Աւարայրի ճակատամարտից դէպի Նուարսակի պայմանադրութիւնը

Հայոց եկեղեցին

Քրիստոնեայ քարոզը Հայաստանում սկսուել էր շատ աւելի վաղ, քան նոր ուսմունքը կը ճանաչուէր իբրեւ պետական կրօն: Աւանդոյթը հաղորդում է, որ Հայոց թագաւոր Աբգարը, լսելով Յիսուսի հրաշագործութիւնների մասին, թուղթ էր ուղարկել նրան՝ հրաւիրելով Փրկչին ժամանել իր մայրաքաղաք Եդեսիա եւ բուժել թագաւորի հիւանդութիւնը: Պատասխան նամակում Քրիստոսը հաղորդում է, որ, աւարտելով իր անելիքը այս աշխարհում, սպասում է համբարձմանը, սակայն աշակերտներից մէկին կուղարկի թագաւորի մօտ, եւ նա կազատի թագաւորին տառապանքներից: Հայաստան է ժամանում Թադէոս առաքեալը, բուժում Աբգարին, այնուհետեւ մկրտում նրան ու ողջ ընտանիքին, անցնում նոր ուսմունքի քարոզին: Արտաշատի բլրի վրայ նա հանդիպում է Բարդուղիմէոս առաքեալին, որը ժամանել էր Հայաստան Պարսկաստանում եւ Հնդկաստանում քարոզելուց յետոյ: Առաքեալները աւարտում են իրենց կեանքը Հայաստանում՝ որպէս նահատակներ:

Թադէոսին վերաբերող աւանդոյթը գալիս է օտար աղբիւրներից: Ասորական պատումը հաղորդում է Թադէոսի առաքելութեան մասին Օսրոյենէ երկրում. նա եկել էր ասորի (եւ ոչ թէ հայ) Աբգար թագաւորի հրաւէրով, մնացել Օսրոյենէի Եդեսիա (այժմ Ուրֆա) մայրաքաղաքում եւ այնտեղ վախճանուել: Որպէս Քրիստոսի ժամանակակից հանդէս եկող Աբգարը Աբգար Ե-ն է (Ք. ա. 4 - Ք. յ. 7, 13-50), սակայն գիտութիւնը եկել է այն եզրակացութեան, որ իրապէս պատումը ակնարկում է Աբգար Ը-ին (177-212): Հայոց հողի վրայ այդ աւանդոյթը հայացել է, Ասորիքի թագաւորը՝ դարձել Հայոց թագաւոր, իսկ առաքեալները՝ առաջին լուսաւորիչներ: Չխորանալով աղբիւրների քննադատութեան մէջ՝ նշենք, որ այսօրուայ Հայոց (կամ Հայաստանեայց) Առաքելական Եկեղեցի պաշտօնական անուանումը նկատի ունի Թադէոս եւ Բարդուղիմէոս առաքեալներին եւ յենւում է ազգային ճոխ աւանդոյթի վրայ:

Արդէն Ա դարում քրիստոնէութիւնը հասել էր Կապադովկիա եւ Պոնտոս հռոմէական նահանգները, որոնք անմիջապէս հարեւան էին Հայաստանին: Բ դարում քրիստոնեաներ յայտնի են Եդեսիայում եւ Մելիտինէում (այժմեան Մալաթիա): Իսկ շուրջ 200 թ. հռչակաւոր ջատագով Տերտուղիանոսը (որին թիւրիմացութեամբ վերագրել են՝ «Հաւատում եմ, որովհետեւ անհեթեթ է», թեւաւոր արտայայտութիւնը) այն երկրների շարքում, որտեղ, նրա կարծիքով, եղել են քրիստոնեաներ, յիշում է նաեւ Հայաստանը [1]: Գ դարի 50-ական թուականների վերջերին Աղեքսանդրիա քաղաքի եպիսկոպոսը նամակագրութեան մէջ էր հայ Մեհրուժան եպիսկոպոսի հետ: Ենթադրւում է, որ այդ Մեհրուժանը պատկանելիս է եղել Արծրունեաց տոհմին, իսկ նրա նստավայրը տեղադրում են Ծոփքում՝ Եփրատ գետի ափերին: 312 թ. քրիստոնեայ հայերը զոհ են դառնում Մաքսիմինոս Դայա կայսեր ձեռնարկած հալածանքներին: Կայսրը նրանց մղում է հեթանոսական ծիսակատարութիւնների՝ բարեկամներին դարձնելով թշնամի, իսկ դաշնակիցներին՝ հակառակորդ [2]: Անգամ այդ կցկտուր փաստերը ցոյց են տալիս, որ նոր ուսմունքը լայն տարածում էր գտել:

Ե՞րբ է յաղթանակել այդ ուսմունքը եւ հռչակուել որպէս պետական կրօն. բազմաթիւ կարծիքներ են արտայայտուել այդ հարցի վերաբերեալ: Ժամանակագրական որոշ հաշիւների համաձայն՝ դա տեղի է ունեցել 301 թ., այդ տարեթիւը ճանաչում է Հայոց Եկեղեցին եւ 2001 թ. հանդիսաւոր եղանակով նշել է այդ խոշորագոյն երեւոյթի 1700-ամեակը: Միաժամանակ քննադատ գիտնականների մի զգալի մասը հակուած են աւելի դէպի 314 թ. ՝ նկատի ունենալով մասնաւորապէս, որ այդ շրջանում քրիստոնէութիւնը արդէն լրիւ ճանաչուած է եղել նաեւ Կայսրութեան կողմից:

Ինչպէս էլ որ լինի, մեզանում քրիստոնեայ հաւատի առաջին դէմքն է եղել Գրիգոր Լուսաւորիչը, որի յիշատակը նշում են քրիստոնեայ բոլոր եկեղեցիները: Տապալուած հեթանոսական սրբարանների վրայ հաստատւում է քրիստոնէական եկեղեցու կառուցուածքը: Եկեղեցին ձեռք է բերում հսկայական քաղաքական ու տնտեսական ուժ: Նրա բարոյական ազդեցութիւնը աւելի ու աւելի է մեծանում:

Քրիստոնէութիւնը թափանցում էր Հայաստան երկու հիմնական օջախներից: Առաջինը Կապադովկիայի մայրաքաղաք Կեսարիան էր: Նուիրապետական տեսանկիւնից Հայոց եկեղեցին նրան էր ենթարկւում: Միւսը՝ Եդեսիան էր: Ի տարբերութիւն յունախօս Կեսարիայի, Եդեսիան արամէախօս էր. այնտեղ տարածուած ասորերէն լեզուն արամերէնի տարբերակներից մէկն էր: Արամերէնով ստեղծուել էր ճոխ գրականութիւն, դրա նմուշներից շատերը թարգմանուել են հայերէն:

Հայոց եկեղեցին իւրացրել է բազմաթիւ կարեւոր բառեր թէ՛ արամերէնից, թէ՛ յունարէնից: Քահանայ, աբեղայ, ծոմ, քարոզ, խոյր բառերը մուտք են գործել հայերէնի մէջ ասորերէնից, մինչդեռ բեմ, եպիսկոպոս, մետրոպօլիտ, պատրիարք, կաթողիկոս, հերետիկոս ձեւերը թէպէտ եւ պատկանում են յունարէնին, բայց հայերէնի մէջ կարող էին թափանցել հաւասար չափով նաեւ ասորերէնից, քանի որ այդ լեզուն եւս իւրացրել էր դրանք նոյն հարազատ ձեւով [3]:

Յունաց եւ Ասորւոց եկեղեցիները մրցակցում էին Հայաստանում, ընդ որում այդ մրցակցութիւնը աճում էր ոչ միայն մշակութային, այլեւ քաղաքական հողի վրայ այն պահին, երբ Հայաստանը պիտի որոշէր իր դիրքը Պարսկաստանի եւ Կայսրութեան նկատմամբ:

Քրիստոնէական եկեղեցին իր ծագման շրջանից գտնուել է անընդհատ խմորման մէջ: Տասնեակ ու հարիւրաւոր առանձին հոսանքներ (աղանդներ) ձգտում էին հաստատուել ու միաժամանակ խեղդել մրցակիցներին: Տեղական բազմաթիւ ժողովներից բացի, Բիւզանդիայում գումարուել են Տիեզերական հռչակուած ժողովներ (325, 381, 431, 451 թթ., այնուհետեւ՝ 553, 680-681, 787 թթ. ): Այդ ժողովները կոչուած էին լուծելու քրիստոնէութեան ընդհանուր, առաւել կարեւորութիւն ունեցող դաւանական եւ կազմակերպական խնդիրները. նրանց մասնակցել են այն եկեղեցիները, որոնք ճանաչում էին տիեզերական (իմա՛ Կոստանդնուպոլսի) Եկեղեցին: Հայոց եկեղեցին ընդունել է առաջին 3 ժողովների որոշումները, ընդ որում Փոքր Ասիայի Նիկիա (այժմ՝ Իզնիկ) քաղաքում տեղի ունեցած առաջին ժողովի մասնակիցների թւում եղել է նաեւ Մեծ Հայքի ներկայացուցիչը՝ Գրիգոր Լուսաւորչի Արիստակէս որդին, որը ժառանգել էր իր հօր աթոռը: Մինչեւ Ե դարի կէսերը եկեղեցին որոշ առումով յարել է Կեսարիայի Աթոռին կամ առնուազն հաշուի է նստել նրա կամքին: Գրիգոր Լուսաւորչից սկսած մինչեւ Ներսէս Մեծը՝ Հայոց եկեղեցու պետերը ձեռնադրուել են Կապադովկիայի մայրաքաղաք Կեսարիայում [4]:

Միաժամանակ Հայոց եկեղեցին եւս Արեւելեան միւս եկեղեցիների նման ձգտում էր ինքնուրոյնութեան: Հետագայում դրան նպաստել է նաեւ այն հանգամանքը, որ հայերը մեծամասնութեամբ գտնուել են Պարսկաստանի գերիշխանութեան տակ, ուստի սերտ կապերը Կոստանդնուպոլսի եկեղեցու հետ պիտի ինքնին կասկած առաջացնէին Սասանեանների արքունիքում: Բայց արտաքնապէս պառակտումը դրսեւորուել է, անշուշտ, որպէս զուտ դաւանական հողի վրայ առաջացած անհամաձայնութիւն: Դ դարի վերջերին Հայոց եկեղեցին խզեց աւանդոյթը, որի համաձայն՝ հայ կաթողիկոսները օծում էին ընդունում Կեսարիայում: Յունաց եկեղեցին պատասխանեց նրանով, որ հրաժարուեց դիտել կաթողիկոսին որպէս նուիրապետութեան ամէնից բարձր աստիճանի վրայ գտնուող դէմք. նրանց աչքում նա լոկ դռան եպիսկոպոս էր, որի իրաւասութիւնը սահմանափակւում էր միայն թագաւորական պալատով: Այնուամենայնիւ, կապերը դեռեւս մնում էին բարեկամական:

451 թ. Փոքր Ասիայի Քաղկեդոն քաղաքում գումարուեց չորրորդ Տիեզերական ժողովը: Այստեղ մէկ անգամ եւս արծարծուեց քրիստոնեայ դաւանանքի ամէնից կարեւոր հարցերից մէկը, այն է՝ Քրիստոսի բնութեան հարցը: Քանի՞ բնութիւն է ունեցել մարմին առած Բանը՝ մէ՞կ, թէ՞ երկու, միայն աստուածայի՞ն, թէ՞ ե՛ւ աստուածային, ե՛ւ մարդկային: Յաղթանակեց երկրորդ տեսակէտը, եւ որոշումը ցնցում առաջացրեց ողջ Արեւելքում: Արեւելեան եկեղեցիները կտրականապէս մերժեցին Քաղկեդոնի բանաձեւը, որը նրանց աչքում հակառակ է եղել դաւանաբանական աւանդոյթին: Յայտնի չէ, ստացե՞լ էր արդեօք Հայոց եկեղեցին ժողովին մասնակցելու հրաւէր, թէ՞ ոչ: Ստացած էլ լինէր, չէր կարողանայ արձագանքել. հայերը այդ պահին զբաղուած էին իրենց ներքին հարցերով. Վարդանանց ապստամբութիւնը շարունակւում էր: Յամենայն դէպս, Հայոց եկեղեցին Քաղկեդոնի վերաբերեալ առժամանակ լռութիւն էր պահպանում: 482 թ. Զէնոն կայսրը փորձեց վերացնել պառակտումը՝ հրապարակելով իր Հենոտիկոն (Միասնական) կոչուած հրովարտակը, խաղաղութիւն մտցնել քաղկեդոնականների եւ հակաքաղկեդոնականների միջեւ, ընդ որում նախաձեռնողը խօսում էր միաբնակութեան դիրքերից: Այդ գրութիւնը ճանաչեցին նաեւ հայերը եւ դրա ոգով արտայայտուեցին Քաղկեդոնի դէմ 505 կամ 506 թ. տեղի ունեցած Դուինի եկեղեցական ժողովում: Իսկ վճռական մերժումը տեղի է ունեցել 555 թ. Դուինում գումարուած երկրորդ ժողովում [5]:

Վերադառնալով Ե դարի սկզբներին՝ նշենք, որ այդ շրջանում Հայ եկեղեցին դեռեւս հաւատարիմ էր տիեզերական (այն է՝ կայսերական) եկեղեցուն, եւ նրա հոգսերը բոլորովին այլ բնոյթի էին: Քրիստոնէութեան պաշտօնական ճանաչումից ընդամէնը մէկ դար էր անցել, երկրում կային բազմաթիւ հեթանոսներ. նրանց հարկաւոր էր, ինչ գնով էլ լինի, ճշմարիտ հաւատի բերել: Հերձուածները տարածուել էին Արեւելքով մէկ, հերձուածողական գաղափարները արմատ էին ձգել նաեւ Հայաստանում: Բայց անգամ նրանք, ովքեր հակուած էին ընդունել նոր ուսմունքը կամ արդէն ընդունել էին, նրա խորքը չէին թափանցել, որովհետեւ գիրն ու գրականութիւնը միայն նոր էր ստեղծուել, եւ գրականութեան սահմանները աւելի քան նեղ էին, իսկ առանց գրի ու գրականութեան դժուար էր իսկապէս տարածել Քրիստոսի վարդապետութիւնը (անհրաժեշտ էր գոնէ Նոր կտակարանի թարգմանութիւն): Այնուամենայնիւ, Հայոց եկեղեցին իրեն մատչելի բոլոր միջոցներով ձգտում էր հաստատել քրիստոնեայ ուսմունքը:

Հայաստանում վաղուց ի վեր ձեւաւորուել էր քահանայապետութիւն, աճում էր թեմերի՝ եպիսկոպոսական վիճակների թիւը: Եպիսկոպոսները նստած էին լինում խոշոր վարչական կենտրոններում, իսկ գիւղում գործերը տնօրինում էին գիւղական եպիսկոպոսները՝ քորեպիսկոպոսները: Հոգեւոր տէրերի ձեռքն էր, ինչպէս ասացինք, արդարադատութիւնը: Եկեղեցին խոշոր կալուածատէր էր, աշխարհականներից յօգուտ եկեղեցու գանձուող տուրքերը (տասանորդ, պտուղ եւ այլն) իրենց հերթին նպաստում էին եկեղեցու տնտեսական զօրեղացմանը:

Եկեղեցին ունէր քաղաքական հսկայական կշիռ, բայց նրա ու արքունիքի միջեւ խաղաղութիւնն ու համերաշխութիւնը երերուն էր: Մրցակցութիւնը առաջացնում էր բախումներ, որոնք յանգեցնում էին ողբերգական արդիւնքների:

Ե դարում ազատագրական շարժումներին Եկեղեցին մասնակցում էր առաւել գործնական եղանակով. հոգեւորականները հերոսութեան օրինակներ էին ցուցաբերում: Ի տարբերութիւն նախարարների, որոնք, ինչպէս միշտ, հեռու էին միասնական լինելուց, Հայոց եկեղեցին, որպէս կազմակերպութիւն, հաւատարիմ մնաց ուխտին եւ իր օրինակով ոգեկոչում էր տատանուողներին:

Արդ, մենք փորձեցինք ուրուագծել Հայաստանի վիճակը Արշակունեաց թագաւորութեան վերացման նախօրէին՝ էքսկուրսներ կատարելով նաեւ դէպի աւելի խոր անցեալը: Այդ անցեալը շատ հարուստ է եղել բոլոր առումներով: Հայերը թեւակոխել էին Ե դար՝ թիկունքում ունենալով պատմական զարգացման բարդ, մերթ ողբերգական, բայց եւ միաժամանակ փառաւոր ուղի, ձեռք բերած լինելով վիթխարի պատմական փորձ: Մովսէս Խորենացուն է պատկանում թեւաւոր դարձած խօսքը՝ «Զի թէպէտ եւ եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ, եւ զօրութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագաւորութեամբ, սակայն բազում գործք արութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի…» [Մով. Խոր., էջ 10. 15-19]: Հայ ազգը մի ածու է (մարգ, տնկարան կամ հող), բայց որքա՜ն հարուստ է ու բովանդակալից նրա պատմութիւնը: Պատմահայրը մի նախադասութեամբ կարողացել է բնութագրել ժողովրդի պատմական ողջ ուղին: Շարունակելով իր միտքը՝ Մովսէս Խորենացին կշտամբում է Հայոց առաջին թագաւորներին, որովհետեւ նրանցից ոչ մէկը «պէտ յանձին կալաւ» (այսինքն՝ հոգ չտարաւ) մատենագրել անցեալում տեղի ունեցած արիութեան գործերը: Ե դարին, որի պատմութեանն է նուիրուած այս գիրքը, այդ նախատինքը, բարեբախտաբար, չի վերաբերում: Այդ շրջանի հերոսական անցքերն արձանագրուել են մի շարք ճշմարտապատում երկերում: Հետեւելով նրանց՝ յաջորդ գլուխներում պիտի փորձենք ներկայացնել պատմութիւնը այսօրուայ գիտութեան լեզուով: