Ռուսահայերի  հասարակական զարգացումը. Հատոր Ա

ԳԼՈՒԽ VIII
ԱԶԳԱՅԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ. — ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԵՐԻ ՄԱՍԻՆ. — ՆՐԱ ԱՆՄԽԻԹԱՐ ԴՐՈՒԹԻՒՆԸ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲՈՒՄ. — ԷՋՄԻԱԾԻՆԸ ՀԱՍՈՅԹԻ ԱՂԲԻՒՐ ԽԱՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ. — ՆՐԱ ՀԵՂԻՆԱԿՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹԵԱՆ ՇԱՀԱԳՈՐԾՈՒՄԸ. — ՆՈՒԻՐԱԿՈՒԹԻՒՆ. — ՆԻՒԹԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ. — ԻՐԱՒԱԿԱՆ ԴՐՈՒԹԻՒՆԸ. — ԿՐԹԱԿԱՆ ԴԵՐԸ

Մենք քայլ առ քայլ ծանօթացանք Անդրկովկասում մինչ ռուսական նուաճումը տիրող պետական, վարչական, դատաստանական, դասային, հողային եւ հարկային կարգերի հետ։ Հայ ժողովուրդը — քաղաքներում եւ գիւղերում — մեր նկարագրած միջավայրի լծի տակ էր ապրում։ Քաղաքներում այդ ժողովրդի զաւակները — վաճառական եւ արհեստաւոր —պարփակուած էին ըստ մեծի մասին համքարութիւնների մէջ։ Գիւղերում նրանց վարչական եւ տնտեսական միաւորը գիւղական համայնքն էր։ Թէ համքարութիւնը եւ թէ համայնքն իրենց ներքին կեանքի մէջ ազատ էին իշխանութեան ձանձրացուցիչ միջամտութիւնից։ Դա էր այն հանգամանքը, որ որոշ չափով թեթեւացնում էր բռնաւորի լուծը։ Դա էր գլխաւորապէս այն պատճառը, որ հայ ժողովուրդը՝ դարերի ընթացքում համբերելով հուր եւ սուր՝ այնուամենայնիւ չկորցրեց (համեմատաբար ենք ասում) իր ուրոյն դէմքը։ Սակայն հայ ժողովրդի ներքին կացութեանն իրազեկ լինելու համար մեզ անհրաժեշտ է նաեւ ծանօթանալ հայ եկեղեցու եւ եկեղեցականութեան հետ։ Այդ մասին, երկրի եւ ժողովրդի քաղաքացիական կեանքը նկարագրելիս, մենք դիտմամբ լռութիւն պահպանեցինք։ Արդ՝ լուսաբանենք եւ այդ կողմը։  

Այն ժամանակ, երբ հայ ժողովուրդը քաղաքացիական կեանքի մէջ ճանաչում էր մի շարք աշխարհիկ անկախ կամ կիսանկախ պետական միաւորներ, իր հոգեւոր պահանջների համար նա Անդրկովկասի շրջանակներում ունէր երկու եկեղեցական նուիրապետութիւն, Էջմիածնի Մայր Աթոռը համազգային պատրիարք-կաթուղիկոսով եւ համարեայ թէ անկախ Աղուանից կաթուղիկոսութիւնը։ Առաջնի իրաւասութիւնը տարածւում էր Երեւանի, Նախիջեւանի խանութիւնների, Վրաստանի, եւ Ռուսաստանի վրայ, երկրորդինը Ղարաբաղի, Գանձակի, Շեքիի եւ Շիրուանի խանութիւնների։ Երկրորդ կաթողիկոսութեան աթոռանիստ վայրն էր Գանձասարի վանքը (Խաչէնում)։

Հայ եկեղեցու այդ երկու բարձր պետերն էին իրենց ստորադրեալ եկեղեցական դասով հոգում ժողովրդի հոգեւոր պէտքերը, ջանում բաւարարելու նրա մտաւոր պահանջները։ Եւ ո՛չ միայն այդ։ Եկեղեցական դասն էր մելիքների եւ տանուտէրների հետ միասին կազմում հայ ժողովրդի ներկայացուցչութիւնը, թէ երկրի մէջ՝ թագաւորների եւ խաների առաջ, եւ թէ դուրսը — քաղաքական հորիզոնի վրայ երեւացող Ռուսաստանի աչքում։ Ժամանակաշրջանի պաշտօնական թղթերն այդ են ապացուցանում։ Նրանք բոլորը գրուած են հայութեան համար։ Բայց կաթուղիկոսների, մելիքների եւ տանուտէրերի անունով։ Մենք արդէն գիտենք, որ մելիքներն ու տանուտէրերն իրական ոյժ էին երկրի մէջ, նրանք ժողովրդի անմիջական իշխանաւորներն էին, ուստի եւ կարող էին որոշ նկատելի քաղաքական դեր խաղալ։ Իսկ ի՞նչ էր ներկայացնում եկեղեցականութիւնը։

Հայոց եկեղեցին մի բացառիկ պատմական դեր է վերցրել իր ուսերի վրայ, — լինել ոչ միայն հաւատացեալների կազմակերպութիւն, այլ եւ ներկայացնել ազգն օտար աշխարհակալների առջեւ։ «Փորձառական ճշմարտութիւն է, — ասում է Օրմանեանը, — որ ուր քաղաքական կապակցութեան կապը կը պակսի, եկեղեցական կապակցութեան կապն է, որ զայն կը փոխանակէ, եւ միութեան ու գոյութեան պէտք եղած ոյժը կընձեռէ։ Այս կերպով Ազգային եկեղեցին կը լինի դադարեալ հայրենիքին հոգին ներկայացնող երեւելի նշանը, եւ սրտի գերազանց ձգտումներուն ոգեւորութիւն բաշխողը» [1] ։ Ընդհանուր պատմութիւնը մեզ տալիս է Օրմանեանի ներկայ մտքին հակառակ պատասխան։ Գաղտնիք չէ, որ եւրոպական միջնադարն ազգային պետութիւն չէր ճանաչում, որ թոյլ քաղաքական միութիւնների հանդէպ ծառացած էր կաթոլիկ եկեղեցու կուռ եւ լայնածաւալ կազմակերպութիւնը։ Այն էլ գաղտնիք չէ, որ հայրենիքի եւ ազգային պետութեան ուժեղացումը, որ միաժամանակ քաղաքներում կենտրոնացող բուրժուազիայի դասակարգային շահերի պահանջն էր, իր սկզբնաւորութեան մէջ նախ եւ առաջ ընդհարուեց եկեղեցու հետ։ Բողոքականութիւնը Հռոմի գերիշխանութեան դէմ պարզել էր ինքնամփոփ հայրենիքի պահանջը։ Ուրեմն այստեղ ոչ թէ եկեղեցին է գալիս «դադարեալ հայրենիքի» նշանը դառնալու, այլ անկախ հայրենիքի պահանջն է, որ կործանում է եկեղեցու փոշիացնող, յարդարող եւ դիմազուրկ դարձնող ոյժը։ Եթէ հաշտուենք Օրմանեանի տեսակէտի հետ, այն ժամանակ պիտի ընդունենք, որ հայոց եկեղեցին միանգամայն տարբերւում էր իր տիրական ձգտումներով մնացած քրիստոնեայ եկեղեցիներից։ Արդե՞օք այդպէս է։

Քրիստոնէութիւնը տարածուել է Հայաստանում երկու երկրներից. Ասորիքից (Եդեսիա) եւ Յունաստանից (Կեսարիա)։ Մի հայ բանասէր իր գրքում հաստատում է [2], որ այդ հանգամանքը դարեր շարունակ Հայաստանի քրիստոնեայ նուիրապետութիւնը բաժանում էր երկու կուսակցութեան — յունասէր Գրիգոր Լուսաւորչի եւ նրա սերունդների եւ եկեղեցու ինքնագլխութեան ձգտող Աղբիանոսի՝ իր սերունդներով։ Վերջ ի վերջոյ այս վերջին ուղղութիւնն էլ յաղթանակում է եւ հայոց կաթուղիկոսներն օծման համար այլեւս դադարում են դիմել Կեսարիայի յոյն եպիսկոպոսին։ Ի՞նչ էր նշանակում այդ։ Որ հայ կղերը, անջատուելով յունական եկեղեցու ենթարկումից, կամենում էր հայ քաղաքական կազմակերպութեան հետ զուգահեռաբար իր ինքնուրոյն կազմակերպութիւնը հաստատել։ Դա նպատակայարմար մի ապակենտրոնացում էր։ Ապակենտրոնացում ընդհանուր եկեղեցու տեսակէտից, կենտրոնացում հայ եկեղեցու համար։ Եւ այնուհետեւ կենտրոնացած հայոց եկեղեցին, մեր երկրի մէջ, որ բաժանուած էր նախարարութիւնների, սկսեց կատարել մի արտակարգ դեր։ Նրա պետին հարեւան երկրների կառավարիչներն աւելի էին հաւատում, քան Հայաստանի թագաւորներին։ Եկեղեցու պետը հանդէս էր գալիս հաշտեցնողի դերում, նա առաքւում էր օգնութիւն խնդրելու, դաշն կապելու։ Մի՞թէ այս բոլորը պիտի բացատրել նրանով որ հայ կղերն իր վարք ու բարքով սուրբ էր եւ վայելում էր դրանով թէ երկրի ներսում եւ թէ երկրից դուրս ամենքի յարգանքը։ Ո՛չ։ Հայ կղերի հետ հաշուի էին նստում, որովհետեւ նա ոյժ էր։ Նոյն հայ բանասէրն ասում է, որ հայոց եկեղեցին էլ ենթարկուեց նախարարացման, այսինքն նա էլ բաժան-բաժան եղաւ ըստ նախարարական կարգերի եւ սահմանների։ Մեզ թւում է, թէ դա տեղի ունեցաւ լոկ վարչական գործը դիւրացնելու համար։ Յամենայն դէպս մտաւոր լայն հորիզոնների տէր նախարար-կղերն այն չէր, ինչ աշխարհական նախարարը, որ յաճախ մի սահմանափակ ցեղապետ էր, փակուած իր ծննդավայրի մի անկիւնում եւ տարուած զուտ տեղական շահերով։ Չպէտք է մոռանալ, որ առաջին քրիստոնեաները դրսից Հայաստան բերին եւ կազմակերպչական ահագին փորձառութիւն։ Նրանք գալիս էին Հռոմին ենթակայ երկրներից, իսկ Հռոմի քաղաքացիական եւ պետական կեանքը նման չէր Հայաստանի յետամնացութեանը։ Հայաստան եկող քրիստոնեաները նման էին մեր ժամանակների միսսիօնարներին, որոնք հեզութեան դիմակով մտնում են որեւէ նահապետական երկիր եւ ապա՝ ոյժ կազմելով՝ մի պատուհաս դառնում այդ երկրի գլխին։ Ինչ եւ իցէ։ Հայոց եկեղեցին երկրի մէջ այնքան զօրեղացաւ, որ Ներսէս Պարթեւը ծրագրում էր ամբողջ երկրի բնակչութիւնը վերածել կրօնական միաբանութիւնների։ Պապ թագաւորը, որ չէր հաշտւում այդ ծրագրների հետ, կղերի գրչի տակ դարձաւ ամենապիղծը հայ արքաներից։ Այստեղից պարզ է, որ հայոց եկեղեցին ձգտում էր գերիշխանութեան եւ՝ պայքարելով աշխարհական իշխանութեան դէմ՝ թուլացրեց նրան։ Եւ երբ ներքին ու արտաքին պատճառներով ընկաւ այդ իշխանութիւնը, հայոց եկեղեցին իր կազմակերպչական փորձառութեան, իր նիւթական ոյժի շնորհիւ գլուխ բարձրացրեց ընդհանուր աւերածութիւնից, ինչպէս ֆենիկսը մոխիրներից։ Եկեղեցու բախտիցն էլ այնպէս դուրս եկաւ, որ հայ երկրին տիրացան թափառական ժողովուրդներ, որոնք անկարող էին վարչական բարդ մեխանիզմներ ստեղծել եւ որոնց հասարակական կեանքի մէջ կրօնը բռնում էր առաջնակարգ տեղ։ Իսլամ կրօնը, որքան էլ հակառակ լինէր քրիստոնէութեան, այնուամենայնիւ ճանաչեց նրան եւ նրա սպասաւորներին յատկացրեց պատուաւոր տեղ։ Այդ սպասաւորները իսլամի համար լոկ կրօնապետներ չէին, այլ եւ ազգապետներ, որովհետեւ իսլամի կրօնապետը նաեւ ազգապետ էր։ Այդ նոյն չափի կիրառումը խիստ շահաւէտ եղաւ հայոց հոգեւորականութեան համար եւ եկեղեցին դարձաւ ազգը ներկայացնող կազմակերպութիւն, որ հիմնաւորեց եւ ամրապնդեց հայ կղերականների այն դաւանանքը, թէ Հայաստանեաց առաքելական եկեղեցուց դուրս հայութիւն չկայ։

Ահա միայն այս պատճառով հայ եկեղեցին դարձաւ «դադարեալ հայրենիքին հոգին ներկայացնող երեւելի նշանը»։

Նախորդ դարի սկզբում հայ եկեղեցականութիւնն այնքան էլ մեծ վարկ չունէր մահմեդական տիրողների աչքում։ Էջմիածնի աթոռի շուրջը տեղի ունէր մի զազրելի պայքար Դաւիթ — Դանիէլ կաթուղիկոսների մէջ. կաթողիկոսութիւնը դարձել էր դիւանագիտական միտումների, խաղերի ու շահագործման առարկայ։ Այդ միեւնոյն ժամանակ Աղուանից աթոռի համար Գանձակում օծուած եպիսկոպոսը ապաստան էր գտել Վրաստանի թեմում, իսկ Ամարասի հակաթոռ կաթուղիկոսը կոյր գործիք դարձել Ղարաբաղի խանի ձեռքում։ Դրութիւնն այնպէս էր, որ այդ միջոցին եկեղեցու բարձր պաշտօնեաներն իրենց հօտի կամքին հակառակ, լոկ անձնական փառասիրական ձգտումներին յագուրդ տալու համար, — ջանում էին ներելի եւ աններելի միջոցներով ձեռք գցել եկեղեցու ղեկը։ Այդ նպատակին հասնելու համար նրանք պիտի վայելէին խանական բարեացակամութիւնը, որ արւում էր քսուներին եւ հաճոյացողներին։ Պակաս դեր չէր խաղոմ եւ կաշառքը։ Հարկա՛ւ, նման պայմաններում եկեղեցու պետը չէր կարող յարգանք պահանջել դէպի իր աստիճանը. նա չէր կարող պատուար կանգնել խանական իշխանութեան բռնութիւններին։ Իր ոյժն ու կշիռն այդպիսի պետը ստանում էր ոչ թէ հաւատացեալների ձեռնտւութիւնից, այլ նրանց ճնշողից։ Այդ ճնշողները լաւ գիտէին, թէ ում են թարգման կարգում ժողովրդի համար։ Պարզ է, որ նրանք առանձնապէս կարիք չէին զգում հաշուի նստելու նրանց հետ։ Այսպիսով հայրենիքը փոխարինած կազմակերպութեան ներկայացուցիչներն ամենեւին չէին մտահոգում ինքնուրոյնութեան եւ ընդիմութեան մասին. բաւական էր, որ նրանք իրենք անձով արտօնեալ կացութեան մէջ էին։ Սա, իհարկէ, ընդհանրացած չէր հայ բարձր եկեղեցականութեան համար։ Հայոց եկեղեցին քիչ չէ տուել արժանաւոր հովիւներ, որոնք լաւ թէ վատ, մեր պատմական անցեալում ըստ չափու կարողութեան աշխատել են հայութեան առաջ սեւերես չմնալ իրենց բացառիկ դերի մէջ։ Սակայն դրանք եղել են անհատներ, իսկ եկեղեցին, որպէս կազմակերպութիւն, միշտ էլ յարմարուել է տիրող կարգերին եւ յաճախ այդ կարգերի մէջ է փնտրել իր ոյժը։ Գաղտնիք չէ, որ հայ կաթոլիկներին ու բողոքականներին նա սաստում էր օսմանեան զէնքով. գաղտնիք չէ, որ նա ամենեւին չէր մտատանջւում, թէ իր հօտի հատուածները կորցնում են ազգային լեզուն։ Բաւ էր, որ նա հօտ ունենայ. այդ հօտի ինքնուրոյնութիւնը, ապահովութիւն երկրորդական խնդիրներ էին։ Աւելին։ Այդ հօտի ազգային գոյութեան խնդիրներով նա զբաղուեց այն ժամանակ, երբ օտար եկեղեցիները սկսեցին որսալ եւ խորթացնել նրա անդամներին։ Այստեղ արդէն խախտւում էր նրա նիւթական ոյժի պատուանդանը եւ նա կամայ-ակամայ պիտի դիմէր ինքնապաշտպանութեան։ Դա մի միջոց էր, որ Թիւրքիայում, օրինակ, համապատասխանում էր երկրի կառավարութեան ներքին ձգտումներին, այն է ունենալ այնպիսի հպատակներ, որոնք հաւատակիցներ չունենան պետութեան սահմաններից դուրս, մի հանգամանք, որ առիթ էր տալիս եւրոպական պետութիւններին պատեհ-անպատեհ խառնուել նրա ներքին գործերի մէջ եւ մի բան գջել նրանից։ Եւ այդ հանգամանքն աւելի էր նշանակալից դարձնում հայ եկեղեցականութեան արժէքը։ Այս՝ ի միջի այլոց։

Էջմիածնի կաթուղիկոսութիւնը պարսկական կառավարութեան եւ խանական անմիջական իշխանութեան տակ պակաս նշանակութիւն չունէր պետութեան մէջ։ Քաղաքական հորիզոնի վրայ երեւացել էր Ռուսաստանը, որ առաջ էր խաղում քրիստոնէութեան պաշտպանի դրօշակով։ Պարսկասէր կաթուղիկոսն արհամարհելի ոյժ չէր։ Վերջապէս, կար եւ մի շօշափելի հանգամանք, որ մասնաւորապէս Երեւանի խանութեան համար Էջմիածինը դարձնում էր շատ գնահատելի հաստատութիւն. դա այն էր, որ այդ վանքն ու Մայր Աթոռը շահաւէտ աղբիւր էին խանի համար։ Պաշտօնապէս նա չնչին հարկ էր ստանում Էջմիածնից. 400 թուման հինգ գիւղերի համար եւ 150 թուման նոր-տարուայ ընծայ։ Սակայն պարտքի անուան տակ եւ զանազան ոտնձգութիւններով նրան յաջողւում էր վանքի եկամտի խոշորագոյն մասը գցել իր ձեռքը [3] ։

Էջմիածնի քաղաքական արժէքը նոր երեւոյթ էր։ Դա նոր միայն պիտի ստիպէր պարսիկ կառավարութեանը ստեղծելու այնպիսի փոխ- յարաբերութիւններ իր եւ Էջմիածնի մէջ, որ շահէր վերջինիս հաւատարմութիւնը։ Ընդհակառակն Էջմիածնի նիւթական եւ շահաբեր արժէքը հին բան էր. նա աշխարհի բոլոր անկիւններից, ուր ցրուած էին հայերը, կարողանում էր նուիրաբերութիւններ ստանալ, որոնք յետոյ տեղափոխւում էին խանական սնդուկները։ Այս պատճառով Էջմիածնի գոյութիւնը, անգամ մի չափով նրա բարգաւաճումը, նրա հռչակն ու հմայքը, — անուղղակի կերպով գալիս էին ծառայելու պարսկական ընչասիրութեանը։ Սակայն այդ երկու հանգամանքները մեն-մենակ բաւական չէին անխախտ պահելու եկեղեցականութեան դիրքը։ Կար աւելին։ Նրանց անդամների ձեռքին էր ժողովրդի դաստիարակութեան եւ լուսաւորութեան գործը. նրանք էին մարդկանց ընկերական խորհրդատուն, հոգու համար ուղի յարդարողը, մարմնի համար բարեխօսողը։ Այս բոլորը չէր կարող լինել, եթէ ինչպէս վերն ասացինք, ինքը, երկրի հասարակական կացութիւնը անհրաժեշտ չըդարձնէր, որ ընկերական կեանքի որոշ պահանջներին բաւարարութիւն տալը յանձնուէր կրօնի ներկայացուցիչներին։ Դա այսպէս ասած կազմում էր հայոց եկեղեցու հասարակաբնական անհրաժեշտութեան հիմքը։ Թէ ինչպէս էր նա բաւարարում ընկերական կեանքի առաջադրած կարիքներին, — դա այլ խնդիր է. դրա հետ մենք կը ծանօթանանք յետագայում։ Այժմ խելամուտ լինենք այն բանին, թէ ինչպէս էր նա հաւաքում իր նիւթական ոյժը, որով քաղցրացնում էր թէ պարսկական իշխանութեան քիմքը, թէ իր սպասաւորների անաշխատ գոյութիւնը պահպանում եւ թէ հասարակօգուտ գործերի վրայ ծախսում։

Հայոց եկեղեցին նախորդ դարի սկզբում, ինչպէս եւ այժմ, իր պէտքերը հոգում էր հաւատացեալների կամաւոր նուէրներից գոյացած միջոցներով։ Նա պարտադիր տուրքահաւաքութեան իրաւունք չունէր։ Այդ հանգամանքն անդադրում ստիպում էր եկեղեցական դասին լուրջ ուշադրութիւն դարձնել եկեղեցու նիւթական աղբիւրների վրայ եւ օրնիբուն մտահոգել նրանց չըցամաքելու մասին։ Սակայն որքան էլ եկեղեցական դասը յոգնեցնէր իր ուղեղը, ծրագիրներ յօրինէր, քակէր ու կապէր, այնուամենայնիւ նա վերջ ի վերջոյ պիտի գար այն եզրակացութեան, որ իր ներկայացրած կազմակերպութեան եւ իր դասի անվտանգ գոյութիւնը խարսխւում են այն բարոյական արժէքների վրայ, որ ցուցադրում էր հայ ժողովրդի առաջ։ Եթէ պահ մի վերանար այն բարոյական կապը, որ կար եկեղեցու եւ ժողովրդի մէջ, եկեղեցական դասն անկարող կը լինէր յարատեւել իր գոյութիւնը։ Նրան պաշտպան չէր կանգնած աշխարհական իշխանութիւնը, որքան էլ նա ճանաչած լինէր եկեղեցականութեան ներկայացուցչական իրաւունքը։ Աշխարհական իշխանութիւնը րեգլամենտացիայի չէր ենթարկում եկեղեցականութեան եւ ժողովրդի ներքին փոխ-յարաբերութիւնները, բայց այդ չէր նշանակում, թէ նա անսահման իրաւունք էր տալիս նրան պարտադիր դրութիւններ ստեղծելու կամ թէ ընդունում էր, որ եկեղեցականութեան դիմումով ինքը պարտաւոր է այնտեղ, ուր չի ներգործում խօսքը, հրապարակ հանել իշխանութեան կշիռը։ Ո՛չ , այդպիսի բան չկար։ Հայոց եկեղեցականութեանը մնում էր շարժուել այնպիսի եղանակով եւ ճկուն գործելակերպով, որ առանց մարմնաւոր իշխանութեան էլ, շահէր ժողովրդի համակրանքն ու աջակցութիւնը։ Դա այնքան էլ դժուար բան չէր այդ խաւար ժամանակներում, երբ ուսումն ու կրթութիւնը եկեղեցական դասի անխախտ մենաշնորհն էին։

Եկեղեցին միակ հիմնարկութիւնն էր հայկական ցրուած իրականութեան մէջ, որ դեռ պահպանում էր որոշ կազմակերպական կապ իր ճիւղերի եւ կենտրոնի մէջ։ Ամենուրեք նա ունէր իր սպասաւորներն ու գործակալները, որոնք իրազեկ էին այն ներքին կապին, որ կար իրենց եւ կենտրոնի մէջ։ Ինքն ըստ ինքեան այդ կազմակերպութիւնը, որ աւելի զօրաւոր էր իր բարոյական բնոյթի շնորհիւ, մի քաշող եւ ազդեցիկ հեղինակութիւն էր եւ եկեղեցական դասին ընձեռում էր իշխանաւորի իրաւունք։ Այդ դասի կենտրոնը, Էջմիածինը, ստեղծել էր իր եւ ցրուած հայութեան մէջ սերտ հաղորդակցութիւն։ Դրա համար նա ունէր իր նուիրակները, որոնց առաջ հաղորդակցական միջոցների եւ ապահովութեան բացակայութիւնն արգելք չէին հանդիսանում ճանապարհ կտրել Էջմիածնից Հնդկաստան, Պօլիս, Երուսաղէմ, Լեհաստան եւ այլն եւ այլն, ուր կար հայկական գաղութ եւ բարեկեցութիւն։ Նուիրակները Մասիսի ստորոտից հալածանքների, բռնութիւնների, լացի ու հառաչանքների նկարագրութիւններ էին տանում հայկական դիասպորային. սրտաճմլիկ կերպով պատկերացնում էին Մայր Աթոռի տառապանքները պարսկական պահանջներից եւ յորդորում էին փրկել ազգային սրբութիւնը, նուիրաբերութիւններ անել նրա օգտին, չմոռանալ նրա սպասաւորներին, որոնք հրաժարուած երկրային վայելքներից՝ գիշեր-ցերեկ աղօթքներ են հնչեցնում ազգայինների երկրային բարեկեցութեան եւ նրանց մեղքերի քաւութեան համար։ Նուիրակութեան միջոցով ցրուած հայութեան հետ կապ պահպանելը եւ նրա աջակցութիւնն ստանալը հաւանօրէն հին սովորութիւն էր։ Դա պիտի ծագած լինէր այն ժամանակներից, երբ հայ-հայրենիքը սկսուեց դատարկուել հայութիւնից։ Կենտրոնը չըմոռացաւ իր ցրուած հօտին։ Նուիրակութիւն ղրկելը ընդհանրացած երեւոյթ էր։ Այդ մասին հին ժամանակների համար մենք ունենք նաեւ օտարների վկայութիւնը։

Լեմբերգում բնակալած կաթոլիկ պատերները, օրինակ, գրում են. «Յառաջ քան զաւուրս զայսոսիկ ի 11-րդի աւուր յուլիսի 1665 ամի ժամանեաց այսր նուիրակ կաթուղիկոսին Հայոց, Պօղոս եպիսկոպոս Թոխատցի հանդերձ այլով կրօնաւորաւ Հայոց Յովհաննու եւ սարկաւագաւն Վարդանաւ, վասն ժողովելոյ զնուիրակ կաթուղիկոսին ի ժողովրդենէն, որպէս առնէ երբեմն կաթուղիկոս, առաքելով զնուիրակս իւր ժողովել տուրս վասն հատուցանելոյ զհարկս Տաճկաց եւ Պարսից» [4] ։

Այստեղ պարզ յիշուած է, թէ ինչ նպատակի պիտի ծառայէր նուիրակի հաւաքած դրամը։ Հայը երես դարձնելով հայրենիքից՝ էլի ազատ չէր կարգադրելու իր վաստակը. դրանից նա բաժին պիտի հանէր տաճկին եւ պարսկին։ Սրանց ձեռքը յաճախ չէր հասնում նրան, բայց կար հայութեան ծոցում իր շօշափուկները տարածած ազգային մի կազմակերպութիւն, եկեղեցին, որ անուղղակի կերպով պարսկի համար դատարկում էր հայի գրպանը։

Մ. Թաղիադեանցի վկայութեամբ նուիրակը հաւաքում էր հետեւեալ կամաւոր տուրքերը. 1) երեք տարին մի անգամ ամեն մի շնչից 40 փարայ, 2) քառասնից. մի տեսակ ողորմութիւն, որ տրւում էր մեռեալի մահուան 40-րդ օրը կամ նոյն իսկ 40-րդ տարեդարձին 3) յիշատակի. արծաթի կամ ոսկի եկեղեցական անօթներ կամ զգեստներ, որոնց վրայ գրւում էր նուիրատուների անունը եւ ուղարկւում Էջմիածին, 4) խոստմունք — որեւէ խոստացած տուրք, 5) հոգեբաժին — տուրք ննջեցեալների անունով, 6) խաչահամբոյր — տրւում էր նուիրակին, որ նա Էջմիածին դարձած պահուն նուիրատուի փոխարէն համբուրէ Իջման տեղը, 7) աջահամբոյր — նուիրատուի փոխարէն կաթուղիկոսի աջը համբուրելու համար, ինչպէս եւ «զէկաւ հասաւնի» պատճառով («Եկաւ հասաւ» կոնդակ էր, որ հաղորդում էր նուիրատուին, թէ նրա ընծայաբերութիւնը հասել է Էջմիածնի միաբանութեանը — Դ. Ա. ) 8) մատաղ — ոչխար, եզ կամ նոցա գինը Էջմիածնի միաբանութեան սնունդի համար, 9) գաւազանապտուղ — հասնում էր նուիրակին, որ քարոզի ժամանակ գաւազան էր առնում ձեռքը (?), 10) փոքրաւոր — նուիրակի սպասաւորների համար, 11) ժամուց — երկու կարգի տուրք. մէկը կաթուղիկոսի համար, միւսը — նուիրակի՝ պատարագ մատուցանելու համար, 12) պաշտօնէից — ընդհանրապէս եկեղեցական դասի համար [5] ։

Պատմական մի վաւերագիր աւելի պարզ է պատկերացնում նուիրակի պաշտօնը։ Նա պարտաւոր էր մխիթարել եւ քրիստոնէական ուղիղ կեանքի կոչել ցրուած հօտին՝ առանց խառնուելու տեղական հոգեւոր պաշտօնէութեան իրաւասութեանը։ Նրա պարտականութեան մէջ էր մտնում նաեւ «ընդունել շնորհակալութեամբ եւ օրհնութեամբ զնուէրս եւ զընծայս, զորս ջերմեռանդութեամբ սիրոյ որդիութեան իւրեանց՝ յանուն լուսածին ծնողի իւրեանց սրբոյ Կաթուղիկէ Էջմիածնի, կամ ի վայելս անձին իւր իսկ նուիրակին, նուիրել ունեցին ՚ի ձեռս իւրեանց, հարուստք եւ աղքատք ծնունդք հարազատք սրբոյ Կաթուղիկէ Էջմիածնի ծնողասէր եւ Աստուածասէր ազգն մեր հայոց [6] ։

Մի այլ պատմական վաւերագիր յիշատակում է ութ տեսակի կաթուղիկոսական հասք եւ տուրք. 1) նուիրակութեան դրամ երեք տարին մի անգամ, 2) գանձանակ յանուն ս. Աթոռի, 3) հոգեբաժին, 4) խոստմունք, 5) քառասնից, 6) կտակ, 7) բազմատեսակ յիշատակներ եւ 8) բոլոր առաջնորդների կողոպուտը, հոգեբաժինը, յատուկ եկեղեցական զգեստն ու ձին [7] ։ Այս տուրքերից ոմանք յիշուած են նաեւ Մ. Թաղիադեանցի կողմից։ Պէտք է ենթադրել, որ կաթուղիկոսական տուրքերը գանձւում էին նուիրակների ձեռքով։ Այս վերջին վաւերագիրը ցուցակագրած ունի նաեւ առաջնորդական ու քահանայական տուրքերի անունները։ Առաջնորդների տուրքերը ունին տասն եւ եօթ անուն, իսկ քահանաներինը՝ տասն եւ հինգ։

Կաթուղիկոսական նուիրակները ճանապարհ էին բռնում ոչ միայն վստահացած իրենց ճարտարախօսութեան վրայ [8] ։ Նրանք իրենց հետ տանում էին նաեւ միւռոն։ Էջմիածինն էր այդ մատակարարում հայ համայնքներին։ Միւռոնաբաշխութիւնը նրա եկամուտների աղբիւրներից մէկն էր։ Նոյն կաթոլիկ պատերներն այդ առիթով գրում են. «Եկեղեցականք Հայոց ոչ ունին իւրեանց ստացուածս, այլ կեան տրիւք ժողովրդեանն. նաեւ ինքն կաթուղիկոսն գրեա թէ ամի ամի առաքէ ի գաւառսն, որ ընդ իւրեւ՝ արս նուիրակս ի ժողովել նուէրս եւ ի վաճառել զմիւռոնն։ Զորս ոչ կամովին գայցենն իր նուիրատւութիւն կամ յանձինս գրաւիցեն զհասս կաթուղիկոսին՝ ստիպեն զնոսա սպառնալեօք նզովից, եւ բռնի հանեն ի բաց իրս, զորս ոչ տան նոքա» [9] ։

Հակառակորդ եկեղեցին վարկաբեկելու տենչը թելադրել է կաթոլիկ պատերին գրելու, որ նուիրակը անպարտաճանաչ գործակալից բռնութեամբ էր ստանում նրա ժողոված տուրքը։ Մենք չենք ընդունում, թէ կաթուղիկոսական նուիրակներն օտար երկրներում բռնանալու հնարաւորութիւններ ունենային. նրանց ոյժն իրենց բարոյական հեղինակութեան մէջ էր։ Նրանց զէնքը հէնց այն նզովքն էր, որի մասին յիշում է Լեմբերդի հաւատորսը։ Այն էլ ասենք, որ անգամ նզովքի կիրառութիւնը մենք վերապահութեամբ ենք ընդունում։ Նուիրակների համար Եփրեմ կաթուղիկոսի հրամանով կազմած հրահանգների մէջ ուշադրութիւն է դարձրած, որ նուիրակը պարկեշտ լինի, շրջահայեաց, համեստ, զգոյշ, դուրս չըգայ վայելչութեան սահմաններից, ագահ ու պորտաբոյծ չըլինի եւ այլն։ Նուիրակի հաւաքած տուրքերը կամաւոր են եւ նա իրաւունք չունի պահանջկոտ լինել։ «Առ որ պարտին զգոյշ լինել բերանոյ իւրեանց՝ մի՛ եւ մի՛ երբէք արտասանել զբան անիծից եւ նզովից, կամ զբան անարգ եւ տգեղ, որպիսին են հայհոյութիւնք, ամօթալի բարբառք, անարգական անուանց անուանմունք ի վերայ մեծի եւ փոքրի, հարստի կամ աղքատի, բամբասանք զմիւսոյն ընդ միւսոյ, եւ զայլս ատելիս եւ անախորժելիս Աստուծոյ եւ արանց իմաստնոց՝ որք արգելեալք են ի գրոց սրբոց» [10] ։ Այսպիսով պարզ է, որ նուիրակութիւնը ջանում էր վերցնել եւ ստանալ բարոյական հեղինակութեամբ։ Եւ փաստն այն է, որ Էջմիածնի եկամուտների կարեւոր աղբիւրներն էին նուիրակութիւնը եւ միւռոնաբաշխութիւնը։ Այդ մասին վկայում է նաեւ Շոպէնը [11] ։ Հնդկաստանը վերջինիս վկայութեամբ նուիրաբերութիւնների ամենաառատ գաղութն էր։ Այստեղից ստացւում էին խոշոր գումարներ եւ թանկագին քարեր։

Նուիրակները մեն-մենակ կամաւոր տուրքեր չէին հաւաքում կամ գանձանակ պտտցնում։ Նրանք հրաւիրում էին քրիստոնէական բարեգործութիւն անելու. պատճառ էին դառնում կտակներ կազմելու յօգուտ եկեղեցու։ Միւս կողմից էլ հրաւիրում էին ուխտագնացութեան։ Հայրենի սրբավայրերն այցելելը բարձր առաքինութիւն էր համարւում ոչ միայն հոգեւորականների, այլ եւ աշխարհականների համար։ Տասն եւ եօթ դարի վերջում մեր երկիրն այցելած ճանապարհորդ Շարդէնը հաղորդում է, որ պարսից արքունիքը որոշել էր Յակոբ Ջուղայեցի կաթուղիկոսի (1655-1680) պարտքերի դիմաց վաճառել Էջմիածնի թանգագին իրերը եւ զարդերը, սակայն հայերը հասկացրին արքունիքին, որ այդպիսով վանքը կամայանայ եւ միանգամայն կը դադարէ ուխտագնացութիւնը, մի սովորութիւն, որ առատ դրամ է մտցնում Պարսկաստան։ Հայերի այդ պատճառաբանութիւնը համարուեց խելացի եւ արքունիքը փոխելով իր որոշումը՝ հրամայեց հայ ժողովրդից հարկադրաբար հաւաքել կաթուղիկոսի պարտքի գումարը [12] ։ Ուխտագնացութիւնը մանաւանդ խոշոր շարժման բնաւորութիւն էր ստանում միւռոնօրհնէքի ժամանակ։ Ուխտաւորներ գալիս էին ամենախոշոր չափով մերձաւոր գաւառներից [13] ։ Նրանք պատարագ էին պատուիրում, ապա ճաշ տալիս միաբանութեանը եւ ուխտաւորներին։ Ուխտի ընդունելութեան համար դա բաւական չէր համարւում. անհրաժեշտ էին նաեւ նուիրաբերութիւններ յօգուտ վանքի եւ միաբանների։ Աջահամբոյր ստանում էին բոլոր միաբանները, մեծից մինչեւ կրտսերը, անգամ ինքը կաթուղիկոսը։ Խնդիրը չափի մէջ էր. բարձր աստիճանի հոգեւորականն աւելի էր ստանում, քան սոսկական միաբանը կամ սպասաւորը։

Այսպէս՝ նուիրակութիւն, միւռոնաբաշխութիւն եւ ուխտաւորական նուիրաբերութիւններ, — ահա այն աղբիւրները, որոնք նպաստում էին Էջմիածնին պահելու իր կենտրոնի վարկը։ Նկատենք այստեղ, որ նուիրակութիւն ստանալը, այսինքն կաթուղիկոսից լիազօրուելը ուղեւորուելու օտար երկրներ, համարւում էր խոշոր պարգեւատրութիւն, որովհետեւ նուիրակը գործում էր ոչ միայն յօգուտ վանքի, այլ եւ իր անձի։ Շոպէնը խուլ կերպով ակնարկում է, որ յաճախ նուիրակների բոլոր ժողովածը վանքի գանձարանը չէր մտնում։ Դրամն աւելորդ ստացուածք չէր նոյն իսկ աշխարհիկ կեանքից հրաժարուած հոգեւորականի համար, մանաւանդ եթէ նա տարուած էր եկեղեցական նուիրապետութեան մէջ բարձր աստիճանի հասնելու տենչերով։ Այդ դրամով նա կարող էր իր կողմը շահել ընտրող միաբաններին, աշխարհական մելիքներին ու տանուտէրերին եւ, վերջապէս, պարսիկ իշխանութեան բարեացակամութիւնը։ Ընդունուած կարգ էր, որ Էջմիածնի միաբանի մահից յետոյ նրա ունեցածը մնում էր եկեղեցուն։ Բայց քանի այդ միաբանը կենդանի էր, նա ազատ էր իր ցանկութիւնների համեմատ կարգաւորելու իր ստացուածքը, գլխաւորապէս կանխիկ դրամը։ Այդ հանգամանքից հետեւում էր այն, որ աչքի ընկնող հոգեւորականների աշխարհական ազգականներն ու սիրելիներն անուղղակի կերպով տիրանում էին եկեղեցու օգտին արած նուիրաբերութիւններին։ Ազդեցիկ ազգական ունենալը հոգեւորականութեան մէջ, — արդէն դուռն էր բարեկեցութեան։ Եկեղեցական հասոյթներին խէթ էին նայում ոչ միայն եկեղեցու հասարակ ներկայացուցիչները, այլ անգամ կաթուղիկոսները։ Եւ դա այն պատճառով, որ ըստ մեծի մասին եկեղեցուն ծառայելը նպատակ չէր, այլ միջոց։

Կաթուղիկոսը, որպէս եկեղեցու մարմնի պետ եւ ներկայացուցիչ, ունէր եկամուտի եւ մի այլ աղբիւր. դա թեմակալներից ստացած ընծայաբերութիւնն էր։ Ինչպէս երեւում է երկիրը պարսկօրէն կառավարելու եղանակը արմատ էր գցել եւ եկեղեցական նուիրապետութեան մէջ։ Ինչպէս որ պարսկական արքունիքը երկրի մասերը կապալով կառավարելու էր տալիս այս կամ այն ազդեցիկ խանին, նոյնպէս էլ հայ թեմերն էին ստանում թեմակալներ։ Միայն այստեղ թեմակալութիւնն աճուրդի էր հանւում ընծայաբերութեան անուան տակ։ Յար ու նման պարսկական կառավարչական սովորութիւններին՝ թեմակալները նոյնպէս խալաթներ էին ստանում կաթուղիկոսից։ Եւ այս փոխադարձ սիրաշահութիւնը նորից ապացուցանում է, որ եկեղեցին միջոց էր անձնական բարեկեցութեան եւ փառասիրութեան հասնելու համար։

Շարդէնը հետեւեալն է գրում հայ եկեղեցական կարգերի մասին. «Երբեմն եպիսկոպոսներ նշանակւում են եւ ոչ-կուսակրօն հոգեւորականներից, նայած թէ որքան են նրանք փառասէր եւ հարուստ, որովհետեւ պէտք է նկատել, որ եպիսկոպոսի աստիճան կարելի է ստանալ միմիայն դրամի օգնութեամբ։ Ողորմելի անկարգութեան մէջ է գտնւում այժմ հին արեւելեան եկեղեցին։ Պատրիարքը իր տեղը առնում է մահմեդականներից եւ ապա հոգեւոր տեղերը վաճառում նրանց, որոնք թանգ են վճարում» [14] ։

Հարկա՛ւ, ինչպէս որ կաթուղիկոսն էր վերաբերւում իր ստորադրեալ թեմակալներին, նոյն չափն էին կիրառում եւ թեմակալներն իրենց իրաւասութեան ենթակայ եկեղեցականների նկատմամբ։ Ակնյայտնի սիմօնականութիւնը, պարզ խօսե՛նք — կաշառակերութիւնը, եկեղեցական առաքինութիւնների շարքն էր անցել։ Ինչպէս որ աշխարհիկ իշխանութիւնը կողոպտում էր ժողովրդին իր գործակալների բռնի ոյժի միջոցով, — այդ նոյնն էր անում եւ եկեղեցականութիւնը, բայց միայն այլ գործելակերպով. իր հեղինակութեամբ, նզովքի սպառնալիքով եւ այլն։ Ժողովուրդն ամենուրեք տգէտ էր եւ նախապաշարուած, իսկ եկեղեցականութիւնը դարձել էր շամանականութիւն, որ երկիւղ էր ազդում։

Ինքն ըստ ինքեան հասկանալի է, որ հայոց եկեղեցին իր նիւթական բարեկեցութիւնը չէր հիմնում միայն կամաւոր տուրքերի եւ նուիրաբերութիւնների վրայ։ Այդ աղբիւրը չափազանց յեղյեղուկ էր եւ անհաստատ։ Դա այսպէս ասած եկեղեցու եկամուտների օժանդակիչ աղբիւրն էր, թէեւ յաճախ նա գերակշռող արժէք ունէր։

Հայոց եկեղեցին ունէր նաեւ անշարժ կալուածներ։ Դրանք երկու տեսակի էին. հողային սեփականութիւն — վարելահողեր, արօտատեղիներ, խոտհարքեր այգիներ եւ պարտէզներ։ Ապա արդիւնատեղիներ — ջրաղաց, դինկ եւ ձիթահանք։ Անշարժ կալուածների շարքում պիտի յիշել ջուրն եւ քաղաքների կրպակները։ Եկեղեցու սեպհականութեան իրաւունքը կամ տարածւում էր որոշ միաւորի վրայ ամբողջապէս (օրինակ՝ գիւղի եկամուտների սեփականութիւն) կամ թէ ցրուած կտոր-կտոր արդիւնատեղիների եւ այլն. օրինակ, մի կրպակ Թիֆլիսում կամ մի այգի Երեւանում։ Դրանք կտակներով կամ եկեղեցական միջոցներով առուած հասոյթաբեր աղբիւրներ էին։ Եկեղեցու գիւղերը շնորհուած էին պարսիկ շահերից։ Սիմէօն կաթուղիկոսի «Ջամբռ» գիրքը հետաքրքրական տեղեկութիւններ է պարունակում եկեղեցու կալուածական իրաւունքների մասին։ Վաղարշապատ գիւղը, օրինակ, տասնեակ անգամ առանձին շնորհի առարկայ էր դարձել շահերի կողմից։ Չնայած դրան այդ գիւղը տասնեակ անգամ էլ սեփականատիրական վէճի նիւթ էր եղել վանքի եւ այս կամ այն ազդեցիկ թուրքի միջեւ։ Ամեն անգամ վանքը կանխիկ դրամով կամ մահմեդական կրօնական դատարանով շահել է վէճը, հաստատ կալուածագիր ստացել Շէյխ-ուլ-իսլամների, ղազիների եւ երեւելի թուրքերի ստորագրութեամբ։ Այդպիսի կալուածագիրներն անգամ վաւերացուել են շահերի կողմից, սակայն նոր դատական վէճեր յարուցանողները դարձեալ անպակաս են եղել։ Եկեղեցին կթի կով էր եւ հասնողը մի բան էր գջլում նրանից, թէեւ թղթի վրայ, հանդիսաւոր հրովարտակների մէջ հրամայւում էր ձեռք չտալ եկեղեցիներին, եկեղեցական դասին եւ նրանց եկամուտներին։ Եկեղեցականութիւնը մահաֆ էր համարւում, այսինքն ազատ տուրքից ու հարկից։ Տուրք ու հարկից ազատ էին հռչակուած նաեւ եկեղեցու անշարժ եւ շարժական ստացուածքները։ Հրովարտակների մէջ յատկապէս յիշողութիւններ էին լինում այդ մասին, օրինակ մահաֆութիւն գութանների, ոչխարների համար եւ այլն։

Եկեղեցու կալուածները շահագործւում էին յաճախ վանականների ձեռքով։ Վանքի ամեն մի միաբան ուսումնական չէր։ Նրանց մէջ կային շատ անգրագէտներ, որոնց գործն ու արհեստը այգեպանութիւն, անասնապահութիւն եւ երկրագործութիւն էր [15] ։ Սեփական տնտեսութիւնից ստացած բերքին Էջմիածինը միացնում էր եւ այն կամաւոր բնական տուրքերը, որ ժողովում էին գիւղացիներից միաբանները կամ եկեղեցու գործակալները։ Այդ տուրքերը զանազան տեսակների էին եւ զանազան առիթներով սահմանուած։ Ամենուրեք նրանք Էջմիածնին չէին տրւում, այլ եւ այս կամ այն վանքին, եկեղեցուն կամ եկեղեցականին։

Էջմիածնի օգտին ընդհանրապէս ժողովւում էր՝ հոգեբաժին (դա աւելի յաճախ դրամական տուրք էր, որ անուանւում էր եւ շնչադրամ) տարբեր տեղեր տարբեր չափերով, լուծգին, գաւազանապտուղ եւ այլն։ Այս վերջիններն արդէն բնական բերքերով էին նուիրաբերւում։ Լուծգինը — լծկան կենդանիների համեմատ էր տրւում — ¼ կոտ ցորեն եւ ¼ կոտ գարի իւրաքանչիւր զոյգ լծկաններից. գաւազանապտուղ — ½ կոտ ցորեն ծուխից։ Վերջին նուիրաբերութիւնը հաւանօրէն հաստատուած էր շրջուն քարոզիչ-վարդապետների վաստակի դիմաց։ Մենք գիտենք, որ խանական պաշտօնեաները ստանում էին դըրնալըղ, այսինքն եղունգների փող, որովհետեւ նրանք ի պաշտօնէ կատարած շրջագայութիւնների շնորհիւ մաշում էին իրենց քնքուշ ոտները։ Հայ վարդապետների համար երեւի շրջելը ծանր բեռ չէր, միայն մաշւում էին նրանց գաւազանները… Սովորութիւն էր Էջմիածնին տալ իւղ, պանիր եւ այլն։ Դա, ի հարկէ, սրտից ծագած նուիրաբերութիւններ էին՝ ըստ կամեցողութեան եւ ունեւորութեան [16] ։ Տեղն է այստեղ ասել, որ իւրաքանչիւր համայնք իր միջոցներով հայթհայթում էր նաեւ ծխատէր քահանայի, համայնքի եկեղեցու եւ նրա միւս սպասաւորների պէտքերը։ Դրանք նոյնպէս տարբեր տուրքեր էին, որ կամաւոր կերպով հաւատացեալներն իրենց վրայ էին առել։ Համայնքի եկեղեցին կենտրոնից օժանդակութիւն չէր ստանում։ Միւռոն ստանալն էր գլխաւոր կապը։ Քահանայական կարգ ստանալը մեն-մենակ Էջմիածնից չէր կախուած, ուստի եւ համայնքի եկեղեցին այդ կողմից էլ հաղորդակցութիւն չունէր կենտրոնի հետ։

Այսպիսով կենտրոնն իր ստացած դրամական օժանդակութիւնը, բնական բերքերի եկամուտը ծախսում էր լոկ իր վրայ եւ իր ներկայացուցչութեան առիթով։ Նա ստացող էր, բայց ոչ տուող։ Նրա տալը կայանում էր գուցէ նրա մէջ, որ ուխտաւոր հիւրերը կամ ձանձրացնող թուրք պաշտօնեաները լայն հիւրասիրութիւն էին գտնում։

Պարսկական տիրապետութեան ժամանակ միայն հայոց եկեղեցին չէր արտօնուած նուիրաբերութիւններ ժողովելու։ Իսլամի կրօնաւորութիւնն աւելի հաստատ իրաւունքներ ունէր տուրքեր ստանալու հաւատացեալներից։ Նրա պահանջները պարտադիր բնաւորութիւն ունէին եւ աշխարհական իշխանութիւնը կարիք եղած դէպքում ոյժ էր գործադրում նոյնիսկ։ Իսլամի պաշտօնեաները սովորաբար ստանում էին զէքեաթ եւ խումս, այսինքն բնական բերքերի տասանորդ, քառասներրորդ մասը թանկագին քարերից, որոշ բաժին անասուններից եւ այլն։ Տիրող ցեղը իր կրօնի համար ստեղծել էր եւ տիրական դիրք։ Այլակրօններին նա համբերում էր, քանի նրանք ուղղամտութեամբ հարկ էին վճարում։ Հարկի վճարումը գլխաւոր արդարացուցիչ հանգամանքն էր այլակրօնի գոյութեան համար։ Նրա եկեղեցին էլ համբերւում էր իր մուրացկանութեամբ հանդերձ։

Սիմէօն կաթուղիկոսը՝ (1763-1780) մանրամասնօրէն խօսելով եկեղեցու կալուածական եւ եկեղեցականների իրաւական դրութեան մասին՝ մատնացոյց է անում մի վաւերագրի վրայ, որի մէջ նա համախմբած եւ ճշտած է տեսնում եկեղեցու իրաւունքները [17] ։ Ծանօթանանք այդ վաւերագրի հետ, որովհետեւ նա իսկապէս լոյս է սփռում մեզ շահագրգռող խնդիրների վրայ։

Ըստ այդ վաւերագրի, որ տուել է Երեւանի խանը՝ հիմնուելով պարսիկ թագաւորների հրովարտակների վրայ, հայոց եկեղեցու իրաւունքները տասնեւչորս կարգի էին. 1) Էջմիածնի կաթուղիկոսը, միաբանները եւ բոլոր սպասաւորները, նոյնպէս եւ նրա միւլքերն ազատ են հարկերից. ոչ ոք իշխանութիւն չունի պահանջներ անելու, չափելու նրա արտերը, եկամուտները եւ այլն։ 2) Երեւանի երկրի թէ հայը եւ թէ թուրքը, եթէ օգտուելու լինեն Էջմիածնի հողերից, պարտաւոր են, ինչպէս օրէնքն է, միւլքը տալ կաթուղիկոսին։ 3) Զանգակ ծեծելը, մեռելաթաղը եւ ժամասացութիւնը կատարւում է հրապարակով եւ անարգել. այդպէս է եղել հնուց թագաւորական հրամաններով։ 4) Էջմիածնի միւլքերը (վակուֆ-եկեղեցական) եւ դրամով գնած գոյքերը, եթէ որեւ է մէկն իզուր գրաւել է, պարտաւոր է վերադարձնել։ 5) Կաթուղիկոսի գործերին եւ կարգադրութիւններին վարդապետ, քահանայ, աշխարհական, հայ եւ թուրք, իրաւունք չունեն հակառակուելու։ 6) Անապահով եւ յուզումնալից ժամանակներին բնակչութիւնը բերում է եւ աւանդ թողնում վանքում իր գոյքը, որը կամ կողոպտւում է կամ փչանում, իսկ յետագայում տէրերը գալիս են եւ պահանջներ անում. կարգադրւում է, որ նման պահանջներ չըլինեն։ 7) Եթէ որեւ է մէկը ծախում է իր միւլքը կամ կտակում այն Էջմիածնին, ապա նրա մահից յետոյ ժառանգներն իրաւունք չունեն պահանջներ անելու կամ վէճ բանալու։ 8) Եթէ թուրքերը պարտամուրհակով պարտ են լինում Էջմիածնին, իշխանութիւնը պարտաւոր է նպաստելու նրա գանձմանը։ 9) Թուրքերը բռնութեամբ իրաւունք չունեն իսլամացնելու հայերին։ 10) Մաքսապետներն ու պահապաններն իրաւունքն չունեն որեւ է բան պահանջելու Էջմիածնի նուիրակներից եւ միաբաններից կամ խուզարկելու նրանց գոյքը։ Նոյնպէս պահանջներից ազատ են եւ Էջմիածնի ուխտաւորները։11) Ոստիկանական գործակալներն իշխանութիւն չունեն գրաստ պահանջելու Էջմիածնի մարդկանցից։ 12) Հայ եւ թուրք իրաւունք չունեն յափշտակելու կամ ինքնագլուխ տիրելու, հերկելու եւ մշակելու Էջմիածնի հանդերն ու այգետեղերը։ 13) Օշական գետի ջրի կէսը Էջմիածնին է պատկանում, կէսը միւս գիւղերին։ 14) Նորից յիշեցնւում է, որ Էջմիածնի միաբանութիւնը թագաւորական հրովարտակներով միշտ ճանաչուել է ազատ եւ հրահանգւում է կառավարիչներին, գրագիրներին եւ կառավարական մնացած գործակալներին խստիւ պահպանել եւ կատարել վաւերագրի այս բովանդակութիւնը։

Սիմէօն կաթուղիկոսի վկայութեամբ Էջմիածնական իրաւունքները բացայայտող այս վաւերագրից մենք տեսնում ենք, որ XVIII դարում հայոց եկեղեցականութեան մասին չի յիշւում, թէ նա լիազօրւում է մահմեդական հոգեւորականութեան նման զբաղուել նաեւ աշխարհականների քաղաքացիական գործերի քննութեամբ եւ դատավարութեամբ։ Աւելին։ Այդ վաւերագիրը չի ճանաչում ճիւղաւորուած մի եկեղեցի, այլ յատկապէս Էջմիածնի վանքը եւ նրա կաթուղիկոսին, որպէս վանահօր։ Իրականութեան մէջ դա առաջացնում էր այն երեւոյթը, որ Սիմէօն կաթուղիկոսի պահանջն՝ Աղուանից հակաթոռ Իսրայէլ կաթուղիկոսից գալ Էջմիածին՝ մնում էր անկատար եւ նա Գանձակի խանից ստանում էր պատասխան, թէ Իսրայէլն էլ քեզ պէս կաթուղիկոս է եւ ինչ կարիք կայ, որ նա ենթարկուի քո հրամանին։ Այս պարագայում արդէն պիտի ներգործէր Էջմիածնի կաթուղիկոսների բարոյական կշիռը եւ Էջմիածինը կենտրոն ճանաչող հօտի թելադրանքը։ Բայց դրանք կայի՞ն արդեօք։

Յամենայն դէպս, պարզ է, որ պարսիկ աշխարհական իշխանութիւնը հեռու էր Էջմիածնի իրաւասութիւնների ծաւալմանը նպաստելուց։ Եւ նրա տուած վաւերագիրը ընդհանուր մի կէտ էր ճանաչում — կրօնական պաշտամունքի ազատութիւն։

Սիմէօն կաթուղիկոսի «Ջամբռը» յիշատակում է նաեւ թագաւորական մի հրովարտակ, որով թոյլատրւում է հայերին իրենց դատական խնդիրներում դիմել կաթուղիկոսին եւ կարդացողներին (էջ 212) եւ արգելում է թուրքերին չըներհակել եւ չըխառնուել դրան։ Աշխարհական իշխանութիւնն այստեղ ինչպէս երեւում է կամեցել է երկրի մէջ տիրող ընդհանուր կարգը՝ կրօնաւորների դատավարութիւնը — դարձնել ընդհանուր հաստատութիւն։ Սակայն, ինչպէս ասացինք վերը, Սիմէօն կաթուղիկոսի յիշած վաւերագիրը, որ իր մէջ ամփոփում էր XVIII դարում եկեղեցու վայելած արտօնութիւնները, այլեւս խօսք չի պարունակում եկեղեցականութեան դատավարական իրաւունքի մասին։ Դա էլ մի հանգամանք էր, որ նորից գալիս էր հրահրելու եկեղեցականներին ազդեցութեան տէր դառնալ ոչ թէ կռթնած աշխարհական իշխանութեան ոյժին, այլ գօտեպնդուած իր կրօնական եւ բարոյական հեղինակութեամբ։ Թէ այդ գործելակերպը որքան էր յաջողւում ժամանակի տգէտ եւ նախապաշարմունքներին գերի հոգեւորականութեանը, — դա այլ խնդիր է։ Բայց որ ճկուն քաղաքականութիւնը եւ բարոյական հեղինակութիւնն անհրաժեշտ առաքինութիւններ էին համարւում, դա երեւում է հէնց Սիմէօն կաթուղիկոսի խօսքերից, որ ասում է, թէ Էջմիածինն անունով իշխող է բազմութիւնների վրայ, բայց գործով ոչ մէկի, թէ ընդունուած կարծիքով նա բոլոր բարիքների ունեցողն է, բայց կարօտ ամեն ինչի, թէ գտնուելով գազանաբարոյ եւ խստասիրտ յափշտակողների իշխանութեան տակ, նա անզօր է եւ անսուր, որ նա բուռն եւ ամենակերպ պահանջների առարկայ է իւրայինների եւ այլոց կողմից, բայց ինքը կամաւոր եւ երկիւղած մուրացող, որ այսպիսի պարագաներում նրա պետին եւ գործակալներին միանգամայն անհրաժեշտ է պարապել անցեալով, լինել հնարագէտ եւ փորձառու [18] ։

Ի՞նչ միջոցներով եւ ձեռնարկութիւններով կարելի էր հասնել այդ նպատակին, այսինքն առանց աշխարհական իշխանութեան աջակցութեան անխախտ պահել եկեղեցու միացնող յատկութիւնը, նրա իշխանական հեղինակութիւնը։ Դրա համար եկեղեցին կրօնական հիմնարկութիւն լինելուց զատ պիտի հանդիսանար եւ ուսումնականութեան ներկայացուցիչ։ Եւ նա հէնց այդպիսին էր, ուսումնականութիւնը նրա մենաշնորհն էր։ Տեսնենք, թէ ի՞նչ ուսումնականութիւն էր դա եւ ի՞նչպէս էր նա տարածւում նրա գործակալների միջոցով։

Կազմակերպուած կրթական գործ հայոց եկեղեցին չէր կարող ունենալ եւ չունէր։ Կրթութիւն տարածելը եկեղեցական դասի կամաւոր գործն էր, որ թէ նիւթական բարեկեցութեան աղբիւր էր եւ թէ բարի գործ, «հոգու վարձ»։ Ամեն մի կրթական եւ դաստիարակչական ձիրք ունեցող վարդապետ կամ քահանայ իր յօժար կամքով աշակերտներ էր հաւաքում եւ իր գիտցածը հաղորդում նրանց։ Այդ աշակերտները միեւնոյն ժամանակ իրենց ուսուցչի սպասաւորները կամ մշակներն էին։ Վարդապետներն առանձնապէս կարիք չունէին զբաղուելու գիւղատնտեսական աշխատանքներով. նրանց աշակերտներն էլ մատուցանում էին անձնական ծառայութիւններ կամ ուսուցչի հետ այցելում էին հաւատացեալների գիւղերն ու տնտեսութիւնները եւ բաժին ստանում։ Ուրիշ բան էր քահանայ ուսուցիչը. նա բացառապէս չէր ապրում ժողովրդի տուրքերով, նա ստիպուած էր ունենալ եւ իր տնտեսութիւնը։ Այստեղ աշակերտների թեթեւ վարձատրութիւնը եւ նրանց աշխատանքը խիստ կարեւոր օժանդակութիւն էր։

Ներկայիս դպրոցների հեռաւոր նմանութիւնն ունեցող մի ուսումնարան կար միայն Էջմիածնում։ Սակայն թէ Էջմիածնի ուսումնարանը, թէ վարդապետների եւ քահանաների վարժոցները շատ աննախանձելի ուսումնական արժէք ունէին։ Աշակերտին հաղորդւում էր այն, ինչ գիտէին ուսուցիչները։ Սրանց գիտցածն էլ հասարակ գրագիտութիւն եւ նախապաշարումներով գունաւորած կրօնագիտութիւն էր։ Աւելին գոյութիւն չունէր եւ չէր էլ պահանջւում։ Աշակերտներն իրենք կրօնաւորացուներ էին։ Աշխարհական իմաստով եւ աշխարհի համար այդ կրթութիւնից անհրաժեշտ էր գրագիտութիւնը եւ գուցէ այն աղթարական եւ կէս-բժշկական-կախարդական գիտելիքները, որ գրագէտը քաղում էր ձեռագիրներից եւ գրքերից։ Դիմենք այն սակաւաթիւ վկայութիւններին, որ մենք ունենք ժամանակի կրթական գործի մասին։

Մ. Թաղիադեանցն իր «Ճանապարհորդութիւն ի Հայս» գրքի մէջ հաղորդում է [19]. — «Ուսման եղանակը Էջմիածնի մէջ (խօսքը վերաբերում է 1813-1823 թ. թ. ) երկու տեսակի էր՝ խցի եւ վարժատան։ Նա որ խցի աշակերտ էր, միանգամայն եւ սպասաւոր էր, սովորում էր ինչ գիտէր իր վարդապետը, ըստ մեծի մասին փոխեր, երգեր, Սաղմոս եւ Շարական։ Սակայն այդ վարդապետներից աւելի մարդասէրները, թէեւ իրենք անտեղեակ էին ազատական արուեստներին (հաւանօրէն աշխարհիկ գիտութիւններին — Դ. Ա. ), բայց եթէ գտնում էին մէկ մարդ, որ գիտէր այն, խնայողութիւն չէին անում եւ մանուկներին ուղարկում էին նրա մօտ սովորելու։ Եւ այսպիսով նրանցից ոմանց ուսումը լինում էր շատերին նախանձելի եւ տկարներին ու աղքատներին յուսահատութեան հաւաստի պատճառ։ Վարժատան ուսումն ընթանում էր մէկ ծերունի վարդապետի հսկողութեան ներքոյ։ Վարժատունը պարունակում էր հարիւրաւոր մեծ ու փոքր երեխաներ, հինգ տարեկանից մինչեւ քսան տարեկան հասակ ունեցող։ Վարժապետը չէր յոգնեցնում իրեն առանձնապէս հարց ու փորձ անելու այս կամ այն աշակերտին. նա աւետում էր իր մտաւոր պաշարը, իսկ աշակերտները քաղում էին միմիանցից, ինչ իւրացնում էին։ Գիշերուայ ժամի երեքին, հաւախօսից առաջ, բարձրանում էին նրանցից մեծերը եւ ազդարարում աղօթքի կանգնելու։ Եթէ մանուկները դժուարանում կամ յապաղում էին, ապա նրանց թիկունքներին իջնում էին ցուպերի հարուածները։ Ժամերգութիւնը շարունակւում էր չափազանց երկար։ Անգրաճանաչ մանուկները, քնաթաթախ եւ վաստակած, ստիպուած էին լինում երբեմն երեք-չորս ժամ ոտքի վրայ կանգնել։ Եւ չէին դիմանում. յաղթահարուած քնից ընկնում էին մէջքի վրայ, քաշւում էին մի ապահով անկիւն կամ սեղանատան մի խորշը եւ թաց ու ցուրտ սալայատակի վրայ խռռացնում։ Եւ ահա վրայ էր հասնում բարեգութ վարժապետը եւ իր աքացիով հալածում նրա քունը եւ իրեն էլ քաշում ապաշխարելու սառցատանը։ Բայց ի՞նչ էին սովորում այդ դաժան պայմանների մէջ. փոխեր եւ եկեղեցու շարականներ, Նարեկի աղօթքներ, մասնաւորապէս աղօթքներ առ Մարիամ կոյսն եւ այն սուրբը, որի անունը աշակերտը կրում էր իր վրայ»։

Թաղիադեանցի թողած նկարագրութիւնն ինքը բարբառում է իր մասին, բացատրութիւններն աւելորդ են։ Անցնենք Թիֆլիս եւ տեսնենք, թէ այդ նոյն ժամանակաշրջանում ինչ կացութեան մէջ էր տեղի կրթական գործը։

«Ամբողջ քաղաքիս մէջ, — գրում է Աղ. Երիցեանցը [20], — քաջ հայերէն իմացողը համարւում էր միմիայն Նորաշէն եկեղեցւոյ երկու ոտքով կաղ ժամկոչ Եղիազար Գալստեանը, որ իր կաղութեան պատճառով մնացել էր առանց ձեռնադրուելու։ Եկեղեցուց ոչ հեռու, խարազխանայում, (կօշկակարների շարքը — Դ. Ա. ) սա վարձած ունէր մի դուքան, ուր գետնի վրայ չոքած էին 13 հոգի մոնթեր — ապագայ քահանայացուք եւ տաւարի ոսկրէ թիակի վրայ՝ բէճի անուանեալ, գրում եւ կարդում էին բարձրաձայն։ Ուսուցանողն էր նոյն ժամկոչ Եղիազարը փալախայով հանդերձ։ Դուքանը դռներ չունէր, բաց էր, եւ փողոցում անց ու դարձ անողները կանգնում նայում էին որպէս մոնթերի իմաստութիւն ուսանելուն, նոյնպէս նոցա փալախայ ուտելիս — «վա՜յ վա՜յ» գոռալուն։ Դասատւութիւնն էլ կանոնաւոր չէր։ Շաբաթը երկու անգամ այդ դպրոցում խալիֆայ Եղիազարը թանաք էր եփում եւ կաւեղէն ամաններով ուղարկում էր մոնթերին ծախելու փողոցէ փողոց։ Օր չէր անցնիլ, ժամ չէր անցնիլ, որ ծանօթները, բարեկամները եւ առհասարակ խալիֆայի պատիւը ճանաչողները չգային խնդրելու մէկը թէ «մերոնք (գերդաստանը) այսօր բաղանիք են գնում ամբողջ օրով, մի կամ երկու մոնթեր բան տուր ՝ լուացքի բողչէքը տանեն ու բերեն», միւսը խնդրում էր թէ՝ «կտուրս կաթում է, թող մոնթերը գան՝ ոտքով տափտափեն կտուրը», երրորդը՝ թէ սանամէրդ (կնիկս) այսօր հաց է թխում, թող մոնթերից մէկը գայ ծըծի երեխային օրօրելու» եւ այլն։ Եւ մեծահոգի խալիֆան վեհանձնաբար բաւականութիւն էր տալիս ամենքին՝ ում «խաթրը» որ ունէր, ուղարկելով մոնթերին լուացքը բաղանիք տանելու, կաթող կտուրները տափտափելու եւ կամ երեխային օրօր կարդալու»։ Գալստեանի դպրոցը գոյութիւն ունէր 1795 թ։

Նման կրթարանները աւարտելուց յետոյ նրանց սաները շտապում էին հոգեւոր կոչում ստանալ։ Նրանք այնչափ տգէտ էին լինում, որ յաճախ չէին իմանում մայրենի լեզուի գրագիտութիւնը. բաւ էր, որ բերան առած կարող էին անգիր ասել ժամերգութիւնը։ Երիցեանցը յիշում է, որ նախորդ դարի քսանական թուականներին Թիֆլիսում կային քահանաներ, որոնք միայն գիտէին ստորագրել իրենց անուն-ազգանունները, այն էլ վրացերէն։ Եւ այդ տգէտ, ծոյլ ու պղերգ, մուրացկանութեան աստիճանին հասած դասը ծանրացած էր ժողովրդի շլինքին։ Այդ ժամանակ Վրաստանի հայերն ունէին 140 եկեղեցի եւ 737 կղեր. իւրաքանչիւր եկեղեցի ունէր 85 ծուխ, իւրաքանչիւր քահանայ —16 ծուխ։ Հնարաւո՞ր բան էր, որ 16 ծուխի կամաւոր տուրքերով մի քահանայ իր ընտանիքով վայելուչ ապրուստ ունենար. հնարաւո՞ր բան էր, որ նման պայմաններում այդ քահանան կարողանար մտահոգել իր մտաւորի ընդլայնման մասին։ Սակայն չնայած դրան, հոգեւորականութիւնը հեղինակութիւն էր։ Հաւանօրէն այն պատճառով, որ եթէ տգէտ էր հովիւը, աւելի եւս տգէտ եւ կոյր էր հօտը։ Թէ չէ տանելի բան չէր լինի, որ հօտը կանգնած լինէր մտաւոր աւելի բարձր մակարդակի վրայ եւ հանդուրժէր իր ներկայացուցիչն ունենալու ողորմելի մարդկանց մի դաս։

Մեզ համար հիմա պարզ պիտի լինի հայոց եկեղեցու նիւթական եւ բարոյական կարողութեան նկարագիրը։ Մենք տեսանք, որ թէեւ նա հայ իրականութեան մէջ միակ ճիւղեր, կապեր, ներկայացուցիչներ եւ գործակալներ ունեցող հիմնարկութիւնն էր, այնուամենայնիւ, որպէս կազմակերպուած ոյժ, մի կազմալուծուած դիակ էր։ Եւ եթէ նրա հետ հաշուի էին նստում, դա այն պատճառով, որ հայութեան մնացած խաւերը չունէին այդ թէեւ աննշան, բայց համատարած կազմակերպութեան թոյլ ստուերի ոյժն անգամ։