկ գործիքը, քաղելով իր յիշողութիւնից այն բառերը կամ բառային կապակցութիւնները, որոնք զուգահեռ են պատառիկում եղածներին, կ'օգնի պարզել պատառիկի պատկանելութիւնը իրեն հարազատ յուշարձանին:

Համակարգիչը կազմում է առանձին աղբիւրների բառացանկերը եւ ի մի է բերում դրանք՝ նշելով սկզբաղբիւրը: Բաժանելով նիւթը ըստ դարաշրջանների՝ գործիքը հնարաւորութիւն է տալիս եզրակացութեան գալ այն փոփոխութիւնների մասին, որոնք տեղի են ունեցել ըստ առանձին դարերի: Իսկ դա կարող է նպաստել անթուակիր մնացած յուշարձանների ժամանակը պարզելուն: «Մատենագիրք Հայոց» շարքի գործողութիւնները այդ ուղղութեամբ ուսանելի են եւ պիտի շարունակուեն:

Տուեալ տեղեկութիւնների արկղի մէջ (database) հարկաւոր է, անշուշտ, մտցնել նաեւ Հին եւ Նոր Կտակարանների համաբարբառը [V. 3]:

Միջնադարեան գրականութեան պատմութեան բնագաւառում դեռեւս բաց է մնում առարկայի գեղագիտական կողմը, ընդունուած գրական ձեւերի ուսումնասիրութիւնը: Նոր է սկսուել առանձին գրատեսակների, գրական ժանրերի վերլուծութիւնը. դրա վրայ ուշադրութիւն են դարձնում հայ միջնադարեան գրական ժանրերին նուիրուած ժողովածոյի խմբագիրները (ժողովածոն վկայակոչուած է IV. 29 եւ30 համարների տակ): Գրական յուշարձանը կարելի է վերաշարադրել ժամանակակից լեզուով, սակայն գեղագիտական առանձնայատկութիւնները ենթակայ են մասնաւոր, համակարգային ուսումնասիրութեան:

Եւ վերջին դիտողութիւնը: Հայ ժողովրդի պատմութեան ուսումնասիրութիւնը իբրեւ գիտական առանձին մասնաճիւղ այսօրուայ հասկացութեամբ սկիզբ է առնում Միքայէլ Չամչեանի եռահատոր «Հայոց պատմութիւնից» (Վենետիկ, 1784-1786 թթ. ): Հայալեզու աղբիւրների հետ միասին, հեղինակը օգտաագործել է նաեւ մի շարք օտար սկզբնաղբիւրներ: Այսօրուայ գիտութիւնը առաջ է գնում, վերականգնելով քաղաքական ընթացքը, տարբեր շրջաններին յատուկ քաղաքական հաստատութիւնները, հասարակական կարգը, մշակոյթը, մի խօսքով՝ հայոց ողջ քաղաքակրթութիւնը: Ինչպէս նշեցինք Ներածութեան հէնց սկզբում, հայագիտութիւնը ճանաչուած միջազգային գիտութիւն է, բազմաթիւ գիտնականներ աշխատում են այդ բնագաւառում: Ընդգծելով անհերքելի նուաճումները՝ ուշադրութիւն դարձնենք այնուամենայնիւ բաց մնացած մի խնդրի վրայ:

Խօսքը վերաբերում է միջնադարում ապրած հայ անհատին՝ նրա անձնաւորութեանը, հոգեբանութեանը, սովորութիւններին, ճաշակին, նրա կենցաղին: Ընդհանուր առմամբ, նման հարցադրումը արդիական է դարձել դեռեւս XX դարի սկզբներին, բայց հայագիտութեան դաշտում այդպիսի ուսումնասիրութիւնները հազուագիւտ են: Մինչդեռ եղած սկզբնաղբիւրները հնարաւորութիւն են տրամադրում պրպտումների համար նաեւ այդ ուղղութեամբ: Այստեղ անհնարին է որեւէ կերպ դասակարգել նիւթը. հարցին վերաբերող տեղեկութիւնը կարող է ծագել գրաւոր (նաեւ բանաւոր ձեւով հասած) ցանկացած սկզբնաղբիւրից: Ամփոփելով դրանք՝ հնարաւոր կը լինի աւելի շոշափելի դարձնել հայ թագաւորի ու իշխանի, շինականի ու վաճառականի, կաթողիկոսի ու քահանայի հաւաքական դիմանկարը: Տուեալները, որոնք տարածւում են անհատի վրայ, կարող են լինել շատ սուղ, բայց ի մի բերուած՝ նրանք մուտք են ապահովում դէպի հասարակական մի ամբողջ համակարգ: Յուսանք, որ հայագիտութեան ոլորտում տեղ կը գտնեն այդպիսի պրպտումներ եւս:

Եւ իր բոլոր առանձնայատկութիւններով հանդերձ, այսօրուայ հայոց պատմագիտութիւնը պիտի ուշադիր կերպով հետեւի միջազգային գիտութեանը: