Ջերմանց մխիթարութիւն

Վասն ստածման եւ բժշկութեան ափիմեռինոս ջերմանն որ ՚ի պալղամէ լինի, որ թարգմանի ամենայն աւուր ջերմն։

Այլ պատեհ է ՚ի յայս ջերմանս սկիզբն զբնութիւնն կակղացուցանել։ Եթէ ուժն ընկերէ՝ տուր կէս լիտր պատատկի ջուր. եւ սնուցած վարդ տասն դրամ. եւ սրքնճպին տասն դրամ, յիրար խառնէ եւ տուր, զերդ որ այլ դեղի ռասմն է։ Ապա թէ ՚ի կարիք հասնի, գարեջուր տուր, եփած կարօսի տակ, եւ ըռազիանի տակի կեղեւ՝ նուկի մի մեղրի սրքնճուպինով. ապա թէ գարեջուրն քացխի ՚ի ստամոքսն, մի՛ տաս զգարեջուրն։ Ապա թէ ՚ի յայդ ջերմդ վերաբերութիւն հանդիպի, մի՛ արգիլես, մանաւանդ ՚ի հիւանդութեան սկիզբն. զատել՝ թէ շատ լինի վերաբերութիւն՝ որ վատուժի հիւանդն։ Ապա տուր Մայուբեհի շարապն, զոր զուգեն ՚ի գինւոյ եւ ՚ի սերկեւլի ջրէն. եւ այլ տուր նռան բադակ, որ աննուխով լինի զուգած. եւ յայս ջերմս մի՛ տաս դամոյնի ջուր եւ յունապի ջուր եւ ոչ թմրհնդոյ ջուր, զի զէն է շատ։

Գլխացաւի որ ՚ի պալղամէ։

Ապա թէ գլխացաւութիւն հանդիպի, զգլուխն ՚ի վերայ տաք ջրի շոգւոյ կալ. եւ արկ ՚ի վերայ գլխոյն տաք ջուր, յոր եփած լինի մարզանկօշ եւ քլիլ մալք եւ նամամ՝ որ է սիսամբար. եւ ՚ի քիթքն ձէթ մի՛ տաս արկանել, եւ ոչ ՚ի վերայ գլխոյն կաթն տալ կթել. զատել՝ թէ խարտէշ մաղձն խառնած լինի ընդ պալղամն։ Եւ զկերակուրն հացի փշրուկ տուր, եւ ճակնդղի բազուկ, եւ սիսռան ջուր. զամէնդ քաղցր նշի ձիթով. եւ ՚ի յօրն հաղ մի տուր, եւ զայն թեթեւ։

Ապա թէ նեղէ զինք ջերման ցուրտն եւ հովանալն, տաք ջուր խմելոյ տուր, յոր եփած լինի դաղձն եւ անիսոն եւ կարուսի ունդ եւ մազտաքէ։ Եւ դի՛ր իւր ներքեւ տաք ջուր՝ որ քրտնի. յոր եփած լինի դաղձն եւ բաբունիճ եւ մարզանկուշ եւ սամիթ, եւ կամ այլ ջուր՝ յոր եփած լինի յինքն ակրկարհայ՝ ձարձատ արարած. զի խիստ արգիլէ զցրտանալն եւ զսռսռալն զոր ՚ի յայս ջերմս լինի, եւ ՚ի յայն ջերմն՝ որ երկու օր ընդ մէջ լինի նոպայն, զոր անուանեն տետռատէօս։

Ապա թէ նիւթն շատ լինի եւ հաստ, որ զերդ պաղած լինի, մի՛ տաս սրքնճպին՝ մինչեւ նօսրանայ նիւթն եւ պարկեշտ լինի. զի սրքնճպինն զհաստ նիւթն այլ հաստացնէ։ Ապա թէ նօսր լինի նիւթն եւ գէճ, եւ չլինի հաստ, տուր զսրքնճպինն, զի հալէ եւ կտրէ, եւ սրբէ զհով նիւթն, եւ զգոզն յորդորէ, զլերդին խցկիլն եւ զերիկամանցն բանայ, եւ իջցնէ զգէճ նիւթն։ Եւ այլ պատրաստ՝ որ հով ջուր չտաս ՚ի յայս հիւանդութիւնս, զի զնիւթն հաստցնէ, եւ զջերմն յերկարացնէ, եւ զնիւթին զեփիլն եւ զվճարիլն յամեցնէ. բայց տաք ջուրն խիստ օգտակար է, զի զնիւթն պարկեշտցնէ, եւ հալէ, զծարաւն կտրէ, եւ զգիճութիւն հալէ։

Վերաբերութեան։

Ապա թէ վերաբերութիւն չէ ինքնին որ բնութիւն ընկերէ ՚ի հետ, եւ ՚ի կարիք լինի որ վերաբերութիւն այնէ, տո՛ւր բողկ՝ որ ուտէ, որ թրջած լինի ՚ի սրքնճպինն օր մի եւ գիշեր մի. կամ կարմիր լովիասի ջուր տուր, որ յինքն եփած լինի սամիթ եւ առուի դաղձն եւ սակաւ մին աղ եւ սրքնճպին. եւ յայդ ջերմանտ սկիզբն զքո զամենայն թպտիր հանց արա՝ զերդ որ ասացաք։ Ապա թէ յամէ ջերմն, եւ ընդ տասնեւչորս օր անցնի, ըռազիանի ջուր եւ կարօսի սրքնճպինով կամ վարդի կուռսով։

Ըմպելի որ օգտէ պալղամի։

Ապա թէ չթողու ջերմն այդ դեղերովդ՝ զոր ասացաք, զայս զըմբելի տուր՝ որ օգտէ պալղամին շատ օրաց ջերման. ա՛ռ կարօսի եւ ըռզիանի տակի կեղեւ տասն տասն դրամ. շէկ չամիչ ՚ի հատճէն հանած եօթն դրամ. վարդ, եւ զափդ՝ որ է պետարիօն, եւ պատվարդ՝ որ է հողմավարդ, եւ շուքաղ երեք երեք դրամ. զայս ամէն երեք լիտր ջրով եփէ մինչեւ մի լիտր մնայ. քամէ, եւ տուր յամէն օր չորս նուկի յանօթուց, օգտակար է։

Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, տո՛ւր զայն հապն՝ որ լուացած ասպրով լինի զուգեն եւ մազտաքէով եւ հընդիկ աղով. այլ հաւու ձագ մի՛ տաս կերակուր, եւ ոչ տուռայճ, մինչեւ իջանի ջերմն, եւ պակասի քան զայն՝ որ յառաջին աւուրքն էր. զատել՝ թէ տեսանես զհիւանդն որ բնիկ վատուժել լինի։ Եւ այլ պատեհ է՝ որ առաջի օրէն մինչեւ եօթն օրն պարկեշտ այրնես զթպտիրն. ապա թէ յետ եօթն աւուրն չպակասի ջերմն, եւ ոչ հետ չորեքտասան աւուրն, ապա զկերակուրն սակաւ մի այլ ուժով տուր, որ ուժն հիւանդութեան հաւասար գայ եւ բովէ։ Ապա թէ յերեսն կամ ՚ի յոտսն փուքս անկանի, տո՛ւր զդեղն նախկին զոր յակրայբադինն կայ գրած, կամ զմուռսիայ դեղն։

Ղուռս որ օգտէ պալղամի։

Եւ այլ այս կուրսս շատ օգտակար է հին ջերման, եւ որ ՚ի յերեսն փուքս անկանի կամ ՚ի յոտսն, եւ զուգեն զինքն ՚ի տասն դեղէ. եւ իւր նշանքն այս է։ Ա՛ռ անիսոն եւ կարմիր կապրի տակ՝ որ է քապարի տակ, չորս չորս դրամ. սադճ եւ օշինդր, սումպուլ եւ լեղի նուշ կեղեւած, կարօսի ունդ եւ ըռազիանի ունդ մի մի դրամ. ղափտի քամուքս եւ մազտաքէ երեք երեք դրամ. զամէնս աղա՛ եւ մաղէ. եւ տաք ջրով շաղւէ, կուրսեր արա, եւ ՚ի շքի չորացո. եւ տո՛ւր ամէն օր մի դրամ հետ մեղեր սրքնճուպինի։ Ապա թէ հազ լինի, տո՛ւր հետ մեղեր սնուցած վարդի։

Եւ այլ պատեհ է որ գիտենաս, որ այս պալղամի ջերմս չլինի յիստակ, եւ խառն լինի ընդ խարտէշ մաղձն. յայնժամ պատրաստ՝ որ չտաս զտաք խիստ դեղերն. եւ ստածէ ըստ իւր նշանացն զոր երեւենայ։

Վասն խարտէշ մաղձի։

Ապա թէ խարտէշ մաղձն աւելի լինի, պակասեցո ՚ի տաք դեղերոյն, եւ յաւելցո ՚ի հով դեղերն, զերդ շաքարով սրքնճպինն, ճուլապ եւ գարեջուր, յոր ըռազիան լինի եփած, եւ հնդիպէի հունդ, եւ տուր զտապաշիրին կուրսն, եւ այլ դեղեր՝ զոր նման են այտոց։

Վասն սեւ մաղձի, որ է սէվտայ։

Ապա թէ սաւտայն խառնի ընդ պալղամն, եւ հաստցնէ զինքն, ՚ի բան տար զխիստ տաք դեղերն, զերդ օշնդրին կուրսն հետ տակերոյ ջրին. եւ տո՛ւր զծծմի դեղն. եւ այլ տուր զթիրեաքն եւ զչամանի ճվարիշն, եւ այլ զոր նման է յայդ դեղերտ. եւ այդ բաւական լինի օգնութեամբն Աստուծոյ։

Մահամատի Զաքարիայն ասէ ՚ի նոյն պատճառդ, պալղամն չորս ցեղ են. մէկն այն է՝ որ ՚ի հալած ապիկի նման է, եւ երկրորդն այն է՝ որ համովն թթու լինի, եւ երրորդն՝ համովն քաղցր, եւ չորրորդն՝ համովն աղի լինի. եւ երբ բորբոսին, ամէն մէկի նշան եւ այնելիք ուրիշ են։ Եւ իւրեանց նշանն այն է. այն պալղամն որ ՚ի հալած ապիկի նման է, լինի՝ երբ բորբոսի իւր ջերմն՝ խիստ դող ունի, եւ այն պալղամն որ համովն թթու լինի, ՚ի ջերման ՚ի ժամն ցրտանալն շատ եւ խիստ լինի. եւ այն պալղամն որ աղի լինի, դողն եւ ցրտանալն պակաս լինի, եւ ՚ի յետոյ տաքութիւնն աւելի քան զայլոցն. եւ այն պալղամն որ քաղցր լինի, եւ դողն եւ տաքութիւնն պակաս լինի։

Եւ իւրեանց ստածումն այն է. եթէ ջերմանն պատճառն այն պալղամն լինի, որ ՚ի հալած ապիկի նման է, իւր ստածումն վերաբերութիւն այրնելն է. եւ կերակուր պարկեշտ տալ, զերդ վառեկ հաւ պարկեշտ համեմնով եփած, որ հիւանդին ուժն չպակասի, մինչեւ հիւանդութիւն ՚ի վճար գայ։

Ըմպելիք պալղամի։

Ապա թէ ջերմանն պատճառն այն պալղամն լինի որ թթու է, յիր սկիզբէն ՚ի վեր վարդմարապայ տուր մինչեւ ցեւթն օրն. ապա ա՛ռ ըռազիանի ջուր եւ ըղըրդական ջուր, եւ կարօսի ջուր, զամէնս յիրար խառնէ, եւ վարդմարապով տուր ըստ կարեացն ՚ի յամէն օր ՚ի յանօթուց, շատ օգտէ։

Այլ ըմպելիք պալղամի։

Այլ դեղ. ա՛ռ մեղրաջուր, եւ ընդ զուփայն խառնէ եւ տուր. ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, ա՛ռ վարդմարապայ, եւ թառնճպինի ջրով տրորէ, եւ խմելոյ տուր՝ որ բնութիւնն կակղանայ։

Ըմպելիք վերաբերութեան պալղամի։

Ապա թէ պատճառն ջերմանն այն պալղամն լինի որ աղի է, իւր ստածումն այս է. ա՛ռ սրքնճպին՝ որ հնդանօք լինի զուգած, եւ ընդ բողկի ջուր խառնէ, եւ տուր՝ որ վերաբերութիւն առնէ։ Եւ հետ այնոր ա՛ռ սնուցած մանիշակ, եւ ընդ շիրիխիշտն խառնէ եւ տուր։

Հուկնայ պալղամի։

Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, հուկնայ դիր այս նշանօքս։ Ա՛ռ մեղր եւ աղ եւ ճակընդղի ջուր, եւ ընդ ներքոյ ՚ի բան տար՝ զերդ իւր ռասմն է. օգտակար է։ Ապա թէ վերաբերութիւն չկարէ առնել, բռանց մի՛ տար վերաբերութիւն այրնել, որ ստամոքսն չտկարանայ եւ ահոկէ։

Ապա թէ ջերմանն պատճառն այն պալղամն լինայ՝ որ քաղցր է, իւր ստածումն այս է՝ որ ՚ի յանօթեց սրքնճուպին տաս, զոր հնտանօք լինի զուգած։ Ապա թէ հետ այս ջերմանս գոզն հաստ եւ կարմրագոյն լինի, երակ առ ըստ կարեացն, եւ հետ այնոր սրքնճուպին տուր, օգտէ։ Ապա թէ զսարդոստէին զբոյնն հոռոմ ձիթով թանայ, եւ զմարմինն օծանէ, օգտէ։ Ապա թէ այսով չիլուծանի ջերմն, իւր թապտիրն այն է՝ որ վերաբերութիւն այնէ, եւ կերակուր պակաս ուտէ, եւ վարդմարապայ տուր եղկ ջրով. շատ օգտէ Աստուծով։