Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ամենայն ցեղ բորբոսային ջերմերոյն ուրիշ ուրիշ։

Սկիզբն առնեմք եւ ասեմք զսինայխօս ջերմն՝ որ ՚ի յար լինի, եւ հանապազ է իւր տաքութիւն, եւ առանց նոպայի. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ արիւնն բորբոսի ՚ի ներքսն ՚ի յերակսն։ Եւ ապա ասեմք զափիմեռինոս ջերմն յամենայն աւուր, զի նուպայ ունի յամէն օր եւ ժամ. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ պալղամն բորբոսի դուրս ՚ի յերակացն։ Եւ զկնի այսոր ասեմք զտռիտէօսն՝ որ է օր ընդ մէջ ջերմն, զի օր ընդ մէջ ունի զժամն եւ զնոպայն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ խարտէշ մաղձն բորբոսի ՚ի դուրս ՚ի յերակացն։ Եւ ապա ասեմք զտէտռատէօսն՝ որ է երկու օր ընդ մէջ ջերմն. զի երկու օր ընդ մէջ ունի զժամն եւ զնոպայն եւ իւր պատճառն այն է՝ որ է սեւ մաղձ, որ է սաւտայն, եւ բորբոսի ՚ի յերակացն ՚ի դուրս։

Եւ այլ պարտ է գիտենալ, որ բորբոսային ջերմերն շատ ցեղեր են. կան որ պարզ, եւ կան որ յօդական։ Պարզն մէն ասի իւր էութեամբն. եւ յօդականն խառն ասի ընդ այլ էութիւնքն. այլ պարզն՝ որ յերեւան են, չորս են ըստ չորից նիւթոցն։ Այլ առաջին ցեղն սինէխօս է, որ յարեանն ՚ի բորբոսելոյ լինի. յար լինի իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի. այս ջերմս մուխատրայ է, եւ ահ ունի, զի յար է եւ չտայ հանգիստ մարմնոյն։ Երկրորդ ցեղն ափիմեռինոսն է, որ ՚ի պալղամին բորբոսելոյն ընծայի, եւ իւր նուպայն յամէն օր լինի. եւ այս ջերմս յերկար քաշէ. մուխատրայ է, եւ ահ ունի. եւ իւր յերկար քաշելուն պատճառն այն է, որ նիւթն հաստ եւ ղորկուտ լինի. եւ վասն այդ պատճառանացդ չեփի շուտ, եւ չարձակի շուտ. եւ իւր մուխատրային պատճառն այն է, որ չտայ հանկիստ մարմնոյն, զի յամէն օր բռնէ իւր նոպայն։ Եւ երրորդ ցեղն տրիտէօսն է, որ ՚ի խարտէշ մաղձին բորբոսելոյն լինի, եւ իւր նոպայն օր ընդ մէջ լինի. ինքն հեշտ է եւ կարճ՝ երբ յիստակ լինի մաղձն եւ մէն. եւ իւր հեշտութեանն պատճառն այն է, որ նիւթն պարկեշտ լինի. եւ վասն այդ պարկեշտութեան հեշտ եփի եւ դիւրաւ արձակի։ Եւ չորրորդ ցեղն տետռատէօսն է, որ ՚ի սեւ մաղձին բորբոսելոյն լինի, եւ իւր նոպայն երկու օր ընդ մէջ լինին. եւ իւր վճարն ՚ի բարի լինի, բայց յերկար քաշէ. եւ իւր բարւոյն պատճառն այն է, որ ընդ նոպային ՚ի մէջ երկու օր հանկչի մարմինն. եւ յերկար քաշելոյն պատճառն այն է, որ նիւթն հաստ լինի, եւ վասն այդ պատճառանացդ յուշ եփի եւ դիժար արձակի։

Եւ այլ գիտացիր՝ որ ամէն մէկ ՚ի յայս չորիցս բաժանին եւ այլ ցեղ ջերմեր. զերդ որ արեանն ջերմն բաժանի ՚ի յերեք ցեղ։ Մէկն այն է՝ որ իւր տաքութիւն հանապազ միացեղ լինի յառաջմէ մինչեւ ՚ի վճարն. եւ զայդ ջերմդ անուանեալ են հաւասար. զի այն՝ որ բորբոսած լինի յարենէն, եւ այն՝ որ չէ բորբոսած, հաւասար լինին եւ միաչաք։ Եւ երկրորդ ցեղն այն է՝ որ յառաջն խիստ լինի տաքութիւն եւ դիժար, եւ որչափ երթայ՝ պակասի եւ թուլանայ. եւ զայդ ջերմդ անուանեալ են ՚ի պակասն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ այն արիւնն, որ մնաց անբորբոս, շատ է քան զայն՝ որ բորբոսեցաւ։ Իսկ երրորդ ցեղն այն է՝ որ յառաջմնէ մինչեւ ՚ի վերջն յաւելցնէ զտաքութիւնն, եւ ՚ի վերջքն խիստ լինի եւ դիժար. եւ անուանեցին զայդ ջերմդ յաւելցնօղ։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ բորբոսած արիւնն շատ լինի քան զայն, որ չէ բորբոսած։

Ապա այն ջերմն՝ որ ՚ի յայլ նիւթերոյն ՚ի բորբոսելոյն լինի, բաժանին ընդ երկու ցեղ։ Մէկն այն է՝ որ ՚ի յար լինի տաքութիւն եւ առանց նոպայի. եւ մէկայլն այն է՝ որ նուպայ ունի եւ ժամանակ, զերդ որ յառաջդ ասացաք. եւ երբ այն նիւթն՝ որ ՚ի ներքս ՚ի յերակսն լինի, եւ բորբոսի, նա ընծայի իւրմէն այն ջերմն՝ որ ՚ի յար լինի իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի։ Ապա թէ այն նիւթն՝ որ ցդրուց երակացն լինի՝ բորբոսի, նա ընծայի իւրմէն ջերմն՝ որ նուպայ ունի եւ ժամ։

Եւ վասն այդ պատճառանացդ եղաւ, որ յարեան ջերմն ՚ի յար եւ առանց նուպայի լինի. զի արիւնն ցներքսէ երակացն լինի։ Եւ երբ ՚ի յարենէն մասն ինչ բորբոսի, նա իւր տաքութիւնն հաւասար ՚ի յամէնն հասանի. ապա մնայ այն ջերմն ՚ի յար մինչեւ վճարի այնչաքսն՝ որ բորբոսած լինի, եւ կամ եփի, եւ կամ երկուքն հասանին՝ որ եփի եւ վճարի։ Եւ ՚ի յայլ նիւթերոյն ջերմերն լինի ՚ի յար եւ առանց նուպայի. զի երբ նիւթն բորբոսի ՚ի յերակսն, արգիլի անդր եւ չարձակի շուտ, ոչ եփելով եւ ոչ լուծմամբ եւ ոչ քրտնելով. զի երակաց մարմինն պինտ լինի. քաշել հետ օրաց որ եփէ բնութիւնն եւ արձակէ. կամ տեսանէ բժիշկն զեփելոյն նշանն, եւ օգնէ դեղերով. եւ վասն այդ պատճառանացդ եղաւ՝ որ մնայ տաքութիւն ՚ի յառաջին նոպայէն մինչեւ գայ երկրորդ նուպայն. եւ նոյնպէս յերկրորդ նուպայէն մինչեւ գայ երրորդ նուպայն, եւ մնայ ջերման տաքութիւն ՚ի նուպայէ ՚ի նուպայ, հանց որ թվի թէ ՚ի յար տաքութիւն է։ Ապա այն նիւթերն՝ որ ՚ի դուրս ՚ի յերակացն բորբոսին, առնեն զջերմն նուպայով. զի այն նիւթն՝ որ բորբոսի, չլինին ՚ի մէկ տեղաց, այլ ժողովին ՚ի մէկ տեղի, ուր բորբոսել կամին. եւ իւրեանց ժողովելոյն ժամանակն ՚ի նոպայէն ընդ մէկայլ նոպայն ՚ի մեջ լինի, ըստ նիւթերոյն որպիսութեն, զոր այլ ՚ի յետոյ յիշել կամիմ։

Այլ կայ եւ ուրդի՝ որ բորբոսի արուն ՚ի դուրս ՚ի յերակացն ՚ի յանդամին. եւ երբ իւր չաքսն շատ լինի, նա ուռչի այն անդամն, եւ խցկէ զերակսն, նա այն արիւնն՝ որ ՚ի յինքն կայ՝ բորբոսի եւ տաքնայ, եւ տաքցնէ զանդամսն. եւ այն անդամն տաքցնէ զմէկայլն՝ որ ՚ի յինքն ՚ի կից լինի եւ ՚ի յար. ապա տաքնան շնչաւոր երակսն, եւ տանին զայն տաքութիւն ՚ի սիրտն. եւ ՚ի սրտէն սփռեն եւ տանին ընդ ամենայն մարմինն, եւ մնայ իւր տաքութիւնն անշարժ եւ ՚ի յար, մինչեւ եփի այն այտոցն եւ արձակի կամ բանալով եւ կամ հալելով. եւ վասն այդ պատճառանացդ եղան ջերմերոյն տաքութիւն այլ ՚ի յար եւ այլ նուպայով։

Վասն նոպայով ջերմերոյն թէ ինչ է պատճառն, որ այլ եւ այլ ցեղ առնեն զնոպայն։ Եւ այս լինի վասն երեք պատճառանացդ. եւ մէկն ՚ի շոյտ եւ ՚ի յուշ ժողովելն լինի նիւթին՝ որ բորբոսել կամի. եւ երկրորդն ՚ի հեշտ եւ դիժար բորբոսելոյն լինի նիւթն. եւ երրորդն շուտ եւ ՚ի յուշ արձակելոյն լինի նիւթն, զերդ պալղամին ջերմն, որ յամէն օր առնու զնուպայն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ շուտ ժողովի ՚ի տեղին, ուր բորբոսել կամի. զի շատ է իւր չաքսն ՚ի մարմինն. եւ հեշտ բորբոսի, զի գիճային է. եւ յուշ արձակի, զի ղորկուտ է։ Իսկ սաւտային ջերմն երկու օր ընդ մէջ առնու զնոպայն. եւ իւր պատճառն այն է, որ յամէ ՚ի ժողովելն, ուր բորբոսել կամի. զի իւր չաքսն սակաւ է ՚ի մարմինն եւ դիժար բորբոսի, զի հով եւ չորային է. եւ յուշ արձակի, զի հաստ է եւ պինտ։ Իսկ խարտէշ մաղձին ջերմն օր ընդ մէջ առնու զնոպայն. եւ իւր պատճառն այն է, որ ամենայն իրօք ընդ մէջն է ընդ պալղամն եւ ընդ սաւտայն. այդ պատճառովդ զոր ասացաք, զի սակաւ է քան զպալղամն, եւ շատ է քան զսաւտայն. եւ իւր խառնուածքն չոր քան զպալղամին, եւ գէճ է քան զսաւտային. եւ իւր էութիւն պարկեշտ է քան զնոցա էութիւն։

Եւ վասն այդ պատճառանացտ եղան ջերմերոյն նոպայնին այլ եւ այլ ցեղ։ Զի պալղամին ջերմանն նոպայն շատն տասն եւ ութ պահ ունի, եւ իւր պատճառն պալղամին հաստութիւնն եւ ղորկութիւնն լինի. վասն այդ պատճառանացդ յուշ արձակի։ Իսկ սաւտային ջերման նոպայն շատն քսան եւ չորս պահ ունի, եւ իւր պատճառն նիւթին հաստութիւնն եւ չորութիւնն լինի. վասն այդ պատճառանացդ չբորբոսի շուտ՝ եւ երբ բորբոսի. չարձակի շուտ. զի բնութեամբն ՚ի քարն եւ ՚ի յերկաթն ՚ի յար է։ Կրակն ՚ի քարն եւ ՚ի յերկաթն չգործէ շուտ. ապա երբ գործէ, յուշ հովանայ։ Իսկ խարտէշ մաղձին ջերման նոպային ժամանակն շատն տասն եւ երկու պահ ունի. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ նիւթն պարկեշտ է եւ սակաւ ղորկուտ. վասն այդ պատճառանացդ շուտ բորբոսի եւ շուտ արձակի քրտամք։

Եւ այլ կուլինի՝ որ նոպային ժամանակն որ այլ յերկար քաշէ եւ այլ կարճ լինի քան զայդ սահմանդ, զոր ասացաք. եւ այդ ՚ի յերեք պատճառանաց լինի։ Մէկն ՚ի նիւթին բնութենէն լինի. զի երբ նիւթն հաստ լինի եւ խիստ ղորկուտ եւ բնութեամբն հով, նա նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ։ Ապա թէ նիւթն այլ պարկեշտ լինի եւ սակաւ, եւ իւր խառնուածքն տաք լինի եւ սակաւ ղորկուտ, նա իւր նոպային ժամանակն կարճ լինի։ Զի երբ հիւանդին ուժն զօրաւոր լինի, հանց որ վարել կարէ զնիւթն եւ հանել քրտամք, նա նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ։ Եւ երրորդ պատճառն հիւանդին մարմնոյն շինուածքն լինի. եթէ մարմնոյն շինուածքն թոյլ լինի եւ նօսր, եւ գաղտ շնչահանքն արձակ լինի, նա նոպային ժամանակն այլ կարճ լինի. զի նիւթն շուտ արձակի եւ հեշտ ելանէ։ Եւ երբ մարմնոյն շինուածքն սերտ լինի եւ պինտ, եւ գաղտ շնչահանքն նեղ եւ նուրբ, նա նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ, զի նիւթն չարձակի շուտ։

Ապա թէ այն պատճառնին՝ զոր զնոպայն կարճ առնեն, ՚ի մէկ տեղի ժողովին, նա նոպային ժամանակն բնիկ կարճ լինի. ապա թէ մէկայլ պատճառնին՝ որ զնոպայն յերկար քաշեն՝ ՚ի մէկ տեղի ժողովին, նա նոպային ժամանակն խիստ յերկար քաշէ։ Եւ երբ ջերման նոպային ժամանակն կարճ լինի, նա հիւանդին մարմինն սրբի ՚ի տաքութենէն եւ հանկիստ առնու ցրուի մէկայլ նոպայն. ապա թէ ջերման նոպայն յերկար քաշէ, նա մէկայլ նոպայն հասանի եւ չթողու զմարմինն՝ որ յիստակի ՚ի տաքութենէն եւ հանկչի. եւ նման լինի ՚ի յար ջերմն, զի մէկ նոպայն մէկալին հասանի եւ չտայ միջոց։ Ապա պարտ է որ գիտենայ բժիշկն, եւ պահէ զայդ պատուիրանքդ եւ զկանոնքդ, զոր վասն ջերմերոյն նոպային ասացաք։

Եւ երբ նիւթին բորբոսիլն ՚ի յայդ չաքս կենայ եւ ՚ի յայդ ՚ի կերպդ, զոր այլ ՚ի յառաջդ ասացաք, եւ չխառնին ՚ի յայլ նիւթերոյն ՚ի յինքն, եւ ոչ հիւանդին թպտիրն խալատ լինի։ Ապա թէ բորբոսած նիւթն փոխի ՚ի յայլ կերպ կամ ՚ի յայլ ցեղ իրք, զերդ որ արիւնն երբ այրի եւ բորբոսի, նա իւր պարկեշտն ՚ի խարտէշ մաղձն փոխի, եւ իւր հաստն ՚ի սեւ մաղձն՝ որ է սաւտայն։ Ապա թէ այլ նիւթ խառնի ՚ի յայն բորբոսած նիւթն, եւ կամ բորբոսի այլ նիւթ, նա ընծայի ջերմն՝ զերդ որ այն նիւթին բնութիւն լինի։

Ապա թէ հիւանդին թպտիրն մաշում լինի, կերակուր չոր չէ պատեհ, նա ընծային այլ ցեղ նիւթ, եւ սկիզբն առնեն այլ եւ այլ ցեղ ջերմերոյ, զերդ որ այն նիւթերոյն բնութիւն լինի, եւ աւիրի առաջին նոպայնովն շարն եւ ժամանակն, զի այլ ՚ի յառաջ գայ նոպայն կամ այլ ՚ի յետու, կամ ընծայի այլ ցեղ նոպայ, որ չլինի ՚ի յայն առաջին նոպայնոյն. եւ իւրեանց աւելի եւ պակաս գալն նոպային ըստ նիւթերոյն բնութեան լինի՝ որք ընծայեցան։ Եւ այս էր բորբոսային ջերմերոյն պատմութիւնն՝ զոր յիշեցաք ուրիշ ուրիշ, եւ ասացաք եւ կատարեցաք զամենայն կարճառօտ օգնութեամբն Աստուծոյ։