Ջերմանց մխիթարութիւն

Վասն ստածման եւ բժշկութեան առաջին ցեղ հալեւմաշ ջերմանն, որ ՚ի տաքութենէ լինի։

Եւ ինքն ընդ երեք ցեղ բաժանի. եւ վասն իւր ճանաչելոյն՝ երբ մէն լինի եւ բորբոսային ջերմերուն ՚ի զատ, եւ այնոց որ չունին երեւան նոպայ, զոր այլ ՚ի յառաջդ ասացաք. ապա երբ ժամն եւ ժամանակն պատեհ լինի եւ աղէկ, սկիզբն արա ստածելոյ այսպէս։ Եւ թէ կարիք լինի զմարմինն սրբելոյ, սրբէ խիարշամպով եւ թարանկուպինով եւ գարեջրով եւ քաղցր նռան ջրով. ապա թէ հետ աւուր մի կամ երկու՝ իշու կաթն տուր խմելու։

Ապա թէ կարիք չէ զմարմինն սրբելոյ, դու սկիզբն իշու կաթն արա այս նշանօքս. գիտացիր որ էշն ճերմակ լինի եւ առողջ, եւ ազատ յամենայն ցեղ հիւանդութենէ. եւ աւուրքն մատղաշ պիտի, եւ մօտ ՚ի յօրերն լինի ծնած, եւ իւր կաթն իսպիտակ եւ հաւասար լինի. երբ ՚ի վերայ ըղնկանդ կաթեցնես, չիլինի նօսր՝ որ վաթի, եւ ոչ թանձր՝ որ չիսփռի։ Եւ դարմանէ զէշն աղէկ խոտով՝ որ դալար լինի, եւ հովային բանջրնով, որպէս հազար, եւ դդմի տերեւ, եւ հինտիպայ՝ խառնած ընդ դալար գինծն, եւ այլ պզրղատունի կոթ, եւ գարի լուացած ցամաքեցուր եւ ապա կերցուր։ Ապա ա՛ռ իւր կաթնէն. ՚ի յառաջին օրն տուր կէս լիտր, եւ հետէն յաւելցուր ՚ի կաթն ըստ ուժոյն հիւանդին, եւ տուր զայդ ՚ի յար, մինչեւ լուծանի եւ ոչ կապի։ Յետեւայն կերակուր տուր թաղթ եւ մաշ եւ վլիտօն՝ որ է ծմել, դդում եւ հազար. զամէնն նշի ձիթով տուր. եւ խմելոյ մուզ նռան ջուր տուր։

Եւ ապա հետ կերակրին սակաւ ժամ անցո, եւ յաւազան նստի՝ որ ջուրն քաղցր եւ յիստակ լինի եւ եղկ, եւ եփած լինի ՚ի յինքն մանուշակ եւ դդմի տերեւ եւ հազարի տերեւ եւ իսպիտակ գարի փերճկած։ Եւ երբ ելանէ յաւազանէն, օծանէ զմարմինն լիլուֆարի ձիթով եւ մանուշակի ձիթով եւ քաղցր դդմի ձիթով. եւ ապա յետ այնոր օծանէ զկուրծքն մանուշակի ձիթով՝ որ ընդ իսպիտակ մոմ հալած լինի, որ պահէ զգիճութիւնն որ շահեցաւ ՚ի կերակրոյն եւ աւազանին ջրէն։

Ապա թէ հիւանդին մարմինն ախորժայ այլ աւելու գիճութիւն քան զայդ որ ասացաք, ապա առաջ քան որ յաւազան մտանէ՝ կթել տուր ՚ի վերայ գլխոյն կնկան կաթն կամ իշու կաթն կամ այծու կաթն. զի այդ կաթներտ խիստ գիճացնեն զհիւանդն։ Ապա թէ հիւանդն չժուժէ կաթն կթելոյն, դու զկաթն ՚ի յաւազանին ջուրն խառնէ. բայց ՚ի յաւազանն շատ մի՛ յամեցներ, զի աւազանին եղկ ջուրն վատուժցնէ զմարմինն։

Ապա յառաջ քան որ յաւազանն մտանէ, չէ պարտ մարձել որ ինչ ցեղ ձիթով. զի խծկէ եւ կալնէ զգաղտ շնչահանն մարմնոյն, նա չիընդունի զաւազանին գիճութիւնն։ Եւ զայդ՝ զոր ասացաք՝ ՚ի յար արա. զի այդ խորհուրդդ շահեցին զմարմնոյն բնաւորական գիճութիւնն. եւ արա՛ զայդ յաւուրն երկու հեղ. զմէկն յետ կաթինն տալոյն՝ յառաջ քան զկերակրոյն ուտելն, որ զկաթին գիճութիւնն շահի եւ պահէ ՚ի մարմինն. եւ յետ այտոր տես զմարմինն հիւանդին. եթէ ՚ի յաւելի խլտերոյն՝ որ է չորս նիւթերն՝ սուրբ լինի, հանց որ չընդունի զբորբոսելն, ապա տուր՝ որ խմէ կովուց թան, զոր բնիկ սրբած լինի ՚ի կարագէն. այլ կովն կարմիր պիտի. բայց մի՛ յաճախ տաս որ չիձանձրանայ ՚ի թանէն։ Եւ զթանին չաքսն կէս լիտր տուր. ապա թէ տեսանես զուժն՝ որ կարող է, դու յաւելցուր ՚ի թանն ըստ ուժոյն. բայց քիչ քիչ թող խմէ, հանց որ ամէն հեղ նուկի մի լինի կամ պակաս. ապա թէ տաքութիւնն շատ լինի եւ ուժով, դու տուր հետ թանին զայս ղուրսս, որ է այս։

Ղուռս տապաշիրի հով։

Ա՛ռ տապաշիր չորս դրամ. վարդ եօթն դրամ. խիարի կուտ կտուած, եւ փրփրեմի եւ դդմի կուտ կտված, հազրի հունդ, քահրիպար երեք երեք դրամ. զամէնն աղա եւ մաղէ, գառնալեզվի ջրով շաղվէ, եւ ղուրսեր արա, եւ տուր հետ թանին։ Եւ զայս արա երբ մարմինն սուրբ լինի ՚ի բորբոսային նիւթոյն։

Ապա թէ ՚ի մարմինն այլ ցեղ տաքութիւն լինի, եւ մարմինն չէ սուրբ, եւ լինի յինքն նիւթեր սար, որ այլ ջերմն կամի ընծայել, ապա հոտ պարտ է պատրաստ կենալ ՚ի կաթներոյն եւ ՚ի թանէն։ Իսկ թանին փոխան գարեջուր տուր, յոր եփած լինի կենդանի խաչեփար, որ ՚ի մանր եւ ՚ի մեծ ճանկերոյն սրբած լինի, եւ լուացած լինի աղէկ քաղցր ջրով եւ աղով եւ ջնջխած լինի. ա՛ռ ՚ի յայդ գարեջրէտ չորս նուկի, եւ մուզ նռան ջուր մի նուկի. եւ յայս ղուրսէս մի մթխալ, զոր այժմ գրեմ։

Ղուռս հով՝ որ օգուտ է սլին ջերմանն։

Ա՛ռ գառնալեզու երեք դրամ. հայ կաւ չորս դրամ. վարդի կոնգմէն յիստկած վեց դրամ. սերկեւիլի կուտ յիստկած, դդմի հունդ յիստկած, փրփրեմի հունդ վեց վեց դրամ. մարուխի քամուքսն տասն դրամ. տաճիկ կռէզ, քիթրայ եւ նշայ երեք երեք դրամ. սեխի կուտ եօթն դրամ. զայս ամէնս աղա եւ մաղէ, եւ շաղվէ պզրղատունի լուապով, եւ ղուրսեր արա, եւ ՚ի շքի չորացուր, եւ տուր աղցած եւ մաղած մի մթխալ՝ քաղցր նռան ջրով եւ խիարի ջրով անօթեց, օգտէ հալեւմաշ ջերմանն, եւ այն ջերմանն՝ որ սիլ կոչի։ Եւ կերակուր՝ մաշ տուր եւ դդում եւ վլիտօն եւ թաղթ, որ լինի նշի ձիթով. եւ երբ ծարաւենայ, քաղցր նռան ջուր տուր. եւ ընդ երիկածքն՝ օծանէ զմարմինն լիլուֆարի ձիթով, եւ քաղցր դդմի ձիթով. զիւր տունն եւ զպառկելիքն հով արա, եւ ցանէ վարդ եւ ուռու տերեւ. թէ վարդ չիգտվի, այգւոյ տերեւ ցանէ։

Ապա թէ հիւանդն նուաղի, դու օծէ ՚ի մարմինն հով լախլախով, որ են այս ջրերս։ Ա՛ռ խնծորի ջուր, եւ մրտենոյ ջուր, սերկեւիլի եւ վարդի ջուր. չոր վարդ եւ քաֆուր եւ զաֆրան. աղա՛, եւ ՚ի ջրերդ խառնէ, եւ ՚ի բան տար։ Ապա թէ խիստ վատուժի հիւանդն, դու մսի ջուր տուր այս նշանօքս։ Ա՛ռ ուլու միս ՚ի թիկանցն եւ ՚ի շլեցն եւ ՚ի կողոյն, մանր կտրատէ եւ ՚ի քարէ պտուկ արկ, եւ աղն պակաս արա, եւ մեղմն կրակով եփէ. եւ որչաք ՚ի մսէն ջուր ելանէ, դու հետէն առ զջուրն, ՚ի զատէ յաման արկ, մինչեւ ցամաքի միսն. ապա սակաւ մի անուշահոտ գինի, եւ իւր կիսոյն չաք խնծորի ջուր. զայտոք ՚ի մսին ջուրն խառնէ, եւ մեղմ կրակով սակաւ մի եռցո, եւ ապա տուր կում կում որ խմէ. զի այդ ջուրդ խիստ ուժովցնէ զհիւանդն։

Եւ այլ ջանք արա ամէն հունարով՝ որ չիլուծի բնութիւնն. զի թէ դկին տիրոջն, եւ սլին տիրոջն բնութիւնն լուծանին, նա շուտ կորնչին մահուամբ. ապա թէ լուծումն հանդիպի, զայս ղուրսս տուր. զի խիստ օգտակար է դկին տիրոջն՝ որ լուծ ունենայ։

Ղուռս կաւի՝ կապող։

Ա՛ռ հայ կաւ տասն դրամ. շահպալութ եւ վարդ չորս չորս դրամ. եւ տեսայ ՚ի յայլ նուսխայ՝ որ նշաստակ եւ փրփրեմի հունդ դնեն չորս դրամ. տապաշիր երեք դրամ. թրթկճի հունդ կտված վեց դրամ. քահրիպար երեք դրամ. զամէնն աղա եւ մաղէ, եւ մուզ սերկեւիլի կամ խնծորի ջրով շաղվէ, եւ ղուրսեր արա, եւ տուր մի մթխալ ՚ի յայդ ղուրսէտ տանծի ջրով կամ սերկեւիլի ջրով։

Եւ երեկոյին տուր զայս դեղս։ Ա՛ռ պզրղատուն աղընձած մի մթխալ. եւ այրած խեցգետին մի դրամ. տաճիկ կռէզ աղընձած մի դրամ. աղա եւ մաղէ, եւ տուր մուզ ծորի ջրով կամ նռան։ Եւ կերակուր տուր թրթկիճ եփած եւ տապկած, որ լինի ՚ի հետն նուշ աղընձած։ Եւ ա՛ռ փերճոկած ոսբ եւ աղընձած, եւ հեղ մի եփէ, եւ ձգէ զջուրն, եւ ապա արկ ՚ի վերայ մուզ նռան ջուր կամ սերկեւիլի կամ աղտորի ջուր, եւ այլվի եփէ, եւ տուր որ ուտէ։ Եւ այլ տուր փշատի փոխինտ, կամ նռան հատի փոխինտ ՚ի հետ պաքսիմիտի. եւ զայս կերակուրքդ եւ ըմպելիքդ յայնժամ տուր՝ որ երբ չիլինի հազ։

Եւ թէ հազ լինի, տուր խմելոյ տաճիկ կռէզ եւ հայ կաւ. եւ կերակուր՝ ոսբան փոխան՝ հացի փշրուկ տուր աղընձած նշով. եւ սերկեւիլին ջրի փոխան՝ մրտի քամուքսն տուր, զի մրտի քամուքսն արգիլէ զլուծումն, եւ օգտէ հազին այն սակաւօք քաղցրութեամբն՝ որ ՚ի յինքն կայ։ Ապա թէ հանդիպի որ յաղիքն ելունդ բան ունի, դու հոկնայ արա այս նշանօքս։

Հուկնայ, որ օգտէ ելունդի՝ որ ՚ի յաղիքն լինի։

Ա՛ռ գառնալեզվի ջուր, եւ բրսի անդտարի ջուր, որ յարապն հովուի բիր կոչեն, եւ ձուի դեղնուց, եւ տաճիկ կռէզ, հայ կաւ եւ հոռոմ մատնեհար կաւ, եւ պրտուի ջնջագիր այրած, իսվիտաճ. զամէնն ՚ի մէկ տեղ ժողվէ, եւ հոկնայ արա որպէս ըռասմն է։

Այլ հուկնայ նոյն ցաւուն։

Ապա թէ այդ ջրերդ չիգտւի, զոր այլ յառաջդ ասացաք, դու իւր փոխան՝ փրփրեմի ջուր առ եւ թրթըկճի ջուր, եւ մատնեհար հոռոմ կաւ, եւ աղբրաց արիւն, նշի ձէթ. զամէնն հաւաքէ եւ հոկնայ արա. զի այդ հոկնատ խիստ օգտակար է, օգնութեամբն Աստուծոյ։

Մահամատի Զաքարիան ասէ՝ թէ այս ջերմս երեք ցեղ լինին, զոր այլ յառաջդ ասացաք, թառամեցնող եւ բարակն եւ քակողն։ Առաջին ցեղն, որ է թառամեցնողն, իւր պատճառն զերդ միօրեայ ջերմանն լինի. եւ իւր նշանն այս է՝ որ գոյնն դեղին դառնայ, եւ ջերմն հանապազ ՚ի կերած ժամն գայ, եւ ՚ի քուն լինելոյ ժամն. բայց մարմինն շատ տաք չիլինի, եւ ՚ի մարմնոյն կաշին չորութիւնն ցուցանէ։

Եւ իւր ստածումն այս է՝ որ հանապազ գարեջուրն ՚ի բան պահէ։ Եւ երբ տաքութիւնն անցանի, դալար մանր ձուկն խորված ուտէ. եւ ՚ի խաւարտնուն զհովն եւ զգիճային ՚ի բան պահէ. որպէս հազարն եւ փրփրեմն, զդալար գինձն եւ զխորփրըստն, եւ զոր նման սոցին։ Ամենայն օր ՚ի բաղնիս մտանէ, ՚ի հով տուն նստի, զմարմինն մանուշկի ձիթով օծէ, եւ հոտոտայ ՚ի հով եւ ՚ի գիճային ծաղկանցն, եւ հով սպեղանիք ՚ի վերայ կրծոցն դնէ, եւ ըստամոքն՝ որ ՚ի կերակրոյն թեթեւ լինի, յայնժամ ջերմանն տաքութիւնն խիստ լինի. զհով եւ զգիճային ձիթերն ՚ի քիթն արկանէ, եւ որչաք կարէ զքուն լինելն ջանայ. եւ ոչ ինչ դիմօք զանձն չիդատէ. ՚ի տաք տանէ եւ ՚ի շող օդէ պատրաստ կենայ։ Ապա թէ այս ջերմս տաքութիւն եւ այրեց լինի, զքաֆուրին ղուրսն ՚ի բան պահէ սակաւ քացախով՝ ընդ ծագել արեւուն։

Սահակն ասէ՝ թէ իւր ստածումն այս է՝ որ գարեջուր խմէ. եւ ՚ի քնուն ժամն պզրղատուն ճուլապով խմէ. զկերակուր շատ թող չուտէ, մանաւանդ ՚ի յամռան աւուրքն՝ եւ ամենայն տաք իրաց պատրաստ կենայ. հով ջուր խմէ քիչ քիչ, եւ թանայ քթան ՚ի վարդէջուրն՝ որ լինի քաֆուր եւ սանտալ, եւ դնէ ՚ի վերայ կրծոցն. եւ կերակուր դդմի մուզավարայ եւ սպանախ կերցուր, եւ թաժայ ձուկ խորված. եւ քան զամենայն ինչ օգտէ խաչափարն՝ որ գարեջրով լինի եփած։ Եւ երբ տաքութիւնն պակսի, հաւձագ՝ փերճկոտած գարով ՚ի բան պահէ, եւ պանտրայ ջուր հով ճուլապով խառնած, եւ բանջրնուն հազար եւ դալար գինձ կերակրի։ Ապա թէ ջերմն զօրաւոր է, կերակուր՝ թերխորով ձուի դեղնուց տուր, շատ օգտէ Աստուծով։

Մահամատ Զաքարիայն ասէ վասն ստածման եւ բժշկութեան երկրորդ հալեւմաշ ջերմին, եթէ այս երկրորդիս բարակ անուանեն, եւ երրորդն՝ որ քակող, դժար ողջանան. մանաւանդ երրորդն։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ բնաւորական տաքութիւնն եւ օտար ջերմն զբնաւորական գիճութիւնն ՚ի մարմնոյն քաղեն եւ հատցնեն։

Իսկ երկրորդ հալեւմաշն, որ է բարակն, նշանն այս է՝ որ աչքն ՚ի գուբն անկանի, եւ մարմինն նօսրանայ եւ բարկնայ, եւ օր ըստ օրէ վատուժի եւ նիհարանայ. վասն այդր պատճառանացդ անուանեցին բարակ զայս ջերմս։ Իւր ստածումն այս է՝ որ օրն երկու երեք հեղ ՚ի բաղանիս մտէ, եւ ՚ի տաք տուն չիմտէ, եւ ամենեւին չիքրտնի, եւ գարեջուր խմէ. եւ յետ երկու պահու՝ եղկ աւազան մտէ, եւ հանապազ ՚ի հով եւ ՚ի գիճայինսն հոտոտայ, որպէս յառաջդ ասացաք։

Ապա թէ ձմռան աւուրքն հանդիպի, ՚ի կրակի տաքութենէ եւ ՚ի ծխէ պատրաստ կենայ. զի հովն օգտակար դեղն է այս հիւանդիս. եւ օծանելոյ տեղիք եւ սպեղանեաց՝ հովն օգտէ, զի զսիրտն հով պահէ։ Եւ պատեհ է՝ որ զգլուխն ծածկած պահէ, որ զուգամ եւ մուզլայ չիպատահի. եւ ՚ի քիթն հով եւ գիճային ձիթեր արկանէ. եւ շատ ՚ի քուն լինելն օգտակար է։

Ապա թէ գոզն զերթ զձէթ լինի, զհովային եւ զգիճային դեղերն ՚ի բանի պահէ։ Ապա թէ տաքութեան նշաննին խիստ լինի, եւ զտապաշիրին ղուրսն տուր, եւ զբնութիւնն կակղացո դամոնի ջրով եւ թարանկուպինով. շատ օգտէ Աստուծով։

Վասն ստածման երրորդ հալեւմաշին։

Իսկ եթէ երրորդ հալեւմաշն լինի, զոր քակողն անուանեն, զի քակէ եւ հալէ, եւ դատարկէ զճրագուն եւ զմիսն, եւ զչորրորդ բնաւորական գիճութիւնն. եւ վասն այդր պատճառանացդ անուանեցին քակող։ Եւ իւր նշանն այս է, որ ըղունկն զերդ զայծու ծռին, եւ փողիցն խռտումն ՚ի դուրս ցցվի, եւ երկու ուսն բարձրանայ, եւ ճակատին կաշին քաշած եւ չոր ցուցանէ, քներն եւ երկու աչքն ՚ի ներս երթան։

Իւր ստածումն այս է՝ որ զկերակուրն թեթեւ եւ դիւրահալ ուտէ, որ անուշահոտօք եփած լինի, զերդ ուլի միս, հաւու ձագ, եւ գառին ողոշար՝ սիսռան ջրով. եւ զկնի այտոր՝ խնծորի ջուր, եւ քաղցր եւ թթու սերկեւիլի ջուր ընդ սակաւ մի գինի խառնեալ, եւ գերմակ հաց փշրեալ խառնէ եւ ուտէ, եւ զանուշահոտերն անպակաս ՚ի բանի պահէ։ Ջանայ որ փորն խիստ չիլուծանի. զի թէ փորն լուծանի, շուտով կորնչի. եւ հանապազ զսանտալն եւ զվարդի ջուրն ընդ յիրար խառնէ, ՚ի վերայ սրտին եւ լերդին պահէ. զմանուշակի ձէթն եւ զնիլիֆարի ՚ի գլուխն եւ ՚ի յանդամսն հանապազ օծանէ. եւ ամենեւին քաղցած եւ ծարաւ չիկենայ, տրտմութիւն եւ հոգս չիտանի. զի այս ամենայն եւ իւրեանց նմանիքն ահոկեն. եւ զկերակուրն պարկեշտ տուր, զերդ որ այլ ՚ի յառաջդ յիշեցաք, օգտակար է թէ Աստուած կամի։